Аудармашынің сенімділігі
1 Аудармашынің сенімділігі.
Аудармашыға сенімділік
Бірақ тек қана мәтін емес тапсырыс берушіге маңызды сенімділіктің элементі болады; аудармашы да сенімді болу керек.
Аудармашыға қойылатын талаптардың мерзім дәлдігінің дәстүрлі талабымен байланысына назар аударыңыз, бірақ аудармашының сенімділігі дәлдігі болмағанымен, кәсіби іс.
Сенімді аудармашы барлық жағынан өзін-өзі кәсіби ұстайды Қысқаша мазмұндамаға тапсырыс берген және оның дұрыс немесе дәл аудармасын алған клиент аудармашыны сенімді деп атамайды және ол ешқашан сондай аудармашыға бармауы мүмкін. Ойшыл аудармашы адамның бабын табуға тырсады, егер тапсырыс дәл аударма ретінде қажет болмаса, тапсырыс берушіге баяндаманың, түсініктеме мен, бейімделудің, мәтін шығармашылығын басқаша айналдырып басқа түрлермен үйлестіру қажет және онымен байланысты ашық нұсқаулар берілмесе, ол - жорамалдарын тексеріп, тек қана содан-соң аудармаға кіріседі.
Аудармашының сенімділігіне қатысты ұғымдар
Толықтығына назар аудару
Аудармашы контекстегі әр сөздің әлде сөйлемшенің ерекшеліктерін толық талдайды.
Тапсырыс берушінің талаптарын түсіну
Аудармашы тапсырыс берушінің нұсқауларын ықыласпен тындайды, оған қандай аударманың түрі қажет, жылдам және толыққанды түсінеді, оларды дәл қолдануға тырсады.
Зерттеу
Аудармашы қалай аударуды білмеген сөздерді де есепке алады, көмескі анықтамалар пайдаланбай немесе мәтінде сұрау белгісін қалтырмайды. Ол мәселені жете зерттейді, анықтамалықтарды және интернетті (ғаламтор) пайдаланады, телефон, факс, электрондық пошта арқылы сұрау салады.
Тексеріп шығу
Аудармашы мұқият өз жұмысын тексеріп шығады, егер ол сезіктенсе аударма ана тілге емес басқа тілге аударылса, ол алдын-ала аударманы сарапшыға тексеруге береді. Оның үстіне аудармашы оның аудармасының күдікті жерлерін әрқашан біледі.
2Аудармашының әлеуметтік рөлі.
Аудармашының аударма үдерісіндегі рөлі, оның тұлғасының аударма мәтінге тигізетін әсері туралы мәселе көпшілік назарын аудартып, пікірталастар тудырып келеді. ХХ ғ. екінші жартысында аударма теориясы мен тәжірибесінде аудармашы рөлін көрінбейтін тұлға ретінде бағалап, аударма үдерісінде барынша бейтарап болуын талап етті. Алайда осы пікірді аударматанушылардың барлығы бірдей қолдамады. Мәселен, белгілі американдық аударма теоретигі Д. Робинсон аудармашыны бейтарап аударма машинасы емес, оны мұндай рөлде көру мүлдем дұрыс еместігін жазады. Аудармашының жеке тәжірибесі, яғни оның сезімі, көзқарасы, мотивациялары, ассоциациялары аударма мәтінде мүмкін ғана емес, сонымен қатар қажетті элементтердің бірі деп санайды.
Аудармашының елеулі рөлін жақтаушылардың пікірінше, кез келген аударма түпнұсқаның бір ғана интерпретациясын білдіреді, сондықтан да аудармашы өзінің интерпретациялық іс-әрекетіне батыл кірісуі керектігін алға тартады. Алайда, оқырманның түпнұсқа авторы туралы пікірі аудармашының интерпретациялық көзқарасына байланысты қалыптасады. Сондықтан да ол өз интерпретациялық қызметін саналы түрде ой елегінен өткізе отырып атқаруы тиіс деп санаймыз.
Әр аудармашының өзіне тән аудару тәсілдері бар, қазіргі заманғы зерттеу әдістері арқылы аудармашының жеке сөз бен сөз орамдарын, синтаксистік құрылымды, терминологияны және т.б. таңдауда аңғарылатын құштарлықтарын айқындауға болады. Мұндай талдау оның жұмыс сапасын бағалау үшін маңызды. Өйткені, қандай да бір ой әр тілде түрліше көрініс таба алады. Мәселен, ғылыми мәтіндерді аударуда ой дұрыс әрі түсінікті жеткізілу маңызды. Көркем аударма түпнұсқаға жақын болып қана қоймай, аударылған шығарманың эстетикалық күш-қуатын сақтауы тиіс.
3Аудармашының мәтінге қатысты сенімділігі
7Мәтіндік сенімділіктің түрлері.Аудармаға тапсырыс берушілер оған сенім арта алу мүмкіндігіне ие болулары керек. Олар аударманы өз қызметінің сенімді негізі ретінде пайдаланғылары келеді. Олардың пікірінше, аударманы қолдану арқылы түпнұсқа туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке ұшырамайды деп сенім артады. Бұған қоса тапсырыс беруші аудармашының келісілген мерзімде сенімді аударманы тапсыратынына шек келтірмеуі тиіс. Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек. Осы екі сенімділік аспектілерін жеке-жеке қарастырайық. Мәтін аудармасының сенімділігі - тапсырыс берушінің сенімділігін немесе оның қабілетін басқа аударманың дұрыстығына сенімін білдіреді. Басқаша айтқанда, егер аударма сенімді, тапсырыс беруші аудармамен түпнұсқаның арасында байланысы бар екенін түсінеді.Мысалы, егер тендерге қатысуға шақыруының аудармасы жөнінде сөз болса, онда ол шақыруды алған компания тапсырыс беруші ретінде болады. Ондай жағдайда сенімділік ол аударма оның барлық реңкілерін дәл көрсетуін білдіреді. Аударма компанияға сенімді негізі ретінде керек. Жоғарыда атап өткеніміздей, мәтіннің сенімділігі әдетте "дәлдік", "эквиваленттік", "дұрыстық" деп аталатын сипаттармен байланысты. Дегенмен барлық осы терминдер тапсырыс беруші жолбасшылыққа алатын сенімділікті талап етудің тек қана кең жиынтығының қысқаша белгіленуі. Мәтін сенімділігінің алуан түрі болады, бірақ осының өзінде, сенімділіктің бір ғана анықтамасы жоқ, осы сияқты абстрактті семантикалық, синтаксистік туралы айтпағанның өзінде эквиваленттіліктін бірыңғай қарапайым өлшемінің барлық жағдайда оңай пайдаланатын анықтамасы жоқ.Аудармашы емес кісі - тапсырыс беруші үшін мәтін аудармасының сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге - тиімділік, ал енді біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет. Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет. Ал жалпы алғанда мәтін сенімділігі тапсырыс берушінің нақты тапсырмаларына негізделуімен анықталады. Сенімділік 1-ші дәрісте айтылғандай, аударма ауқымында көп жағдайда сенімділік тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру болып табылады: қажет мәтінді қажет түрде және қажет мерзімде аударма жасау. Аудармашы, осы талаптарды орындаймын деп кейде оған шешілмейтін міндеттер кездесіп тұрады, кейде талаптарды орындау өз басына зиян келтіреді, атап айтқанда, моральдық қиналу, жиі дене мен ақыл-ойды шаршатады. Егер негізгі міндеттер орындалатын болса, онда көптеген жағдайда аудармашы өзінің мамандыққа сай деңгей деп, басқа ойларды, болжамдарды кейінге екінші ретке жылжытады. Ол жедел жұмысты орындау үшін түні бойы отыруға дайын, сол үшін кездесуді кейінге қалтырады, не өз саяси не моральды сеніміне қарсы мәтінді аударуы мүмкін. Мамандық сенімділігі мен ұмтылысы жалғыз - бір терминді іздеп бірнеше сағат бойы отырады. Осы жұмсаған уақыты үшін қандай ақы алатынын білмесе де. Іс жүзінде ешқандай ақы алмайды, бірақ оларға өте маңыздысы барлығы дұрыс болғаны: дұрыс термин табу, дұрыс жазу, таңбалау, дұрыс тұжырым және дұрыс функциональды стиль болу керек. Тек қана бұны тұтынушы қалаған емес, егер бұны дұрыс істемесе, онда оның өз мамандығына мақтанышы зиян шегеді және жұмыс орындағаннан толық қанағаттану таппайды.
4Аудармашынің тұтынушыға қатысты сенімділігі
Клиентке сенімділік
Икемділік
Аудармашы әр түрлі салада немесе басқа тілде жазылған мәтінді жақсы білмесе, аударылған мәтінді ол мамандарға тексеріске беру керек. Сонымен бірге аудармашы, қандай жаңа тапсырысты орындай алады, қандай тапсырыстан бас тартуы керек, осыны анықтай білуі керек, өйткені оны орындауға біліктілігі жетпейді.
Уәделер
Тапсырыс берушілерге тек қана орындалатын (уақытында) уәде беру үшін аудармашы өз мүмкіншіліктерін, жұмысының графигін айқындайды. Егер бір жағдайға байланысты ол тапсырысты уақытында орындамаса, не онда жаңадан келісім жасайды не аударманы басқа аудармашыларға тапсырады.
Достық қатынас
Аудармашы жылы шырайлы және әрқашан телефон арқылы немесе жеке сөйлескенде көмектесуге дайындығын білдіреді. Онымен қызықты әңгімелесуге болады, ол әзіл-оспақты түсінеді, жақсы кеңес бере алады (мысалы, кім эстон немесе урду тілінен бір парақты аударалады), пайдасыз кеңес бермейді.
Құпиz
Аудармашы бөтен кісілерге құпия аударма немесе келіссөз кезінде алған ақпаратты хабарлауға тиісті емес.
5Жақсы аудармашыға қойылатын талаптар.
Аудармашыға қойылатын талаптар.
[[1]]
Аударма қызметі - аса қиын, жауапты қызмет. Ол аудармашыдан ең алдымен шынайы болуды, ғылыми ұстанымдарға бойсынуды талап етеді.
1) Аудармашы болған адам ең алдымен аударатын өзге тілді жетік білуі қажет. Сонымен қатар өзінің ана тілін толық білуі, лексикалық қорының бай, бейнелеу қуаты күшті болуы керек. Түпнұсқаны толық түсіну оны дәл бейнелеу аударманың сапасына кепілдік етудегі негізгі шарт болып табылады. Аударатын өзге тілді толық білмеген жағдайда бұл мақсатқа жетуі мүмкін емес. Ал егер өз ана тіліңді жақсы білмесең, түпнұсқаның мазмұнын дәл бейнелеп, түсінікті, жатық етіп жеткізе алу да қиын. Бұл 2 шарттың қайсысы кем болса да аударма сапасы ақсап қалады.
2) Аудармашы әр ғылымнан хабары бар, бұрынғыны да бүгінгіні де жақсы білетін, мол білімді адам болуы керек. Тар өрісті, таяз адамдар екінің бірінде қателікке бой алдырып, ұятқа қалып жатады.
3) Аудармашы үшін өзге тілді жақсы меңгеру өзінің ана тілін толық білудің алғышарты екені шындық. Бірақ оның сыртында аудармашы болған адам екі тілдің бейнелеу жағындағы ерекшеліктерін де жан-жақты игеруден тыс, аударма теориясы мен оның шеберлік тәсілдеріне де атүсті қарауына әсте болмайды.
4) Аудармашы идеялық және саяси жағынан саналы,теориялық білім жағынасауатты болу керек. Аударма жұмысы қашанда тарихтағы және қазіргі кездегі алуан түрлі саясатпен қатысты болмай қоймайды. Әсіресе саяси теориялық шығармаларды аударғанда аудармашының бұл жақтағы білімі таяз болса, қателік көп кездеседі. Сондықтан аудармашы әрбір тарихи дәуірдің саяси жағдайына қанық болуы шарт. Сол дәуірдегі қоғамдық тәртіпті, саясат пен экономиканы, алуан түрлі ағымдар мен діндерді толық түсінуі, соларға қатысты атау терминдерді айқын білуі қажет. Өйтпегенде екінің біріне душар болады.
Аудармашы ең алдымен коммуникацияның тікелей қатысушысы болуы тиіс (В.Н.Комиссаров).
Дж.Драйден аудармашыға төмендегідей талаптар қояды:
1) аудармашы ақын болуы тиіс;
2) түпнұсқа тілі мен өз тілін жетік білуі тиіс;
3) түпнұсқа авторының жеке ерекшеліктерін түсінуі керек;
4) өз дарынын түпнұсқа авторының дарынымен үйлестіруі керек;
5) түпнұсқаның мағынасын сақтауы керек;
6) түпнұсқа мағынасын сақтай отырып, оның тартымдылығын сақтауы керек;
7) аудармада өлеңнің сапасын сақтау керек;
8) авторды қазіргі ағылшынның сөйлеуіне орай сөйлетуге мәжбүрлеу;
9) түпнұсқаның рухын жоғалтып алмау үшін оның (түпнұсқаның) сөзіне қатып қалмау керек;
10) түпнұсқаны тым жақсартуға ұмтылмау [4, 11-б.]
Ал біз ғалымдар мен практиктердің аудармашы қойылатын талаптарын қорыта келе, оларды төмендегіше жинақтауды жөн көрдік:
1. Ол тек қана жеткілікті түрде түпнұсқа тілінің морфология, синтаксис, лексика және идиоматикасын меңгерумен бірге, өзінің ана тілін, екі тілдік жүйені жақсы түсінетін, терең білетін қабілетке ие болуы тиіс.
6 Аудармашынің рөлі - қолданбалы лингвист ретінде , құзырлы жазушы, елші және білімді әуесқой ретінде
Аудару жылдамдығы бірнеше факторлармен анықталады:
a) мәтінді құрастыру жылдамдығымен;
ә) мәтін күрделік деңгейімен;
б) аудармашының осындай мәтінмен таныстық шамасымен;
в) аудармалар жиынтығын пайдалануымен;
г) жеке басының жұмыс стилі мен болжамымен;
д) жалпы жағдайы, жұмыстан шаршауымен.
a-б пункттері нақты: адам мәтінді неғұрлым тез құрастырса, соғұрлым ол аударуға жылдам бейімделеді; мәтін неғұрлым күрделі және өзгеше болса, соғұрлым аудару баяу болады.
8 удармашының дауысы қатты, әрі анық шығу керек, бірақ ешбір эмоциясыз. Әсіресе сіздердің назарларынызды доклад қорғаушылардың әзіл- қалжындарына аударған дұрыс болады, себебі олардын қалжындарына, сіз аудармаға дейін де, аударғаннан кейін де өздеріңізді ұстап, жай ғана жымйған дұрыс болады.
Әрқашан аудармашылардын есінде сақтайтын бір қағйда бар, аудармашылар екі жағаны қосып тұрған копір, ал басқа болып жатқан нәрселерге оның қатысы болмау керек.
Дәл осы қағидаға сүйене отырып айта кететінім, сіз аударып жатқан адам өз ренжісін немесе ашуын көрсетсе, сіз оның ойын бөліспеуге толығымен құқұғыныз бар.
Тілді оқығанда, сол ұлттын арасында оқыған көп пайдасын тигізеді, шетелдіктерге еліктеңіздер, олардын манераларын келтіруге тырысыңыздар. Өзіңізге үнайтын бір шетел артистің таңдап алыңыз да, соған толығымен еліктеніз.
Ал аудармашының сөздік қорына келетін болсақ, күнделікті қолданатын сөздердің эквиваленттерін жаттап алыныздар, мысалы: мен сізбен кейін хабарласам, менімен хабарласып отыр, кім ақырғы? ... Бұндай сөз тіркестер шетел тілінде тіптен басқаша айтылады.
Әрине аудармашы шетел тілін жетік білген жақсы, бірақ бәрінен бұрын ол өз тілін жақсы білу керек. Ілгермелі аудармашыларға шетел тіліне аударған оңайрақ түседі, өз тіліне аударғанша.
Тағы бір манызды мәселе- жалпы және арнайы білім, жан- жақтылық. Осның арқасында аудармашыны, аудармашы машинадан айырмашылығы.
Ал енді мына кітаптағы кейіпкер, кім ол , өзінің мамандығын жақсы біледі ме?
Оқыған, қарапайым киінген, сыпайы және ішімдік қолданбайтын, тамақ ішкенде өз мөлшерін білетін, дауысы анық және құлаққа жағымды, батыс жақтын білімі туралы хабары бар, өз мамандығын бағалайтын адам.
9 Аудармашының кәсіби шеберлігінің төмендігінің басты себебі-жоғары сапалы аудармаға деген сұраныстың аздығы. Сұраныс берушілерді сапасы төмен аударма да қанағаттандырады (түсінікті болса жеткілікті).
Сапасы жоғары аудармаға сұраныс өте аз, оны орындайтын аудармашылар саны да өте аз: онымен жақсы ақша төленетін жоғары сапалы аудармашылардың аз ғана тобы айналысады.
Кеңес үкіметі кезінде сапасының жоғары болуымен әдеби аудармалар ерекшеленетін. Ал қазіргі кезде біздің нарық төмен сапалы детективтер мен, телесериалдардың сюжеттеріне бай. Солардың кесірінен,әдеби шығармалардың аударма сапасы күрт төмендеп кетті.
11) Аудармашының жады
Кез келген жүйе жады жұмыс істеуін негізі, жоғарыда туындамаса аударымдар бұрын аударылған мәтіндер болып табылады. Осы мәтіндерді көп үнемі , сондықтан үлесі автоматты түрде жаңа аудармалары жаңартылады аударылған сегмент, бірте-бірте арттыру. Бұл ең дегенді білдіреді аударма еске тиімді пайдалану, барлық мәтіндердің болуы тиіс ұқсас тіркестерінің жеткілікті саны. Мұндай жағдай орын түрлі өнімдер бойынша құжаттама. Бұл екі факторларға байланысты болып табылады. Біріншіден, құжаттар ең қарапайым шарттарын құрады, қысқа және нақты шарттары. Жаңа нұсқалары пайда, екінші және Өнім құжаттамасы тұтынушыларға жеткізілетін өнімнің модификациялары сәл ғана өзгеріп отырады. Мұндай жағдайларда еске аудару, бірнеше бірдей аударуға аудармашы қажеттілігін жояды мәтін фрагменттері түрлі құжаттарға енгізілген. Сонымен қатар, аударма еске пайдалану арнайы аудармашы талап тиісті аппараттық және бағдарламалық қамтамасыз дайындау және қол жетімділігі бағдарламалық қамтамасыз ету. Тағы бір жағымсыз фактор, бұл үшін бар Барлық трансферттер күтілетін әсер бірдей ортада жасалуы тиіс, немесе деректерді форматына үйлесімді орталарда.
12) Аудармашыларға арналған жана технологиялар
Аудармашылық қызметтің бұрын-сонды болмаған аясының кеңеюі және кәсіби аудармашы мамандарды даярлаудың қажеттілігі аударма құбылысына (феноменіне) жаңаша көзқараспен қарауды, оны жан-жақты оқып үйренуді қажет етті. Бүгінгі таңдағы жаңа бағдарламалы машиналар кез келген мәтінде адам сияқты өте сапалы және мазмұнды аудара алмайды. Оның үстіне машинамен аудара тек үш жағдайда ғана жүзеге асады. Біріншіден, бағдарлама тек өте қысқа мәтінді аударуға жасалады, стандартты формада, оның өзі лексикалық және грамматикалық құрамы шектелген мәтіндер. Екіншіден, машина үлкен көлемді мәтіндерді сапасыз аударып береді, содан кейін бұл мәтіндердің көркемдік ерекшеліктерін сақтап қалу үшін және сапалы да нақты аударма беру үшін аудармашыға қайтадан жұмыс істеуге тура келеді. Үшіншіден, бұл жұмысқа редактор қосылады, ол мәтінді аудармаға дайындайды, машинаға қиындық келтіретін жерлерін өңдейді, немесе машина аударған аударманың қатесін жөндейді, нақты емес жерлерін түзетеді. Сөйтіп редактор-аудармашы аудару үшін уайымдайды, ойланады, толғанады
13) Компьютерлік технологиялар аудармада.
Компьютерлік технология -- компьютерлік өңдеу базасындагы ақпараттық технология. Негізінде, орыс тіліндегі терминдер негізі шеттен енгендіктен, оның түпнұсқасы -- ағылшын тіліне зер салған дұрыс тәрізді. Өйткені сөздің түп негізіне сүйенбегендіктен, ортадағы тілде кеткен қателікгер қазақ тіліне шұбатылып келгені байқалады. Шынымен де қазақ тілінің қазіргі ғылыми-техникалык деңгейіне тән ұғыматауларға көндіге бермейтін тұстар баршылық. Сондықтан да аудару қиындығына қарамастан, біз осы сөздікте компьютер технологиясына қатысты ұғым-атаулар мен сөз орамдарын шыққан төркінінен сатылап қана қазақшалау ісіне, және оның туралығына, нақтылығына баса мән беруимиз керек. Терминология мәселесі қай кезенде де өзінің зәрулігін бәсеңдетпек емес, Қоғаммен бірге жасасып, ондағы болып жатқан өзгерістерге дер кезінде жауап беріп, күрделі ұғымдарға лайықты сөз тауып беріп, үнемі даму, қалыптасу үстінде.
14 ) Аударма процесі
Аударма процесі (оның нәтижесі) қостілділік жағдайында, яғни бұл қатынас үрдісінде екі тілдің қатысуы негізінде, демек тіларалық жағдайда өтеді. Сондықтан аударманы ауызша немесе жазбаша мәтінді тіларалық қайта құрастыру немесе трансформациялау деп анықтауға болады. Сонымен бірге аударма бір тілде айтылған ойларды (сезімдер мен эмоция) басқа тілдік құралдармен жеткізу барысында айқындалады немесе бір тілдегі (негізгі тілдегі) материалды басқа тілдегі (аударма тілі) баламалық мәтіндік материалмен ауыстыру болып табылады. Аударма процесі үш кезеңнен тұрады: 1) талдау кезеңі - түпнұсқа құрылымы шығыс тілдің ядролық құрылымына айналады (шығыс тіл аясындағы трансформация); 2) аудару кезеңі - шығыс тілдің ядролық құрылымы кіріс тілдегі балама ядролық құрылымдармен ауыстырылады (тіларалық трансформация); 3) жинақтау (синтез) кезеңі - кіріс тілдің ядролық құрылымы аударма мәтінінің (терминальды) құрылымына айналады . Демек аудармашы аударатын мәтінді оқып шығады да, оның негізгі мазмұн межесін саралайды. Содан кейін осы мазмұн межесін аударылатын тілдің қандай тұрпат межесі арқылы беруге шешім қабылдайды. Алайда осы мәтінді аудару кезінде аудармашы тек тілдік бірліктердің жиынтығын екінші тілдің құрылымдық тілдік бірліктері арқылы беріп қана қоймайды.
Аударма процесінде мәтінді аударуда төмендегідей факторлар әсер етеді:1) аударылатын мәтіннің ерекшелігі мен сипаты: а) мәтіннің функционалдық сипаты; ә) түпнұсқа мен аударма арасындағы уақыт және кеңістік қатынастары; б) түпнұсқаның жанрлық сипаты; в) түпнұсқаның шығыс (аударылатын) тілдің жалпыхалықтық нормасына қатынасы;2) аударма процесінің жүргізілу жағдайлары немесе шарттары:3) аударма процесіне қатысушылар . Осы факторлардың барлығына дұрыс бағдар жасап, мәтіндегі тілдік және экстралингвистикалық жағдаяттарды меңгере алған аудармашы ғана толыққанды мазмұнда аударма жасай алады деуге болады.
15) Аударма жасаудың техникасы
Аударма жасаудың техникасы - қостілділік жағдайында аударма процесінде пайдаланылатын кәсіби тәсілдердің жиынтығы. Аудармашының мәтінді талдау негізінде оның морфологиялық құрылымын, бейресми сөздердің грамматикалық категориясын, олардың мағыналық байланысын тез қалпына келтіре білудегі кәсіби шеберлігі, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін білу және онымен жұмыс істеу қабілеті.Түпнұсқадағы ақпаратты сіңіру әдетте мағынаны түсіну деп аталады. Бірінші кезеңде аудармашы түпнұсқаның аударылатын үзіндісіндегі ақпаратты, сондай-ақ лингвистикалық және жағдаяттық контекстегі ақпаратты да алып, осы ақпараттың негізінде өзі келесі кезеңде жарыққа шығаратын мазмұн туралы қажетті ой-түйін жасауы тиіс... бірінші кезеңде аудармашы не түсінсе, соны аударады... аударма процесінің екінші кезеңі аударма мәтінін жасауда тілдік таңбаларды таңдаудан тұрады. Бұл аудармашының кіріс тілдегі сөйлеу әрекетін көрсетеді. Аудармашының стратегиясын көрсететін бұл екінші принцип әдетте түпнұсқаның таңбасын емес, мағынаны аудару талабы делінеді және түпнұсқаның тұлғасын (формасын) көшіруге жол бермеу болып табылады. Аударма стратегиясының үшінші принципі аудармашы аударылған және аударған мәтініндегі қандай да бір маңызды мағыналық элементтерді анықтаудан тұрады. Аудармашының төртінші стартегиялық принципі тұтас мәтінді түсіну жекелеген бөліктердің мағынасынан маңызды болып, тұтас мәтіннің мағынасын дұрыс беруде жекелеген детальдарды құрбандыққа шалуға саяды. ... тағы бір ереже - аударма кіріс тілдің нормаларына сай болуы тиіс. Аударма процесінде ең алдымен аударатын тілдегі лексикалық бірліктердің аударылатын тілдегі баламасын дәл қолдану маңызды. Сонымен қатар аудару процесінде баламалықтың төрт түрін атауға болады. Аударманың бірінші түрдегі баламалылығытүпнұсқаның коммуникацияның мақсатын құрайтын мазмұндық бөлігін ғана сақтаудан тұрады. Баламалылықтың екінші түрінде түпнұсқа мен аударма мазмұнының жалпы бөлігі коммуникацияның бірдей мақсатын ғана көрсетіп қоймайды, бірдей тілден тыс жағдаятты береді.
16) Аудармаға қойылатын талаптар
Аударма өніміне қойылатын бір талап - коммуникативті-функционалдық баламалылық. Алайда бұл талап аударма өнімінің коммуникативтік тиімділігіне байланысты болады. Аудармашы жасайтын мәтін аударма қызметінің өнімі болып табылады және төмендегі шарттарға негізделген болуы тиіс:1.коммуникативті-функционалдық тұрғыдан шығыс мәтінге балама болуы тиіс;2. шығыс мәтіннің семантика-құрылымдық тұрғыдан барынша мүмкін болған деңгейде ұқсас болуы керек (әрине бұл бірінші шартқа қайшы келу дегенді білдірмейді);3.шығыс тілдің мәтінінен аударма талаптарының шегінен шығып кететін ауытқулар болмауы тиіс. Аударма қаншалықты шығармашылық әрекет десек те, аудармашы ойына не келсе, соны істей береді деген пікірден аулақ болуымыз қажет. Аударма түпнұсқаның мазмұнын толық жеткізіп, қабылдаушыға (оқырманға) дәл сондай әсер ету керек екені, әрине, сөзсіз. Аударма әрекеті - аудармашының когнитивті-коммуникативті іс-әрекеті болғандықтан, оның туындысы - аударма - түпнұсқаның мазмұны мен эмоционалдық, стильдік реңін бұзбай жеткізуі қажет. Біріншіден, мазмұнның сәйкестігі, аударманың мазмұнындағы олқылықтар деректік қате деп саналып, оның сапасына үлкен нұқсан келтіреді.Екіншіден, аудармаға деректік сәйкестіктен басқа да талаптар қойылады. Олардың негізгісі - аударма тілінің ереже, заңдылықтарына сай болу. Аударма мәтінде тілдік қателер болса (жазылым жағынан - орфографиялық, сөйлем құру жағынан - синтаксистік, сөздердің септелу, жіктелу жағынан - морфологиялық, сөздерді қолдану жағынан - лексикалық т.б.), ондай аударма да қанағаттанарлық деп саналмайды.Үшіншіден, жоғарыдағы екі көрсеткіш орындалған күнде түпнұсқа авторының коммуникативтік мақсаты аудармада дәлме-дәл болып шықпаса, оның сапасы төмендейді. Мұндай олқылықтар (түпнұсқа жарық көргенде автордың алға қойған негізгі мақсаты аудармада сәл өзгеріп кетсе) кейбір сөздердің, сөз тіркестерінің, идиомалар мен қанатты сөздердің астарлы мағыналарын түсінбегендіктен, яғни екінші тілді жаратқан халықтың ұлттық мәдениетін жете білмегендіктен пайда болады.Төртіншіден, аудармада түпнұсқа тілінің нейтралды, қалжың, ысқақ т.б. реңін сақтауды көздеген жөн. Ол үшін мәтіннің коннотацияларын жеткізу қажет.Бесіншіден, аударма түпнұсқада белгіленген автордың көзқарасын аудармашы онымен келіспесе де сақтап қалу керек. Олай болмай, мәтіннің жалпы идеясы түпнұсқаға сай болмай, сәл де болса, бұрылып кетсе, оны аударма деп санауға болмайды.Бұл талаптар, әрине, жалпы, негізгі, аударманың барлық түріне ортақ. Ілеспе аударманың тағы бір жалпы талабы бар. Ол ілеспенің ауызекі тілге негізделетініне байланысты. Нақты айтсақ, ауызекі тіл арқылы қатынас құру дегеніміз сөйлеуші мен қабылдаушының сөйлеу кезінде бірімен бірі байланыста болып, сөйлеуден әсер алуы. Түпнұсқа авторы тыңдаушыларына сөйлеу арқылы қандай әсер етсе, ілеспе аудармашы да өз тыңдаушыларына (аударма тілін қабылдаушыларға) сондай әсер етуі керек.
17) Аудармашыға қойылатын талаптар
Аударма қызметі - аса қиын, жауапты қызмет. Ол аудармашыдан ең алдымен шынайы болуды, ғылыми ұстанымдарға бойсынуды талап етеді.
1) Аудармашы болған адам ең алдымен аударатын өзге тілді жетік білуі қажет. Сонымен қатар өзінің ана тілін толық білуі, лексикалық қорының бай, бейнелеу қуаты күшті болуы керек. Түпнұсқаны толық түсіну оны дәл бейнелеу аударманың сапасына кепілдік етудегі негізгі шарт болып табылады. Аударатын өзге тілді толық білмеген жағдайда бұл мақсатқа жетуі мүмкін емес. Ал егер өз ана тіліңді жақсы білмесең, түпнұсқаның мазмұнын дәл бейнелеп, түсінікті, жатық етіп жеткізе алу да қиын. Бұл 2 шарттың қайсысы кем болса да аударма сапасы ақсап қалады.
2) Аудармашы әр ғылымнан хабары бар, бұрынғыны да бүгінгіні де жақсы білетін, мол білімді адам болуы керек. Тар өрісті, таяз адамдар екінің бірінде қателікке бой алдырып, ұятқа қалып жатады.
3) Аудармашы үшін өзге тілді жақсы меңгеру өзінің ана тілін толық білудің алғышарты екені шындық. Бірақ оның сыртында аудармашы болған адам екі тілдің бейнелеу жағындағы ерекшеліктерін де жан-жақты игеруден тыс, аударма теориясы мен оның шеберлік тәсілдеріне де атүсті қарауына әсте болмайды.
4) Аудармашы идеялық және саяси жағынан саналы,теориялық білім жағынан сауатты болу керек. Аударма жұмысы қашанда тарихтағы және қазіргі кездегі алуан түрлі саясатпен қатысты болмай қоймайды. Әсіресе саяси теориялық шығармаларды аударғанда аудармашының бұл жақтағы білімі таяз болса, қателік көп кездеседі. Сондықтан аудармашы әрбір тарихи дәуірдің саяси жағдайына қанық болуы шарт. Сол дәуірдегі қоғамдық тәртіпті, саясат пен экономиканы, алуан түрлі ағымдар мен діндерді толық түсінуі, соларға қатысты атау терминдерді айқын білуі қажет. Өйтпегенде екінің біріне душар болады.
18) Аударманың түрлері
Алдымен, шетелдік аудармашы, ғалымдардың аударманы қандай түрлерге бөліп, жіктегеніне аз-кем тоқталып өтейік.1680 жылы ағылшын аудармашысы Дж.Драйден (1631-1700) аударманың 3 түрін ұсынады:
- біріншіден, метафраз - түпнұсқаның дәл жеткізілуі,
- екіншіден, парафраз - түпнұсқаның түріне емес, ерекшелігіне бағдарланып, еркін жеткізілуі,
- үшіншіден, имитация (еліктеу) - түпнұсқа тақырыбына жазылған шығарма.
Сонымен қатар, Л.С.Бархударов құрылымдық сипатына қарай аударманы төрт түрге бөліп көрсетеді:1) жазбаша-жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы;2) ауызша-ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы (ізбе-із немесе ілеспе аударма);3) жазбаша-ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы;4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы.Аударма-ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Ауызша аударманың екі түрі бар:1.ілеспе (синхронды) аударма; 2.ізбе-із аударма. Жазбаша- көркем және аударма болып бөлінеді.
19) Жазбаша және ауызша аударманың ерекшеліктері
Жазбаша аудармада- Жазбаша аударманың нысаны болып табылатын мәтін сәл де болса ерте құрастырылады, Мәтін түпнұсқасы аяқталған шығарма ретінде ешбір өзгеріске ұшырамайды, Аудармашы түпнұсқаны бірнеше рет қарай алады, бұл жағдайда есте сақтау қабілетінің қажеті шамалы, Мәтін толығымен жазылған сөздерден тұрады. Аудармашы оның қалай құрылғанын білмейді, Аудармашы түпнұсқа автор заманы кеңістігінен тыс болғандықтан, мәтінге эмоциялық сезімсіз объективті түрде қарауы мүмкін, Аударманы бірнеше рет өңдеуге, түзетулер енгізуге болады. Сөздіктерді, анықтағыштарды қолдану мүмкіндіктері шектелмеген, Аудармашы көп жағдайда түпнұсқа авторымен де, оқырманмен де кездесе алмайды.
Ауызша аудармада - Ауызша аударылатын мәтін әдетте сол уақытта пайда болады (жазылған мәтіннен ауызша аударған жағдайлардан басқа кездерде), Айтылатын ой үнемі дамып жетіліп отыратындықтан, оның жалғасын болжау көп жағдайда мүмкін емес, Ауызша айтылған ой тыңдаушыға аудармашының есте сақтау қабілеті арқылы ғана жеткізіледі, Айтылған ой сөзден, сонымен қатар, қол қимылдарын, мимиканы, басқа да әрекеттерді қамтиды. Аудармашы оның қалыптасуының куәгері болады, Аудармашы сөйлеушімен тікелей қарым-қатынаста болатындықтан, оның эмоциялық әсерінің ықпалында болады, Ауызша аударатын аудармашы бірден барабар (адекватты) аударма беруі тиіс. Сөздіктерді, анықтағыштарды қолдану мүмкіндіктері шектелген, Айтушы, тыңдаушы және аудармашы тікелей қарым-қатынаста болады (әңгіме, мәжіліс кезінде).
20) Көркем аударманың ерекшеліктері
Көркем шығарма аудармасын көркем аударма деп атаймыз. Көркем шығарманың басты мақсаты белгілі бір эстетикалық әсерге жету және әдеби бейне жасау.Көркем аударманың бірнеше түрі бар. Олар поэзия аудармасы, пьеса аудармасы, сатира аудармасы, көркем проза аудармасы және ән мәтіндерінің аудармасы болып ажыратылады.Көркем аударма нысаны болып көркем шығарма саналады. Көркем шығарманы немесе әдебиетті аудару кезінде аудармашы бірқатар қиыншылықтарға тап болады. Көркем шығарма мәтіні экспрессивті немесе эмоциональді, эстетикалық ақпарат беретін құрал болғандықтан, оның оқырманға немесе тыңдарманға образды-эмоциональді әсер ететін ерекшелігі бар. Сол себепті, аударманың бұл түріне және көркем аударма жасаушыға қойылатын талаптар өте ауыр. Әдеби шығарманы аударғанда, әсіресе өлең жолдарын аударуда, оның ырғағы мен мағынасын бере отырып аудару керек. Сонымен бірге, аудармашы эпитет, метафора сияқты тәсілдерді пайдалана білуі керек. Көркем аударма жасау үшін аудармашы әдетте эпитет (әсірелеп суреттеу), метафора (ауыспалы мағына) және сөйлемнің ритмика семантикалық ерекшеліктерін, синтаксистік құрылымын қамтитын түрлі тілдік тәсілдердің орасан зор мөлшерін пайдалана алады.
21. Ғылыми техникалық аударманың ерекшеліктері
Ғылыми-техникалық мәтіннің авторы - бұл белгілі бір салада қызмет атқаратын маман, ғалым, зерттеуші, өнертапқыш, техникалық сарапшы т.б. болуы мүмкін. Сондықтан бұндай мәтіннің авторы үнемі көрсетіліп отырады. Анонимді ғылыми-техникалық мәтіндер болмайды. Автор ретінде бір ғана ғалымды емес, ғалымдардың тобы немесе тұтас ғылыми-зерттеу ұйымдары, зертханалар және т.б. көрсетілуі мүмкін.
Ғылыми-техникалық мәтіндерге арнайы лексикаға терминдер тән болып табылады. Термин - бұл белгілі ғылым саласындағы немесе практикалық қызмет аясындағы ұғымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері. Терминдер ақпаратты жеткізуге арналған. Олар басқа терминдермен жүйелік қатынасқа түсе отырып, белгілі бір ғылым немесе қызмет аясындағы ұғымдарды бір мағыналы сөзбен (мономағыналық) беруге тырысады. Терминдер стилистикалық бейтараптылығымен, контекске тәуелсіздігімен ерекшеленеді.
Аударма кезінде терминге тән сипаттарды ескеру қажет, бұл терминді терминмен аударуға ықпал жасайды. Аудармашының пікірінше, терминді сол терминнің мағынасына жуық келетін сөзбен немесе тіркеспен бере салуға болмайды.
Ғылыми мәтіндердің екінші лексикалық қабаты - жалпытілдік лексика болып табылады. Ол талдауды, процесті (сараптама жүргізу, бір нәрсенің дамуы т.б.), шешімді сипаттайды және эмоционалдық бояуының жоқтығымен ерекшеленеді. Бұл қазіргі бейтарап әдеби норма. Ғылыми мәтіндердің аталмыш қабатының сөздері мен сөз тіркестері бір-бірін алмастыратын синонимдер жүйесін құрайды. Сонымен, бір нәрсенің қажеттілігін төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің көмегі арқылы беруге болады: маңызды мәнге ие, маңызды, үлкен рөл атқарады, қажет және т.б. Сонымен қатар бұл сөздер мен сөз тіркестерін басқа синонимдес сөздермен, сөз тіркестерімен тең дәрежеде алмастыру мүмкін.
Ғылыми-техникалық мәтіндерде танымдық ақпарат қанық болып келеді. Көбінесе, мұндай мәтіндерде қысқартулар қолданылады: медицинада ДНҚ (дезоксирибонуклеидті қышқыл), ЭКГ (электрокардиограмма); банк ісінде VAT (value added tax, ҚҚС (қосылған құнға салық), аударматануда АТ және БТ (аударатын және бастапқы тілдер) және т.б.
Бірақ, егер жоғарыда келтірілген жалпыға танымал қысқартулар ғылымның белгілі бір саласындағы арнайы лексикаға жататын болса, сондай-ақ жалпы тілде кездесетін қысқартылған лексикалық бірліктер де жоқ емес, мысалы и т.д. (орыс. и так далее), etc. (лат. et cetera), usw. (неміс. und so weіter), напр.(орыс. например), z.В. (неміс. zum Beіspіel), т.б. (қаз. тағы басқалар).
Жоғарыда аталған қысқартулардың түрін АТ-де қабылданған тиісті қысқартулармен аудару керек. Егер контекске тән әртүрлі қысқартулар немесе авторлық жеке қысқартулар жайлы айтар болсақ, онда түпнұсқаны қысқарту тәсілін сақтай отырып аударған жөн. Егер ол қысқарған сөз болса, ол жағдайда оны қысқарта отырып, АТ-не сәйкес сөзбен аудару керек. Егер акроним болса (алғашқы әріптері бойынша қысқарту), онда АТ-де қысқартудың акронимдік ұстанымын сақтау керек.
Ғылыми-техникалық проза (мысалы, философия, заңтану) тілі үшін латын, сирек те болса грек, сондай-ақ неміс, ағылшын, француз тілдеріндегі сөздер мен тіркестер, терминологиялық оралымдар тән. Ереже бойынша, аудармашы бұл оралымдарды АТ-де мәтінге ешбір өзгеріссіз аударады. Қажет болған жағдайда ол мәтін қабылдаушысына түсініксіз тіркестерді оған сәйкес ескертулері бар аудармамен немесе түсіндіре отырып аудару керек. Қазіргі тілдерде кейбір латын тіліндегі кеңінен танымал сөздер мен тіркестердің қысқарған атаулары кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі төмендегідей қысқартуларды айтуға болады: e.g. (exemplі gratіa - мысалы), і.e. (іdest - яғни).
Ғылыми-техникалық, әсіресе техникалық мәтіндерде субъективтілікке жол берілмейді.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару кезінде дайындық кезеңі аса қажет. Ғылыми мақаланы, брошюраны, кітаптарды немесе басқа да ғылыми-техникалық мәтіндерді аудармаға дайындау барысында аудармашы тақырыпты, мәселені жете түсініп, бұл тақырыптарды сипаттау тәсілдерін (терминдер, тақырыпқа қатысты оралымдар) білу керек. Себебі, ол не туралы сөз болып отырғанын түсінбеуі немесе түсінсе де АТ құралдары арқылы жеткізе алмауы мүмкін. Сонымен қатар, ол мәтін авторы, оның қай дәуірде өмір сүргендігі (егер ол қазіргі дәуірдегі мәтін авторы болмаса), бұл еңбектің оның өзге де еңбектерінің ішінде және оның әріптестерінің еңбектерінің ішінде алатын орны, негізгі терминдерді қолдану эволюциясы, аталмыш мәселеге және т.б. ғылыми пікірталастардың сатысы туралы білуі керек.
Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндер. Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндерді - оқулықтарды, мақалаларды, брошюраларды және т.б. аудару кезінде оларда мазмұндаудың ғылымилылығы төмендеу болатындығымен, керісінше оқырманды қызықтыруымен, мазмұндау стилінің қысқалығымен ерекшеленеді. Адресат ретінде белгілі бір ғылым саласындағы мамандар емес, бұл тақырыпқа қызығушылық білдіретін адамдар болып табылады.
Сондықтан, мазмұндау стилі қысқарады да, коммуникативтік міндет қиындай түседі. Бұл жерде аудармашы аударма кезінде ғылымилық пен танымалдықты біріктіреді. Бұл үшін жалпы мәселелерді көре білуі керек. Жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда анықтамалар тек қана авторлар енгізіп отырған терминдермен ғана емес, аталмыш ғылыми бағыттағы бұрыннан қабылданған және бекітілген терминдермен де толықтырылып отырылады. Мектеп оқулықтарында ғылыми-техникалық мәтіннің академиялық дәлдігінен ауытқу айқынырақ байқалады. Бұл мәтіндерде мысалдар тақырып бойынша, мазмұндау стилі бойынша барынша түсінікті тілмен баяндалады, терминдер мен қысқартулар барынша аз беріледі, ақпараттың қанықтығы төмендетіледі, синтаксис жеңілдетіліп беріледі. Жалпы алғанда, стильдің бейтараптығы сақталады, бірақ ауызекі сөйлеу стиліне жуықтайды.
Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндер кең ауқымды оқырмандар қауымына арналады. Автор белгілі бір ғылым саласындағы жоғары дәрежелі маман, ғалым ретінде қала береді, ол өз тарапынан көптеген мәселелерді қозғайды, ғылыми қоғамдастықтың өкілі ретінде ғана емес, өзінің өмірі мен тәжірибесінен мысалдар келтіреді, 1-ші жақтан баяндайды. Бұл жерде мәтін авторы адресатын өзінен кәсіби, ғылыми немесе техникалық нысанына қызықтыру ұмтылысы байқалады. Автор тікелей оқырманына қарата сөйлейді, бейтарап лексиканы қолданады (ауызекі, қарапайым тіркестер, бағалауыштық сөйлемдер), тіпті кейде түсінуге қиындық тудыратын немесе арнайы ақпаратты жеткізу үшін шартты кейіпкерлерді ойлап табады. Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндерде әртүрлі тарихи оқиғалар, қызықты анекдоттар болуы мүмкін, бұлар баяндалып отырған материалды түсінуге септігін тигізеді.
22. Ғылыми техникалық аударма мәтініне қойылатын талаптар мен аудармашының міндеттері
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударуда мына критерийлер бірдей негізге алынуы тиіс.
1. Линвистикалық (балама аударма тіл заңдылықтарына сай болады);
2. Қолданбалы-практикалық (түсініктілік, уәжділік, айырымдық мәнінің жеткіліктігі, ықшамдык-икемділігі ескеріледі).
Ғылыми-техникалық мәтіндердің өзегі - терминдер, сондықтан ықшамдылық, қолдануға қолайлылық, жүйелілік талаптарына да сай келіп, ұғым мазмұнын дәлірек беретін болуы тиіс. Сонымен:
1) Аударма сөзбе-сөз аударма болуы тиіс емес, мәтін мазмұны оқырманға түсінікті тілмен жеткізілуі шарт.
2) Әрбір аудармашының дербес компьютерде өз алдына жұмыс жасау
қабілеті мен икемділігі болуы шарт.
3) Аудармашының фондық білімінің (техникалық материалдарды аударса, техникадан жақсы хабардар болуы, ұлттық әдебиеттерді аударса, ұлтгтық болмыстан жақсы хабардар болуы т.с.с.) қажетті деңгейде болуы.
4) Аудармашы аударма барысында орфографиялық, пунктуациялық, грамматикалық және стилистикалық нормаларды қатаң басшылыққа алуы қажет.
5) Аудармашы өзіне тапсырылған материалдардың мазмұнын бөгде
адамдарға жарияламауы керек.
6) Аудармашы термин сөздердің баламасын табуда өз еркіне салмай, ғылыми салалардағы сөздіктерді басшылыққа алғаны жөн.
7) Аудармашы өз бетімен түпнұсқа мәтінін өзгертуге: қысқартуға немесе толықтыруға құқылы емес (өзгерістерді тапсырыс берушінің өзі ескерткен жағдайлардан басқа кездерде).
8) Аудармашы аударма мәтінінің мазмұнын ғана емес, сыртқы пішінін де (шрифт өлшемі, тақырып атауларының орналасуы, абзац, бет нөмірлері, кестелердің орналасуы) түпнұсқа мәтініне сай рәсімделуін қадағалауы қажет.
9) Аударма мәтінді қолданушы адамдардың (оқушының, жұмысшы маманның) дайындығын ескере отырып, қысқарған атауларды қажет жерінде тарқатып аудару қажет.
10) Терминдегі мағына екіұштылығын жою үшін контекст қызметін пайдалану қажет.
11) Мәтіндерде ой нақтылығы, дәлдігі, дұрыстығы, түсінікті дәйектілігі болғанын қадағалау қажет.
12) Калькамен аударуға рұқсат беріледі. Бірақ мағыналық калька басты назарда болуы керек, кей сөзді калькамен аударуға болса да, аударма тілдегі сөз әлеуетіне қарап, қолданбалы практикалық факторға сүйеніп басқа балама алуға болады.
13) Аударма өнімдері компьютерде сауатты теріліп, орындалған жұмыс актісімен ресімделіп, тапсырысшыға өткізілуі шарт.
Ғылыми стильде зерттеу нысаны болған зат пен құбылыс ғылыми негізде сипатталып, белгілі теориялық негіздермен дәлелденіп, логикалық жағынан негізгі ой мен құбылыстың байланысы нақтыланып, белгілі жүйеге құрылған хабарлы, өзекті, дәлелді, ой қисыны қорытындыланған ғылыми тұжырым жасалынады. Сондықтан ғылыми-техникалық мәтіндерде ой нақтылығы, дәлдігі, дұрыстығы, түсінікті дәйектілігі болғанын қадағалау қажет.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударуда 3 критерий бірдей негізге алынады: 1) лингвистикалық; 2) қолданбалы-практикалық және 3) әлеуметтік-психологиялық факторлар. 1-фактор бойынша балама аударма тіл заңдылықтарына сай болады. 2-фактор бойынша түсініктілік, уәжділік, айырымдық мәнінің жеткіліктілігі, ықшамдық-икемділігі ескеріледі. 3-фактор бойынша аударма мәтінді қолданушы адамдардың дайындығы есте болған жөн (Мысалы қысқарған атауларды қазіргі кезде тарқатып аударған тиімді).
Ғылыми-техникалық мәтіндер, негізінен, әдеби тіл нормасына сәйкес келеді. Сондықтан аудармашы нормадан ауытқудың шамасын межелеп алып, сонан соң нормамен салғастыруы керек.
Ғылыми-техникалық мәтіндерде стереотип көп қолданылатынын есте ұстаған жөн.
Ғылыми-техникалық мәтінде ауыспалы мағына тек қана бейнелілігі көмескіленген концептуалдық метафора күйінде ғана қолданыла алады.
Ғылыми-техникалық мәтіндердің өзегі - терминдер. Мұндай мәтіндерде ғылымның басқа салаларына да ортақ атаулар мен тіркестер қолданыла береді.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару тәжірибесіне қарағанда, оларды екі топқа бөлуге болады: бұрын белгілі ұғымдар қолданылатын мәтіндер және жаңа ұғымдар енгізілген мәтіндер. Бірінші жағдайда балама қостілді тезаурустан (сөздік, анықтама т.с.с.), екінші жағдайда жаңа термин енгізу қажеттігі туады. Термин жағдайы абсольютті жағдай емес. Өйткені бір тілдегі жаңа сөз екінші сөзде жаңа болып есептелмеуі мүмкін. Осыған орай, екі бағытты ескеру қажет: 1) тілде бар дайын сөзді қолдану; 2) жаңа балама жасау. Мұндайда мынадай берік шартты ұстанған жөн: прагматикалық талапты ескеріп, атаудың терминологиялық емес өлшемдермен алғанда баламалылығы мен дұрыстығына сүйену. Шарттылық пен дәстүрдің арасалмағы таразыланып отырады.
Терминдегі мағына екіұштылығын жою үшін контекст қызметін пайдаланған жөн.
Калькамен аударуға рұқсат беріледі. Бірақ мағыналық калька басты назарда болуы керек. Сөз санын сақтау міндет емес.
Кей сөзді калькамен аударуға болса да, аударма тілдегі сөз әлеуетіне қарап, қолданбалы практикалық факторға сүйеніп басқа балама алуға болады (сварка - пісіру емес, дәнекерлеу, шов - тігіс емес, жік т.с.с.).
Халықаралық деңгейде кең қолданылатын, көп халыққа сіңісті терминдерді аударуға транскрипция әдісі қолданылады.
23. Аударманың қазіргі кездегі алатын орны
Аударма әрі көне, әрі жаңа өнер. Аударманы өнер деп атаудың өзі де оның мәдени әлеуетінен хабардар еткендей. Ал сол аударма барысында орын алатын мәдениеттер сұхбаты өркениеттілік болмыс-бітімнің өзіндік ерешелігін сомдайды. Ендеше, аударманы зерделеу - оны өз еншісіне айналдырған тілтанудың, әдебиеттанудың жеке ісі емес, мәдениеттану сынды әмбебап әрі пәнаралық ғылымның да ортақ ісі болмақ.
Аударма деген жалпылама ұғым ауқымында жатқан барлық құбылыстар (ауызша аударма, жазбаша аударма, еркін баяндау, әңгіме ету және т.т.) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік аясымен тығыз байланысты құбылыстар. Оған қоса, аударма ісі мәдениетаралық байланыстарды нәтижелі ететін әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аудармашыға сенімділік
Бірақ тек қана мәтін емес тапсырыс берушіге маңызды сенімділіктің элементі болады; аудармашы да сенімді болу керек.
Аудармашыға қойылатын талаптардың мерзім дәлдігінің дәстүрлі талабымен байланысына назар аударыңыз, бірақ аудармашының сенімділігі дәлдігі болмағанымен, кәсіби іс.
Сенімді аудармашы барлық жағынан өзін-өзі кәсіби ұстайды Қысқаша мазмұндамаға тапсырыс берген және оның дұрыс немесе дәл аудармасын алған клиент аудармашыны сенімді деп атамайды және ол ешқашан сондай аудармашыға бармауы мүмкін. Ойшыл аудармашы адамның бабын табуға тырсады, егер тапсырыс дәл аударма ретінде қажет болмаса, тапсырыс берушіге баяндаманың, түсініктеме мен, бейімделудің, мәтін шығармашылығын басқаша айналдырып басқа түрлермен үйлестіру қажет және онымен байланысты ашық нұсқаулар берілмесе, ол - жорамалдарын тексеріп, тек қана содан-соң аудармаға кіріседі.
Аудармашының сенімділігіне қатысты ұғымдар
Толықтығына назар аудару
Аудармашы контекстегі әр сөздің әлде сөйлемшенің ерекшеліктерін толық талдайды.
Тапсырыс берушінің талаптарын түсіну
Аудармашы тапсырыс берушінің нұсқауларын ықыласпен тындайды, оған қандай аударманың түрі қажет, жылдам және толыққанды түсінеді, оларды дәл қолдануға тырсады.
Зерттеу
Аудармашы қалай аударуды білмеген сөздерді де есепке алады, көмескі анықтамалар пайдаланбай немесе мәтінде сұрау белгісін қалтырмайды. Ол мәселені жете зерттейді, анықтамалықтарды және интернетті (ғаламтор) пайдаланады, телефон, факс, электрондық пошта арқылы сұрау салады.
Тексеріп шығу
Аудармашы мұқият өз жұмысын тексеріп шығады, егер ол сезіктенсе аударма ана тілге емес басқа тілге аударылса, ол алдын-ала аударманы сарапшыға тексеруге береді. Оның үстіне аудармашы оның аудармасының күдікті жерлерін әрқашан біледі.
2Аудармашының әлеуметтік рөлі.
Аудармашының аударма үдерісіндегі рөлі, оның тұлғасының аударма мәтінге тигізетін әсері туралы мәселе көпшілік назарын аудартып, пікірталастар тудырып келеді. ХХ ғ. екінші жартысында аударма теориясы мен тәжірибесінде аудармашы рөлін көрінбейтін тұлға ретінде бағалап, аударма үдерісінде барынша бейтарап болуын талап етті. Алайда осы пікірді аударматанушылардың барлығы бірдей қолдамады. Мәселен, белгілі американдық аударма теоретигі Д. Робинсон аудармашыны бейтарап аударма машинасы емес, оны мұндай рөлде көру мүлдем дұрыс еместігін жазады. Аудармашының жеке тәжірибесі, яғни оның сезімі, көзқарасы, мотивациялары, ассоциациялары аударма мәтінде мүмкін ғана емес, сонымен қатар қажетті элементтердің бірі деп санайды.
Аудармашының елеулі рөлін жақтаушылардың пікірінше, кез келген аударма түпнұсқаның бір ғана интерпретациясын білдіреді, сондықтан да аудармашы өзінің интерпретациялық іс-әрекетіне батыл кірісуі керектігін алға тартады. Алайда, оқырманның түпнұсқа авторы туралы пікірі аудармашының интерпретациялық көзқарасына байланысты қалыптасады. Сондықтан да ол өз интерпретациялық қызметін саналы түрде ой елегінен өткізе отырып атқаруы тиіс деп санаймыз.
Әр аудармашының өзіне тән аудару тәсілдері бар, қазіргі заманғы зерттеу әдістері арқылы аудармашының жеке сөз бен сөз орамдарын, синтаксистік құрылымды, терминологияны және т.б. таңдауда аңғарылатын құштарлықтарын айқындауға болады. Мұндай талдау оның жұмыс сапасын бағалау үшін маңызды. Өйткені, қандай да бір ой әр тілде түрліше көрініс таба алады. Мәселен, ғылыми мәтіндерді аударуда ой дұрыс әрі түсінікті жеткізілу маңызды. Көркем аударма түпнұсқаға жақын болып қана қоймай, аударылған шығарманың эстетикалық күш-қуатын сақтауы тиіс.
3Аудармашының мәтінге қатысты сенімділігі
7Мәтіндік сенімділіктің түрлері.Аудармаға тапсырыс берушілер оған сенім арта алу мүмкіндігіне ие болулары керек. Олар аударманы өз қызметінің сенімді негізі ретінде пайдаланғылары келеді. Олардың пікірінше, аударманы қолдану арқылы түпнұсқа туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке ұшырамайды деп сенім артады. Бұған қоса тапсырыс беруші аудармашының келісілген мерзімде сенімді аударманы тапсыратынына шек келтірмеуі тиіс. Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек. Осы екі сенімділік аспектілерін жеке-жеке қарастырайық. Мәтін аудармасының сенімділігі - тапсырыс берушінің сенімділігін немесе оның қабілетін басқа аударманың дұрыстығына сенімін білдіреді. Басқаша айтқанда, егер аударма сенімді, тапсырыс беруші аудармамен түпнұсқаның арасында байланысы бар екенін түсінеді.Мысалы, егер тендерге қатысуға шақыруының аудармасы жөнінде сөз болса, онда ол шақыруды алған компания тапсырыс беруші ретінде болады. Ондай жағдайда сенімділік ол аударма оның барлық реңкілерін дәл көрсетуін білдіреді. Аударма компанияға сенімді негізі ретінде керек. Жоғарыда атап өткеніміздей, мәтіннің сенімділігі әдетте "дәлдік", "эквиваленттік", "дұрыстық" деп аталатын сипаттармен байланысты. Дегенмен барлық осы терминдер тапсырыс беруші жолбасшылыққа алатын сенімділікті талап етудің тек қана кең жиынтығының қысқаша белгіленуі. Мәтін сенімділігінің алуан түрі болады, бірақ осының өзінде, сенімділіктің бір ғана анықтамасы жоқ, осы сияқты абстрактті семантикалық, синтаксистік туралы айтпағанның өзінде эквиваленттіліктін бірыңғай қарапайым өлшемінің барлық жағдайда оңай пайдаланатын анықтамасы жоқ.Аудармашы емес кісі - тапсырыс беруші үшін мәтін аудармасының сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге - тиімділік, ал енді біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет. Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет. Ал жалпы алғанда мәтін сенімділігі тапсырыс берушінің нақты тапсырмаларына негізделуімен анықталады. Сенімділік 1-ші дәрісте айтылғандай, аударма ауқымында көп жағдайда сенімділік тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру болып табылады: қажет мәтінді қажет түрде және қажет мерзімде аударма жасау. Аудармашы, осы талаптарды орындаймын деп кейде оған шешілмейтін міндеттер кездесіп тұрады, кейде талаптарды орындау өз басына зиян келтіреді, атап айтқанда, моральдық қиналу, жиі дене мен ақыл-ойды шаршатады. Егер негізгі міндеттер орындалатын болса, онда көптеген жағдайда аудармашы өзінің мамандыққа сай деңгей деп, басқа ойларды, болжамдарды кейінге екінші ретке жылжытады. Ол жедел жұмысты орындау үшін түні бойы отыруға дайын, сол үшін кездесуді кейінге қалтырады, не өз саяси не моральды сеніміне қарсы мәтінді аударуы мүмкін. Мамандық сенімділігі мен ұмтылысы жалғыз - бір терминді іздеп бірнеше сағат бойы отырады. Осы жұмсаған уақыты үшін қандай ақы алатынын білмесе де. Іс жүзінде ешқандай ақы алмайды, бірақ оларға өте маңыздысы барлығы дұрыс болғаны: дұрыс термин табу, дұрыс жазу, таңбалау, дұрыс тұжырым және дұрыс функциональды стиль болу керек. Тек қана бұны тұтынушы қалаған емес, егер бұны дұрыс істемесе, онда оның өз мамандығына мақтанышы зиян шегеді және жұмыс орындағаннан толық қанағаттану таппайды.
4Аудармашынің тұтынушыға қатысты сенімділігі
Клиентке сенімділік
Икемділік
Аудармашы әр түрлі салада немесе басқа тілде жазылған мәтінді жақсы білмесе, аударылған мәтінді ол мамандарға тексеріске беру керек. Сонымен бірге аудармашы, қандай жаңа тапсырысты орындай алады, қандай тапсырыстан бас тартуы керек, осыны анықтай білуі керек, өйткені оны орындауға біліктілігі жетпейді.
Уәделер
Тапсырыс берушілерге тек қана орындалатын (уақытында) уәде беру үшін аудармашы өз мүмкіншіліктерін, жұмысының графигін айқындайды. Егер бір жағдайға байланысты ол тапсырысты уақытында орындамаса, не онда жаңадан келісім жасайды не аударманы басқа аудармашыларға тапсырады.
Достық қатынас
Аудармашы жылы шырайлы және әрқашан телефон арқылы немесе жеке сөйлескенде көмектесуге дайындығын білдіреді. Онымен қызықты әңгімелесуге болады, ол әзіл-оспақты түсінеді, жақсы кеңес бере алады (мысалы, кім эстон немесе урду тілінен бір парақты аударалады), пайдасыз кеңес бермейді.
Құпиz
Аудармашы бөтен кісілерге құпия аударма немесе келіссөз кезінде алған ақпаратты хабарлауға тиісті емес.
5Жақсы аудармашыға қойылатын талаптар.
Аудармашыға қойылатын талаптар.
[[1]]
Аударма қызметі - аса қиын, жауапты қызмет. Ол аудармашыдан ең алдымен шынайы болуды, ғылыми ұстанымдарға бойсынуды талап етеді.
1) Аудармашы болған адам ең алдымен аударатын өзге тілді жетік білуі қажет. Сонымен қатар өзінің ана тілін толық білуі, лексикалық қорының бай, бейнелеу қуаты күшті болуы керек. Түпнұсқаны толық түсіну оны дәл бейнелеу аударманың сапасына кепілдік етудегі негізгі шарт болып табылады. Аударатын өзге тілді толық білмеген жағдайда бұл мақсатқа жетуі мүмкін емес. Ал егер өз ана тіліңді жақсы білмесең, түпнұсқаның мазмұнын дәл бейнелеп, түсінікті, жатық етіп жеткізе алу да қиын. Бұл 2 шарттың қайсысы кем болса да аударма сапасы ақсап қалады.
2) Аудармашы әр ғылымнан хабары бар, бұрынғыны да бүгінгіні де жақсы білетін, мол білімді адам болуы керек. Тар өрісті, таяз адамдар екінің бірінде қателікке бой алдырып, ұятқа қалып жатады.
3) Аудармашы үшін өзге тілді жақсы меңгеру өзінің ана тілін толық білудің алғышарты екені шындық. Бірақ оның сыртында аудармашы болған адам екі тілдің бейнелеу жағындағы ерекшеліктерін де жан-жақты игеруден тыс, аударма теориясы мен оның шеберлік тәсілдеріне де атүсті қарауына әсте болмайды.
4) Аудармашы идеялық және саяси жағынан саналы,теориялық білім жағынасауатты болу керек. Аударма жұмысы қашанда тарихтағы және қазіргі кездегі алуан түрлі саясатпен қатысты болмай қоймайды. Әсіресе саяси теориялық шығармаларды аударғанда аудармашының бұл жақтағы білімі таяз болса, қателік көп кездеседі. Сондықтан аудармашы әрбір тарихи дәуірдің саяси жағдайына қанық болуы шарт. Сол дәуірдегі қоғамдық тәртіпті, саясат пен экономиканы, алуан түрлі ағымдар мен діндерді толық түсінуі, соларға қатысты атау терминдерді айқын білуі қажет. Өйтпегенде екінің біріне душар болады.
Аудармашы ең алдымен коммуникацияның тікелей қатысушысы болуы тиіс (В.Н.Комиссаров).
Дж.Драйден аудармашыға төмендегідей талаптар қояды:
1) аудармашы ақын болуы тиіс;
2) түпнұсқа тілі мен өз тілін жетік білуі тиіс;
3) түпнұсқа авторының жеке ерекшеліктерін түсінуі керек;
4) өз дарынын түпнұсқа авторының дарынымен үйлестіруі керек;
5) түпнұсқаның мағынасын сақтауы керек;
6) түпнұсқа мағынасын сақтай отырып, оның тартымдылығын сақтауы керек;
7) аудармада өлеңнің сапасын сақтау керек;
8) авторды қазіргі ағылшынның сөйлеуіне орай сөйлетуге мәжбүрлеу;
9) түпнұсқаның рухын жоғалтып алмау үшін оның (түпнұсқаның) сөзіне қатып қалмау керек;
10) түпнұсқаны тым жақсартуға ұмтылмау [4, 11-б.]
Ал біз ғалымдар мен практиктердің аудармашы қойылатын талаптарын қорыта келе, оларды төмендегіше жинақтауды жөн көрдік:
1. Ол тек қана жеткілікті түрде түпнұсқа тілінің морфология, синтаксис, лексика және идиоматикасын меңгерумен бірге, өзінің ана тілін, екі тілдік жүйені жақсы түсінетін, терең білетін қабілетке ие болуы тиіс.
6 Аудармашынің рөлі - қолданбалы лингвист ретінде , құзырлы жазушы, елші және білімді әуесқой ретінде
Аудару жылдамдығы бірнеше факторлармен анықталады:
a) мәтінді құрастыру жылдамдығымен;
ә) мәтін күрделік деңгейімен;
б) аудармашының осындай мәтінмен таныстық шамасымен;
в) аудармалар жиынтығын пайдалануымен;
г) жеке басының жұмыс стилі мен болжамымен;
д) жалпы жағдайы, жұмыстан шаршауымен.
a-б пункттері нақты: адам мәтінді неғұрлым тез құрастырса, соғұрлым ол аударуға жылдам бейімделеді; мәтін неғұрлым күрделі және өзгеше болса, соғұрлым аудару баяу болады.
8 удармашының дауысы қатты, әрі анық шығу керек, бірақ ешбір эмоциясыз. Әсіресе сіздердің назарларынызды доклад қорғаушылардың әзіл- қалжындарына аударған дұрыс болады, себебі олардын қалжындарына, сіз аудармаға дейін де, аударғаннан кейін де өздеріңізді ұстап, жай ғана жымйған дұрыс болады.
Әрқашан аудармашылардын есінде сақтайтын бір қағйда бар, аудармашылар екі жағаны қосып тұрған копір, ал басқа болып жатқан нәрселерге оның қатысы болмау керек.
Дәл осы қағидаға сүйене отырып айта кететінім, сіз аударып жатқан адам өз ренжісін немесе ашуын көрсетсе, сіз оның ойын бөліспеуге толығымен құқұғыныз бар.
Тілді оқығанда, сол ұлттын арасында оқыған көп пайдасын тигізеді, шетелдіктерге еліктеңіздер, олардын манераларын келтіруге тырысыңыздар. Өзіңізге үнайтын бір шетел артистің таңдап алыңыз да, соған толығымен еліктеніз.
Ал аудармашының сөздік қорына келетін болсақ, күнделікті қолданатын сөздердің эквиваленттерін жаттап алыныздар, мысалы: мен сізбен кейін хабарласам, менімен хабарласып отыр, кім ақырғы? ... Бұндай сөз тіркестер шетел тілінде тіптен басқаша айтылады.
Әрине аудармашы шетел тілін жетік білген жақсы, бірақ бәрінен бұрын ол өз тілін жақсы білу керек. Ілгермелі аудармашыларға шетел тіліне аударған оңайрақ түседі, өз тіліне аударғанша.
Тағы бір манызды мәселе- жалпы және арнайы білім, жан- жақтылық. Осның арқасында аудармашыны, аудармашы машинадан айырмашылығы.
Ал енді мына кітаптағы кейіпкер, кім ол , өзінің мамандығын жақсы біледі ме?
Оқыған, қарапайым киінген, сыпайы және ішімдік қолданбайтын, тамақ ішкенде өз мөлшерін білетін, дауысы анық және құлаққа жағымды, батыс жақтын білімі туралы хабары бар, өз мамандығын бағалайтын адам.
9 Аудармашының кәсіби шеберлігінің төмендігінің басты себебі-жоғары сапалы аудармаға деген сұраныстың аздығы. Сұраныс берушілерді сапасы төмен аударма да қанағаттандырады (түсінікті болса жеткілікті).
Сапасы жоғары аудармаға сұраныс өте аз, оны орындайтын аудармашылар саны да өте аз: онымен жақсы ақша төленетін жоғары сапалы аудармашылардың аз ғана тобы айналысады.
Кеңес үкіметі кезінде сапасының жоғары болуымен әдеби аудармалар ерекшеленетін. Ал қазіргі кезде біздің нарық төмен сапалы детективтер мен, телесериалдардың сюжеттеріне бай. Солардың кесірінен,әдеби шығармалардың аударма сапасы күрт төмендеп кетті.
11) Аудармашының жады
Кез келген жүйе жады жұмыс істеуін негізі, жоғарыда туындамаса аударымдар бұрын аударылған мәтіндер болып табылады. Осы мәтіндерді көп үнемі , сондықтан үлесі автоматты түрде жаңа аудармалары жаңартылады аударылған сегмент, бірте-бірте арттыру. Бұл ең дегенді білдіреді аударма еске тиімді пайдалану, барлық мәтіндердің болуы тиіс ұқсас тіркестерінің жеткілікті саны. Мұндай жағдай орын түрлі өнімдер бойынша құжаттама. Бұл екі факторларға байланысты болып табылады. Біріншіден, құжаттар ең қарапайым шарттарын құрады, қысқа және нақты шарттары. Жаңа нұсқалары пайда, екінші және Өнім құжаттамасы тұтынушыларға жеткізілетін өнімнің модификациялары сәл ғана өзгеріп отырады. Мұндай жағдайларда еске аудару, бірнеше бірдей аударуға аудармашы қажеттілігін жояды мәтін фрагменттері түрлі құжаттарға енгізілген. Сонымен қатар, аударма еске пайдалану арнайы аудармашы талап тиісті аппараттық және бағдарламалық қамтамасыз дайындау және қол жетімділігі бағдарламалық қамтамасыз ету. Тағы бір жағымсыз фактор, бұл үшін бар Барлық трансферттер күтілетін әсер бірдей ортада жасалуы тиіс, немесе деректерді форматына үйлесімді орталарда.
12) Аудармашыларға арналған жана технологиялар
Аудармашылық қызметтің бұрын-сонды болмаған аясының кеңеюі және кәсіби аудармашы мамандарды даярлаудың қажеттілігі аударма құбылысына (феноменіне) жаңаша көзқараспен қарауды, оны жан-жақты оқып үйренуді қажет етті. Бүгінгі таңдағы жаңа бағдарламалы машиналар кез келген мәтінде адам сияқты өте сапалы және мазмұнды аудара алмайды. Оның үстіне машинамен аудара тек үш жағдайда ғана жүзеге асады. Біріншіден, бағдарлама тек өте қысқа мәтінді аударуға жасалады, стандартты формада, оның өзі лексикалық және грамматикалық құрамы шектелген мәтіндер. Екіншіден, машина үлкен көлемді мәтіндерді сапасыз аударып береді, содан кейін бұл мәтіндердің көркемдік ерекшеліктерін сақтап қалу үшін және сапалы да нақты аударма беру үшін аудармашыға қайтадан жұмыс істеуге тура келеді. Үшіншіден, бұл жұмысқа редактор қосылады, ол мәтінді аудармаға дайындайды, машинаға қиындық келтіретін жерлерін өңдейді, немесе машина аударған аударманың қатесін жөндейді, нақты емес жерлерін түзетеді. Сөйтіп редактор-аудармашы аудару үшін уайымдайды, ойланады, толғанады
13) Компьютерлік технологиялар аудармада.
Компьютерлік технология -- компьютерлік өңдеу базасындагы ақпараттық технология. Негізінде, орыс тіліндегі терминдер негізі шеттен енгендіктен, оның түпнұсқасы -- ағылшын тіліне зер салған дұрыс тәрізді. Өйткені сөздің түп негізіне сүйенбегендіктен, ортадағы тілде кеткен қателікгер қазақ тіліне шұбатылып келгені байқалады. Шынымен де қазақ тілінің қазіргі ғылыми-техникалык деңгейіне тән ұғыматауларға көндіге бермейтін тұстар баршылық. Сондықтан да аудару қиындығына қарамастан, біз осы сөздікте компьютер технологиясына қатысты ұғым-атаулар мен сөз орамдарын шыққан төркінінен сатылап қана қазақшалау ісіне, және оның туралығына, нақтылығына баса мән беруимиз керек. Терминология мәселесі қай кезенде де өзінің зәрулігін бәсеңдетпек емес, Қоғаммен бірге жасасып, ондағы болып жатқан өзгерістерге дер кезінде жауап беріп, күрделі ұғымдарға лайықты сөз тауып беріп, үнемі даму, қалыптасу үстінде.
14 ) Аударма процесі
Аударма процесі (оның нәтижесі) қостілділік жағдайында, яғни бұл қатынас үрдісінде екі тілдің қатысуы негізінде, демек тіларалық жағдайда өтеді. Сондықтан аударманы ауызша немесе жазбаша мәтінді тіларалық қайта құрастыру немесе трансформациялау деп анықтауға болады. Сонымен бірге аударма бір тілде айтылған ойларды (сезімдер мен эмоция) басқа тілдік құралдармен жеткізу барысында айқындалады немесе бір тілдегі (негізгі тілдегі) материалды басқа тілдегі (аударма тілі) баламалық мәтіндік материалмен ауыстыру болып табылады. Аударма процесі үш кезеңнен тұрады: 1) талдау кезеңі - түпнұсқа құрылымы шығыс тілдің ядролық құрылымына айналады (шығыс тіл аясындағы трансформация); 2) аудару кезеңі - шығыс тілдің ядролық құрылымы кіріс тілдегі балама ядролық құрылымдармен ауыстырылады (тіларалық трансформация); 3) жинақтау (синтез) кезеңі - кіріс тілдің ядролық құрылымы аударма мәтінінің (терминальды) құрылымына айналады . Демек аудармашы аударатын мәтінді оқып шығады да, оның негізгі мазмұн межесін саралайды. Содан кейін осы мазмұн межесін аударылатын тілдің қандай тұрпат межесі арқылы беруге шешім қабылдайды. Алайда осы мәтінді аудару кезінде аудармашы тек тілдік бірліктердің жиынтығын екінші тілдің құрылымдық тілдік бірліктері арқылы беріп қана қоймайды.
Аударма процесінде мәтінді аударуда төмендегідей факторлар әсер етеді:1) аударылатын мәтіннің ерекшелігі мен сипаты: а) мәтіннің функционалдық сипаты; ә) түпнұсқа мен аударма арасындағы уақыт және кеңістік қатынастары; б) түпнұсқаның жанрлық сипаты; в) түпнұсқаның шығыс (аударылатын) тілдің жалпыхалықтық нормасына қатынасы;2) аударма процесінің жүргізілу жағдайлары немесе шарттары:3) аударма процесіне қатысушылар . Осы факторлардың барлығына дұрыс бағдар жасап, мәтіндегі тілдік және экстралингвистикалық жағдаяттарды меңгере алған аудармашы ғана толыққанды мазмұнда аударма жасай алады деуге болады.
15) Аударма жасаудың техникасы
Аударма жасаудың техникасы - қостілділік жағдайында аударма процесінде пайдаланылатын кәсіби тәсілдердің жиынтығы. Аудармашының мәтінді талдау негізінде оның морфологиялық құрылымын, бейресми сөздердің грамматикалық категориясын, олардың мағыналық байланысын тез қалпына келтіре білудегі кәсіби шеберлігі, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін білу және онымен жұмыс істеу қабілеті.Түпнұсқадағы ақпаратты сіңіру әдетте мағынаны түсіну деп аталады. Бірінші кезеңде аудармашы түпнұсқаның аударылатын үзіндісіндегі ақпаратты, сондай-ақ лингвистикалық және жағдаяттық контекстегі ақпаратты да алып, осы ақпараттың негізінде өзі келесі кезеңде жарыққа шығаратын мазмұн туралы қажетті ой-түйін жасауы тиіс... бірінші кезеңде аудармашы не түсінсе, соны аударады... аударма процесінің екінші кезеңі аударма мәтінін жасауда тілдік таңбаларды таңдаудан тұрады. Бұл аудармашының кіріс тілдегі сөйлеу әрекетін көрсетеді. Аудармашының стратегиясын көрсететін бұл екінші принцип әдетте түпнұсқаның таңбасын емес, мағынаны аудару талабы делінеді және түпнұсқаның тұлғасын (формасын) көшіруге жол бермеу болып табылады. Аударма стратегиясының үшінші принципі аудармашы аударылған және аударған мәтініндегі қандай да бір маңызды мағыналық элементтерді анықтаудан тұрады. Аудармашының төртінші стартегиялық принципі тұтас мәтінді түсіну жекелеген бөліктердің мағынасынан маңызды болып, тұтас мәтіннің мағынасын дұрыс беруде жекелеген детальдарды құрбандыққа шалуға саяды. ... тағы бір ереже - аударма кіріс тілдің нормаларына сай болуы тиіс. Аударма процесінде ең алдымен аударатын тілдегі лексикалық бірліктердің аударылатын тілдегі баламасын дәл қолдану маңызды. Сонымен қатар аудару процесінде баламалықтың төрт түрін атауға болады. Аударманың бірінші түрдегі баламалылығытүпнұсқаның коммуникацияның мақсатын құрайтын мазмұндық бөлігін ғана сақтаудан тұрады. Баламалылықтың екінші түрінде түпнұсқа мен аударма мазмұнының жалпы бөлігі коммуникацияның бірдей мақсатын ғана көрсетіп қоймайды, бірдей тілден тыс жағдаятты береді.
16) Аудармаға қойылатын талаптар
Аударма өніміне қойылатын бір талап - коммуникативті-функционалдық баламалылық. Алайда бұл талап аударма өнімінің коммуникативтік тиімділігіне байланысты болады. Аудармашы жасайтын мәтін аударма қызметінің өнімі болып табылады және төмендегі шарттарға негізделген болуы тиіс:1.коммуникативті-функционалдық тұрғыдан шығыс мәтінге балама болуы тиіс;2. шығыс мәтіннің семантика-құрылымдық тұрғыдан барынша мүмкін болған деңгейде ұқсас болуы керек (әрине бұл бірінші шартқа қайшы келу дегенді білдірмейді);3.шығыс тілдің мәтінінен аударма талаптарының шегінен шығып кететін ауытқулар болмауы тиіс. Аударма қаншалықты шығармашылық әрекет десек те, аудармашы ойына не келсе, соны істей береді деген пікірден аулақ болуымыз қажет. Аударма түпнұсқаның мазмұнын толық жеткізіп, қабылдаушыға (оқырманға) дәл сондай әсер ету керек екені, әрине, сөзсіз. Аударма әрекеті - аудармашының когнитивті-коммуникативті іс-әрекеті болғандықтан, оның туындысы - аударма - түпнұсқаның мазмұны мен эмоционалдық, стильдік реңін бұзбай жеткізуі қажет. Біріншіден, мазмұнның сәйкестігі, аударманың мазмұнындағы олқылықтар деректік қате деп саналып, оның сапасына үлкен нұқсан келтіреді.Екіншіден, аудармаға деректік сәйкестіктен басқа да талаптар қойылады. Олардың негізгісі - аударма тілінің ереже, заңдылықтарына сай болу. Аударма мәтінде тілдік қателер болса (жазылым жағынан - орфографиялық, сөйлем құру жағынан - синтаксистік, сөздердің септелу, жіктелу жағынан - морфологиялық, сөздерді қолдану жағынан - лексикалық т.б.), ондай аударма да қанағаттанарлық деп саналмайды.Үшіншіден, жоғарыдағы екі көрсеткіш орындалған күнде түпнұсқа авторының коммуникативтік мақсаты аудармада дәлме-дәл болып шықпаса, оның сапасы төмендейді. Мұндай олқылықтар (түпнұсқа жарық көргенде автордың алға қойған негізгі мақсаты аудармада сәл өзгеріп кетсе) кейбір сөздердің, сөз тіркестерінің, идиомалар мен қанатты сөздердің астарлы мағыналарын түсінбегендіктен, яғни екінші тілді жаратқан халықтың ұлттық мәдениетін жете білмегендіктен пайда болады.Төртіншіден, аудармада түпнұсқа тілінің нейтралды, қалжың, ысқақ т.б. реңін сақтауды көздеген жөн. Ол үшін мәтіннің коннотацияларын жеткізу қажет.Бесіншіден, аударма түпнұсқада белгіленген автордың көзқарасын аудармашы онымен келіспесе де сақтап қалу керек. Олай болмай, мәтіннің жалпы идеясы түпнұсқаға сай болмай, сәл де болса, бұрылып кетсе, оны аударма деп санауға болмайды.Бұл талаптар, әрине, жалпы, негізгі, аударманың барлық түріне ортақ. Ілеспе аударманың тағы бір жалпы талабы бар. Ол ілеспенің ауызекі тілге негізделетініне байланысты. Нақты айтсақ, ауызекі тіл арқылы қатынас құру дегеніміз сөйлеуші мен қабылдаушының сөйлеу кезінде бірімен бірі байланыста болып, сөйлеуден әсер алуы. Түпнұсқа авторы тыңдаушыларына сөйлеу арқылы қандай әсер етсе, ілеспе аудармашы да өз тыңдаушыларына (аударма тілін қабылдаушыларға) сондай әсер етуі керек.
17) Аудармашыға қойылатын талаптар
Аударма қызметі - аса қиын, жауапты қызмет. Ол аудармашыдан ең алдымен шынайы болуды, ғылыми ұстанымдарға бойсынуды талап етеді.
1) Аудармашы болған адам ең алдымен аударатын өзге тілді жетік білуі қажет. Сонымен қатар өзінің ана тілін толық білуі, лексикалық қорының бай, бейнелеу қуаты күшті болуы керек. Түпнұсқаны толық түсіну оны дәл бейнелеу аударманың сапасына кепілдік етудегі негізгі шарт болып табылады. Аударатын өзге тілді толық білмеген жағдайда бұл мақсатқа жетуі мүмкін емес. Ал егер өз ана тіліңді жақсы білмесең, түпнұсқаның мазмұнын дәл бейнелеп, түсінікті, жатық етіп жеткізе алу да қиын. Бұл 2 шарттың қайсысы кем болса да аударма сапасы ақсап қалады.
2) Аудармашы әр ғылымнан хабары бар, бұрынғыны да бүгінгіні де жақсы білетін, мол білімді адам болуы керек. Тар өрісті, таяз адамдар екінің бірінде қателікке бой алдырып, ұятқа қалып жатады.
3) Аудармашы үшін өзге тілді жақсы меңгеру өзінің ана тілін толық білудің алғышарты екені шындық. Бірақ оның сыртында аудармашы болған адам екі тілдің бейнелеу жағындағы ерекшеліктерін де жан-жақты игеруден тыс, аударма теориясы мен оның шеберлік тәсілдеріне де атүсті қарауына әсте болмайды.
4) Аудармашы идеялық және саяси жағынан саналы,теориялық білім жағынан сауатты болу керек. Аударма жұмысы қашанда тарихтағы және қазіргі кездегі алуан түрлі саясатпен қатысты болмай қоймайды. Әсіресе саяси теориялық шығармаларды аударғанда аудармашының бұл жақтағы білімі таяз болса, қателік көп кездеседі. Сондықтан аудармашы әрбір тарихи дәуірдің саяси жағдайына қанық болуы шарт. Сол дәуірдегі қоғамдық тәртіпті, саясат пен экономиканы, алуан түрлі ағымдар мен діндерді толық түсінуі, соларға қатысты атау терминдерді айқын білуі қажет. Өйтпегенде екінің біріне душар болады.
18) Аударманың түрлері
Алдымен, шетелдік аудармашы, ғалымдардың аударманы қандай түрлерге бөліп, жіктегеніне аз-кем тоқталып өтейік.1680 жылы ағылшын аудармашысы Дж.Драйден (1631-1700) аударманың 3 түрін ұсынады:
- біріншіден, метафраз - түпнұсқаның дәл жеткізілуі,
- екіншіден, парафраз - түпнұсқаның түріне емес, ерекшелігіне бағдарланып, еркін жеткізілуі,
- үшіншіден, имитация (еліктеу) - түпнұсқа тақырыбына жазылған шығарма.
Сонымен қатар, Л.С.Бархударов құрылымдық сипатына қарай аударманы төрт түрге бөліп көрсетеді:1) жазбаша-жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы;2) ауызша-ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы (ізбе-із немесе ілеспе аударма);3) жазбаша-ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы;4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы.Аударма-ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Ауызша аударманың екі түрі бар:1.ілеспе (синхронды) аударма; 2.ізбе-із аударма. Жазбаша- көркем және аударма болып бөлінеді.
19) Жазбаша және ауызша аударманың ерекшеліктері
Жазбаша аудармада- Жазбаша аударманың нысаны болып табылатын мәтін сәл де болса ерте құрастырылады, Мәтін түпнұсқасы аяқталған шығарма ретінде ешбір өзгеріске ұшырамайды, Аудармашы түпнұсқаны бірнеше рет қарай алады, бұл жағдайда есте сақтау қабілетінің қажеті шамалы, Мәтін толығымен жазылған сөздерден тұрады. Аудармашы оның қалай құрылғанын білмейді, Аудармашы түпнұсқа автор заманы кеңістігінен тыс болғандықтан, мәтінге эмоциялық сезімсіз объективті түрде қарауы мүмкін, Аударманы бірнеше рет өңдеуге, түзетулер енгізуге болады. Сөздіктерді, анықтағыштарды қолдану мүмкіндіктері шектелмеген, Аудармашы көп жағдайда түпнұсқа авторымен де, оқырманмен де кездесе алмайды.
Ауызша аудармада - Ауызша аударылатын мәтін әдетте сол уақытта пайда болады (жазылған мәтіннен ауызша аударған жағдайлардан басқа кездерде), Айтылатын ой үнемі дамып жетіліп отыратындықтан, оның жалғасын болжау көп жағдайда мүмкін емес, Ауызша айтылған ой тыңдаушыға аудармашының есте сақтау қабілеті арқылы ғана жеткізіледі, Айтылған ой сөзден, сонымен қатар, қол қимылдарын, мимиканы, басқа да әрекеттерді қамтиды. Аудармашы оның қалыптасуының куәгері болады, Аудармашы сөйлеушімен тікелей қарым-қатынаста болатындықтан, оның эмоциялық әсерінің ықпалында болады, Ауызша аударатын аудармашы бірден барабар (адекватты) аударма беруі тиіс. Сөздіктерді, анықтағыштарды қолдану мүмкіндіктері шектелген, Айтушы, тыңдаушы және аудармашы тікелей қарым-қатынаста болады (әңгіме, мәжіліс кезінде).
20) Көркем аударманың ерекшеліктері
Көркем шығарма аудармасын көркем аударма деп атаймыз. Көркем шығарманың басты мақсаты белгілі бір эстетикалық әсерге жету және әдеби бейне жасау.Көркем аударманың бірнеше түрі бар. Олар поэзия аудармасы, пьеса аудармасы, сатира аудармасы, көркем проза аудармасы және ән мәтіндерінің аудармасы болып ажыратылады.Көркем аударма нысаны болып көркем шығарма саналады. Көркем шығарманы немесе әдебиетті аудару кезінде аудармашы бірқатар қиыншылықтарға тап болады. Көркем шығарма мәтіні экспрессивті немесе эмоциональді, эстетикалық ақпарат беретін құрал болғандықтан, оның оқырманға немесе тыңдарманға образды-эмоциональді әсер ететін ерекшелігі бар. Сол себепті, аударманың бұл түріне және көркем аударма жасаушыға қойылатын талаптар өте ауыр. Әдеби шығарманы аударғанда, әсіресе өлең жолдарын аударуда, оның ырғағы мен мағынасын бере отырып аудару керек. Сонымен бірге, аудармашы эпитет, метафора сияқты тәсілдерді пайдалана білуі керек. Көркем аударма жасау үшін аудармашы әдетте эпитет (әсірелеп суреттеу), метафора (ауыспалы мағына) және сөйлемнің ритмика семантикалық ерекшеліктерін, синтаксистік құрылымын қамтитын түрлі тілдік тәсілдердің орасан зор мөлшерін пайдалана алады.
21. Ғылыми техникалық аударманың ерекшеліктері
Ғылыми-техникалық мәтіннің авторы - бұл белгілі бір салада қызмет атқаратын маман, ғалым, зерттеуші, өнертапқыш, техникалық сарапшы т.б. болуы мүмкін. Сондықтан бұндай мәтіннің авторы үнемі көрсетіліп отырады. Анонимді ғылыми-техникалық мәтіндер болмайды. Автор ретінде бір ғана ғалымды емес, ғалымдардың тобы немесе тұтас ғылыми-зерттеу ұйымдары, зертханалар және т.б. көрсетілуі мүмкін.
Ғылыми-техникалық мәтіндерге арнайы лексикаға терминдер тән болып табылады. Термин - бұл белгілі ғылым саласындағы немесе практикалық қызмет аясындағы ұғымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері. Терминдер ақпаратты жеткізуге арналған. Олар басқа терминдермен жүйелік қатынасқа түсе отырып, белгілі бір ғылым немесе қызмет аясындағы ұғымдарды бір мағыналы сөзбен (мономағыналық) беруге тырысады. Терминдер стилистикалық бейтараптылығымен, контекске тәуелсіздігімен ерекшеленеді.
Аударма кезінде терминге тән сипаттарды ескеру қажет, бұл терминді терминмен аударуға ықпал жасайды. Аудармашының пікірінше, терминді сол терминнің мағынасына жуық келетін сөзбен немесе тіркеспен бере салуға болмайды.
Ғылыми мәтіндердің екінші лексикалық қабаты - жалпытілдік лексика болып табылады. Ол талдауды, процесті (сараптама жүргізу, бір нәрсенің дамуы т.б.), шешімді сипаттайды және эмоционалдық бояуының жоқтығымен ерекшеленеді. Бұл қазіргі бейтарап әдеби норма. Ғылыми мәтіндердің аталмыш қабатының сөздері мен сөз тіркестері бір-бірін алмастыратын синонимдер жүйесін құрайды. Сонымен, бір нәрсенің қажеттілігін төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің көмегі арқылы беруге болады: маңызды мәнге ие, маңызды, үлкен рөл атқарады, қажет және т.б. Сонымен қатар бұл сөздер мен сөз тіркестерін басқа синонимдес сөздермен, сөз тіркестерімен тең дәрежеде алмастыру мүмкін.
Ғылыми-техникалық мәтіндерде танымдық ақпарат қанық болып келеді. Көбінесе, мұндай мәтіндерде қысқартулар қолданылады: медицинада ДНҚ (дезоксирибонуклеидті қышқыл), ЭКГ (электрокардиограмма); банк ісінде VAT (value added tax, ҚҚС (қосылған құнға салық), аударматануда АТ және БТ (аударатын және бастапқы тілдер) және т.б.
Бірақ, егер жоғарыда келтірілген жалпыға танымал қысқартулар ғылымның белгілі бір саласындағы арнайы лексикаға жататын болса, сондай-ақ жалпы тілде кездесетін қысқартылған лексикалық бірліктер де жоқ емес, мысалы и т.д. (орыс. и так далее), etc. (лат. et cetera), usw. (неміс. und so weіter), напр.(орыс. например), z.В. (неміс. zum Beіspіel), т.б. (қаз. тағы басқалар).
Жоғарыда аталған қысқартулардың түрін АТ-де қабылданған тиісті қысқартулармен аудару керек. Егер контекске тән әртүрлі қысқартулар немесе авторлық жеке қысқартулар жайлы айтар болсақ, онда түпнұсқаны қысқарту тәсілін сақтай отырып аударған жөн. Егер ол қысқарған сөз болса, ол жағдайда оны қысқарта отырып, АТ-не сәйкес сөзбен аудару керек. Егер акроним болса (алғашқы әріптері бойынша қысқарту), онда АТ-де қысқартудың акронимдік ұстанымын сақтау керек.
Ғылыми-техникалық проза (мысалы, философия, заңтану) тілі үшін латын, сирек те болса грек, сондай-ақ неміс, ағылшын, француз тілдеріндегі сөздер мен тіркестер, терминологиялық оралымдар тән. Ереже бойынша, аудармашы бұл оралымдарды АТ-де мәтінге ешбір өзгеріссіз аударады. Қажет болған жағдайда ол мәтін қабылдаушысына түсініксіз тіркестерді оған сәйкес ескертулері бар аудармамен немесе түсіндіре отырып аудару керек. Қазіргі тілдерде кейбір латын тіліндегі кеңінен танымал сөздер мен тіркестердің қысқарған атаулары кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі төмендегідей қысқартуларды айтуға болады: e.g. (exemplі gratіa - мысалы), і.e. (іdest - яғни).
Ғылыми-техникалық, әсіресе техникалық мәтіндерде субъективтілікке жол берілмейді.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару кезінде дайындық кезеңі аса қажет. Ғылыми мақаланы, брошюраны, кітаптарды немесе басқа да ғылыми-техникалық мәтіндерді аудармаға дайындау барысында аудармашы тақырыпты, мәселені жете түсініп, бұл тақырыптарды сипаттау тәсілдерін (терминдер, тақырыпқа қатысты оралымдар) білу керек. Себебі, ол не туралы сөз болып отырғанын түсінбеуі немесе түсінсе де АТ құралдары арқылы жеткізе алмауы мүмкін. Сонымен қатар, ол мәтін авторы, оның қай дәуірде өмір сүргендігі (егер ол қазіргі дәуірдегі мәтін авторы болмаса), бұл еңбектің оның өзге де еңбектерінің ішінде және оның әріптестерінің еңбектерінің ішінде алатын орны, негізгі терминдерді қолдану эволюциясы, аталмыш мәселеге және т.б. ғылыми пікірталастардың сатысы туралы білуі керек.
Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндер. Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндерді - оқулықтарды, мақалаларды, брошюраларды және т.б. аудару кезінде оларда мазмұндаудың ғылымилылығы төмендеу болатындығымен, керісінше оқырманды қызықтыруымен, мазмұндау стилінің қысқалығымен ерекшеленеді. Адресат ретінде белгілі бір ғылым саласындағы мамандар емес, бұл тақырыпқа қызығушылық білдіретін адамдар болып табылады.
Сондықтан, мазмұндау стилі қысқарады да, коммуникативтік міндет қиындай түседі. Бұл жерде аудармашы аударма кезінде ғылымилық пен танымалдықты біріктіреді. Бұл үшін жалпы мәселелерді көре білуі керек. Жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда анықтамалар тек қана авторлар енгізіп отырған терминдермен ғана емес, аталмыш ғылыми бағыттағы бұрыннан қабылданған және бекітілген терминдермен де толықтырылып отырылады. Мектеп оқулықтарында ғылыми-техникалық мәтіннің академиялық дәлдігінен ауытқу айқынырақ байқалады. Бұл мәтіндерде мысалдар тақырып бойынша, мазмұндау стилі бойынша барынша түсінікті тілмен баяндалады, терминдер мен қысқартулар барынша аз беріледі, ақпараттың қанықтығы төмендетіледі, синтаксис жеңілдетіліп беріледі. Жалпы алғанда, стильдің бейтараптығы сақталады, бірақ ауызекі сөйлеу стиліне жуықтайды.
Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндер кең ауқымды оқырмандар қауымына арналады. Автор белгілі бір ғылым саласындағы жоғары дәрежелі маман, ғалым ретінде қала береді, ол өз тарапынан көптеген мәселелерді қозғайды, ғылыми қоғамдастықтың өкілі ретінде ғана емес, өзінің өмірі мен тәжірибесінен мысалдар келтіреді, 1-ші жақтан баяндайды. Бұл жерде мәтін авторы адресатын өзінен кәсіби, ғылыми немесе техникалық нысанына қызықтыру ұмтылысы байқалады. Автор тікелей оқырманына қарата сөйлейді, бейтарап лексиканы қолданады (ауызекі, қарапайым тіркестер, бағалауыштық сөйлемдер), тіпті кейде түсінуге қиындық тудыратын немесе арнайы ақпаратты жеткізу үшін шартты кейіпкерлерді ойлап табады. Көпшілікке кеңінен арналған ғылыми мәтіндерде әртүрлі тарихи оқиғалар, қызықты анекдоттар болуы мүмкін, бұлар баяндалып отырған материалды түсінуге септігін тигізеді.
22. Ғылыми техникалық аударма мәтініне қойылатын талаптар мен аудармашының міндеттері
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударуда мына критерийлер бірдей негізге алынуы тиіс.
1. Линвистикалық (балама аударма тіл заңдылықтарына сай болады);
2. Қолданбалы-практикалық (түсініктілік, уәжділік, айырымдық мәнінің жеткіліктігі, ықшамдык-икемділігі ескеріледі).
Ғылыми-техникалық мәтіндердің өзегі - терминдер, сондықтан ықшамдылық, қолдануға қолайлылық, жүйелілік талаптарына да сай келіп, ұғым мазмұнын дәлірек беретін болуы тиіс. Сонымен:
1) Аударма сөзбе-сөз аударма болуы тиіс емес, мәтін мазмұны оқырманға түсінікті тілмен жеткізілуі шарт.
2) Әрбір аудармашының дербес компьютерде өз алдына жұмыс жасау
қабілеті мен икемділігі болуы шарт.
3) Аудармашының фондық білімінің (техникалық материалдарды аударса, техникадан жақсы хабардар болуы, ұлттық әдебиеттерді аударса, ұлтгтық болмыстан жақсы хабардар болуы т.с.с.) қажетті деңгейде болуы.
4) Аудармашы аударма барысында орфографиялық, пунктуациялық, грамматикалық және стилистикалық нормаларды қатаң басшылыққа алуы қажет.
5) Аудармашы өзіне тапсырылған материалдардың мазмұнын бөгде
адамдарға жарияламауы керек.
6) Аудармашы термин сөздердің баламасын табуда өз еркіне салмай, ғылыми салалардағы сөздіктерді басшылыққа алғаны жөн.
7) Аудармашы өз бетімен түпнұсқа мәтінін өзгертуге: қысқартуға немесе толықтыруға құқылы емес (өзгерістерді тапсырыс берушінің өзі ескерткен жағдайлардан басқа кездерде).
8) Аудармашы аударма мәтінінің мазмұнын ғана емес, сыртқы пішінін де (шрифт өлшемі, тақырып атауларының орналасуы, абзац, бет нөмірлері, кестелердің орналасуы) түпнұсқа мәтініне сай рәсімделуін қадағалауы қажет.
9) Аударма мәтінді қолданушы адамдардың (оқушының, жұмысшы маманның) дайындығын ескере отырып, қысқарған атауларды қажет жерінде тарқатып аудару қажет.
10) Терминдегі мағына екіұштылығын жою үшін контекст қызметін пайдалану қажет.
11) Мәтіндерде ой нақтылығы, дәлдігі, дұрыстығы, түсінікті дәйектілігі болғанын қадағалау қажет.
12) Калькамен аударуға рұқсат беріледі. Бірақ мағыналық калька басты назарда болуы керек, кей сөзді калькамен аударуға болса да, аударма тілдегі сөз әлеуетіне қарап, қолданбалы практикалық факторға сүйеніп басқа балама алуға болады.
13) Аударма өнімдері компьютерде сауатты теріліп, орындалған жұмыс актісімен ресімделіп, тапсырысшыға өткізілуі шарт.
Ғылыми стильде зерттеу нысаны болған зат пен құбылыс ғылыми негізде сипатталып, белгілі теориялық негіздермен дәлелденіп, логикалық жағынан негізгі ой мен құбылыстың байланысы нақтыланып, белгілі жүйеге құрылған хабарлы, өзекті, дәлелді, ой қисыны қорытындыланған ғылыми тұжырым жасалынады. Сондықтан ғылыми-техникалық мәтіндерде ой нақтылығы, дәлдігі, дұрыстығы, түсінікті дәйектілігі болғанын қадағалау қажет.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударуда 3 критерий бірдей негізге алынады: 1) лингвистикалық; 2) қолданбалы-практикалық және 3) әлеуметтік-психологиялық факторлар. 1-фактор бойынша балама аударма тіл заңдылықтарына сай болады. 2-фактор бойынша түсініктілік, уәжділік, айырымдық мәнінің жеткіліктілігі, ықшамдық-икемділігі ескеріледі. 3-фактор бойынша аударма мәтінді қолданушы адамдардың дайындығы есте болған жөн (Мысалы қысқарған атауларды қазіргі кезде тарқатып аударған тиімді).
Ғылыми-техникалық мәтіндер, негізінен, әдеби тіл нормасына сәйкес келеді. Сондықтан аудармашы нормадан ауытқудың шамасын межелеп алып, сонан соң нормамен салғастыруы керек.
Ғылыми-техникалық мәтіндерде стереотип көп қолданылатынын есте ұстаған жөн.
Ғылыми-техникалық мәтінде ауыспалы мағына тек қана бейнелілігі көмескіленген концептуалдық метафора күйінде ғана қолданыла алады.
Ғылыми-техникалық мәтіндердің өзегі - терминдер. Мұндай мәтіндерде ғылымның басқа салаларына да ортақ атаулар мен тіркестер қолданыла береді.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару тәжірибесіне қарағанда, оларды екі топқа бөлуге болады: бұрын белгілі ұғымдар қолданылатын мәтіндер және жаңа ұғымдар енгізілген мәтіндер. Бірінші жағдайда балама қостілді тезаурустан (сөздік, анықтама т.с.с.), екінші жағдайда жаңа термин енгізу қажеттігі туады. Термин жағдайы абсольютті жағдай емес. Өйткені бір тілдегі жаңа сөз екінші сөзде жаңа болып есептелмеуі мүмкін. Осыған орай, екі бағытты ескеру қажет: 1) тілде бар дайын сөзді қолдану; 2) жаңа балама жасау. Мұндайда мынадай берік шартты ұстанған жөн: прагматикалық талапты ескеріп, атаудың терминологиялық емес өлшемдермен алғанда баламалылығы мен дұрыстығына сүйену. Шарттылық пен дәстүрдің арасалмағы таразыланып отырады.
Терминдегі мағына екіұштылығын жою үшін контекст қызметін пайдаланған жөн.
Калькамен аударуға рұқсат беріледі. Бірақ мағыналық калька басты назарда болуы керек. Сөз санын сақтау міндет емес.
Кей сөзді калькамен аударуға болса да, аударма тілдегі сөз әлеуетіне қарап, қолданбалы практикалық факторға сүйеніп басқа балама алуға болады (сварка - пісіру емес, дәнекерлеу, шов - тігіс емес, жік т.с.с.).
Халықаралық деңгейде кең қолданылатын, көп халыққа сіңісті терминдерді аударуға транскрипция әдісі қолданылады.
23. Аударманың қазіргі кездегі алатын орны
Аударма әрі көне, әрі жаңа өнер. Аударманы өнер деп атаудың өзі де оның мәдени әлеуетінен хабардар еткендей. Ал сол аударма барысында орын алатын мәдениеттер сұхбаты өркениеттілік болмыс-бітімнің өзіндік ерешелігін сомдайды. Ендеше, аударманы зерделеу - оны өз еншісіне айналдырған тілтанудың, әдебиеттанудың жеке ісі емес, мәдениеттану сынды әмбебап әрі пәнаралық ғылымның да ортақ ісі болмақ.
Аударма деген жалпылама ұғым ауқымында жатқан барлық құбылыстар (ауызша аударма, жазбаша аударма, еркін баяндау, әңгіме ету және т.т.) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік аясымен тығыз байланысты құбылыстар. Оған қоса, аударма ісі мәдениетаралық байланыстарды нәтижелі ететін әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz