БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ ДИСКУРСЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ КӨРКЕМ ФИЛЬМ
КІРІСПЕ
Аударма шет елдің қоғамдық өмірімен, тұрмысымен және де жетістіктерімен жақын танысуға көмектеседі. Қоғамдық өмір көптеген өзара байланысты салалардан көрінеді. Соңғы жылдары қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны мәлім. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында ерекше көрініс тапты. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген тың ізденістер мен шығармашылық тәсілдердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұдан жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, тәуелсіздікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, бұқаралық ақпарат құралдары түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің күшеюі бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа деңгейге көтерілуі, бұрынғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның бұқаралық ақпарат құралдарына қойылатын талаптың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды.
Зерттеудің өзектілігі. Бұл дипломдық жұмыс ағылшын бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аударудағы мәдениетаралық аспектілер мәселелеріне арналған. Қазіргі заманғы лингвистика ғылымындағы негізгі мәселелердің бірі дискурсты жасау мен түсінудің ортақ стратегияларын анықтау, сонымен қатар тілді пайдалану теориясын құруға бет бұру болып табылады. Тіл тек коммуникация, ойды білдіру құралы ғана емес. Сонымен бірге тіл арқылы адам өзінің тұлғалық қасиеттерін аша түседі.
Қазіргі заманда ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Ол - бүкіл техникалық тізбекті технологияның үздіксіз өзгерістеріне бейімделе алатын орындаушының тұлғасын қалыптастыру міндеті. Оларды даярлау үшін білім беру саласында қазіргі дидактикалық мүмкіндіктерді, жаңа идеяларды және білім беру технологияларын кеңінен пайдалану қажет.
Аударматану ғылым ретінде даму барысында көп мәселелер мен таласты ережелерді қамтып отыр. Аударма теориясының міндеті - түпнұсқа мен аударманың арақатынасын анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын бақылаудан туған нәтижелерді қорыту. Бұған қарап, біз аударма деп жүрген ұғымда қатып қалған, қатаң тұрақтылық болмайтынын байқаймыз. Мұндағы басты мақсат - өзге тілдегі айтылған, жазылған ақпаратты мүмкіндігінше түсіну, байыптау, толық жеткізу. Аударманы қарым-қатынас құралы дей отырып, біз одан өзге тілдегі хабарларды (ақпаратты) осы тілге жеткізудің әр түрлі тәсілдерін, амалдарын, қалыптарын, түрлері мен пішіндерін күтуіміз керек.
Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының аударудың ерекшелігін анықтаудың себебі қазіргі лингвистика ғылымына тән тілдік материалды коммуникативті-когнитивтік позициядан оқыту. Бұл тілдік форманың мазмұнын үйренуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдар тілі айқын, әрі әлеуметтік функцияларға ие бола отырып, әлеуметтік, экономикалық және мәдени өмірге, адамдардың тілдік сана-сезімінің қалыптасуына ықпалын тигізеді. Ал өз кезегінде көптеген әлеуметтік факторлар бұқаралық ақпарат құралдары тіліне тән ерекшеліктерді қалыптастырады.
Қазіргі жаһандану мен ақпараттық технологиялар заманында бұқаралық ақпарат құралдар дискурсын зерттеу ерекше маңызға ие болып отыр. Соңғы жиырма жылда бұқаралық ақпарат құралдар дискурсы ұғымы үлкен өзгерістерге ұшырады. Оның себебі, еліміздегі саяси және мәдени өзгерістермен байланысты болуында. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын зерттеу аса өзекті болуы бірнеше факторларға байланысты. Солардың бірі - бұқаралық ақпарат құралдарының қоғам өміріндегі рөлінің артуы. Оның саясатқа, білім беру жүйесіне және басқа да әлеуметтік институттарға ықпалы зор.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін көптеген салада өзінің дамуын жалғастырып келеді, бұқаралық ақпарат құралдары саласы дискурсы саласы да соның қатарында. Дегенмен, бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару кезіндегі мәдениетаралық аспектілеріне мән беру аударма теориясында кеңінен зерттелінбеген және мәдениетаралық аспектілер аударматану ғылымының толық зерттелмеген салаларының бірі. Біздің дипломдық жұмыста тілдік ерекшеліктегі бұқаралық ақпарат құралдарындағы дискурсының ерекшеліктері практикалық және теориялық тұрғыда зерттелінді, сонымен қатар ағылшын тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын қазақ тіліне аудару және дискурстың түсіндірілуі мен түзілуіне қатысты стилистикалық ерекшеліктерінің жүйеленуі, қалыптасуы қарастырылады. Бұқаралық ақпарат құралдарының дискурсының негізінде аударманы оқыту әдістері негізделді. Соның нәтижесінде оқыту деңгейін арттыруға қол жеткізуге болатыны нақтыланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы түсінігіне сипаттама бере отырып, оны ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктерін анықтау және аударма адекваттылығына әсер ететін мәдениетаралық аспектілерін негіздеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу керек:
* жалпы дискурс ұғымы туралы түсінік беру, өзіндік ерекше қасиеттерін анықтау;
* дискурс және мәтін ұғымдарының айырмашылықтарын анықтау;
* бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын қарастыру;
* бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда кездесетін қателіктер мен қиыншылықтарды қарастыру;
* бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын ағылшын тілінен қазақ тіліне аударма мысалдарын қарастырып, оларды талдау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аударудағы мәдениетаралық аспектілер.
Дипломдық жұмыстың пәні. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы.
Дипломдық жұмысты зерттеу әдістері. Дипломдық жұмысты жазу барысында алдымызға қойылған мақсаттарға жету үшін тілдік материалды жинақтау, салыстыру, салғастыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, мәтіндік-контекстуалдық, ұғымдық талдау әдістері, зерттелетін материалдарды өңдеу, жіктеу және модельдеу әдістері қолданылды.
Зерттеу тәсілдері. Дипломдық жұмысты жазу барысында алдымызға қойған мақсаттарға жету үшін тілдік материалды жинақтау, салыстыру, салғастыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, мәтіндік-контекстуалдық, ұғымдық талдау әдістерін қолдану арқылы зерттеулер жасалынды.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Бұл дипломдық жұмыс ағылшын тілін оқитын аударма факультетінің студенттерін бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аудару кезіндегі тәсілдер ерекшеліктерімен, оның атқаратын қызметі мен қолдану ауқымымен таныстырады. Бұл жұмыс қазақ тіліндегі дискурстың құрылымын және ерекшеліктерін зерттеу, оларды құрылымдық, семантикалық талдау, сонымен қатар ғылыми және ақпараттық жанрлардағы дискурстың түзілуіне әсер ететін экстралингвистикалық факторларды айқындап, талдау болып табылады. Дискурс пәнаралық зерттеу объектісі ретінде зерттелді, бұқаралық ақпарат құралындағы дискурстың жанрлық және типтік сипаттамалары анықталды. Зерттеудің нәтижесінде алынған мәліметтерді бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының тілдік ерекшеліктерін анықтауға жол береді.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың практикалық маңызы жоғары оқу орындарындағы жалпы тіл тануды, аударма теориясын, психолингвистиканы, қарым-қатынас теориясын, бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын баяндайтын курстарда пайдалану мүмкіндігінің болуымен анықталады. Қол жеткізгілген нәтижелерді аударма жасауда, аударма пәндері бойынша практикалық және семинар сабақтары үшін қолдануға болады. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы аудармасының аудару тәсілдерін, лингвистикалық және экстралингвистикалық ерекшеліктерін зерттеп, талдау жасау арқылы аудару бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының коммуникативтік әсерін сақтайды. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының қазақ тіліне барлық экстралингвистикалық факторларды ескере отырып аударылуы, аударманың адекваттылығына оң әсер етіп, тілдің дамуына да өз үлесін қоспақ
Зерттеу жұмысының дереккөздері. газеттер мен журналдар, бұқаралық ақпарат құралдары ақпараттарындағы мақалалар, сонымен қатар интернет ресурстары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырып таңдау себебі, оның өзектілігі және дайындалу үрдісіне сипаттама беріледі.
Бірінші бөлімде дискурс туралы жалпы түсінік, оның түрлері және бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы, оның жіктелуі және оны аудара білу үшін талаптар мен ережелер тізіледі. Жалпы бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының мәні мен қолданысы жайлы айтылады.
Екінші бөлімде бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аудару мәселелері, оны аудару тәсілдері мен ерекшеліктеріне назар аударылады.
Қорытындыда зерттеу жұмысы алдында қандай мақсат пен міндеттерді орындау қорытындысы, яғни оларды зерттеу барысында қандай аудару қиындықтары кездескендігін және қандай ерекшеліктері байқалғандығы айтылады.
1 БӨЛІМ ДИСКУРСТЫ АУДАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Дискурс туралы жалпы түсінік, оның түрлері
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алды. Жалпы алғанда, дискурс мәселесі қазақ аударма тілі үшін әлі толық қалыптаса қоймаған сала болып табылады. Дискурстың мәні мен мазмұнына терең бойламас бұрын, оның зерттелуіне тоқтала кеткен жөн. Дискурс талдау теориясына қатысты жарияланған шетелдік зерттеушілердің еңбектері (Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А.ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина т.б.), қазақ аудармасында мәтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар (Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, З.Ш.Ерназарова, Г.Әзімжанова, Қ.Есенова, Ж.Қайшығұлова, Қ.Айтмұхаметова т.б.), дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Д.Әлкебаева, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері бар.
Дискурс ұғымын алғашында шетелдік зерттеушілер әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарап зерттеді. Мысалы, Т.ван Дейк, Дж. Остин, Дж. Серля, М.Фуко, Э.Гофман, С.И.Виноградов, Б.П.Паршин, В.З.Демьянков, Ю.С.Степанов және т.б.
Ю.С.Степанов дискурс дегеніміз тіл ішіндегі тіл деп түсіндіреді: Дискурс - это язык в языке, но представленный в виде особой социальной данности. Дискурс существует, главным образом, в текстах, но в таких, за которыми встает особая грамматика, особый лексикон, особые правила употребления и синтаксиса, особая семантика - в конечном счете особый мир... [1; 35-73]. Бірақ ол ерекше әлеуметтік мағлұматтарымен көрінеді. Дискурс ақиқатында өзінің грамматикасы не сөздік қоры арқылы көрінбейді, ол бәрінен бұрын және ең бастысы өзіндік грамматикасы, сөздік қоры, сөз қолданысы, синтаксистік құрылымы - жалпы айтқанда, ерекше әлемі бар мәтіндерде көрінеді. Яғни дискурс ұғымының өзі тіл - рух үйі, тіл - болмыс үйі деген философиялық тезистің мазмұнын ашады.
Ал В.З.Демьянков дискурсты сөйлемдер мен фрагменттерден тұратын интерпретатордың көз алдына ойша келетін мәтін ретінде анықтайды, ал дискурс мазмұны көбінесе дискурс топигі немесе дискурсивті топик деп аталатын тірек концептінің айналасында шоғырланады [2; 34-35].
Жалпы дискурс теориясының сипаты пәнаралық деуге болады. Бұл теория адам қызметінің түрлі аспектілерінде назар аударатын академиялық пәндерді қамтиды: антропология, журналистика, риторика, әдебиет пен мәдениеттану, әлеуметтану, психология, география, заң ғылымы мен білім беру дейді Х.Х.Нұрсейітова медиялық дискурс туралы [3; 21].
Дискурс теориясының қалыптасуында екі дәстүрдегі мектеп өкілдері (американдық мектеп, оның негізін салушы - Франц Бае, чех лингвистикалық мектебінің дәстүрі, негізгі өкілі - Вильям Матезиус) маңызды рөл атқарды. Дискурс талдау теориясының жеке пән ретінде қалыптасуы жалпы тіл білімінде ХХ ғасырдың 70-жылдарына, қазақ тілінде бұл мәселеге қатысты зерттеулердің ғылыми айналысқа түсуі өмір сүріп жатқан ғасырымыз, ХХІ ғасырдың басына жатқызылады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю.Хабермас өзінің Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең қолданылып жүр. Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілі екенін айтып өтеді: қарым-қатынасқа, сұхбатқа имманентті (іштей тиесілі), сол кезеңнің қоғамдық өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі құндылықтар жинағынан тұратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп отырғанымыз жалпы белгілер жүйесі деген мағынада.
Дискурс - тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз уақыттың мәдени тілдік контексі. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы, құнды іс-әрекеттің нақты тілдік шындығын айтады.
А.М.Алдашеваның пайымдауынша: Дискурс - тілден тыс - прагматикалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторларды біріктіретін байласымды мәтін, оқиғалық аспектідегі мәтін, белгілі мақсатқа бағытталған әлеуметтік әрекет ретінде қаралатын сөйлеу (сөз). Адамдардың когнитивтік санасында өзара қарым-қатынас механизміне қатысатын компонент. Дискурс, бұл - өмірмен біте қайнасқан сөз [4; 467-472].
Дискурс - қазіргі кезге дейін жазылған, айтылған және түсінікті, осы, сонымен қатар басқа да тілде алдағы уақытта оның өмір сүргенінің, өмір сүру мүмкіндігінің тарихында айтылатын, жазылатын барлық нәрселер, яғни, табиғи тіл мәтіндер жиынтығы ретінде жасаған айтылымдардың барлық түрлері... [5; 41].
Қазіргі филологиялық ғылымда дискурс пен оның табиғатын ашуға байланысты пікірлер әртүрлі. Оған белгілі бір аядағы ағымдық тілдік қызмет, тілдік байланыстар арқылы жасалатын мәтін, аяқталған тілдік қарым-қатынас, оқиғалық аспектідегі мәтін тағы сол сияқты көптеген анықтамалар беріледі. Сонда дискурс ұғымы тілдік қызметті де, мәтінді де, мәтін аясын да, ойтолғамды да білдіретін көп қырлы термин болып есептеледі. Яғни бір сөзбен айтқанда, дискурс мәтіннен басқа экстралингвистикалық факторларды (қоршаған ортаны, ойтұжырымды, қағидалар мен адресаттың мақсаты) білдіретін күрделі экстралингвистикалық құбылыс. Бұл жөнінде Л.Дж.Филиппс, М.В.Йоргенсен, М.Л.Макаров, Е.И.Шейгалдардың зерттеулерінде кең айтылған.
Дискурстың мұндай анықтамасы оны жалпы философиялық, жалпы гуманитарлық ракурста қарастыруды талап етеді. Лингвистикалық аспектіде дискурс, бұл - өзара қарым-қатынастағы пропозиция түрінде көрінетін тілдік ойлау қызметі.
Дискурстың жарты ғасыр бойы зерттелуіне қарамастан, дискурсқа деген қызығушылық артпаса кем емес. Оны кейбіреуі паразит-сөздер деп те атайды.
Соған қарамастан, дискурстың күрделі қарым-қатынас құбылысы екенін мойындауымыз қажет. Кейбір ғалымдар (Т.А.ван Дейк, В. Кинч, В.З.Демьянков, А.Е.Кибрик, И.М.Кобозева, W.Chafe, W.Labov), сондай-ақ (О.В.Александрова, Е.С.Кубрякова, В.В.Красных, т.б.) дискурсты оның белгілі бір контексе байланыстылығын, жанрлық және идеологиялық қажеттілігін атап көрсетеді.
Осы орайда, Т. Ван Дейк дискурстың екі мағынасын ашып алу керектігін айтады. Кең мағынасында дискурс - сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы белгілі бір уақытта, кеңістікте және басқа да контексте айтылатын кешенді қарым-қатынастық жағдай есебінде көрінеді. Бұл қарым-қатынастық іс-әрекет - тілдік, ауызша, сонымен қатар вербальды және вербальды емес құрылымда тұруы мүмкін [6].
Дискурстың этимологиялық термині латынның discurrere, яғни талқылау, келіссөз жүргізу деген мағына береді. Мұндай мағынасы ғылымда XVI-XVIII ғасырда қолданылған болатын. Содан бері дискурс ұғымы көптеген трактаттардың пайда болуы мен ғылымның дамуына үлес қосты.
XX ғасырдың соңына қарай дискурс термині тек семантика мен синтаксиске ғана қатысты емес, сонымен қатар прагматикада мәтін - адресат құрылымында қарастырылды. Ал тар мағынасында дискурс - жалғыз ғана вербальды құрылымда келетін ауызша және жазбаша мәтін ретінде айқындалады. Осыған байланысты дискурс жалғастырушы коммуникативтік әрекет болып есептеледі.
Қазіргі кезге дейін әртүрлі тілдер материалдарында ғылыми сипат берілген дискурстың төмендегідей түрлерін атап көрсетуге болады. Бұл тізімді (классификацияны) толық немесе аяқталған деуге болмайды. Себебі бұл бағытта әртүрлі тілдерде олардың қызмет ету аяларына қатысты көптеген зерттеулер жүргізілуде:
1. әскери дискурс;
2. іскери дискурс;
3. балалық дискурс;
4. өнертану дискурсы;
5. магиялық дискурс;
6. бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы;
7. ғылыми (академиялық) дискурс;
8. парфюмерлік дискурс;
9. педагогикалық дискурс;
10. поэтикалық дискурс;
11. публицистикалық дискурс;
12. жарнамалық дискурс;
13. спорттық дискурс;
14. техникалық дискурс;
15. көркем дискурс;
16. экономикалық дискурс;
17. электрондық дискурс;
18. этикалық дискурс;
19. заңи дискурс және т.б. [7; 69].
Қазіргі дискурста әртүрлі лингвомәдениеттегі ерекшеліктер, идиоэтникалық сипаттар да көрінуі қажет. Мысалы, қазіргі кезеңде барлық халықтардың мәдениетінде саяси дискурс барынша кең өріс алуда.
Саяси дискурс - билікті одан әрі бекіте түсу және оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Бұл саланың типтік жанрларында әрбір халықтың лингвомәдениетіне тән вербалды және бейвербалды тілдік бірліктер жүзеге асырылады.
Дискурс тілдік феномен ретінде өзі әртүрлі ауысымдардан (мәтін, интеракцияға қатысушылар) тұрады да, осы ауысымдардың қатынасы мен бірігуіне байланысты дискурстың түрлері (типтері, топтары) пайда болады. Осындай типтердің бірі - іскери дискурс. Іскери дискурсты жан-жақты қарастырған Г.Г.Бүркітбаева оған мынадай анықтама береді: Іскери дискурс - белгілі бір адамдар тобымен белгілі бір коммуникативтік интеракциялық жағдайда жүзеге асқан дискурстың арнайы жанрларда көрініс тапқан нақты ұғымы [8].
Дискурс пәнаралық ұғым ретінде адам әрекетінің әртүрлі салаларына, оның ішінде кәсіби аяға енеді. Осы тұрғыдан келгенде, кәсіби дискурс когнитивтік қажеттіліктердің жиынтығымен, көпшілік қауыммен қатынасымен сипатталып, құқық, медицина, әлеуметтік сала, білім беру, ғылымның өзге де салаларында көрініс табады.
Кәсіби дискурс дегеннің өзін күрделі түсінік ретінде бағалау қажет. Бұл ұғым мамандандырылған, арнайы мамандандырылған, мамандандырылмаған аудиторияға бағытталады, осыған байланысты белгілі бір ғылым саласына қатысты жазылған мәтіндер де кәсіби позицияны ұстанады. Мысалы, арнайы мамандандырылған мәтін өте жоғары деңгейдегі адресатқа арналады. Ал мамандандырылмаған мәтіннің арналатын аудиториясы - қалың жұртшылық. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік мазмұндағы мәтіндерде тар аядағы терминдерден гөрі, қалың жұртшылыққа таныс, әлеуметтік-мәдени нормаларға сәйкес келетін, бағалау және иландыру жақтарынан айрықша сенімді сөздер мен сөз тіркестері қолданылады.
Қазіргі кездегі ғылыми дискурс - мәтін - жанр типтерімен тығыз байланыста болады. Ғалымдар тілдердің функционалдық типтерінің мәтін жасайтындығын коммуникативтік актінің бір түрі ретінде (адресант пен адресат бар екендігін) атап қана кетеді. Ал қазіргі жаңа ғылым салалары осындай тезис түрінде айтылған пікірлерді одан әрі тереңдете зерттеуге бағытталған.
Қазіргі кездегі дискурсивті матрицада бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы ерекше орын алады. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы прагматикалық, әлеуметтік мәдени, психологиялық және бұқаралық коммуникация құралдарымен көрсетілген басқа да факторлармен қоса байланыстыру, вербалды немесе вербалды емес, ауызша немесе жазбаша мәтін түрінде қарастырған жөн. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы модус тарапынан біртекті емес: радиодискурс - ауызша, газет дискурсы - жазбаша болып келеді. Сонымен қоса, жанрлық тарапынан Бұқаралық ақпараттар құралдары контекстінде пайда болатын дискурс та біртекті емес: бұнда көптеген жанрлар қолданылады және де олар бұқаралық ақпараттар құралдары айрықша контекстіне жатпайды. Қазіргі кездегі дискурсивті қалыптаманың ерекше орнын дискурсы алады. Бұқаралық ақпараттар құралдарын прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және т.б. факторлармен қоса жүйелі, вербалды және вербалды емес, ауызша және жазбаша мәтін ретінде қарастырумыз жөн.
Қазіргі таңда адамның есі, оның ойлауы мен дүниетанымы оны күнделікті өмірде қоршаған дискурстермен белгілі бір нысанға келеді. Дискурс жеке тұлғаның барлық қызмет бабында қатынасады және ол кез келген жазбаша және ауызша формада болуы мүмкін. Мәселен, ғылыми басылымдар мен оқу материалдары, лекциялар, медициналық ұсыныстар, т.б. Дискурс - біртұтас сөздің туындысы.
Дискурске қатысты мәселелер И.Ю.Абелованың Речь о речи коммуникативная система человека, Е.В.Жданованың Личность и коммуникация, А.Я. Шайкевичтің Введение в лингвистику, Е.А.Кожемякина, Е.А.Кроткованың Методологические проблемы изучения дискурсных практик, Речевой акт, Н.С.Рябинскийдің Речь как социальное действие: основные понятия дискурсивного анализа, О.В.Акимованың Типы профессионального дискурса атты еңбектерінде қарастырылған.
XX ғасырда лингвист ғалымдар арасында мәтін алғашқы ма әлде дискурс алғаш пайда болды ме деген пікір-таластар туындады. Дегенмен, мәтін мен дискурс бір-бірімен өте тығыз қарым-қатынастағы құбылыстар. Кез келген дискурс мәтін бола алады. Бірақ кез келген мәтін дискурс бола алмайды. Мысалы, сөреде жатқан кітап оқырманның (адресат) қолына түспейінше, ол мәтін болып қала береді.
Дискурс пен мәтін айрықша ерекшеліктер төмендегідей болып келеді [9]:
1) дискурс - прагматикалық, мәтін - лингвистикалық категория;
2) дискурс - үдеріс категориясы, мәтін - нәтиже категориясы;
3) мәтін - абстрактылы құрылым, ал дискурс - оның актуализациясы.
Қазіргі лингвистикада мәтін және дискурс ұғымдарының концептуалдық сарапталуы арқылы екі ұғымның бір-бірімен тығыз байланыста болатыны анықталды. Әлемдік лингвистикада мәтінді әртүрлі аспекті тұрғысынан, яғни мәтіннің коммуникативтік аспектісі және мәтін прагматикасы тұрғысынан зерттеу қолға алынып жатқан кезде, өткен ғасырдың аяғында дискурстық сараптаудың жаңа бағыт ретінде қалыптасуы тегін емес.
Қазіргі таңда тілдік құбылыс, сөйлеу актілерін дискурстық тұжырыммен немесе аса күрделі көзқараста зерттеу әлемдік лингвистикада кең өріс алуда. Дискурс теориясы және дискурстық талдау үдерісі лингвистика және филология ғылымдарынан бастау алады. Бұл тұжырым тек аударма саласында ғана емес, басқа да ғылым салаларында кеңінен тарады. Дискурс сөзінің түпкі мағынасы астарлы қалып, саралана келе қарама-қарсы мағынада қолданылатын сөздер қатарына жатады. Қазақ аударма тілінде бұл термин лингвистика және философия ғылымы зерттеушілерінің еңбектері арқылы енді.
Лингвисттер дискурс ұғымы және дискурс-мәтін ара қатынасын, айырмашылықтарын басты назарға алса, қазіргі кезде олардың зерттеу бағыты дискурстың топтастырылуының түрлі ұстанымдарына сүйене отырып, түрлерін анықтау болып отыр.
Дискурс (лат. discursus - сөз, баяндау, әңгімелесу, сөйлеу) кең мағынада күрделі коммуникативтік құбылыс, сөйлеу немесе тілдік қатынастың бірегейлігін және экстралингивстикалық факторларды қамтиды [9; 2]. Экстралингвистикалық факторларға адамның дүниетанымы, көзқарасы; адресаттың мақсатын, іс-әрекетін жатқызамыз. Аталған факторлар коммуникацияға қатысушылар және олардың ұстанымдары мен мақсат міндеттері туралы жалпы мәлімет беріп, мәтінді түсінуге негіз болады.
Дискурс түсінігі лингвистика, антропология, әдебиеттану, этнография, әлеуметтану, әлеуметтік лингвистика, философия, психология, когнитивті лингвистика және т.б. ғылымдар тоғысында дамыды [9; 36]. Бүгінгі күні аталмыш ғылым салаларының зерттеуші-ғалымдарының зор еңбектерінің нәтижесінде, дискурс теориясы заманауи ғылымға беталыста жалпы тенденция тұрғысындағы жеке пәнаралық сала ретінде қалыптасты.
Лингвистика ғылымында дискурсты теориялық және практикалық тұрғыда талдау XX ғасырдың 60-70 жылдары белең алды. Дискурс және оны талдау әдістерін егжей-тегжейлі зерттеген шетел зерттеуші, ғалымдары неміс дәстүрлі мектеп өкілдері П. Хартман, П. Вундерлих; дискурсты әлеуметтік лингвистикалық қарым-қатынас тұрғысынан зерттеген американдық мектеп өкілдері Э. Щеглов, Г. Закс және т.б.; француз постструктуралисттер мектебінің өкілдері Ж. Дюбуа, А. Греймас, М. Фуко, П. Серио және т.б.мәтінді логикалық, семантикалық сипаттау арқылы дискурсқа талдау жасады. Ал, Р. Водак, Т.А. ван Дейк секілді чех дәстүрлі мектебінің өкілдері дискурсқа идеологиялық, сыни талдау жасап, жалпы дискурс табиғатын зерттеуде көптеген еңбектер жазды.
Дискурс ұғымына анықтамалар беріп, оның түрлерін белгілеген және дискурстық талдау теориясын зерттеген Ресей зерттеуші, ғалымдары: М.Л. Макаров, А.Е. Кибрик, В.В. Красных, Н.Д. Арутюнова, В.З. Демьянков, Л.С. Выготский, В.Е. Черняевская, И.С. Виноградов, Т. Милевская және т.б..
Т.А. Ван Дейктің идеясын жетілдіре отырып, В.В. Красных дискурсты лингвистикалық және экстралингвистикалық параметрлері есепке алынған үдерістердің өзіндік даму ерекшелігі және нәтижесі [6; 64] деп тұжырымдайды. Сондай-ақ, В.В. Петров және Ю.Н. Караулов адамның дүниетанымы, ой-пікірі, мақсаты секілді экстралингвистикалық факторлардың дискурстағы күрделі коммуникативті құбылыстарды түсінуде маңызы зор екендігін атап көрсетті.
Ресейлік аударма тілінің зерттеушісі В.Е. Черняевская дискурсты жағдаяттық контекстпен тығыз байланысты алынған мәтіндерді қамтитын кешенді қатысымдық-сөзжұмсамдық процесс [10; 230-233] деп таниды. Мұндағы әлеуметтік контекст шеңберіне мәдени-тарихи, идеологиялық, әлеуметтік, психологиялық факторлар, автордың коммуникативтік-прагматикалық және когнитивтік ұстанымдар жүйесі жатады. Бұл ұғымдар тілдік бірліктерді мәтінге айналдыру барысында белгілі бір реттілік пен жүйеліліктің сақталуына негіз болады.
Дискурстың тек лингвистикалық қырынан ғана танылмайтындығын, оның экстралингвистикалық, әлеуметтік сипатын қоса қарастыруды негізге алып талдаған отандық зерттеуші, ғалымдар: Н. Уәли, Г.Г. Бүркітбаева, З.Ш. Ерназарова, Г. Әзімжанова, Ж.М. Кеншінбаева, Д. Әлкебаева, Қ.Ө. Есенова, А.Е. Саденова, Б. С. Жұмағұлова, К.Қ. Садирова, Б.А. Ахатова және т.б..
Дискурс ұғымы белгілі бір мәтіннің жасалу барысымен байланысты түсінілетін күрделі қатысымдық құбылыс қана емес, сонымен бірге көптеген экстралингвистикалық факторларды қоса қамтитын құбылыс. Ондай факторларға ғалам, дүние, әлем жөніндегі білімдер жүйесі, дискурстық мәтінді жасаушы ниеттері, нақты мақсаты, ұстанымдары жататыны мәлім деп тұжырымдай отырып, дискурс мәселесін арнайы және қосымша зерттеу нысаны ретінде қарастырған.
Дискурс, коммуникация және іс-әрекеттің өзара байланысы арқылы Б.А. Ахатова: дискурс - коммуникативті әрекеттің жазбаша немесе тілдік вербалды өнімі. Дискурс актуалды тілдік әрекетпен, ал мәтін тіл жүйесімен тығыз байланысты. Дискурс әрқашан нақты жағдайда белгілі бір контексттегі нақты нысандармен ұштасады [9; 36-39] деп дискурс-мәтін арақатынасын айқындайды.
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алып, дискурс пен мҽтінді ажыратқан еңбектер жарық көруде. Тұтас алғанда дискурс талдау теориясы - қазақ аударма тілі үшін жас, әлі толық қалыптаса қоймаған, лингвистикалық пәнаралық сипаттағы саласы. Дискурс талдау теориясына қатысты шетелдік зерттеушілер Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А. ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина, Л.Ю.Буянова еңбектері, қазақ аударма тілінде мҽтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске жҽне когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, Қ.Есенова. Қ.Айтмұхамбетова, т.б. еңбектері, дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері жарияланды.
Ағылшын тілді ғалымдар дискурс пен мәтінді бір-бірінен ажыратып қарастырмайды екен. Дискурс теориясын америкалық лингвистикада жүйелі сөйлеу (connected speech) және диалогпен байланыстырып қарастырса, ал европалық лингвистика дәстүрі бойынша адамдардың өмірлік тәжірибесінен жинаған ілім-білім жүйесін көрсетуден тұрады екен.
1.2 Мәтін және дискурс ұғымдарын салыстыру
Заманауи лингвистика мәтін ұғымымен шектеліп қалмай, сөйлесімді жан-жақты басқа ғылымдармен салғастыра отырып, зерттеуді талап етеді. Яғни, мәтінге дәстүрлі лингвистикалық талдау жасау мәтінді мәдени және әлеуметтік тұрғыда қарастырмай, оны тек лингвистика аясында зерттейді. Сонымен қатар, лингвистикалық талдау жасауға алынған мәтінге тек аударма жасау үдерісінде қолданылатын аналитикалық әдістерді пайдалану мүмкін емес.
Қазіргі кездегі зерттеулерде мәтін когнитивті қызметі мен дәрежесін есепке алғандағы мәтіннің пайда болуы және қабылдануына әсер ететін дискурстың негізгі бірлігі ретінде қарастырылады.
Когнитивті зерттеулердегі мәтін түсінігі толығымен түсіндірілген: мәтін - бұл адамның білімінің вербальды және вербальды емес сөйлеуі. Бұл жерде білімнің әр түрлі түрлері деген мағынада, яғни теориялық, үйреншікті, рационалды және иррационалды, саналы және санасыз - қоршаған ортамен байланысуы арқылы адамның ақпаратты өңдеу нәтижесі ретінде қолданылатын кез келген когнитивті білім. Тілдік коммуникация процесінде бейнеленген білім - білімнің барлық жиынтығы мен білім базасы немесе когнитивті жазықтық деп аталатын тіл тасымалдаушыларының түсініктерінің тек бір бөлігін ғана құрайды.
Білімнің жалпы қоры когнитивтік: лингвистикалық (тілді білу, ауызша сөйлесу принциптері) және экстралингвистикалық (мәнмәтін, құбылыс, адресат туралы білім) құрылымды қалыптастырады.
Мәтін лингвистикасы теориясы көзқарасынан, мәтін - сөйлемнің қарапайым реттілігінен ерекшеленетін қандай да бір күрделі тұтастық, құрылымдық-семантикалық білім. Бұл бірлік коммуникативтік тұтастығы, мағыналық аяқталғандығы, логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысуымен біріктірілген [11; 10].
Мәтін анықтамасы үшін нақты дәлелденген конвенциалды орнатулар болмағандықтан, мәтін түсінігі әр түрлі ғылыми концепцияларда, теорияларда бұл терминді омонимдік қолдану үшін жағдай жасады, сонымен қатар терминологиялық дублеттерді қолдануды тудырды.
Өз кезегінде дискурс термині де осыған ұқсас жағдайда болды, оның себебі бірнеше лингвистикалық дәстүрлерді, соның ішінде, дискурс термині әр түрлі түсініктік толықтырулармен қолданылып жүрген француз, американ, ағылшын тілдерін үйрену болды. Мәтіннің лингвистикалық терминдерінің қысқаша сөздігінің (1978) авторы Т.М.Николаева дискурсқа арналған сөздік мақаласында келесідей анықтама берген: Дискурс - омонимді мағынада көптеген авторлар қолданатын мәтін лингвистикасының көп мағыналы термині. Олардың ішіндегі маңыздысы: 1) байланыс мәтіні; 2) мәтіннің ауызша түрі; 3) диалог;) 4) мағынасы бойынша өзара байланысқан сөйлемдердің тобы; 5) тілдік туынды болмыс ретінде - ауызша немесе жазбаша [12; 52].
Бұл жағдайда ойда қалатыны Н.Д.Арутюновтың Лингвистикалық энциклопедиялық сөздігіндегі дискурстың анықтамасы болып табылады. Дискурс - экстралингвистикалық-прагматикалық, қоғамдық мәдени, психологиялық және басқа да факторлармен жиынтықтағы байланыс мәтіні; құбылыстық көріністе алынған мәтін; қоғамдық әрекет, адамдар мен олардың ақыл-есінің механизмдерінің (когнитивті процестерде) әрекеттесуіне қатысатын компонент ретінде қарастырылатын сөз. Дискурс - бұл өмірге берілген сөз. Сондықтан да дискурс термині мәтін терминіне қарағанда ертедегі және нақты тілмен байланысы қалпына келмейтін басқа да мәтіндерге қолданылмайды [13; 136-137]. Қазіргі кезде түсінікті болатыны, дискурс түсінігінің белгілі бір ортақ анықтамасының жоқтығы.
Мәтін терминінің түсінікті толықтырылуы, және одан да көп мөлшерде дискурс термині алуан түрлі болып келеді, сондықтан да мәтін мен дискурс қатынасы туралы қарастырған кезде бұл терминдердің түсініктік көлемінің айқындаушыларының барлығы емес тек бір бөлігі ғана актуалдандырылады. Бұл мәселені қоюдың негізгі себебі көптеген жағдайда дискурс түсінігінің анықтамасы ретінде мәтін анықтамасы қолданылады. Айта кетер жайт, бұл мәселе арнайы түрде бірнеше рет қарастырылған, бірақ бұл мәселе ашық болғандықтан, өзінің өзектілігін сақтайды. Сонымен қатар, материалдың өзін беру, автордың позициясынан баяндау жағдайларын талдау қарастырылып отырған құбылыстардың жаңа жақтарын анықтайды.
Дискурстың лингво-когнитивтік жолы тіл, ойлау және сөйлеудің өзара байланысына негізделген. Дискурс - бұл екі жоспармен - лингвистикалық және экстралингвистикалық (когнитивті) жоспарға ие болатын процесс және нәтиженің жиынтығы ретінде қарастырылатын вербальді сөзді ойлау әрекеті. Процесс ретінде дискурс вербальданатын әрекеттің өзі болып табылады. Нәтиже ретіндегі дискурс мәтіннің жиынтығы түрінде беріледі [14; 25].
Дискурс пен мәтінді түсіну негізі білімді таныстыру құрылысы болатын тілдік ақпаратты өңдеу болып табылады. Білімнің құрылымын талдау мәтін мен дискурсты түсінудің негізгі екі жолымен сипатталады және лингвистикалық және экстралингвистикалық білімді біріктіретін білімнің иерархиялық құрылымының (фрейм, сценарий) өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Білімді тудратын құрылым ретінде фрейм және сценарий туралы ойды дайындау XX ғасырдың 70 жылдарында когнитивті ғылымды дамытудың маңызды кезеңдерінің бірі болды. М.Минскийдің Структуры для представления знаний (1978) еңбегі шыққаннан кейін фрейм термині кеңінен қолданыла бастады. Жалпы мақсатта фрейм - стереотипті құбылысты көрсетуге арналған мәліметтердің құрылымы. Сценарийлер (немесе скрипт Р.Шенк және Р.Абельсон) деп стереотипті құбылыстардың (мысалы, құбылыстың реттілігі) уақыт бойынша реттілігін бейнелейтін төменгі дәрежедегі түсініктердің уақтылы және себепті байланыстарының жиынтығы болып табылады.
Т.А.Ван Дейктің дискурстың когнитивті теориясы қайта таныстыру білімінің негізгі түрі ретінде өқбылыс моделін көрсетеді. Ғалымның көзқарасы бойынша, модельдер дискурсты бейнелейтін эпизодтық жадыдағы құбылыстың конитивті репрезентациясы болып табылады. Олар алдыңғы құбылыстардың тәжірибесін ұқсас заттар, немесе құбылыстарды жатқызады. Дискурсты когнитивті өңдеу - ван Дейктің ойынша, - ... нәтижесінде дискурсты таладу мақсатында оның жадысында ділдік көрініс туатын стратегиялық процесс болып табылады. Құбылыстық модельде мәтін түсінігі көзбен көру және тілдік мәліметтер, осы мәліметтерді өңдеу және талдау, сонымен қатар ішкі және когнитивті ақпаратты активтендіру негізінде жадыда ділді көріністердің қалыптасуы дегенді білдіреді.
Көріп отырғанымыздай, дискурс және мәтін түсініктерінің қатынасы бұл терминдердің дәлелденуінің көп мағыналылығына байланысты қиын болып қалады. Оған қарамастан, дискурс туралы жалпы қабылданған көрініс - коммуникация процесінде пайда болатын динмикалық құбылыс туралы, мәтінге қарсы тұрақты және статикалық құбылыс ретінде қарастыруға болады. Мәтін - көбінесе абстрактілі, формальді құрылым, өз кезегінде дискурс - ділді (ішкі және психологиялық) процесс және экстралингвистикалық факторлармен қарастырылатын осы құрылымдарды әр түрлі жолмен актуальдандыру болып табылады. Сонымен қатар, мәтін дискурстың бірлігі ретінде қарастырылады, ал дискурс - салыстырмалы түрде мәтін фрагментінің мағыналық қатынасында аяқталған болып іске асырылады.
Біз В.Г.Миронованың Дискурс и контекст: метаязыковые вариации еңбегіндегі ойы дұрыс деп ойлаймыз. Онда публицистикалық немесе көркем мәтін шеңберінде мәнмәтін дискурстық көрсетілім ретінде қабылданады. Осылайша көркем мәнмәтін жазушы дискурсының көрінісі болып табылады, сондықтан да оны антропоцентрлік категория ретінде, яғни тілдік тұлғаны ұйымдастыру деңгейі қөзқарасында қарастырған дұрыс.
Қазіргі лингвистикада дискурс ұғымы көбінесе мәтін ұғымына сәйкес келеді. Бұл терминдердің мазмұнының бірмағыналы анықтамасы жоқ, олардың интерреляциясы әртүрлі анықталады. Мәтін тілдік және экстралингвистикалық ақиқаттың құбылысы ретінде, әртүрлі функцияларды орындайтын күрделі феноменді білдіреді: бұл коммуникация құралы да, ақпаратты сақтау және тарату тәсілі және психикалық өмірдің көрінісі және белгілі тарихи дәуірдің өнімі, мәдениет формасы және белгілі әлеуметтік мәдени дәстүрдің көрінісі. Мәтін лингвистикасы тұрғысынан мәтін тілдің өмір сүруінің феноменал бастапқы тәсілі, барлық пікірлер тек желілік емес, ғаламдық когеренттілікке байланысты макроқұрылым. Мәтіннің психолингвистикалық тәсілінің ерекшелігі, мәтінді коммуникацияның бірлігі ретінде, қарым-қатынастың қажеттіліктерімен детерминантталған сөздің өнімі ретінде қарастырумен түсіндіріледі, мәтінді жасаусыз және қабылдаусыз әрекет етпейді. Процесс және өнім ретіндегі мәтін-екі-байланысты, бір құбылыстың әртүрді жақтары. Дискурс категориясын анықтау кейбір идеологиялық бағдарды, тілдік қатынастарды талдауға жеке көзқарасты білдіреді.
Тіл қызметі-басқа қызмет түрлеріне сіңіскен мәтін қызметі. Мәтін - қарым-қатынастың негізгі бірлігі. Адамдар жекелеген сөздермен, сөйлемдермен емес, мәтіндермен қарым-қатынас жасайды. Мәтін ұғымы ерте кезден болғанымен, терминологиялық ұғымда бертін келе қолданыла бастады.
Коммуникация осылайша, үш қосылмаған және бөлінбейтін құрамдас бөлікті қамтиды: негізінде және саласында коммуникация жүзеге асырылатын ақиқаттың материалды фигурасын коммуникацияның қатысушыларының өзара байланысының мазмұндық-тілдік негізін қамтамасыз ететін дискурстық экстравертивтік фигурасын қамтиды [21, 56].
Біздің ойымызша, интерреляция сызбасының көрсеткіштерін былай көрсетуге болады:
коммуникация
коммуникация
мәтін дискурс
ақиқат
1-сурет. Мәтін, дискурс, коммуникация ұғымдарының интерреляциясы
Ю.Е. Прохоровтың ережелерін дамыта отырып, бұл зерттеуде біз келесі анықтамаларға жүгінеміз: дискурс коммуникацияның экстравертивтік фигурасы лингвомәдени қауымдастығының өілдерінің коммуникациясының вербальды формаларының жиынтығы; мәтін коммуникацияның интровертивтік фигурасы.
Мәтін, дискурс және коммуникация ұғымдарының аталған қатынастары қазіргі лингвистикада және ғылымның аралас салаларында дискурсқа деген қалыптасқан көзқарастардың шоғырлы болып көрінуімен түсіндіріледі.
Олардың айырмашылықтарын танымдық ғылым негізінде үрдіс пен үрдістің нәтижесін салыстыра зерттеуден көруге болады. Бұл айырмашылықтар төмендегі сызбада берілген [15]:
Дискурс
Мәтін
1. Дыбыстық формада сөйлеу немесе сөзді айту үрдісі.
2. Нақты бір ситуация кезінде вербалды және вербалды емес құралдарды қолдана айтылған дайындықсыз сөйлеу.
3. Коммуниканттар арасындағы тікелей қатынас.
4. Сөздің, сөйлеудің айтылу мезгілі мен қабылдау мезгілі бір уақытта өтеді.
5.Сөйлеудің рөлдері ауысып отыратын айтушысы мен тыңдаушысы бар. Оны екіжақты дискурс дейміз.
1. Графикалық формада берілген сөйлеу нәтижесі.
2. Өңделген сөйлеу.
3. Коммуниканттар арсында тікелей қатынастың болмауы.
4. Сөздің, сөйлеудің айтылу мезгілі мен қабылдау мезгілі әр түрлі уақытта, кезеңде өтеді.
5. Толық емес коммуникативтік жағдайдағы бір ғана автор.
Сызбадан төмендегідей қорытынды жасауға болады:
1) Дискурс - сөзді айту үрдісі және дайындықсыз сөйлеу;
2) Мәтін - өңделген сөйлеу;
3) Дискурстың кез келген түрінде (монолог немесе диалог) қатынасқа түсуші адамдар арасында тікелей қарым-қатынас болуы керек. Ал мәліметті мәтін арқылы бергенде бұл сиқты тікелей қатынас болмайды;
4) Дискурс кезінде сөздің, сөйлеудің айтылу мезгілі мен қабылдау мезгілі бір уақытта өтеді. Ал мәтінді жазу мен оқу бір мезгілде жүзеге аспайды. Олардың арасы алшақ болады, мысалы біз бірнеше ғасыр бұрын жазылған мәтінді оқи аламыз;
5) Екі жақты дискурс кезінде (әңгіме, пікірсайыс) екі автор кезек кезек сөйлеседі, ал мәтінде автор біреу ғана болады.
1.3 Көркем фильм атауларының лингвостилистикалық ерекшеліктері
Бұқаралық ақпарат құралдары ең алдымен ақпаратты жаппай таратуға жұмылдырылған техникалық құралдардың, қоғамдық ұйымдардың және адам ресурстарының жиынтығы. Ал бұқаралық коммуникация осы ақпаратты тарату процесі болып табылады. Осы аталған ерекшеліктер қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де ерекшеленіп көрсетіледі. Философиялық энциклопедиялық сөздікте бұқаралық коммуникация ұғымына мынадай анықтама беріледі: Бұқаралық коммуникация - бұл адамдардың баға беруіне, көзқарастарына және мінез-құлқына ықпал ету мақсатында жүйелі түрде өте үлкен аудиторияға хабар тарату болып табылады.
Бұл анықтаманы Т.М.Николаева толықтырады, ол бұқаралық коммуникация деп саны жағынан үлкен аудиторияға техникалық құралдар арқылы (баспасөз, радио, теледидар және т.б.) ақпаратты (білімді, рухани құндылықтарды, адамгершілік және құқықтық нормаларды және т.б.) тарату процесін айтады.
Айта кету керек бұқаралық коммуникацияның өзіндік ерекшеліктері бар, олар [16]:
1) ақпарат көздерінің институтционалдығы;
2) ақпарат көздері мен аудитория арасындағы кері байланыстың бытыраңқылығы;
3) аудиторияның бұқаралығы;
4) аудиторияның гетерогендігі;
5) ақпарат пен байланыстың жоғары жылдамдықты және репродукциялық құралдарын пайдалану;
6) хабарлардың жылдам таратылуы;
7) салыстырмалы түрде ақпараттың тұтынушылық құнының арзан болуы.
Аударуда бұқаралық ақпарат құралдары мәтіні ретінде тек газеттік-журналдық мәтіндер ғана емес (яғни жазбаша баспасөз туындылары), сонымен қатар әр түрлі дыбыстық материалдар, яғни кейде электронды баспасөз материалдары деп атайтын радио- және телерепортаждар, сұхбат, әр түрлі бағдарламалар, фильмдер және т.б. түсінеді. Соңғы жылдары электронды баспасөз түсінігі ғаламтор түсінігімен кеңейді, онда дүние жүзіндегі көптеген маңызды жаңалықтары жарияланады.
Бұқаралық ақпарат құралдары мәтіндерінің жанрлық-тематикалық әртүрлілігінің ішінде жазбаша және электронды баспасөздерге сипатты мәтін түрлері ерекшеленеді.
Оларға келесілерді жатқызуға болады: жаңалық материалдары (оқиғалар), түсіндірмелер, әр түрлі тақырыптар бойынша талдау жасау (саясат, экономика, қоғамдық өмір, әлеуметтік мәселелер, мәдениет, ғылым және т.б.), сұхбат, спорттық жаңалықтаррепортаж, жарнамалық материалдары және т.б.
Өзіміз білетіндей прагматикалық аспектің тіл біліміндегі негізгі қызметтік ерекшелігін нақты түрде осы қоғамдық-саяси мәтіндер мен жарнама мәтіндердің қолдану аясында толық көре аламыз. Себебі бұл мәтіндер қоғамды тек жаңа ақпараттармен қамтамасыз етіп қана қоймай, өз оқырмандары мен тыңдаушыларының қабылдау деңгейіне үлкен әсер етеді. Яғни, мәтін құраушы тілдік бірліктердің қолдану тиімділігі мен сол мәтін арналған, бағытталған рецепторлар арасындағы қатынастың тиімді жүзеге асырылуы тікелей прагматикалық қызметтің орындалу дәреждесіне байланысты болып келеді.
Тіл - күрделі жүйе, тұтас құрылым. Оның бөлшегі болып табылатын жазба әдеби тілдің де, публицистикалық стильдің де, газет лексикасының да өзіндік жүйесі мен құрылымы бар.
Тілдің ең басты екі қызметіне: коммуникативтік және прагматикалық функциясына сүйене отырып бұқаралық ақпарат құралдары мәтіндерін ақпараттық және үгіт-насихаттық (сендіруші, нандырушы) түрлерге бөлеміз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының әрқайсысының өзіндік объективті ерекшелігі бар, сондықтан жоғарыда аталған жанрдың әрқайсысы өзінше іске асырылады. Бірақ анықтамалық жанрдағы сипаттамалар, ереже бойынша бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелсіз сақталады.
Барлық бұқаралық ақпарат құралдары ортақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аударма шет елдің қоғамдық өмірімен, тұрмысымен және де жетістіктерімен жақын танысуға көмектеседі. Қоғамдық өмір көптеген өзара байланысты салалардан көрінеді. Соңғы жылдары қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны мәлім. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында ерекше көрініс тапты. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген тың ізденістер мен шығармашылық тәсілдердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұдан жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, тәуелсіздікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, бұқаралық ақпарат құралдары түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің күшеюі бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа деңгейге көтерілуі, бұрынғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның бұқаралық ақпарат құралдарына қойылатын талаптың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды.
Зерттеудің өзектілігі. Бұл дипломдық жұмыс ағылшын бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аударудағы мәдениетаралық аспектілер мәселелеріне арналған. Қазіргі заманғы лингвистика ғылымындағы негізгі мәселелердің бірі дискурсты жасау мен түсінудің ортақ стратегияларын анықтау, сонымен қатар тілді пайдалану теориясын құруға бет бұру болып табылады. Тіл тек коммуникация, ойды білдіру құралы ғана емес. Сонымен бірге тіл арқылы адам өзінің тұлғалық қасиеттерін аша түседі.
Қазіргі заманда ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Ол - бүкіл техникалық тізбекті технологияның үздіксіз өзгерістеріне бейімделе алатын орындаушының тұлғасын қалыптастыру міндеті. Оларды даярлау үшін білім беру саласында қазіргі дидактикалық мүмкіндіктерді, жаңа идеяларды және білім беру технологияларын кеңінен пайдалану қажет.
Аударматану ғылым ретінде даму барысында көп мәселелер мен таласты ережелерді қамтып отыр. Аударма теориясының міндеті - түпнұсқа мен аударманың арақатынасын анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын бақылаудан туған нәтижелерді қорыту. Бұған қарап, біз аударма деп жүрген ұғымда қатып қалған, қатаң тұрақтылық болмайтынын байқаймыз. Мұндағы басты мақсат - өзге тілдегі айтылған, жазылған ақпаратты мүмкіндігінше түсіну, байыптау, толық жеткізу. Аударманы қарым-қатынас құралы дей отырып, біз одан өзге тілдегі хабарларды (ақпаратты) осы тілге жеткізудің әр түрлі тәсілдерін, амалдарын, қалыптарын, түрлері мен пішіндерін күтуіміз керек.
Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының аударудың ерекшелігін анықтаудың себебі қазіргі лингвистика ғылымына тән тілдік материалды коммуникативті-когнитивтік позициядан оқыту. Бұл тілдік форманың мазмұнын үйренуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдар тілі айқын, әрі әлеуметтік функцияларға ие бола отырып, әлеуметтік, экономикалық және мәдени өмірге, адамдардың тілдік сана-сезімінің қалыптасуына ықпалын тигізеді. Ал өз кезегінде көптеген әлеуметтік факторлар бұқаралық ақпарат құралдары тіліне тән ерекшеліктерді қалыптастырады.
Қазіргі жаһандану мен ақпараттық технологиялар заманында бұқаралық ақпарат құралдар дискурсын зерттеу ерекше маңызға ие болып отыр. Соңғы жиырма жылда бұқаралық ақпарат құралдар дискурсы ұғымы үлкен өзгерістерге ұшырады. Оның себебі, еліміздегі саяси және мәдени өзгерістермен байланысты болуында. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын зерттеу аса өзекті болуы бірнеше факторларға байланысты. Солардың бірі - бұқаралық ақпарат құралдарының қоғам өміріндегі рөлінің артуы. Оның саясатқа, білім беру жүйесіне және басқа да әлеуметтік институттарға ықпалы зор.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін көптеген салада өзінің дамуын жалғастырып келеді, бұқаралық ақпарат құралдары саласы дискурсы саласы да соның қатарында. Дегенмен, бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару кезіндегі мәдениетаралық аспектілеріне мән беру аударма теориясында кеңінен зерттелінбеген және мәдениетаралық аспектілер аударматану ғылымының толық зерттелмеген салаларының бірі. Біздің дипломдық жұмыста тілдік ерекшеліктегі бұқаралық ақпарат құралдарындағы дискурсының ерекшеліктері практикалық және теориялық тұрғыда зерттелінді, сонымен қатар ағылшын тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын қазақ тіліне аудару және дискурстың түсіндірілуі мен түзілуіне қатысты стилистикалық ерекшеліктерінің жүйеленуі, қалыптасуы қарастырылады. Бұқаралық ақпарат құралдарының дискурсының негізінде аударманы оқыту әдістері негізделді. Соның нәтижесінде оқыту деңгейін арттыруға қол жеткізуге болатыны нақтыланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы түсінігіне сипаттама бере отырып, оны ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктерін анықтау және аударма адекваттылығына әсер ететін мәдениетаралық аспектілерін негіздеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу керек:
* жалпы дискурс ұғымы туралы түсінік беру, өзіндік ерекше қасиеттерін анықтау;
* дискурс және мәтін ұғымдарының айырмашылықтарын анықтау;
* бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын қарастыру;
* бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда кездесетін қателіктер мен қиыншылықтарды қарастыру;
* бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын ағылшын тілінен қазақ тіліне аударма мысалдарын қарастырып, оларды талдау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аударудағы мәдениетаралық аспектілер.
Дипломдық жұмыстың пәні. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы.
Дипломдық жұмысты зерттеу әдістері. Дипломдық жұмысты жазу барысында алдымызға қойылған мақсаттарға жету үшін тілдік материалды жинақтау, салыстыру, салғастыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, мәтіндік-контекстуалдық, ұғымдық талдау әдістері, зерттелетін материалдарды өңдеу, жіктеу және модельдеу әдістері қолданылды.
Зерттеу тәсілдері. Дипломдық жұмысты жазу барысында алдымызға қойған мақсаттарға жету үшін тілдік материалды жинақтау, салыстыру, салғастыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, мәтіндік-контекстуалдық, ұғымдық талдау әдістерін қолдану арқылы зерттеулер жасалынды.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Бұл дипломдық жұмыс ағылшын тілін оқитын аударма факультетінің студенттерін бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аудару кезіндегі тәсілдер ерекшеліктерімен, оның атқаратын қызметі мен қолдану ауқымымен таныстырады. Бұл жұмыс қазақ тіліндегі дискурстың құрылымын және ерекшеліктерін зерттеу, оларды құрылымдық, семантикалық талдау, сонымен қатар ғылыми және ақпараттық жанрлардағы дискурстың түзілуіне әсер ететін экстралингвистикалық факторларды айқындап, талдау болып табылады. Дискурс пәнаралық зерттеу объектісі ретінде зерттелді, бұқаралық ақпарат құралындағы дискурстың жанрлық және типтік сипаттамалары анықталды. Зерттеудің нәтижесінде алынған мәліметтерді бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының тілдік ерекшеліктерін анықтауға жол береді.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың практикалық маңызы жоғары оқу орындарындағы жалпы тіл тануды, аударма теориясын, психолингвистиканы, қарым-қатынас теориясын, бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын баяндайтын курстарда пайдалану мүмкіндігінің болуымен анықталады. Қол жеткізгілген нәтижелерді аударма жасауда, аударма пәндері бойынша практикалық және семинар сабақтары үшін қолдануға болады. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы аудармасының аудару тәсілдерін, лингвистикалық және экстралингвистикалық ерекшеліктерін зерттеп, талдау жасау арқылы аудару бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының коммуникативтік әсерін сақтайды. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының қазақ тіліне барлық экстралингвистикалық факторларды ескере отырып аударылуы, аударманың адекваттылығына оң әсер етіп, тілдің дамуына да өз үлесін қоспақ
Зерттеу жұмысының дереккөздері. газеттер мен журналдар, бұқаралық ақпарат құралдары ақпараттарындағы мақалалар, сонымен қатар интернет ресурстары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырып таңдау себебі, оның өзектілігі және дайындалу үрдісіне сипаттама беріледі.
Бірінші бөлімде дискурс туралы жалпы түсінік, оның түрлері және бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы, оның жіктелуі және оны аудара білу үшін талаптар мен ережелер тізіледі. Жалпы бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының мәні мен қолданысы жайлы айтылады.
Екінші бөлімде бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аудару мәселелері, оны аудару тәсілдері мен ерекшеліктеріне назар аударылады.
Қорытындыда зерттеу жұмысы алдында қандай мақсат пен міндеттерді орындау қорытындысы, яғни оларды зерттеу барысында қандай аудару қиындықтары кездескендігін және қандай ерекшеліктері байқалғандығы айтылады.
1 БӨЛІМ ДИСКУРСТЫ АУДАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Дискурс туралы жалпы түсінік, оның түрлері
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алды. Жалпы алғанда, дискурс мәселесі қазақ аударма тілі үшін әлі толық қалыптаса қоймаған сала болып табылады. Дискурстың мәні мен мазмұнына терең бойламас бұрын, оның зерттелуіне тоқтала кеткен жөн. Дискурс талдау теориясына қатысты жарияланған шетелдік зерттеушілердің еңбектері (Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А.ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина т.б.), қазақ аудармасында мәтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар (Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, З.Ш.Ерназарова, Г.Әзімжанова, Қ.Есенова, Ж.Қайшығұлова, Қ.Айтмұхаметова т.б.), дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Д.Әлкебаева, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері бар.
Дискурс ұғымын алғашында шетелдік зерттеушілер әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарап зерттеді. Мысалы, Т.ван Дейк, Дж. Остин, Дж. Серля, М.Фуко, Э.Гофман, С.И.Виноградов, Б.П.Паршин, В.З.Демьянков, Ю.С.Степанов және т.б.
Ю.С.Степанов дискурс дегеніміз тіл ішіндегі тіл деп түсіндіреді: Дискурс - это язык в языке, но представленный в виде особой социальной данности. Дискурс существует, главным образом, в текстах, но в таких, за которыми встает особая грамматика, особый лексикон, особые правила употребления и синтаксиса, особая семантика - в конечном счете особый мир... [1; 35-73]. Бірақ ол ерекше әлеуметтік мағлұматтарымен көрінеді. Дискурс ақиқатында өзінің грамматикасы не сөздік қоры арқылы көрінбейді, ол бәрінен бұрын және ең бастысы өзіндік грамматикасы, сөздік қоры, сөз қолданысы, синтаксистік құрылымы - жалпы айтқанда, ерекше әлемі бар мәтіндерде көрінеді. Яғни дискурс ұғымының өзі тіл - рух үйі, тіл - болмыс үйі деген философиялық тезистің мазмұнын ашады.
Ал В.З.Демьянков дискурсты сөйлемдер мен фрагменттерден тұратын интерпретатордың көз алдына ойша келетін мәтін ретінде анықтайды, ал дискурс мазмұны көбінесе дискурс топигі немесе дискурсивті топик деп аталатын тірек концептінің айналасында шоғырланады [2; 34-35].
Жалпы дискурс теориясының сипаты пәнаралық деуге болады. Бұл теория адам қызметінің түрлі аспектілерінде назар аударатын академиялық пәндерді қамтиды: антропология, журналистика, риторика, әдебиет пен мәдениеттану, әлеуметтану, психология, география, заң ғылымы мен білім беру дейді Х.Х.Нұрсейітова медиялық дискурс туралы [3; 21].
Дискурс теориясының қалыптасуында екі дәстүрдегі мектеп өкілдері (американдық мектеп, оның негізін салушы - Франц Бае, чех лингвистикалық мектебінің дәстүрі, негізгі өкілі - Вильям Матезиус) маңызды рөл атқарды. Дискурс талдау теориясының жеке пән ретінде қалыптасуы жалпы тіл білімінде ХХ ғасырдың 70-жылдарына, қазақ тілінде бұл мәселеге қатысты зерттеулердің ғылыми айналысқа түсуі өмір сүріп жатқан ғасырымыз, ХХІ ғасырдың басына жатқызылады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю.Хабермас өзінің Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең қолданылып жүр. Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілі екенін айтып өтеді: қарым-қатынасқа, сұхбатқа имманентті (іштей тиесілі), сол кезеңнің қоғамдық өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі құндылықтар жинағынан тұратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп отырғанымыз жалпы белгілер жүйесі деген мағынада.
Дискурс - тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз уақыттың мәдени тілдік контексі. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы, құнды іс-әрекеттің нақты тілдік шындығын айтады.
А.М.Алдашеваның пайымдауынша: Дискурс - тілден тыс - прагматикалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторларды біріктіретін байласымды мәтін, оқиғалық аспектідегі мәтін, белгілі мақсатқа бағытталған әлеуметтік әрекет ретінде қаралатын сөйлеу (сөз). Адамдардың когнитивтік санасында өзара қарым-қатынас механизміне қатысатын компонент. Дискурс, бұл - өмірмен біте қайнасқан сөз [4; 467-472].
Дискурс - қазіргі кезге дейін жазылған, айтылған және түсінікті, осы, сонымен қатар басқа да тілде алдағы уақытта оның өмір сүргенінің, өмір сүру мүмкіндігінің тарихында айтылатын, жазылатын барлық нәрселер, яғни, табиғи тіл мәтіндер жиынтығы ретінде жасаған айтылымдардың барлық түрлері... [5; 41].
Қазіргі филологиялық ғылымда дискурс пен оның табиғатын ашуға байланысты пікірлер әртүрлі. Оған белгілі бір аядағы ағымдық тілдік қызмет, тілдік байланыстар арқылы жасалатын мәтін, аяқталған тілдік қарым-қатынас, оқиғалық аспектідегі мәтін тағы сол сияқты көптеген анықтамалар беріледі. Сонда дискурс ұғымы тілдік қызметті де, мәтінді де, мәтін аясын да, ойтолғамды да білдіретін көп қырлы термин болып есептеледі. Яғни бір сөзбен айтқанда, дискурс мәтіннен басқа экстралингвистикалық факторларды (қоршаған ортаны, ойтұжырымды, қағидалар мен адресаттың мақсаты) білдіретін күрделі экстралингвистикалық құбылыс. Бұл жөнінде Л.Дж.Филиппс, М.В.Йоргенсен, М.Л.Макаров, Е.И.Шейгалдардың зерттеулерінде кең айтылған.
Дискурстың мұндай анықтамасы оны жалпы философиялық, жалпы гуманитарлық ракурста қарастыруды талап етеді. Лингвистикалық аспектіде дискурс, бұл - өзара қарым-қатынастағы пропозиция түрінде көрінетін тілдік ойлау қызметі.
Дискурстың жарты ғасыр бойы зерттелуіне қарамастан, дискурсқа деген қызығушылық артпаса кем емес. Оны кейбіреуі паразит-сөздер деп те атайды.
Соған қарамастан, дискурстың күрделі қарым-қатынас құбылысы екенін мойындауымыз қажет. Кейбір ғалымдар (Т.А.ван Дейк, В. Кинч, В.З.Демьянков, А.Е.Кибрик, И.М.Кобозева, W.Chafe, W.Labov), сондай-ақ (О.В.Александрова, Е.С.Кубрякова, В.В.Красных, т.б.) дискурсты оның белгілі бір контексе байланыстылығын, жанрлық және идеологиялық қажеттілігін атап көрсетеді.
Осы орайда, Т. Ван Дейк дискурстың екі мағынасын ашып алу керектігін айтады. Кең мағынасында дискурс - сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы белгілі бір уақытта, кеңістікте және басқа да контексте айтылатын кешенді қарым-қатынастық жағдай есебінде көрінеді. Бұл қарым-қатынастық іс-әрекет - тілдік, ауызша, сонымен қатар вербальды және вербальды емес құрылымда тұруы мүмкін [6].
Дискурстың этимологиялық термині латынның discurrere, яғни талқылау, келіссөз жүргізу деген мағына береді. Мұндай мағынасы ғылымда XVI-XVIII ғасырда қолданылған болатын. Содан бері дискурс ұғымы көптеген трактаттардың пайда болуы мен ғылымның дамуына үлес қосты.
XX ғасырдың соңына қарай дискурс термині тек семантика мен синтаксиске ғана қатысты емес, сонымен қатар прагматикада мәтін - адресат құрылымында қарастырылды. Ал тар мағынасында дискурс - жалғыз ғана вербальды құрылымда келетін ауызша және жазбаша мәтін ретінде айқындалады. Осыған байланысты дискурс жалғастырушы коммуникативтік әрекет болып есептеледі.
Қазіргі кезге дейін әртүрлі тілдер материалдарында ғылыми сипат берілген дискурстың төмендегідей түрлерін атап көрсетуге болады. Бұл тізімді (классификацияны) толық немесе аяқталған деуге болмайды. Себебі бұл бағытта әртүрлі тілдерде олардың қызмет ету аяларына қатысты көптеген зерттеулер жүргізілуде:
1. әскери дискурс;
2. іскери дискурс;
3. балалық дискурс;
4. өнертану дискурсы;
5. магиялық дискурс;
6. бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы;
7. ғылыми (академиялық) дискурс;
8. парфюмерлік дискурс;
9. педагогикалық дискурс;
10. поэтикалық дискурс;
11. публицистикалық дискурс;
12. жарнамалық дискурс;
13. спорттық дискурс;
14. техникалық дискурс;
15. көркем дискурс;
16. экономикалық дискурс;
17. электрондық дискурс;
18. этикалық дискурс;
19. заңи дискурс және т.б. [7; 69].
Қазіргі дискурста әртүрлі лингвомәдениеттегі ерекшеліктер, идиоэтникалық сипаттар да көрінуі қажет. Мысалы, қазіргі кезеңде барлық халықтардың мәдениетінде саяси дискурс барынша кең өріс алуда.
Саяси дискурс - билікті одан әрі бекіте түсу және оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Бұл саланың типтік жанрларында әрбір халықтың лингвомәдениетіне тән вербалды және бейвербалды тілдік бірліктер жүзеге асырылады.
Дискурс тілдік феномен ретінде өзі әртүрлі ауысымдардан (мәтін, интеракцияға қатысушылар) тұрады да, осы ауысымдардың қатынасы мен бірігуіне байланысты дискурстың түрлері (типтері, топтары) пайда болады. Осындай типтердің бірі - іскери дискурс. Іскери дискурсты жан-жақты қарастырған Г.Г.Бүркітбаева оған мынадай анықтама береді: Іскери дискурс - белгілі бір адамдар тобымен белгілі бір коммуникативтік интеракциялық жағдайда жүзеге асқан дискурстың арнайы жанрларда көрініс тапқан нақты ұғымы [8].
Дискурс пәнаралық ұғым ретінде адам әрекетінің әртүрлі салаларына, оның ішінде кәсіби аяға енеді. Осы тұрғыдан келгенде, кәсіби дискурс когнитивтік қажеттіліктердің жиынтығымен, көпшілік қауыммен қатынасымен сипатталып, құқық, медицина, әлеуметтік сала, білім беру, ғылымның өзге де салаларында көрініс табады.
Кәсіби дискурс дегеннің өзін күрделі түсінік ретінде бағалау қажет. Бұл ұғым мамандандырылған, арнайы мамандандырылған, мамандандырылмаған аудиторияға бағытталады, осыған байланысты белгілі бір ғылым саласына қатысты жазылған мәтіндер де кәсіби позицияны ұстанады. Мысалы, арнайы мамандандырылған мәтін өте жоғары деңгейдегі адресатқа арналады. Ал мамандандырылмаған мәтіннің арналатын аудиториясы - қалың жұртшылық. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік мазмұндағы мәтіндерде тар аядағы терминдерден гөрі, қалың жұртшылыққа таныс, әлеуметтік-мәдени нормаларға сәйкес келетін, бағалау және иландыру жақтарынан айрықша сенімді сөздер мен сөз тіркестері қолданылады.
Қазіргі кездегі ғылыми дискурс - мәтін - жанр типтерімен тығыз байланыста болады. Ғалымдар тілдердің функционалдық типтерінің мәтін жасайтындығын коммуникативтік актінің бір түрі ретінде (адресант пен адресат бар екендігін) атап қана кетеді. Ал қазіргі жаңа ғылым салалары осындай тезис түрінде айтылған пікірлерді одан әрі тереңдете зерттеуге бағытталған.
Қазіргі кездегі дискурсивті матрицада бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы ерекше орын алады. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы прагматикалық, әлеуметтік мәдени, психологиялық және бұқаралық коммуникация құралдарымен көрсетілген басқа да факторлармен қоса байланыстыру, вербалды немесе вербалды емес, ауызша немесе жазбаша мәтін түрінде қарастырған жөн. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы модус тарапынан біртекті емес: радиодискурс - ауызша, газет дискурсы - жазбаша болып келеді. Сонымен қоса, жанрлық тарапынан Бұқаралық ақпараттар құралдары контекстінде пайда болатын дискурс та біртекті емес: бұнда көптеген жанрлар қолданылады және де олар бұқаралық ақпараттар құралдары айрықша контекстіне жатпайды. Қазіргі кездегі дискурсивті қалыптаманың ерекше орнын дискурсы алады. Бұқаралық ақпараттар құралдарын прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және т.б. факторлармен қоса жүйелі, вербалды және вербалды емес, ауызша және жазбаша мәтін ретінде қарастырумыз жөн.
Қазіргі таңда адамның есі, оның ойлауы мен дүниетанымы оны күнделікті өмірде қоршаған дискурстермен белгілі бір нысанға келеді. Дискурс жеке тұлғаның барлық қызмет бабында қатынасады және ол кез келген жазбаша және ауызша формада болуы мүмкін. Мәселен, ғылыми басылымдар мен оқу материалдары, лекциялар, медициналық ұсыныстар, т.б. Дискурс - біртұтас сөздің туындысы.
Дискурске қатысты мәселелер И.Ю.Абелованың Речь о речи коммуникативная система человека, Е.В.Жданованың Личность и коммуникация, А.Я. Шайкевичтің Введение в лингвистику, Е.А.Кожемякина, Е.А.Кроткованың Методологические проблемы изучения дискурсных практик, Речевой акт, Н.С.Рябинскийдің Речь как социальное действие: основные понятия дискурсивного анализа, О.В.Акимованың Типы профессионального дискурса атты еңбектерінде қарастырылған.
XX ғасырда лингвист ғалымдар арасында мәтін алғашқы ма әлде дискурс алғаш пайда болды ме деген пікір-таластар туындады. Дегенмен, мәтін мен дискурс бір-бірімен өте тығыз қарым-қатынастағы құбылыстар. Кез келген дискурс мәтін бола алады. Бірақ кез келген мәтін дискурс бола алмайды. Мысалы, сөреде жатқан кітап оқырманның (адресат) қолына түспейінше, ол мәтін болып қала береді.
Дискурс пен мәтін айрықша ерекшеліктер төмендегідей болып келеді [9]:
1) дискурс - прагматикалық, мәтін - лингвистикалық категория;
2) дискурс - үдеріс категориясы, мәтін - нәтиже категориясы;
3) мәтін - абстрактылы құрылым, ал дискурс - оның актуализациясы.
Қазіргі лингвистикада мәтін және дискурс ұғымдарының концептуалдық сарапталуы арқылы екі ұғымның бір-бірімен тығыз байланыста болатыны анықталды. Әлемдік лингвистикада мәтінді әртүрлі аспекті тұрғысынан, яғни мәтіннің коммуникативтік аспектісі және мәтін прагматикасы тұрғысынан зерттеу қолға алынып жатқан кезде, өткен ғасырдың аяғында дискурстық сараптаудың жаңа бағыт ретінде қалыптасуы тегін емес.
Қазіргі таңда тілдік құбылыс, сөйлеу актілерін дискурстық тұжырыммен немесе аса күрделі көзқараста зерттеу әлемдік лингвистикада кең өріс алуда. Дискурс теориясы және дискурстық талдау үдерісі лингвистика және филология ғылымдарынан бастау алады. Бұл тұжырым тек аударма саласында ғана емес, басқа да ғылым салаларында кеңінен тарады. Дискурс сөзінің түпкі мағынасы астарлы қалып, саралана келе қарама-қарсы мағынада қолданылатын сөздер қатарына жатады. Қазақ аударма тілінде бұл термин лингвистика және философия ғылымы зерттеушілерінің еңбектері арқылы енді.
Лингвисттер дискурс ұғымы және дискурс-мәтін ара қатынасын, айырмашылықтарын басты назарға алса, қазіргі кезде олардың зерттеу бағыты дискурстың топтастырылуының түрлі ұстанымдарына сүйене отырып, түрлерін анықтау болып отыр.
Дискурс (лат. discursus - сөз, баяндау, әңгімелесу, сөйлеу) кең мағынада күрделі коммуникативтік құбылыс, сөйлеу немесе тілдік қатынастың бірегейлігін және экстралингивстикалық факторларды қамтиды [9; 2]. Экстралингвистикалық факторларға адамның дүниетанымы, көзқарасы; адресаттың мақсатын, іс-әрекетін жатқызамыз. Аталған факторлар коммуникацияға қатысушылар және олардың ұстанымдары мен мақсат міндеттері туралы жалпы мәлімет беріп, мәтінді түсінуге негіз болады.
Дискурс түсінігі лингвистика, антропология, әдебиеттану, этнография, әлеуметтану, әлеуметтік лингвистика, философия, психология, когнитивті лингвистика және т.б. ғылымдар тоғысында дамыды [9; 36]. Бүгінгі күні аталмыш ғылым салаларының зерттеуші-ғалымдарының зор еңбектерінің нәтижесінде, дискурс теориясы заманауи ғылымға беталыста жалпы тенденция тұрғысындағы жеке пәнаралық сала ретінде қалыптасты.
Лингвистика ғылымында дискурсты теориялық және практикалық тұрғыда талдау XX ғасырдың 60-70 жылдары белең алды. Дискурс және оны талдау әдістерін егжей-тегжейлі зерттеген шетел зерттеуші, ғалымдары неміс дәстүрлі мектеп өкілдері П. Хартман, П. Вундерлих; дискурсты әлеуметтік лингвистикалық қарым-қатынас тұрғысынан зерттеген американдық мектеп өкілдері Э. Щеглов, Г. Закс және т.б.; француз постструктуралисттер мектебінің өкілдері Ж. Дюбуа, А. Греймас, М. Фуко, П. Серио және т.б.мәтінді логикалық, семантикалық сипаттау арқылы дискурсқа талдау жасады. Ал, Р. Водак, Т.А. ван Дейк секілді чех дәстүрлі мектебінің өкілдері дискурсқа идеологиялық, сыни талдау жасап, жалпы дискурс табиғатын зерттеуде көптеген еңбектер жазды.
Дискурс ұғымына анықтамалар беріп, оның түрлерін белгілеген және дискурстық талдау теориясын зерттеген Ресей зерттеуші, ғалымдары: М.Л. Макаров, А.Е. Кибрик, В.В. Красных, Н.Д. Арутюнова, В.З. Демьянков, Л.С. Выготский, В.Е. Черняевская, И.С. Виноградов, Т. Милевская және т.б..
Т.А. Ван Дейктің идеясын жетілдіре отырып, В.В. Красных дискурсты лингвистикалық және экстралингвистикалық параметрлері есепке алынған үдерістердің өзіндік даму ерекшелігі және нәтижесі [6; 64] деп тұжырымдайды. Сондай-ақ, В.В. Петров және Ю.Н. Караулов адамның дүниетанымы, ой-пікірі, мақсаты секілді экстралингвистикалық факторлардың дискурстағы күрделі коммуникативті құбылыстарды түсінуде маңызы зор екендігін атап көрсетті.
Ресейлік аударма тілінің зерттеушісі В.Е. Черняевская дискурсты жағдаяттық контекстпен тығыз байланысты алынған мәтіндерді қамтитын кешенді қатысымдық-сөзжұмсамдық процесс [10; 230-233] деп таниды. Мұндағы әлеуметтік контекст шеңберіне мәдени-тарихи, идеологиялық, әлеуметтік, психологиялық факторлар, автордың коммуникативтік-прагматикалық және когнитивтік ұстанымдар жүйесі жатады. Бұл ұғымдар тілдік бірліктерді мәтінге айналдыру барысында белгілі бір реттілік пен жүйеліліктің сақталуына негіз болады.
Дискурстың тек лингвистикалық қырынан ғана танылмайтындығын, оның экстралингвистикалық, әлеуметтік сипатын қоса қарастыруды негізге алып талдаған отандық зерттеуші, ғалымдар: Н. Уәли, Г.Г. Бүркітбаева, З.Ш. Ерназарова, Г. Әзімжанова, Ж.М. Кеншінбаева, Д. Әлкебаева, Қ.Ө. Есенова, А.Е. Саденова, Б. С. Жұмағұлова, К.Қ. Садирова, Б.А. Ахатова және т.б..
Дискурс ұғымы белгілі бір мәтіннің жасалу барысымен байланысты түсінілетін күрделі қатысымдық құбылыс қана емес, сонымен бірге көптеген экстралингвистикалық факторларды қоса қамтитын құбылыс. Ондай факторларға ғалам, дүние, әлем жөніндегі білімдер жүйесі, дискурстық мәтінді жасаушы ниеттері, нақты мақсаты, ұстанымдары жататыны мәлім деп тұжырымдай отырып, дискурс мәселесін арнайы және қосымша зерттеу нысаны ретінде қарастырған.
Дискурс, коммуникация және іс-әрекеттің өзара байланысы арқылы Б.А. Ахатова: дискурс - коммуникативті әрекеттің жазбаша немесе тілдік вербалды өнімі. Дискурс актуалды тілдік әрекетпен, ал мәтін тіл жүйесімен тығыз байланысты. Дискурс әрқашан нақты жағдайда белгілі бір контексттегі нақты нысандармен ұштасады [9; 36-39] деп дискурс-мәтін арақатынасын айқындайды.
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алып, дискурс пен мҽтінді ажыратқан еңбектер жарық көруде. Тұтас алғанда дискурс талдау теориясы - қазақ аударма тілі үшін жас, әлі толық қалыптаса қоймаған, лингвистикалық пәнаралық сипаттағы саласы. Дискурс талдау теориясына қатысты шетелдік зерттеушілер Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А. ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина, Л.Ю.Буянова еңбектері, қазақ аударма тілінде мҽтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске жҽне когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, Қ.Есенова. Қ.Айтмұхамбетова, т.б. еңбектері, дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері жарияланды.
Ағылшын тілді ғалымдар дискурс пен мәтінді бір-бірінен ажыратып қарастырмайды екен. Дискурс теориясын америкалық лингвистикада жүйелі сөйлеу (connected speech) және диалогпен байланыстырып қарастырса, ал европалық лингвистика дәстүрі бойынша адамдардың өмірлік тәжірибесінен жинаған ілім-білім жүйесін көрсетуден тұрады екен.
1.2 Мәтін және дискурс ұғымдарын салыстыру
Заманауи лингвистика мәтін ұғымымен шектеліп қалмай, сөйлесімді жан-жақты басқа ғылымдармен салғастыра отырып, зерттеуді талап етеді. Яғни, мәтінге дәстүрлі лингвистикалық талдау жасау мәтінді мәдени және әлеуметтік тұрғыда қарастырмай, оны тек лингвистика аясында зерттейді. Сонымен қатар, лингвистикалық талдау жасауға алынған мәтінге тек аударма жасау үдерісінде қолданылатын аналитикалық әдістерді пайдалану мүмкін емес.
Қазіргі кездегі зерттеулерде мәтін когнитивті қызметі мен дәрежесін есепке алғандағы мәтіннің пайда болуы және қабылдануына әсер ететін дискурстың негізгі бірлігі ретінде қарастырылады.
Когнитивті зерттеулердегі мәтін түсінігі толығымен түсіндірілген: мәтін - бұл адамның білімінің вербальды және вербальды емес сөйлеуі. Бұл жерде білімнің әр түрлі түрлері деген мағынада, яғни теориялық, үйреншікті, рационалды және иррационалды, саналы және санасыз - қоршаған ортамен байланысуы арқылы адамның ақпаратты өңдеу нәтижесі ретінде қолданылатын кез келген когнитивті білім. Тілдік коммуникация процесінде бейнеленген білім - білімнің барлық жиынтығы мен білім базасы немесе когнитивті жазықтық деп аталатын тіл тасымалдаушыларының түсініктерінің тек бір бөлігін ғана құрайды.
Білімнің жалпы қоры когнитивтік: лингвистикалық (тілді білу, ауызша сөйлесу принциптері) және экстралингвистикалық (мәнмәтін, құбылыс, адресат туралы білім) құрылымды қалыптастырады.
Мәтін лингвистикасы теориясы көзқарасынан, мәтін - сөйлемнің қарапайым реттілігінен ерекшеленетін қандай да бір күрделі тұтастық, құрылымдық-семантикалық білім. Бұл бірлік коммуникативтік тұтастығы, мағыналық аяқталғандығы, логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысуымен біріктірілген [11; 10].
Мәтін анықтамасы үшін нақты дәлелденген конвенциалды орнатулар болмағандықтан, мәтін түсінігі әр түрлі ғылыми концепцияларда, теорияларда бұл терминді омонимдік қолдану үшін жағдай жасады, сонымен қатар терминологиялық дублеттерді қолдануды тудырды.
Өз кезегінде дискурс термині де осыған ұқсас жағдайда болды, оның себебі бірнеше лингвистикалық дәстүрлерді, соның ішінде, дискурс термині әр түрлі түсініктік толықтырулармен қолданылып жүрген француз, американ, ағылшын тілдерін үйрену болды. Мәтіннің лингвистикалық терминдерінің қысқаша сөздігінің (1978) авторы Т.М.Николаева дискурсқа арналған сөздік мақаласында келесідей анықтама берген: Дискурс - омонимді мағынада көптеген авторлар қолданатын мәтін лингвистикасының көп мағыналы термині. Олардың ішіндегі маңыздысы: 1) байланыс мәтіні; 2) мәтіннің ауызша түрі; 3) диалог;) 4) мағынасы бойынша өзара байланысқан сөйлемдердің тобы; 5) тілдік туынды болмыс ретінде - ауызша немесе жазбаша [12; 52].
Бұл жағдайда ойда қалатыны Н.Д.Арутюновтың Лингвистикалық энциклопедиялық сөздігіндегі дискурстың анықтамасы болып табылады. Дискурс - экстралингвистикалық-прагматикалық, қоғамдық мәдени, психологиялық және басқа да факторлармен жиынтықтағы байланыс мәтіні; құбылыстық көріністе алынған мәтін; қоғамдық әрекет, адамдар мен олардың ақыл-есінің механизмдерінің (когнитивті процестерде) әрекеттесуіне қатысатын компонент ретінде қарастырылатын сөз. Дискурс - бұл өмірге берілген сөз. Сондықтан да дискурс термині мәтін терминіне қарағанда ертедегі және нақты тілмен байланысы қалпына келмейтін басқа да мәтіндерге қолданылмайды [13; 136-137]. Қазіргі кезде түсінікті болатыны, дискурс түсінігінің белгілі бір ортақ анықтамасының жоқтығы.
Мәтін терминінің түсінікті толықтырылуы, және одан да көп мөлшерде дискурс термині алуан түрлі болып келеді, сондықтан да мәтін мен дискурс қатынасы туралы қарастырған кезде бұл терминдердің түсініктік көлемінің айқындаушыларының барлығы емес тек бір бөлігі ғана актуалдандырылады. Бұл мәселені қоюдың негізгі себебі көптеген жағдайда дискурс түсінігінің анықтамасы ретінде мәтін анықтамасы қолданылады. Айта кетер жайт, бұл мәселе арнайы түрде бірнеше рет қарастырылған, бірақ бұл мәселе ашық болғандықтан, өзінің өзектілігін сақтайды. Сонымен қатар, материалдың өзін беру, автордың позициясынан баяндау жағдайларын талдау қарастырылып отырған құбылыстардың жаңа жақтарын анықтайды.
Дискурстың лингво-когнитивтік жолы тіл, ойлау және сөйлеудің өзара байланысына негізделген. Дискурс - бұл екі жоспармен - лингвистикалық және экстралингвистикалық (когнитивті) жоспарға ие болатын процесс және нәтиженің жиынтығы ретінде қарастырылатын вербальді сөзді ойлау әрекеті. Процесс ретінде дискурс вербальданатын әрекеттің өзі болып табылады. Нәтиже ретіндегі дискурс мәтіннің жиынтығы түрінде беріледі [14; 25].
Дискурс пен мәтінді түсіну негізі білімді таныстыру құрылысы болатын тілдік ақпаратты өңдеу болып табылады. Білімнің құрылымын талдау мәтін мен дискурсты түсінудің негізгі екі жолымен сипатталады және лингвистикалық және экстралингвистикалық білімді біріктіретін білімнің иерархиялық құрылымының (фрейм, сценарий) өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Білімді тудратын құрылым ретінде фрейм және сценарий туралы ойды дайындау XX ғасырдың 70 жылдарында когнитивті ғылымды дамытудың маңызды кезеңдерінің бірі болды. М.Минскийдің Структуры для представления знаний (1978) еңбегі шыққаннан кейін фрейм термині кеңінен қолданыла бастады. Жалпы мақсатта фрейм - стереотипті құбылысты көрсетуге арналған мәліметтердің құрылымы. Сценарийлер (немесе скрипт Р.Шенк және Р.Абельсон) деп стереотипті құбылыстардың (мысалы, құбылыстың реттілігі) уақыт бойынша реттілігін бейнелейтін төменгі дәрежедегі түсініктердің уақтылы және себепті байланыстарының жиынтығы болып табылады.
Т.А.Ван Дейктің дискурстың когнитивті теориясы қайта таныстыру білімінің негізгі түрі ретінде өқбылыс моделін көрсетеді. Ғалымның көзқарасы бойынша, модельдер дискурсты бейнелейтін эпизодтық жадыдағы құбылыстың конитивті репрезентациясы болып табылады. Олар алдыңғы құбылыстардың тәжірибесін ұқсас заттар, немесе құбылыстарды жатқызады. Дискурсты когнитивті өңдеу - ван Дейктің ойынша, - ... нәтижесінде дискурсты таладу мақсатында оның жадысында ділдік көрініс туатын стратегиялық процесс болып табылады. Құбылыстық модельде мәтін түсінігі көзбен көру және тілдік мәліметтер, осы мәліметтерді өңдеу және талдау, сонымен қатар ішкі және когнитивті ақпаратты активтендіру негізінде жадыда ділді көріністердің қалыптасуы дегенді білдіреді.
Көріп отырғанымыздай, дискурс және мәтін түсініктерінің қатынасы бұл терминдердің дәлелденуінің көп мағыналылығына байланысты қиын болып қалады. Оған қарамастан, дискурс туралы жалпы қабылданған көрініс - коммуникация процесінде пайда болатын динмикалық құбылыс туралы, мәтінге қарсы тұрақты және статикалық құбылыс ретінде қарастыруға болады. Мәтін - көбінесе абстрактілі, формальді құрылым, өз кезегінде дискурс - ділді (ішкі және психологиялық) процесс және экстралингвистикалық факторлармен қарастырылатын осы құрылымдарды әр түрлі жолмен актуальдандыру болып табылады. Сонымен қатар, мәтін дискурстың бірлігі ретінде қарастырылады, ал дискурс - салыстырмалы түрде мәтін фрагментінің мағыналық қатынасында аяқталған болып іске асырылады.
Біз В.Г.Миронованың Дискурс и контекст: метаязыковые вариации еңбегіндегі ойы дұрыс деп ойлаймыз. Онда публицистикалық немесе көркем мәтін шеңберінде мәнмәтін дискурстық көрсетілім ретінде қабылданады. Осылайша көркем мәнмәтін жазушы дискурсының көрінісі болып табылады, сондықтан да оны антропоцентрлік категория ретінде, яғни тілдік тұлғаны ұйымдастыру деңгейі қөзқарасында қарастырған дұрыс.
Қазіргі лингвистикада дискурс ұғымы көбінесе мәтін ұғымына сәйкес келеді. Бұл терминдердің мазмұнының бірмағыналы анықтамасы жоқ, олардың интерреляциясы әртүрлі анықталады. Мәтін тілдік және экстралингвистикалық ақиқаттың құбылысы ретінде, әртүрлі функцияларды орындайтын күрделі феноменді білдіреді: бұл коммуникация құралы да, ақпаратты сақтау және тарату тәсілі және психикалық өмірдің көрінісі және белгілі тарихи дәуірдің өнімі, мәдениет формасы және белгілі әлеуметтік мәдени дәстүрдің көрінісі. Мәтін лингвистикасы тұрғысынан мәтін тілдің өмір сүруінің феноменал бастапқы тәсілі, барлық пікірлер тек желілік емес, ғаламдық когеренттілікке байланысты макроқұрылым. Мәтіннің психолингвистикалық тәсілінің ерекшелігі, мәтінді коммуникацияның бірлігі ретінде, қарым-қатынастың қажеттіліктерімен детерминантталған сөздің өнімі ретінде қарастырумен түсіндіріледі, мәтінді жасаусыз және қабылдаусыз әрекет етпейді. Процесс және өнім ретіндегі мәтін-екі-байланысты, бір құбылыстың әртүрді жақтары. Дискурс категориясын анықтау кейбір идеологиялық бағдарды, тілдік қатынастарды талдауға жеке көзқарасты білдіреді.
Тіл қызметі-басқа қызмет түрлеріне сіңіскен мәтін қызметі. Мәтін - қарым-қатынастың негізгі бірлігі. Адамдар жекелеген сөздермен, сөйлемдермен емес, мәтіндермен қарым-қатынас жасайды. Мәтін ұғымы ерте кезден болғанымен, терминологиялық ұғымда бертін келе қолданыла бастады.
Коммуникация осылайша, үш қосылмаған және бөлінбейтін құрамдас бөлікті қамтиды: негізінде және саласында коммуникация жүзеге асырылатын ақиқаттың материалды фигурасын коммуникацияның қатысушыларының өзара байланысының мазмұндық-тілдік негізін қамтамасыз ететін дискурстық экстравертивтік фигурасын қамтиды [21, 56].
Біздің ойымызша, интерреляция сызбасының көрсеткіштерін былай көрсетуге болады:
коммуникация
коммуникация
мәтін дискурс
ақиқат
1-сурет. Мәтін, дискурс, коммуникация ұғымдарының интерреляциясы
Ю.Е. Прохоровтың ережелерін дамыта отырып, бұл зерттеуде біз келесі анықтамаларға жүгінеміз: дискурс коммуникацияның экстравертивтік фигурасы лингвомәдени қауымдастығының өілдерінің коммуникациясының вербальды формаларының жиынтығы; мәтін коммуникацияның интровертивтік фигурасы.
Мәтін, дискурс және коммуникация ұғымдарының аталған қатынастары қазіргі лингвистикада және ғылымның аралас салаларында дискурсқа деген қалыптасқан көзқарастардың шоғырлы болып көрінуімен түсіндіріледі.
Олардың айырмашылықтарын танымдық ғылым негізінде үрдіс пен үрдістің нәтижесін салыстыра зерттеуден көруге болады. Бұл айырмашылықтар төмендегі сызбада берілген [15]:
Дискурс
Мәтін
1. Дыбыстық формада сөйлеу немесе сөзді айту үрдісі.
2. Нақты бір ситуация кезінде вербалды және вербалды емес құралдарды қолдана айтылған дайындықсыз сөйлеу.
3. Коммуниканттар арасындағы тікелей қатынас.
4. Сөздің, сөйлеудің айтылу мезгілі мен қабылдау мезгілі бір уақытта өтеді.
5.Сөйлеудің рөлдері ауысып отыратын айтушысы мен тыңдаушысы бар. Оны екіжақты дискурс дейміз.
1. Графикалық формада берілген сөйлеу нәтижесі.
2. Өңделген сөйлеу.
3. Коммуниканттар арсында тікелей қатынастың болмауы.
4. Сөздің, сөйлеудің айтылу мезгілі мен қабылдау мезгілі әр түрлі уақытта, кезеңде өтеді.
5. Толық емес коммуникативтік жағдайдағы бір ғана автор.
Сызбадан төмендегідей қорытынды жасауға болады:
1) Дискурс - сөзді айту үрдісі және дайындықсыз сөйлеу;
2) Мәтін - өңделген сөйлеу;
3) Дискурстың кез келген түрінде (монолог немесе диалог) қатынасқа түсуші адамдар арасында тікелей қарым-қатынас болуы керек. Ал мәліметті мәтін арқылы бергенде бұл сиқты тікелей қатынас болмайды;
4) Дискурс кезінде сөздің, сөйлеудің айтылу мезгілі мен қабылдау мезгілі бір уақытта өтеді. Ал мәтінді жазу мен оқу бір мезгілде жүзеге аспайды. Олардың арасы алшақ болады, мысалы біз бірнеше ғасыр бұрын жазылған мәтінді оқи аламыз;
5) Екі жақты дискурс кезінде (әңгіме, пікірсайыс) екі автор кезек кезек сөйлеседі, ал мәтінде автор біреу ғана болады.
1.3 Көркем фильм атауларының лингвостилистикалық ерекшеліктері
Бұқаралық ақпарат құралдары ең алдымен ақпаратты жаппай таратуға жұмылдырылған техникалық құралдардың, қоғамдық ұйымдардың және адам ресурстарының жиынтығы. Ал бұқаралық коммуникация осы ақпаратты тарату процесі болып табылады. Осы аталған ерекшеліктер қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де ерекшеленіп көрсетіледі. Философиялық энциклопедиялық сөздікте бұқаралық коммуникация ұғымына мынадай анықтама беріледі: Бұқаралық коммуникация - бұл адамдардың баға беруіне, көзқарастарына және мінез-құлқына ықпал ету мақсатында жүйелі түрде өте үлкен аудиторияға хабар тарату болып табылады.
Бұл анықтаманы Т.М.Николаева толықтырады, ол бұқаралық коммуникация деп саны жағынан үлкен аудиторияға техникалық құралдар арқылы (баспасөз, радио, теледидар және т.б.) ақпаратты (білімді, рухани құндылықтарды, адамгершілік және құқықтық нормаларды және т.б.) тарату процесін айтады.
Айта кету керек бұқаралық коммуникацияның өзіндік ерекшеліктері бар, олар [16]:
1) ақпарат көздерінің институтционалдығы;
2) ақпарат көздері мен аудитория арасындағы кері байланыстың бытыраңқылығы;
3) аудиторияның бұқаралығы;
4) аудиторияның гетерогендігі;
5) ақпарат пен байланыстың жоғары жылдамдықты және репродукциялық құралдарын пайдалану;
6) хабарлардың жылдам таратылуы;
7) салыстырмалы түрде ақпараттың тұтынушылық құнының арзан болуы.
Аударуда бұқаралық ақпарат құралдары мәтіні ретінде тек газеттік-журналдық мәтіндер ғана емес (яғни жазбаша баспасөз туындылары), сонымен қатар әр түрлі дыбыстық материалдар, яғни кейде электронды баспасөз материалдары деп атайтын радио- және телерепортаждар, сұхбат, әр түрлі бағдарламалар, фильмдер және т.б. түсінеді. Соңғы жылдары электронды баспасөз түсінігі ғаламтор түсінігімен кеңейді, онда дүние жүзіндегі көптеген маңызды жаңалықтары жарияланады.
Бұқаралық ақпарат құралдары мәтіндерінің жанрлық-тематикалық әртүрлілігінің ішінде жазбаша және электронды баспасөздерге сипатты мәтін түрлері ерекшеленеді.
Оларға келесілерді жатқызуға болады: жаңалық материалдары (оқиғалар), түсіндірмелер, әр түрлі тақырыптар бойынша талдау жасау (саясат, экономика, қоғамдық өмір, әлеуметтік мәселелер, мәдениет, ғылым және т.б.), сұхбат, спорттық жаңалықтаррепортаж, жарнамалық материалдары және т.б.
Өзіміз білетіндей прагматикалық аспектің тіл біліміндегі негізгі қызметтік ерекшелігін нақты түрде осы қоғамдық-саяси мәтіндер мен жарнама мәтіндердің қолдану аясында толық көре аламыз. Себебі бұл мәтіндер қоғамды тек жаңа ақпараттармен қамтамасыз етіп қана қоймай, өз оқырмандары мен тыңдаушыларының қабылдау деңгейіне үлкен әсер етеді. Яғни, мәтін құраушы тілдік бірліктердің қолдану тиімділігі мен сол мәтін арналған, бағытталған рецепторлар арасындағы қатынастың тиімді жүзеге асырылуы тікелей прагматикалық қызметтің орындалу дәреждесіне байланысты болып келеді.
Тіл - күрделі жүйе, тұтас құрылым. Оның бөлшегі болып табылатын жазба әдеби тілдің де, публицистикалық стильдің де, газет лексикасының да өзіндік жүйесі мен құрылымы бар.
Тілдің ең басты екі қызметіне: коммуникативтік және прагматикалық функциясына сүйене отырып бұқаралық ақпарат құралдары мәтіндерін ақпараттық және үгіт-насихаттық (сендіруші, нандырушы) түрлерге бөлеміз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының әрқайсысының өзіндік объективті ерекшелігі бар, сондықтан жоғарыда аталған жанрдың әрқайсысы өзінше іске асырылады. Бірақ анықтамалық жанрдағы сипаттамалар, ереже бойынша бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелсіз сақталады.
Барлық бұқаралық ақпарат құралдары ортақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz