Тілдік дәнекерліктің көріністері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Тілдік
дәнекерлік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...4
1. Тілдік дәнекерліктің
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.
Мазмұндау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5
3. Шола баяндау және қысқартылған
аударма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.
Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.
Реферат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
2.
Резюме ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...11
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..13

Кіріспе

Аударма түпнұсқа мәтіннің коммуникативтік әсерін қайталауға тиіс
болатындықтан, әртілді адамдардың мәдениетінде айырмашылықтар болуына
байланысты, мәтінді басқа мәдениет өкілдеріне түсінікті ету үшін аударма
мәтінді прагматикалық тұрғыдан бейімдеу қажеттігі туып қалады.
Аудару барысында бір тілден екінші бір тілге ғана емес, бір
мәдениеттен екінші мәдениетке де ауысу жүзеге асады. Сондықтан аудармашы
мәтін мазмұнын тілдесім жағдаятынан, өзінің фондық білімінен және бастан
кешкен тәжірибесінен алған ақпаратпен толықтырып отырады. Барабар аударма
түпнұсқаның көмескіленіп тұрған мәнісін, ауыспалы мағынаны және жағдаяттық
мазмұнды түсінуді қамтамасыз етеді.
Аудармашының коммуникативтік құзыретіне сөйлеудегі айтылыстар не
мәтіндерден сауатты қорытындылар жасап шығара білу жатады. Ол үшін
аудармашы мыналарды игеру керек: тілдердің жүйелік құралдарын мәтін түзуде
пайдалана білу; айналадағы болмыс жөнінде фондық білімі болып, оны
пайдалана білу; жағдаяттық күй-қалыпқа қарай сойлейжаза білу; аударудағы
мақсатты аударманы тұтынушының ерекшелігін ескере отырып анықтау.
Аударманың қоғамдағы қызмет аясын кеңейту мақсатында, коммуникативтік
ықпалын күшейту мақсатында қазір филология ғылымында языковое
посредничество деген қарекеттік ұғым пайдаланылып жүр. Біз оны қазақша
тілдік дәнекерлік деп алдық.

1. Тілдік дәнекерлік

Тілдік дәнекерлік дегеніміз – әр тілді коммуниканттардың екі тілді
білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы. Бұл
лингвоэтникалық кедергі жағдайында қарым-қатынас жасауға неғұрлым кең
мүмкіндік туғызады. Белгілі бір жағдайларда өзінің тиімділігі жағынан
тілдік дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау іс жүзінде әдепкі бір тілді қарым-
қатынаспен теңесе де алуы мүмкін.
Алайда тілдік дәнекерлік туралы айта отырып, біз оның аудармамен теңбе-
тең бола алмайтынын естен шығармауымыз керек. Өйткені тілдік дәнекерлік
ұғымы – аударма ұғымынан гөрі аясы кең ұғым. Аударма тілдік дәнекерліктің
бір жолы, саласы ретінде қаралғаны жөн болады. Тілдік дәнекер жасаған
дүниенің бәрі бірдей аударма деп санала бермейді.

1. Тілдік дәнекерліктің көріністері.

Тілдік дәнекерліктің, ғалымдардың анықтауы бойынша, бірнеше түрлері
бар. Олар – мазмұндау (пересказ), шола баяндау (реферирование),
қысқартылған аударма (сокращенный перевод), арнайы мақсатты дәнекерлік және
аударма.

2. Мазмұндау

Мазмұндау – тілдік дәнекерліктің, негізінен, әдеби шығармаларды
жеткізуде қолданылатын бір түрі. Мазмұндау үстінде баяндаудың шетелдік
оқырманға, тыңдаушыға түсініксіз не беретін түсінігі шамалы тұстары,
оқырман үшін, тыңдарман үшін бұлдыр детальдар түсіп қалуы мүмкін. Немесе,
оны тәржімашы бажайлап өз сөзімен түсіндіріп отырады. Бұл жағдайда
аудармамен салыстырғанда мәтін нақтылығы, дәлдігі шамамен туындатылады
т.с.с. Бұған мысал ретінде аты әлемге мәшһүр Әуезовтің Абай жолы
эпопеясынан мына бір үзіндіні келтіреміз: Осы өткен қыс бойында кітап
соңында көп отырған Абай үй ішіне, Ербол мен Баймағамбетке, Кішкене Молдаға
және әңгіме тыңдауға жараған балалары – Әбдірахман, Күлбадан, Мағаштарға
өзі оқыған кейбір романдарын да қызықты хикая етіп айтып беріп отыратын.
Бұл жерде роман деп автор орыс тілінде жазылған шығармаларды айтып отырғаны
өзінен-өзі түсінікті болса керек, өйткені Абай кезеңінде қазақта роман
болмағаны белгілі. Эпопеядағы оқиға мұнан соң, Абайдың еркін әңгімелеп
бергенінен соң, Баймағамбет арқылы ел құлағына жететінін сөз етеді. Тағы
бір байқайтын тұсымыз – М. Әуезовтің қызықты хикая етіп айтып беріп
отыратын деген сөзі, яғни Баймағамбет түсіну үшін, ел түсіну үшін сол
кезде Европа романдарын қазақи түсінікке, қазақи ұғымға (тіпті, тұрмыс-
салтына десе де болады) лайықтай айтылантындығы.
Мазмұндаудың тағы бір көрінісі – басқа тілдегі прозалық шығармаларды
қазақша поэзиялық түрмен жырлау. Бұл – XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы
кезеңде қазақ әдебиетінде көрініс берген құбылыс. Өйткені ол заманда қазақ
халқының көркемдік қабылдауында поэзияның орыны орасан зор болатын. Бұл
ойымызға Шәкәрім Құдайбердіұлының А. С. Пушкиннің Дубровскийін, Боранын
(Метель) жырмен мазмұндауын (Әдебиеттанушылар мұны аударма деп
танығанымен, біз ол пікірге толық қосыла алмаймыз) дәлел бола алады.

3. Шола баяндау және қысқартылған аударма

Соңғы кездерде тілдік дәнекердің шетел тілдеріндегі материалдарды шола
баяндау (реферирование) сияқты түрі кеңінен қолданылып жүр. Бұл жағдайда
түпнұсқаның көлемі қысқарады, оның мазмұнының негізі, мәнді, маңызды
элементтері ғана сақталып жеткізіледі. Бұған дәлел – шетелдерде шыққан
белгілі бір ғылым саласына, белгілі бір тақырыпқа арналған библиографиялық
рефераттық журналдар мәтіндері. Бұндай журналдардағы материалдар шола
баяндау жолымен басқа тілге жеткізіледі. Сол сияқты қазір баспасөзде (газет-
журналдарда), теледидар мен радио хабарларында басқа тілдегі материалдарға
шолу жасалып отыруы да тілдік дәнекердің осы түрінің бір көрінісі.

Тілдік дәнекерліктің тағы бір кең тараған түрі қысқартылған аударма
(сокращенный перевод) деген қолданылып жүр. Бұл жағдайда түпнұсқаны басқа
тілге жеткізуде оның жекелеген бөліктері практикалық сипаттағы, моральдік,
саяси не болмаса басқа мақсаттармен түсіріліп тасталады. Немесе аудармашы
тұтас мәтіндегі белгілі бір мәселеге қатысты ғана жайларды аударуға
тапсырыс беріледі.
Қысқартылған және бейімделген аударма бір-бірімен тығыз байланыста
болып, белгілі бір түпнұсқа мәтінін аудару кезінде бір мезгілде қолданылу
арқылы жүзеге асырылады.
Бейімделген аударма – түпнұсқадағы мәліметтердің арнайы білімдері жоқ
қабылдаушыларға түсінікті болуы үшін аударма кезінде түпнұсқа құрылымы мен
мазмұнының жеңілдетілуі арқылы бейімдік транскодтаудың бір түрі. Ал
бейімдік транскодтау дегеніміз – түпнұсқа мазмұны біршама түрлендіріліп
жеткізілетін ақпараттың белгілі көлемі мен сипатын қамтамасыз ететін
қалыпта берілген тілдік дәнекерліктің бір түрі.
Екі тілде ауызба-ауыз қарым-қатынас жасауда қолданылып жүрген тілдік
дәнекерліктің әзірше атауы орнықпаған бір түрі бар. Мұнда аудармада
мазмұндалуға тиісті мәтінді коммуниканттар толық тұжырымдамайды. Олар
тілдік дәнекерге, яғни тілмашқа мынаны сұраңыз, осы бір тұсты, осы бір
жайтты біліп беріңіз, мынаған баса көңіл аударыңыз деген сияқты
коммуникативтік үзінді тапсырмалар береді. Содан тілдік дәнекердің өзі
түпнұсқаны пайдаланбай-ақ мәтінді екінші тілде сол берілген тапсырмаларға
сәйкес тұжырымдап, түсіндіріп береді. Мұны коммуникативтік ниетті мәтінге
айналдыру немесе мақсатты дәнекерлік деуге болады.

2. Аннотация

Аннотация латын тілінен аударғанда annotatie - ескертпе деген
мағына береді, кітаптың, мақаланың мазмұнын, саяси-идеялық бағытын,
құндылығын түсіндіретін қысқаша сипаттама [88,385-б]. Бұл жанр туралы да
әртүрлі тұжырымдар бар: Аннотация сол шығарманың негізгі мән-маңызын
қысқаша түйіндейді [89,124-б],-дейді профессор Тұрсынбек Кәкішев. Осындай
анықтаманы академик Мұхаметжан Қаратаев пен профессор Тауман Амандосов та
айтқан. Сайып келгенде, аннотацияға мынадай сипаттама беруге болады:
Аннотация – бір ғана шығарманың қысқаша мазмұны[90,45-б].
Аннотацияның кітапқа жазылатын еңбектің бірінші бетінде берілетін өте
шағын түрі және баспасөзде басылатын шығарманың қысқаша мазмұнымен бірге
қосымша пікір, үгіт-насихат жасауға құштар авторлардың мақаласы кездеседі.
Бұл жердегі басты мәселе – автор қалам тартуының басты мақсатын айқындап,
әр жанрдан бір жұлып ала-құла жасамай өз білімін жанрлық ерекшелікке бұруы
тиіс. Демек, шығарманы немесе кітапты талдай ма, сынай ма, аннотация жазады
ма, жоқ әлде жарнама жасай ма қашан да сыншының қаперінде сараланған жинақы
ой айту мақсат етілуі керек.
Аннотацияға қойылатын талаптардың өзіндік ерекшеліктері бар, яғни,
аннотацияға бірдей талап қойылмайды. Кітаптың алғашқы бетіне берілетін
аннотация мен баспасөз беттеріндегі аннотацияның өзара айырмашылығы бар.
Қазақ баспасөз беттерінде аннотациялар көп кездеседі, және ол үлкен
өзгеріске ұшыраған түрде кездеседі. Мысалы, Қазақ әдебиеті газетінің 2005
жылғы № 3(24) санында Бәрекелді! айдарымен жаңа жарық көрген кітаптардың
суретімен бірге кітаптың авторы кім, қай баспадан шыққандығы, кітап
мазмұнынан қысқаша сипатталған түрде ақпарат береді. Мұны жарнамаға да
жатқызуға да болады, бірақ қазіргі баспасөз бетіндегі аннотацияның негізгі
көрінісі осындай. Мысалы, Қос ішек (топтама жинақ). Құрастырушы Таңдай
Кенеев. Алматы, Қаз ҰТУ Баспа орталығы, 2004 ж. Бұл жинақта Қ.И. Сәтбаев
атындағы қазақ ұлттық техникалық университетінің 70 жылдық тарихындағы
ұрпақтар сабақтастығының үлгісі, инженер мамандығы мен шығармашылықты
домбыраның қос ішегіндей бірдей алып жүрген азаматтардың еңбектерін
ұсынады,- делінген. Ал жалпы, аннотацияның үлгісі әдеби кітаптарда немесе
шығармаларда төмендегідей мысалмен анықталады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.