Аудармашы этикасі қолданушының көзқарасына тәуелді
1Аудармашы этикасі қолданушының көзқарасына тәуелді.Мәтінді аудару барысында,аудармашыға өз ойын айтуға құқығы бар ма? Аудармашы автордың ойын толығымен аудармада жеткізуі тиіс. Мәтіндегі ойлардың негізгі сипаты ғана сақталмауы тиіс, сонымен бірге айтылған ойдың ньюанстары мен белгілері де сақталуы тиіс. Автордың айтқан ойларын жеткізе отырып, сонымен бірге аудармашы өз жанынан ештеңе қосуға, толықтыруға және оны түсіндіруге тиіс емес.
2 Аударманың түрлі секторлары болады. Сіз жұмыс іздеу барысында қай секторды таңдайсыз?
Аудармашылық қызметтің көне жәдігерлері Месопотамия қалашығынан (бірнеше тілдегі сөздердің тізімі берілген қыш тақтайшалардағы кестелер), Көне Мысырдан (аудармашылардың іс-әрекеттері бейнеленген тастағы барельефтер) табылған.
Жазу пайда болғаннан кейін ауызша тілмаштарға ресми, діни және іскери сипаттағы мәтіндерді жазбаша тәржімелейтін аудармашылар қосылды. Ежелден-ақ аударма адамдардың тіларалық қатынасын жүзеге асыра отырып, маңызды әлеуметтік рөл атқарған. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға басқа халықтардың мәдени мұрасына қол жеткізуге мүмкіндік берді.
Аударма ғылымының алғашқы теоретиктері аудармашылардың өздері болды. Әр кезеңнің аудармашылары өздерінің тәржімелік ұстанымдары туралы баяндағаны белгілі, дегенмен, олардың айтқан ойлары ғылымның қазіргі талаптарына, дәлелдеріне жауап бермесе де, бірізді теориялық тұжырымдамаға жүйеленбесе де, сондай бірқатар ойлар қазіргі таңда қызығушылық тудырып отырғаны сөзсіз.
Грек-рим өркениеті кезеңінде алғаш рет аударманың негізін құрайтын кейбір ұстанымдары анықталып, оның ағартушылық қызметі таныла бастады. Көне дәуірден бастап аударма Еуропа, Таяу және Орта Шығыс, сондай-ақ Үндістан өркениеттерінің арасындағы делдал пайда бола бастады. Кейінірек ІX-X ғғ. көне грек және ислам өркениеттерінің арасындағы делдал қызметін Бағдаттағы аудармашылық мектеп атқарды. Ал XІІ-XІІІ ғғ. Испанияда арабша аудармалар жасала бастады. Бұл дәуірде негізінен медицина, математика, астрономия бойынша трактаттар аударылды.
Этьен Доле аудару кезінде төмендегі бес негізгі ұстанымды қадағалау керек деп есептеді:
1) аударылып отырған мәтін мазмұны мен оның авторының ойын жетік түсіну;
2) пайдаланылып отырған тілдердің қай-қайсысын болса да жетік білу;
3) сөзбе-сөз аударудан аулақ болу, өйткені аударманың бұл түрі түпнұсқа мазмұнын бұрмалап, оның пішін көркемдігін жояды;
4) аударма барысында тілдің жалпы қолданыстағы формаларын пайдалану;
5) сөздерді дұрыс таңдап, олардың сөйлемдегі орын тәртібін қадағалай отырып, түпнұсқа беретін жалпы әсер қалдыру.
3-9 Ауызша және жазбаша аудармашыларға интернет маңызды ма?
Нағыз кәсіпкер аудармашы үшін Интернет төтенше алуан түрлі мүмкіндіктер ашады. Аудармашы үшін ғаламтор - электронды сөздіктер, энциклопедия, глоссарий және т. б. әр түрлі анықтамалық материалдар қоймасы. Электронды почта және т. б. коммуникация құрал-жабдықтары тапсырыс берушілермен, әріптестермен ақпарат алмасуды оңайлатады, әрі жеделдетеді. Соның нәтижесінде аудармашы өзін тәуелсіз ұстана алады, ал аударма қызметінің рыногі глобалды дәрежеде көрінеді.
Сөздіктер мен энциклопедияларды шығаратын белгілі баспалардың барлығы дерлік өздерінің басылымдарын электронды нұсқада дискіде ұсынуда. Көбісі өз сөздіктеріне Интернет желісі арқылы еркін қол жеткізуін қамтамасыз етеді, қалғандары - ақылы. Ғаламторда мамандандырылған сөздіктер мен әр түрлі білім облыстарынан алынған глоссарийлер жинақталған. Үлкен сөздіктер әдетте интерактивті режимде қолжетімді, мамандандырылған сөздіктер мен глоссарийлердің көпшілігін компьютердің қатқыл дискісіне сақтап, желіден ажыратылған күйінде көре берсе болады.
Әлі күнге дейін көптеген аудармашылар аудармаға арналған жадтарды қолданудан бас тартуда. Олардың ойынша, егер аудармашылар сөздіктерді, арнайы программаларды қолданатын болса, олардың жұмысы бағаланбайтын болады.
Баспа машинасының пайда болуы барлық аудармашыларды екіге бөлді: аударманы көркемөнер туындысы ретінде қарастыратындар және іс ретінде қабылдаушылар. Екі өңірде де жастар да, үлкендер де болған.
Қазіргі кезде компьтермен қолдана алмайтын аудармашының жұмыс таба алуына күмән бар. Аударма компанияларының көбі жұмысты тек электронды түрде қабылдайды, себебі оны өзгертіп, электронды почтамен жіберген оңай. Бірақ бұл әрқашан емес еді. Аударма - әдебиет және бір жанр емес, ол - ана тіліміздің барлық жанрын қамтитын бел баласы, солардың ажырамас бір бөлігі.
Аудармашы үшін Интернет көптеген мүмкіндіктер туғызуда. Бірақ ең бастысы, аудармашыға ең керек нәрсе - сенімділік. Әр аудармашы өз біліміне және өз күшіне сену керек. Онсыз аударма іске аспайды. \
4 Жазба және ауызекі аудармашы жұмысының кезеңдерін суреттеңіз
Ауызша және жазбаша аударма арасында уақыт басты рөл атқарады. Жазба аудармасында аударма үрдісі қатаң қарқындық шектеулермен шектелмеген. Аудармашы кез келген уақытта аударманы тоқтата алады, аударылған бөлімшеге қайта орала алады, аударманың әр бөліміне ойлануға қосалқы уақыт жұмсай алады, сөздіктер мен сұрау анықтамаларға жүгіне алады және мамандардан көмек, кеңес ала алады және т.б. Бұл күрделі аудармалы проблемаларды шешуге мүмкіндік жасайды, кез келген әдеби және ақпарат мәтіннің аудармасын табысты шешуге мүмкіндік береді. Жазба аудармасына деңгейдің эквивалентісі қажет. Ал ауызша аудармасында аудармашаның іс-әрекеті шешен сөзінің жылдамдығымен, қатаң тәртіппен сақталады немесе ол тоқтағаннан кейін оратормен біруақытта аударма беруін қажет етеді. Сонымен бірге, аудармашының ойлануға уақыты қалмайды, тәсілдердің көбеюіне және анықтамалық әдебиетке аударуға уақыты да жетпейді. кейде аудармашыға трансляциялық бейімдендіруіне элементтерін кіргізуге тура келеді.Жартыавтоматтық дағдылардың, тұрақты сәйкестік білімнің және дағдылардың рөлі артады,ПЯ тез және нақты сөйлеген сөзді тез арада артикуляция жасауда іскерліктері дамиды.Сонымен қоса, кейде аудармашыға өз элементтерін қосады, аударған хабарнаманың кейбір бөлімшелерін алып тастайды, мәтіннің аудармасын қысқартады және қысады, аудармасымен және эквиваленттің төменгі деңгейімен қанағаттандырады. Әсіресе, аз уақыт ішіндегі тез сөз сөйдеу іс-әрекеті синхрон үрдісінде көптеген физикалық және психологиялық жүктерді қажет етеді. Сондай-ақ, тікелей-аудармашы өз борышын толығымен тек 20-30 минут ішінде орындай алады. Сондықтан, синхрондық аударма жүзінде әр бөлмені бірнеше аудармашы кезектен-кезек аудару қызметін атқарады.
Егер жазбаша, ауызша аударма ерекшеліктерін қарастырсақ, екі түрлі аудармаларды іске сырғанда, аудармашы түпнұсқаның екі бірдей емес бөлімдерімен жұмыс істейді." Жазба аудармасында аудармашы түпнұсқаның сөйлеген сөзін бірінен кейін бірі аударады, аудармашыда түпнұсқаның толық мәтіні болады және әрбір аударған сөз мәтіннің бірлігі болып саналады." Аудармашы бөлек айтқан сөзді мәтіннің мазмұнына сай аударады, ол ,сонымен бірге, мәтіннің бастапқы, соңғы бөлімдерінен қажетті қосымша ақпаратты іздей алады және ой-логикасының дамуын қадағалайды, жеке бөлімінің дұрыс байланысын зерттейді және т.б. "Ауызша аудармасында аудармашы түпнұсқаның мәтінін амалсыздан қабылдауға мәжбүр және оны сегменттің кішігірім өлшемдерімен аудару керек, түпнұсқаның басқа бөлігін аудару үрдісіне бет бұру керек." Келесі аудармада аудармашы түпнұсқаның бір немесе бірнеше бөлігімен операция жасайды.
5 Аударманың пайдаланушыларымен жұмыс істеу барысында туылатын проблемалар
Аудармашы емес кісі, яғни клиент үшін мәтін аудармасының сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге - тиімділік, ал енді біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет. Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет.
Аудармашы мен клиент келісім шартқа отырады, ол келісім шартта , жұмыстын мерзімін анықтау және екі жақты қанағаттандыратын шарттарды айқындайды. Екі жақ бірдей барлық шарттармен келіссе, келісімге қол қояды.
Екі жақ жазбаша келісім шартқа отырса, өздерін заң бойынша қорғаулымыз деп сенеді.
Келісім шарт жасау барысында мынандай қиыншылдықтарға тап болуы мүмкін :
oo Екі жақтың мерзім бойынша келіспей қалуы
oo Екі жақтың қаржы мәселесі бойынша келіспей қалуы
Мәтін барысын талқылаудағы келіспеушілік Тапсырыс берушінің аудармаға көзқарасы соңғы өнімге бағытталған: аудармаға тапсырыс оның қажеттілігінен - өте қысқа мерзімде орындау қажеттілігінен туындайды. Ол нәтиже: қалай іске асырылады, оған қандай күш жұмсалады - ол маңызды емес.
Сол үшін келісім шартқа отырарда, аудармашы берліген мәтінді немесе материалдарды қарап шығып , жұмысты тапсырар уақытты клиентпен келісіп алуы қажет
Неғұрлым үлкен сенімділікке қол жеткізгіңіз келсе, соғұрлым аударма қымбат және ол көп уақыт алады. Екі-үш аудармашылар басқалардың жұмысын тексереді, бұл сенімділікті жоғарылатады, сонымен бірге уақыт және қаржыны да өсіреді. Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, жұмыс соғұрлым қымбатқа түседі.
Келісім шарт барысында, жұмыс мерзімін белгілеген кезде, жұмыс ақысын да атап өту керек.
Тапсырыс берушінің пікірінше, аудармашы аударманы қолдану арқылы түпнұсқа туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке ұшырамайды деп сенім артады. Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек.
Сол себепті, клиент өз материалдарына қатысты жеткіліксіз ақпараттарды да беруі қажет. Сонда аудармашы аударатын түпнұсқа материалды толық қанды меңгеріп, жоғарғы дәрежеде аудара алады
6 Тұтынушы аударманың сапасына разы емес және ақысын төлегісі келмейді. Аудармашының іс-әрекетін суреттеңіз.Неғұрлым үлкен сенімділікке қол жеткізгіңіз келсе, соғұрлым аударма қымбат және ол көп уақыт алады. Екі-үш аудармашылар басқалардың жұмысын тексереді, бұл сенімділікті жоғарылатады, сонымен бірге уақыт және қаржыны да өсіреді. Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, жұмыс соғұрлым қымбатқа түседі. Келісім шарт барысында, жұмыс мерзімін белгілеген кезде, жұмыс ақысын да атап өту керек. Тапсырыс берушінің пікірінше, аудармашы аударманы қолдану арқылы түпнұсқа туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке ұшырамайды деп сенім артады. Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек.Сол себепті, клиент өз материалдарына қатысты жеткіліксіз ақпараттарды да беруі қажет. Сонда аудармашы аударатын түпнұсқа материалды толық қанды меңгеріп, жоғарғы дәрежеде аудара алады
7 Аудармашымен және клиенттермен арасында түрлі проблемалар туы мүмкін.Оны шешудің қандай жолдары бар? Аудармашы емес кісі, яғни клиент үшін мәтін аудармасының сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге - тиімділік, ал енді біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет. Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет.
Аудармашы мен клиент келісім шартқа отырады, ол келісім шартта , жұмыстын мерзімін анықтау және екі жақты қанағаттандыратын шарттарды айқындайды. Екі жақ бірдей барлық шарттармен келіссе, келісімге қол қояды.
Екі жақ жазбаша келісім шартқа отырса, өздерін заң бойынша қорғаулымыз деп сенеді.
Келісім шарт жасау барысында мынандай қиыншылдықтарға тап болуы мүмкін :
oo Екі жақтың мерзім бойынша келіспей қалуы
oo Екі жақтың қаржы мәселесі бойынша келіспей қалуы
Мәтін барысын талқылаудағы келіспеушілік
8 Аудармашы жұмысы жаңа технологияның өзгерісімен байланысты. Осы оймен келісесіз бе?
Барлық мамандық заманға сай технологиямен байланысты болады, ал аудармашылар екі тілді жетік білсе қиындықтарға қарамай аудара алады
10 Кәсіби аудармашы мен жаңадан жұмыс жасап келе жатқан аудармашы айырмашылықтарын айтыңыз. Аудармашы өзіне жүктелген міндетті білуі тиіс. Баяндаманың, іскерлік келіс сөздердің, кітаптің рейтингі тікелей аудармашынің біліміне, жасаған жұмысына және жан дүниесінің ат салысып аударғанына байланысты.
Ғылымнан басқа, ең бірінші лингвистикалық дайындығы, жалпы теориялық аудара білуі, жан жақтылығы, техникалық құралымдардың мағнасын жеткізе білу, сонымен қатар аудармашы тапқырлығымен, алғырлығымен, барлық қиындықтарды ақылға салып өзінің білімділігін көрсете білуі керек.
Сізге осы жұмыстың ұнайтының көрсетініз, шынайы болыңыз, аударылатын мәтінің мазмұның дұрыс аударңыз. Шаршағаныңызды көрсетпеуге тырысыңыз. Екі жақтын мүддесін түсінуге тырысыңыз, айтылмаған нәрсені қоспаныз.
Жұмыста аудармашы өзін толықтай жұмысқа дайндауы қажет. Өмірінізде жолыңыз болмай келе жатса да көрсетпеніз, жұмыс жасап жатқандар сезбеуі керек. Сіздің міндетіңіз - өзіңіздің аударып жатқан жұмысынызға қалыс қарамау керек. Психолог, социолог, физиономист болуңыз керек, өзіңізді ұстай білу керек.
Халықаралық конфиренцияларда аудармашыға оның аударғанына емес оның жеткізіп сөйлей білуіне төлейд. Сөйлей білу, оны жеткізу үлкен шеберлікті талап етеді. Сөйлегенде анық жағымды дауыспен тыңдаушыларды қызықтра білу қажет. "Сөйлегенде анық сөйле, барабан ұрсан ұр, барлғы естісін" - деп жазылған қытай мақал - мәтелінде. Жақсы айтылған сөз - абзал адамның имиджин көрсетеді.
11)Әр адамдар аударма сөзін әрқалай түсінеді. Аудармашы еместерге бұл- мәтін; аудармашыларға - біріншіден,процесс. Неліктен?
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс-әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы "бір тілден екінші тілге аудару делінеді", бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласын. Адамзат аударма арқылы араласып-құраласады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әректі өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-қатынастың өз жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі - аударма. Бұл тұрғыдан қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де болады.
12) Есте сақтауға қабілетті аудармашы болу үшін, жадын жаттықтыру қажет.Есте сақтау қабілетін жаттықтыратын жаттығулар ұсыныңыз.
Адам баласы 20 минут ішінде естіген ақпараттың 30%-ын, ал жарты сағатта 50%-ын ұмытып қалады екен. 1. Жаттығу.Сөзжұмбақтар, ойша санау, логикалық сұрақтарды шешу, өлеңдерді жаттау, шет тілдерін меңгеру - миды жұмыс істетуге арналған ең тиімді әдістер. Бұлар - пайдалы әрі жеңіл тәсілдер.
2. Жүзім шырыны.Күнделікті тамақтану мәзіріне жүзім шырынын қоссақ, есте сақтау қабілетіміз 20%-ға жақсарады. Жүзім шырыны күлгін түсті болуы керек. Оның құрамында миды жасартатын антиоксиданттар көп.
3. Физикалық белсенділік.Жаяу жүру, жүгіру мен билеу - денені жаттықтырып, есте сақтау қабілетін жақсартатын әдістің бірі. Мұндай белсенділік есте сақтауға әсер ететін жасушалардың пайда болуына септігін тигізеді.
4. Дауыстап айту.Егер біз телефон нөмірін, мекен жайын немесе біреудің аты жөнін дауыстап айтсақ, миымыз оны жаттап алады. Бұл жазып алу әдісінен әлдеқайда тезірек жүзеге асатын құбылыс.
5. Ұйқы.Жақсы ұйқы - денсаулық кепілі. Ұйқысын қандыратын адамдардың өмірі ұзақ болады. Ұйықтап жатқан кезде ағзамыз босаңсып, демалады. Жасартатын гормондар қызметі тездетіледі. Ұйқысы қанған ағза ақпаратты 2 есе жақсырақ есінде сақтайды.
13)Машиналық аударманы ойлап тапқаннан бастап, болашақ аударма ісінде, машиналық аударма адам аудармасының орнын басады деген дәйектер бар. Сіздің ойыңыз.
Аударманың лингвистикалық теориясының дамуына қосалқы күш болған нәрсе машиналар арқылы аударма жасау жүйесін құру болды. Тез арада басып шығаратын электронды-есептегіш машиналардың пайда болуы үлкен сенім ұялатты. Барлық аударманы тез және арзан бағаға аударып беретін компьютерлер аудармашының орнын басты. Компьютерлер шифрленіп қойған яғни жасырылған хабарламаларды аударуда нәтижелі қолданылды, тілдің көмегімен шифрленген түпнұсқа да аударылды. Машинамен аударылған алғашқы аудармалар айтарлықтай нәтиже бермеді, бірақ жаңа дәуір компьютерлері үлкен көлемде еске сақтау қабілетімен бұл жұмысты еш қиындықсыз атқарады деген сенім болды. Алайда уақыт өте келе машинамен аударылған аудармалардың негізгі мәселелері (проблемалары) оның есте сақтау қабілетімен байланысты емес екендігі анықталды. Бұл қиындық машиналарға аударма кезінде кездесетін қиындықтарды адам сияқты жеңіп шығатын программаның енгізілмегенінен болды. Осы жерде адам аударманы қалай сәтті жасайды деген сұрақ туды, бұған ешкім жауап бере алмады, өйткені аударма кезіндегі адам қабілетінің ерекшелігі түпкілікті зерттелмеген еді. Сондықтан машинаның көмегімен пайдаланатын көптеген лингвистер енді өздерінің назарын аударманы аударатын адамдардың қабілетін зерттеуге аударды, осы жерден машина мен аударуда кездесетін қиындықтарды жеңетін амалдар іздеді.
14) Ізбе-із және ілеспе аудармашылардың жұмысын салыстырыңыз. Ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айшықтаңыз.
Ілеспе аударма - бастапқы мәтінді тыңдап қабылдай отырып, ілесе, қосарласа, бір мезгілде аудару. Аударудың бұл түрі түпнұсқа мәтіннің айтылуымен қатар жүріп отырады. Арнаулы кабинеттерде ілеспе аударма түпнұсқаның мәтінін сөйлеушіге (мәтіннің авторына) ілесе отырып оқу арқылы, кей жағдайда сөйлеушінің ауызша баяндалған сөзін алдын ала дайындықсыз тікелей аудару арқылы жүзеге асырылады.Ғалым Ә.Тарақов ілеспе аударманың күрделілігін танытатын төмендегідей белгілерді атап өтеді:а) бір мезгілде тыңдап әрі сөйлеу қажеттілігіне байланысты туындаған психофизиологиялық дискомфорт;ә) баяндамашы не жарыссөзге шығушының микрофондағы сөзінің қайталанбауына қатысты психикалық кедергі. Өйткені баяндамашыны тоқтатуға, болмаса түсінбеген, не қалып қалған сөзін қайталап сұрауға болмайтындығы; б) аударманың қайталанбауына және үлкен аудитория тыңдаушыларына байланысты психикалық кедергі. Аудармада қателескенді қайта түзеуге болмайтындығы әрі кешірім сұрауға келмейтіндігі;в) сөз сөйлеудің жылдамдығына байланысты психофизиологиялық кедергі
Ізбе-із аударма ─ мәтін тыңдалып болғаннан кейін жасалатын ауызша аударманың түрі. Ізбе-із аударманы шартты түрде екіге бөлуге болады. Олар: парақтан аудару және абзацты-фразалы аударма. Ауызша аударманың бұл түрі жауапты келіссөздер, саяси, экономикалық-қаржылық, құқықтық және басқа да мәселелер төңірегіндегі ресми кездесулер кезінде, пресс-конференцияларда, семинарлар мен дөңгелек үстелдер кезінде жүзеге асады.
15) Әр адамдар аударма сөзін әрқалай түсінеді. Аудармашы еместерге бұл- мәтін; аудармашыларға - біріншіден,процесс. Неліктен?
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс-әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы "бір тілден екінші тілге аудару делінеді", бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласын. Адамзат аударма арқылы араласып-құраласады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әректі өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-қатынастың өз жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі - аударма. Бұл тұрғыдан қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де болады.
16) Аударманың түрлі бөлімдері блады. Егер сіз жұмыс іздеген жағдайда қай бөлімді таңдар едіңіз?
Көркем аударманы таңдайтын едім. Көркем аудармада түпнұсқаның көркем әдебиеттің белгілі бір жанрына жататындығына байланысты аударманың түр ішіндегі бөлімдері болады. Бұндай аударманың түр ішіндегі бөлімдері қатарына поэзия, пьесса, сатирикалық шығармалардың, әдеби прозаның, ән сөздерінің аудармалары жатады. Шығарма аудармасының мына немесе ана жанр санатына жатқызылуы шартты сипатта және бұл жанрдың өзіндік ерекшелігі аударманың нәтижесіне қаншалықты әсер ететініне байланысты болады.
17) Жазбаша және ауызша аудармашыларға ғаламтордың пайдасын бағалаңыз.
Екі аударма бөлімдерінде де аударманың ғаламтор өте маңызды рөль атқарады. Мемлекеттік тілді дамыту аясында қоғамымыздың барлық қызмет салаларында сөздердің, мамандандырылған терминдердің және сөз тіркестерінің қазақ тіліне аударылуы жайлы ақпаратты тез әрі толық ұсынатын бағдарламалық құралдарға деген сұраныс жоғарлап отыр. Терминологиялық лексиканы сәйкестендіру және терминологиялық қорды толықтыру жөніндегі міндет те өзекті болып отыр деп айтуға болады. Қажетті шаралардың қатарында - қазақ терминологиясын жүйелендіру бойынша жаңа талаптарды жасап шығару, терминдер мен атауларды қазақ тілінің негізгі ережелері мен жазба нормаларына сәйкес реттеу. Қазіргі кезде жаңа ЭЕМ-дер күнбе-күн пайда болып, олардың даму процесі үздіксіз ғылыми-техникалық процеске айналып отыр. Сонымен қатар информацияны өңдеу, жинау және беру тәсілдері де күннен күнге дамып келеді. Күн сайын компьютермен жұмыс істеп отыру немесе сот залында бір тілдің сөздерін, құрылыс орамдарын басқа тілге аудару кімге ұнайды? Кезкелген адамның қолынан келебермейтінді айтпағаннын өзінде.
18) Жазбаша және ауызша аудармашылардың жұмыс кезеңдерін сипаттаңыз.
Аударма ісінің жаңа түрлері пайда болды: синхронды аударма, кинофильмдерді дыбыстау, радиохабар, телехабарлама аудармалары. Көп мөлшерде аударылған кітаптардан басқа, ауызша және жазбаша аударылған материалдар жиынтығы әртүрлі ұйымдар мен мекемелерде қолданыла бастады. Аударма ісімен тек кәсіби аудармашылар ғана айналыспады, бұл іспен басқа да мамандық иелері, шетел тілдерін білетін инжинер, кітапханашылар, елшілер, хатшылар (референттер), мұғалімдер, ақпараттық орталық мамандары да айналыса бастады. Осыдан кейін аудармашылардың үлкен армиясын даярлап шығарудың қажеттілігі туды. Ендігі жерде кәсіби аудармашыны бұрынғыдай "жекелеп оқыту" деп аталатын әдіс (методикасы) бойынша даярлау қажеттігі болмай қалды. Бұрынырақ аталған әдіс бойынша бір тәжірибелі маман бірнеше оқушыны даярлай алушы еді, осылайша оны аудармашы шеберлігінің қыр-сырымен таныстыратын.Жазбаша аудармада фрилансер болып істейді,ал ауызша аудармада белгілі бір конференцияларға барады немесе күнделікті жұмыс істейді.
19) Аударма-қоланушылармен жұмыс істегенде пайда болатын мәселелер. Оларды сипаттаңыз.
Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, ол соғұрлым қымбат аударма және соғұрлым көп уақыт алады,(егер жұмысқа, барлық басқа жұмыстарды алып қойып, бір аудармашы кіріссе, асығыстық жасап және жиналған шаршағандықтан ол түкке тұрмайтын қателер жіберіп және оларды аңғармауы мүмкін, ол бұл жұмыстың құнын жылдам орындау тарифімен алады; егер тапсырманы бірнеше аудармашыларға берсе,онда терминдерді әр түрлі болып), жұмыс қымбатқа түседі.Неғұрлым аударма үшін аз төлеуге бейім болсаңыз, соғұрлым сенімділігін қамтамасыз ету қиын және қисынсыз шығыннан қорғау қиын болады (төмен тарифпен тек мамандығы жоқтар істейді; олардың аударма дағдысы, тілді білуі, анықтама әдебиетпен және басқа құралдармен жұмыс істеу, сол сияқты редакциялау жеткіліксіз, одан басқа, мамандығы жоқ аудармасы жалғыз жұмыс істесе, ол жұмысты жалғастыруды басқаға бере алмайды, не оған мамандыққа сай тәртіп, қажетті ырғақта істеу жетпейді) Тегін және дұрыс аударма туралы идеалды арманға нақты жағдай шек қойылады, бұл аудармашыға қажет. Егер тапсырыс беруші өзіне алғысы келгенін алса, онда оларға аудармашы керек болмас еді, немесе олар орындау үшін талаптарын айтып және істелген жұмысқа ақша төлеуді де өздері шешкен болар еді, аудармашылардың талаптарына құлақ аспай. Біз орындалған жұмыс үшін ақша алғымыз келетіндіктен, біз мүмкіндігінше тапсырыс берушінің талаптарын орындауымыз керек
20) Ізбе-із және ілеспе аудармашылардың жұмысын салыстырыңыз. Ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айшықтаңыз.
14 сұрақта тұр
21. Кәсіби аудармашы мен жас аудармашының арасындағы айырмашылықтарды түсіндіріңіз.
Кәсіби аудармашылар аударма жасамас бұрын, көп сұрақтар қояды.
Жас аудармашылар негізінде кез-келген аударма түріне кірісіп кете береді. Оның сұрақтары болмайды немесе оны қоюға жүрексінеді, себебі өзінің тәжірибесіздігін көрсеткісі келмейд.
Тәжірибенің де кері әсері болады. Кейбір кәсіби аудармашылар потенциалды тапсырыс берушіні үйретіп, онымен сөзге келіп қалады.
Тағы бір айырмашылық тәжірибе жөнінде. Егер тәжірибе болмаса жас аудармашының жұмысқа тұруы қиын. Әрине, бұл барлық салаға байланысты.
22. Егер тұтынушы аударма сапасымен қанағаттанбаса және аудармашыға ақшасын төлеуден бас тарқан жағдайда, аудармашы не істеу керек?
Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, ол соғұрлым қымбат аударма және соғұрлым көп уақыт алады, жұмыс қымбатқа түседі.
Неғұрлым аударма үшін аз төлеуге бейім болсаңыз, соғұрлым сенімділігін қамтамасыз ету қиын және қисынсыз шығыннан қорғау қиын болады. Тегін және дұрыс аударма туралы идеалды арманға нақты жағдайда шек қойылады, бұл аудармашыға қажет. Егер тапсырыс беруші өзіне алғысы келгенін алса, онда оларға аудармашы керек болмас еді, немесе олар орындау үшін талаптарын айтып және істелген жұмысқа ақша төлеуді де өздері шешкен болар еді, аудармашылардың талаптарына құлақ аспай. Біз орындалған жұмыс үшін ақша алғымыз келетіндіктен, біз мүмкіндігінше тапсырыс берушінің талаптарын орындауымыз керек. Талаптарды толық қанағаттандыру мүмкін болмайтындықтан, тапсырыс беруші де осыны түсінуі керек. Сенімді аударма алу үшін нарық бағасын төлеп және шын мерзімін тағайындайды; сенімді аударма тез алу үшін, жоғары ақы төлейді. Бұл экономикалық қарапайым заң, ал экономиканы тапсырыс берушілер біледі.
Тұтынушының тапсырысы қабылданбас бұрын, ол және аудармашы немесе аударма компаниясы белгілі бір келісім шартқа тұрады. Бұл келісімшартта аударма ақысының қашан төлену керектігі көрсетіледі. Егер тұтынушыны бұл мерзім қанағаттандырмаса, онда ол аудармашымен, ақыны басқа мерзімде төлейтіндігі туралы өзара келісім жасауына болады. Егер көрсетілген уақытта ақы төленбесе, аудармашы қарызды төлеу туралы міндеттеме-хат жібереді. Хатта сотқа шағымдану туралы көрсетуіне болады.
23. Аудармашы мен тұтынушының арасындағы қарым-қатынаста түрлі мәселелер туындауы мүмкін. Неліктен?
Кейде клиенттің талаптары шындыққа жанаспайды, ақылға симайтын не тіпті орындалмайтын, мысалы, маркетингтің басшысы жарнама ұрандары әр түрлі 14 тілде түпнұсқамен дәлме-дәл болуын талап етеді, аудармашылар барлық 14 тілде осы талаптарды сақтап, өздерінің кері аудармасын ұсынулары керек. Осындай жағдайларда аудармашы осы жұмысқа кірісіп, орындауға дайын екенін шешуі керек және шындыққа жанаспайтын талаптарды толық орындауға мүмкіндігі жоқ болса да, клиенттің талаптарын қанағаттандыратын әдістері бар жоғын шешуі керек.
24. Егер тұтынушы аударма сапасымен қанағаттанбаса және аудармашыға ақшасын төлеуден бас тарқан жағдайда, аудармашы не істеу керек?
қайталанған
25. Аударма процесі дегеніміз не?
Аударма процесі - ұлт пен ұлттың тілдік, әлеуметтік, саяси-экономикалық қатынастарына әсер ететін күрделі де жан-жақты сала. Оның қызметін саралай келе, төмендегіше анықтама беруге болады:
1) Аударма сөзінің астарында белгілі бір тілдегі сөйлеу тілін - ауызша немесе жазбаша мәтінді, сөзді басқа тілде қайталап жеткізу саналады. Аударма процесі (оның нәтижесі) қостілділік жағдайында, яғни бұл қатынас үрдісінде екі тілдің қатысуы негізінде, демек тіларалық жағдайда өтеді. Сондықтан аударманы ауызша немесе жазбаша мәтінді тіларалық қайта құрастыру немесе трансформациялау деп анықтауға болады. Сонымен бірге аударма бір тілде айтылған ойларды (сезімдер мен эмоция) басқа тілдік құралдармен жеткізу барысында айқындалады немесе бір тілдегі (негізгі тілдегі) материалды басқа тілдегі (аударма тілі) баламалық мәтіндік материалмен ауыстыру болып табылады. Осылайша аударма процесі қостілділік жағдайының шартындағы психолингвистикалық қызметтің күрделі түрі саналады.
2. Аударма - тіл қызметінің бір түрі ретінде бір тілде айтылған ойларды басқа тілдің құралдарымен соған сәйкестікте немесе толық құндылықта беру процесі. Сәйкестіктегі және толық құндылықтағы аударма түпнұсқаның ерекшелігі мен мазмұнын дәл және толық түрде жеткізумен бірге, оның тілдік түрлерін барлық құрылымдық ерекшеліктерімен, стилімен, лексика және грамматикасымен қоса есептегенде, аударма жасалатын тілдің мінсіз үйлесімділігімен тиянақталады.
3. Қандай да бір мәтінді немесе ауызша сөйленген сөздерді басқа тілдік құралдармен жеткізу.
4. Бір тілден екінші тілге аударылған мәтін (немесе ауызша сөйленген сөз).
5. Аудармашы қызметінің нәтижесі - мәтін.
6. Бір тілде айтылған ойларды (сезімдер, эмоциялар) басқа тілдік құралдармен жеткізу процесі.
7. Бір тілде күні бұрын баяндалған сөз мағыналарын басқа тілдік құралдармен беру.
8. Аталған сөз сөйлеу шығармасында мазмұндалған ақпаратты басқа тілдік құралдармен жеткізу.
9. Соған сәйкес келетін құралдармен толық құнды ақпарат беру.
10. Аталған тілде ұсынылған ауызша немесе жазбаша мәтінді басқа тілде (ауызша немесе жазбаша) тіларалық қатынаста қайта тудыру және трансформациялау.
11. Бір тілдегі мәтіндік материалды (негізгі түпнұсқа тіл) басқа тілдегі баламалы мәтіндік материалмен (аударма тілінде) ауыстыру.
12. Сөйлеу тілі коммуникациясының қостілділік жағдайында өту процесі.
13. Коммуникация қызметін ұлғайтатын сөйлеу қызметінің түрі. Бұл негізгі сөзбен қабылдап пайдаланатын кодтар бір-біріне сайма-сай келмеген жағдайда мәліметтерді жеткізу мақсатында жасалады.
14. Бір тілде жасалынған мәтінді басқа бір тілде қайта жасап шығару - ақпаратты қайта өңдеу процесі.
15. Белгілі бір өнер шығармасында мазмұндалған әртүрлі ақпаратты жеткізу барысында соған сай бейнелеу құралдарын іздестіру, сонымен бірге бастапқысына түр бойынша (ішкі және сыртқы) мейлінше толық сәйкестіктегі жаңа мәтінді табу ерекшелігі. Бұл әсіресе, көркем мәтінге қажетті жағдай.
16. Бастапқы мәтін мазмұны мен түрін толық сақтау кезіндегі басқа тілдің құралдарымен бір тілге келіп түскен ақпараттарды жеткізетін қос тілділік жағдайындағы сөйлеу тіліндегі қатынас процесі.
17. Тіларалық коммуникация үшін қажетті мәліметтерді жеткізу мен қабылдауға бағытталған сөйлеу тілінің қызметі.
18. Түпнұсқада бейнеленген шындықты қайта жасап шығу.
19. Сәйкестік мағыналық инварианты арқылы белгіленеді. Инвариант - тілдік бірлік құрылымы.
20. Аударма тек түпнұсқада бейнеленгеннің бәрін жеткізіп қана қоймауы тиіс, сондай-ақ ол онда қалай бейнеленгенін көркемдігімен жеткізуі тиіс.
21. Салыстырмалы семантикалық зерттеулер және т.б. үшін, жайшылықта қос тілді лексикография үшін, екі немесе бірнеше тілдің және олардың бірліктерінің арасындағы семантикалық сәйкестікті іздестіру мақсатындағы салыстыру жасау.
22. Бір тілдегі мәтінді екінші тілдегі мәтінмен ауыстыратын тілдік операция. Аударманы бір тілдегі (негізгі тілдегі) баламалық мәтіндік материалмен ауыстыру ретінде де айқындауға болады.
23. Аударма - негізгі тілдегі мәтінді аударма тілінде балама жасауға негізделетін мәтінді өңдеу және вербализациялау процесі, яғни мүмкіндікке орай түпнұсқаны мазмұндау мен стилистикалық мағынасын жеткізу.
24. Аударма тіларалық және халықаралық коммуникацияның бір жақты бағытталған екі желілі процесі ретінде анықталуы мүмкін. Мұнда осыған сай мақсатты түрдегі талдау негізінде бастапқы мәтіннен соң бірінші не басқа тілдік және мәдени ортада ауыстыратын қайталама мәтін (метатекст) жасалады.
25. Ешқандай өзгертуге мүмкіндік бермейтін түпнұсқаны толық құндылықта ауыстыру.
26. Қостілділік жағдайында ақпаратты қайта өңдеу процесі.
27. Бір тілде айтылған ойды басқа бір тіл құралдарымен қайталап жеткізу.
28. Сөз сөйлеу коммуникациясының әралуан түрінің бірі болып танылады, осының барысында мәтін талқыланады және жасалып шығады.
29. Аударма - сөз сөйлеу қызметінің бір түрі. Оның мақсаты сөз сөйлеу құрылымын қайта құру болып табылады, нәтижесінде мазмұнның өзгеріссіз жоспары сақталумен бірге, ойды жеткізу жоспары да өзгереді, бір тіл екіншісімен ауыстырылады.
30. Тілдік дәнекер түрі, қоғамдық негізде белгіленген, бұл барынша мүмкіндік мөлшерінде жанама түрдегі қос тілді коммуникацияны тұтастылығымен, тиімділігімен және қатынастағы табиғилығымен кәдімгі бір тілді коммуникацияға жақындату болып табылады.
31. Аударма - халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арасындағы үзілмейтін процестердің бірі.
32. Белгілердің бір жүйесінен екінші жүйесіне ауысу.
33. Аудармашының аударылатын тіл мәтінін қабылдауынан бастап аударма тілін жасауға дейінгі қызметі.
34. Ақпаратты жеткізу жолымен жүзеге асырылатын коммуникация актісі (ауызша және жазбаша). Яғни бір тілдегі ақпаратты жеткізуші арқылы екінші тілдегі адамға жолдауы, басқаша айтқанда, қос тілді коммуникация актісі.
35. Сөз немесе оның грамматикалық құрылымы және түпнұсқа тілінің басқа құралдары аударылмайды, түпнұсқаның мазмұны, ойы аударылады. Ойды айқын жеткізуге бірнеше дұрыс аударма нұсқалары жасалады.
36. Қандай да бір мәтінді немесе ауызша сөйленген сөзді мазмұны мен түр бірлігін сақтау негізінде басқа тілдің құралдарымен қайта жасап шығу.
Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С.Бархудароваударма дегеніміз - бір тілдің сөйлеу (тілдік емес!) шығармашылығын, мазмұн межесін (план выражения), яғни мағынасын өзгеріссіз (!) екінші тілдің сөйлеу шығармашылығына айналдыру процесі деп атайды[1, 11-б.]. Яғни ғалымның мұнда аудармаға қойып отырған ең басты талабы - мағынаны өзгеріссіз беру болса керек және жалпы алғанда бұған ешкімнің де күмәні бола қоймас деп санаймыз. Алайда бұл пікірге Дж. Кэтфорд: ...Аударатын тіл (шығыс тіл) мен аударылатын тілдегі (кіріс тіл) мәтін бір ғана мағынаны білдіреді немесе аударма процесінде мағына ауысуы болады деген пікірдің негізі жоқ. Мағына, біздің ойымызша, белгілі бір тілдің өзіндік қасиеті, - деген түзету енгізеді [2, 35-б]. Біз бұл ғалымның әр тілдің өзіндік ерекшелігін баса айтып отырғанын қолданғанымызбен, осы аударатын және аударылатын тілді тұтынушы халықтардың адамзаттық ортақ танымын, яғни қандай тілдік бірлік арқылы білдірсе де, негізгі мағына сақталатынын жоққа шығаруға болмайтынын баса айтып өткіміз келеді.
Аударма жасаудағы мазмұн мен тұрпат межесін сақтау аударма процесінде ұлттық колоритті сақтау мәселесіне алып келеді. Ғалымдардың көпшілігі аударылатын мәтінде кіріс (аударылатын) тілдің лингвистикалық заңдылықтарын сақтаумен қатар, шығыс (аударатын) тілді қолданушы халықтың ұлттық колориті сақталуы тиіс деген пікірде: ...аударылатын мәтін аударушының мәдениетіне көшірілуі тиіс болғанына қарамастан, аударылған мәтінде шығыс тілді қолданушының мәдени колоритін сақтауы керек [3, 11-б.]. Демек аударма - тіларалық қатынасты қамтамасыз етіп, маңызды әлеуметтік, белгілі бір қоғамның өзінен тілі, мәдениеті, өмір сүру дағдысы өзгеше басқа бір қоғаммен қатынас орнату қызметін атқаратын құбылыс.
В.Н.Комиссаров аударма жайлы Д.Селесковичтің мына пікірін келтіреді: ...кез келген аударма - бұл түсініктеме (интерпретация). Аудармаға төрт элемент қатысады: Х тілдегі сөйлеу сөйленімі (речевое высказывание), аудармашының осы мағынаны түсінуі және У тіліндегі мағынасын беруі. Жалпы алғанда, бұл тілдік бірліктерге жүргізілетін операция емес, идеяларға жүргізілетін операция, сондықтан аудармашы тілдік мазмұнды ғана емес, сөйленім мазмұнын түсіндіріп, түпкі мағынаға жетеді [4, 39-б.].
Аударма процесі үш кезеңнен тұрады: 1) талдау кезеңі - түпнұсқа құрылымы шығыс тілдің ядролық құрылымына айналады (шығыс тіл аясындағы трансформация); 2) аудару кезеңі - шығыс тілдің ядролық құрылымы кіріс тілдегі балама ядролық құрылымдармен ауыстырылады (тіларалық трансформация); 3) жинақтау (синтез) кезеңі - кіріс тілдің ядролық құрылымы аударма мәтінінің (терминальды) құрылымына айналады [5]. Демек аудармашы аударатын мәтінді оқып шығады да, оның негізгі мазмұн межесін саралайды. Содан кейін осы мазмұн межесін аударылатын тілдің қандай тұрпат межесі арқылы беруге шешім қабылдайды. Алайда осы мәтінді аудару кезінде аудармашы тек тілдік бірліктердің жиынтығын екінші тілдің құрылымдық тілдік бірліктері арқылы беріп қана қоймайды.
Аударма процесінде мәтінді аударуда төмендегідей факторлар әсер етеді:
1) аударылатын мәтіннің ерекшелігі мен сипаты: а) мәтіннің функционалдық сипаты; ә) түпнұсқа мен аударма арасындағы уақыт және кеңістік қатынастары; б) түпнұсқаның жанрлық сипаты; в) түпнұсқаның шығыс (аударылатын) тілдің жалпыхалықтық нормасына қатынасы;
2) аударма процесінің жүргізілу жағдайлары немесе шарттары:
3) аударма процесіне қатысушылар [4, 172-184-бб.]. Осы факторлардың барлығына дұрыс бағдар жасап, мәтіндегі тілдік және экстралингвистикалық жағдаяттарды меңгере алған аудармашы ғана толыққанды мазмұнда аударма жасай алады деуге болады.
Жоғарыда аударма тек тілдік бірліктерді ғана тәржімалап қою емес дегенбіз. Алайда аударма процесінде негізінен басты рөл атқаратын - мәтін, яғни тілдің әртүрлі деңгейіндегі бірліктердің сөйлеудегі жұмсалымы. Ал аударма тілдің қай деңгейінде жүзеге асады деген сұраққа Л.С.Бархударовтың төмендегі пікірімен жауап беруге болады:
1) фонема (графема) деңгейіндегі аударма;
2) морфема деңгейіндегі аударма;
3) сөз деңгейіндегі аударма;
4) сөз тіркесі деңгейіндегі аударма;
5) сөйлем деңгейіндегі аударма;
6) мәтін деңгейіндегі аударма [1, 176-184-бб.]. Бұл пікірге былайша кеңірек түсінік береміз: фонема деңгейіндегі аудармаға аударатын тілдегі бірліктерді аударылатын тілдің фонетикалық заңдылықтарына сай икемдеу болса, аударатын тілдегі бірліктерге аударылатын тілдің морфологиялық қосымшаларын жалғау; ал қалған деңгейлердегі аударма түрлері аударма процесімен айналыспайтындарға да түсінікті деп ойлаймыз.
26. Аударма жасаудың техникасы дегеніміз не?
Аударма жасаудың техникасы - қостілділік жағдайында аударма процесінде пайдаланылатын кәсіби тәсілдердің жиынтығы. Аудармашының мәтінді талдау негізінде оның морфологиялық құрылымын, бейресми сөздердің грамматикалық категориясын, олардың мағыналық байланысын тез қалпына келтіре білудегі кәсіби шеберлігі, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін білу және онымен жұмыс істеу қабілеті.
Түпнұсқадағы ақпаратты сіңіру әдетте мағынаны түсіну деп аталады. Бірінші кезеңде аудармашы түпнұсқаның аударылатын үзіндісіндегі ақпаратты, сондай-ақ лингвистикалық және жағдаяттық контекстегі ақпаратты да алып, осы ақпараттың негізінде өзі келесі кезеңде жарыққа шығаратын мазмұн туралы қажетті ой-түйін жасауы тиіс... бірінші кезеңде аудармашы не түсінсе, соны аударады... аударма процесінің екінші кезеңі аударма мәтінін жасауда тілдік таңбаларды таңдаудан тұрады. Бұл аудармашының кіріс тілдегі сөйлеу әрекетін көрсетеді. Аудармашының стратегиясын көрсететін бұл екінші принцип әдетте түпнұсқаның таңбасын емес, мағынаны аудару талабы делінеді және түпнұсқаның тұлғасын (формасын) көшіруге жол бермеу болып табылады. Аударма стратегиясының үшінші принципі аудармашы аударылған және аударған мәтініндегі қандай да бір маңызды мағыналық элементтерді анықтаудан тұрады. Аудармашының төртінші стартегиялық принципі тұтас мәтінді түсіну жекелеген бөліктердің мағынасынан маңызды болып, тұтас мәтіннің мағынасын дұрыс беруде жекелеген детальдарды құрбандыққа шалуға саяды. ... тағы бір ереже - аударма кіріс тілдің нормаларына сай болуы тиіс [4, 187-199-бб].
Аударма процесінде ең алдымен аударатын тілдегі лексикалық бірліктердің аударылатын тілдегі баламасын дәл қолдану маңызды. Сонымен қатар аудару процесінде баламалықтың төрт түрін атауға болады. Аударманың бірінші түрдегі баламалылығытүпнұсқаның коммуникацияның мақсатын құрайтын мазмұндық бөлігін ғана сақтаудан тұрады. Баламалылықтың екінші түрінде түпнұсқа мен аударма мазмұнының жалпы бөлігі коммуникацияның бірдей мақсатын ғана көрсетіп қоймайды, бірдей тілден тыс жағдаятты береді. Түпнұсқа мен аударманы салғастырудың үшінші түрінің төмендегідей ерекшеліктері болады: 1) лексикалық құрам мен синтаксистік құрылымында параллелизм болмайды; 2) түпнұсқа мен аударма құрылымын синтаксистік трансформация қатынасы арқылы байланыстыру мүмкін болмайды; 3) аудармада түпнұсқадағы коммуникациялық мақсат пен жағдаят бірдей сақталады; 4) аудармада жалпы ұғым сақталып, олар арқылы түпнұсқадағы жағдаят сипатталады. Баламалылықтың төртінші түрінде, жоғарыдағыларды қоса алғанда, аудармада түпнұсқаның синтаксистік құрылымының, мағынасының айтарлықтай бөлігі көрініс табады. Түпнұсқа мәтінінің құрылымдық ұйымдасуы аударылатын мәтіннің жалпы мазмұнына енетін белгілі бір ақпаратты айқындайды... Баламалылықтың соңғы бесінші түрінде түпнұсқа мен аударма мазмұнының барынша жуықтатылуына қол жеткізіледі [4, 52-78-бб.].
Ал дәл баламасы жоқ лексикалық бірлікті берудің төмендегідей жолдары кездеседі: а) транслитерация; б) калькалау; в) сипаттамалы (түсіндірмелі) аударма; г) жуықтатылған (ұқсас) аударма; д) антонимдік (қарама-қарсы) аударма [4, 104-121-бб.]. Баламасы жоқ сөзді аударуда аталған тәсілдер арқылы сәйкестік орнату болмаған жағдайда сипаттау тәсілі қолданылады.
Құрылымдары әртүрлі тілдердің грамматикалық өзіндік ерекшелігі болатындығы белгілі. Кез келген тілдің өзіндік грамматикалық формасы нақты грамматикалық мағына білдіретіндіктен, сол грамматикалық мағынаны аударылатын тілдегі сәйкес құрылымдармен беру қажет. Ал кейде грамматикалық бірліктің мағынасы артық деп саналған жағдайда (егер бұл мәтіннің жалпы мазмұнына әсер етпейтін болса) белгілі бір грамматикалық мағынаны тастап кетунөлдік аударма деп аталады [4, 150-бб.]. Алайда грамматикалық мағынаны ескермеу көп жағдайда сөйленім мазмұнының толық берілмеуіне алып келетінін есте ұстау керек.
27. Аудармаға қандай талаптар қойылады?
Аударма процесінде аударма өніміне және аудармашыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2 Аударманың түрлі секторлары болады. Сіз жұмыс іздеу барысында қай секторды таңдайсыз?
Аудармашылық қызметтің көне жәдігерлері Месопотамия қалашығынан (бірнеше тілдегі сөздердің тізімі берілген қыш тақтайшалардағы кестелер), Көне Мысырдан (аудармашылардың іс-әрекеттері бейнеленген тастағы барельефтер) табылған.
Жазу пайда болғаннан кейін ауызша тілмаштарға ресми, діни және іскери сипаттағы мәтіндерді жазбаша тәржімелейтін аудармашылар қосылды. Ежелден-ақ аударма адамдардың тіларалық қатынасын жүзеге асыра отырып, маңызды әлеуметтік рөл атқарған. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға басқа халықтардың мәдени мұрасына қол жеткізуге мүмкіндік берді.
Аударма ғылымының алғашқы теоретиктері аудармашылардың өздері болды. Әр кезеңнің аудармашылары өздерінің тәржімелік ұстанымдары туралы баяндағаны белгілі, дегенмен, олардың айтқан ойлары ғылымның қазіргі талаптарына, дәлелдеріне жауап бермесе де, бірізді теориялық тұжырымдамаға жүйеленбесе де, сондай бірқатар ойлар қазіргі таңда қызығушылық тудырып отырғаны сөзсіз.
Грек-рим өркениеті кезеңінде алғаш рет аударманың негізін құрайтын кейбір ұстанымдары анықталып, оның ағартушылық қызметі таныла бастады. Көне дәуірден бастап аударма Еуропа, Таяу және Орта Шығыс, сондай-ақ Үндістан өркениеттерінің арасындағы делдал пайда бола бастады. Кейінірек ІX-X ғғ. көне грек және ислам өркениеттерінің арасындағы делдал қызметін Бағдаттағы аудармашылық мектеп атқарды. Ал XІІ-XІІІ ғғ. Испанияда арабша аудармалар жасала бастады. Бұл дәуірде негізінен медицина, математика, астрономия бойынша трактаттар аударылды.
Этьен Доле аудару кезінде төмендегі бес негізгі ұстанымды қадағалау керек деп есептеді:
1) аударылып отырған мәтін мазмұны мен оның авторының ойын жетік түсіну;
2) пайдаланылып отырған тілдердің қай-қайсысын болса да жетік білу;
3) сөзбе-сөз аударудан аулақ болу, өйткені аударманың бұл түрі түпнұсқа мазмұнын бұрмалап, оның пішін көркемдігін жояды;
4) аударма барысында тілдің жалпы қолданыстағы формаларын пайдалану;
5) сөздерді дұрыс таңдап, олардың сөйлемдегі орын тәртібін қадағалай отырып, түпнұсқа беретін жалпы әсер қалдыру.
3-9 Ауызша және жазбаша аудармашыларға интернет маңызды ма?
Нағыз кәсіпкер аудармашы үшін Интернет төтенше алуан түрлі мүмкіндіктер ашады. Аудармашы үшін ғаламтор - электронды сөздіктер, энциклопедия, глоссарий және т. б. әр түрлі анықтамалық материалдар қоймасы. Электронды почта және т. б. коммуникация құрал-жабдықтары тапсырыс берушілермен, әріптестермен ақпарат алмасуды оңайлатады, әрі жеделдетеді. Соның нәтижесінде аудармашы өзін тәуелсіз ұстана алады, ал аударма қызметінің рыногі глобалды дәрежеде көрінеді.
Сөздіктер мен энциклопедияларды шығаратын белгілі баспалардың барлығы дерлік өздерінің басылымдарын электронды нұсқада дискіде ұсынуда. Көбісі өз сөздіктеріне Интернет желісі арқылы еркін қол жеткізуін қамтамасыз етеді, қалғандары - ақылы. Ғаламторда мамандандырылған сөздіктер мен әр түрлі білім облыстарынан алынған глоссарийлер жинақталған. Үлкен сөздіктер әдетте интерактивті режимде қолжетімді, мамандандырылған сөздіктер мен глоссарийлердің көпшілігін компьютердің қатқыл дискісіне сақтап, желіден ажыратылған күйінде көре берсе болады.
Әлі күнге дейін көптеген аудармашылар аудармаға арналған жадтарды қолданудан бас тартуда. Олардың ойынша, егер аудармашылар сөздіктерді, арнайы программаларды қолданатын болса, олардың жұмысы бағаланбайтын болады.
Баспа машинасының пайда болуы барлық аудармашыларды екіге бөлді: аударманы көркемөнер туындысы ретінде қарастыратындар және іс ретінде қабылдаушылар. Екі өңірде де жастар да, үлкендер де болған.
Қазіргі кезде компьтермен қолдана алмайтын аудармашының жұмыс таба алуына күмән бар. Аударма компанияларының көбі жұмысты тек электронды түрде қабылдайды, себебі оны өзгертіп, электронды почтамен жіберген оңай. Бірақ бұл әрқашан емес еді. Аударма - әдебиет және бір жанр емес, ол - ана тіліміздің барлық жанрын қамтитын бел баласы, солардың ажырамас бір бөлігі.
Аудармашы үшін Интернет көптеген мүмкіндіктер туғызуда. Бірақ ең бастысы, аудармашыға ең керек нәрсе - сенімділік. Әр аудармашы өз біліміне және өз күшіне сену керек. Онсыз аударма іске аспайды. \
4 Жазба және ауызекі аудармашы жұмысының кезеңдерін суреттеңіз
Ауызша және жазбаша аударма арасында уақыт басты рөл атқарады. Жазба аудармасында аударма үрдісі қатаң қарқындық шектеулермен шектелмеген. Аудармашы кез келген уақытта аударманы тоқтата алады, аударылған бөлімшеге қайта орала алады, аударманың әр бөліміне ойлануға қосалқы уақыт жұмсай алады, сөздіктер мен сұрау анықтамаларға жүгіне алады және мамандардан көмек, кеңес ала алады және т.б. Бұл күрделі аудармалы проблемаларды шешуге мүмкіндік жасайды, кез келген әдеби және ақпарат мәтіннің аудармасын табысты шешуге мүмкіндік береді. Жазба аудармасына деңгейдің эквивалентісі қажет. Ал ауызша аудармасында аудармашаның іс-әрекеті шешен сөзінің жылдамдығымен, қатаң тәртіппен сақталады немесе ол тоқтағаннан кейін оратормен біруақытта аударма беруін қажет етеді. Сонымен бірге, аудармашының ойлануға уақыты қалмайды, тәсілдердің көбеюіне және анықтамалық әдебиетке аударуға уақыты да жетпейді. кейде аудармашыға трансляциялық бейімдендіруіне элементтерін кіргізуге тура келеді.Жартыавтоматтық дағдылардың, тұрақты сәйкестік білімнің және дағдылардың рөлі артады,ПЯ тез және нақты сөйлеген сөзді тез арада артикуляция жасауда іскерліктері дамиды.Сонымен қоса, кейде аудармашыға өз элементтерін қосады, аударған хабарнаманың кейбір бөлімшелерін алып тастайды, мәтіннің аудармасын қысқартады және қысады, аудармасымен және эквиваленттің төменгі деңгейімен қанағаттандырады. Әсіресе, аз уақыт ішіндегі тез сөз сөйдеу іс-әрекеті синхрон үрдісінде көптеген физикалық және психологиялық жүктерді қажет етеді. Сондай-ақ, тікелей-аудармашы өз борышын толығымен тек 20-30 минут ішінде орындай алады. Сондықтан, синхрондық аударма жүзінде әр бөлмені бірнеше аудармашы кезектен-кезек аудару қызметін атқарады.
Егер жазбаша, ауызша аударма ерекшеліктерін қарастырсақ, екі түрлі аудармаларды іске сырғанда, аудармашы түпнұсқаның екі бірдей емес бөлімдерімен жұмыс істейді." Жазба аудармасында аудармашы түпнұсқаның сөйлеген сөзін бірінен кейін бірі аударады, аудармашыда түпнұсқаның толық мәтіні болады және әрбір аударған сөз мәтіннің бірлігі болып саналады." Аудармашы бөлек айтқан сөзді мәтіннің мазмұнына сай аударады, ол ,сонымен бірге, мәтіннің бастапқы, соңғы бөлімдерінен қажетті қосымша ақпаратты іздей алады және ой-логикасының дамуын қадағалайды, жеке бөлімінің дұрыс байланысын зерттейді және т.б. "Ауызша аудармасында аудармашы түпнұсқаның мәтінін амалсыздан қабылдауға мәжбүр және оны сегменттің кішігірім өлшемдерімен аудару керек, түпнұсқаның басқа бөлігін аудару үрдісіне бет бұру керек." Келесі аудармада аудармашы түпнұсқаның бір немесе бірнеше бөлігімен операция жасайды.
5 Аударманың пайдаланушыларымен жұмыс істеу барысында туылатын проблемалар
Аудармашы емес кісі, яғни клиент үшін мәтін аудармасының сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге - тиімділік, ал енді біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет. Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет.
Аудармашы мен клиент келісім шартқа отырады, ол келісім шартта , жұмыстын мерзімін анықтау және екі жақты қанағаттандыратын шарттарды айқындайды. Екі жақ бірдей барлық шарттармен келіссе, келісімге қол қояды.
Екі жақ жазбаша келісім шартқа отырса, өздерін заң бойынша қорғаулымыз деп сенеді.
Келісім шарт жасау барысында мынандай қиыншылдықтарға тап болуы мүмкін :
oo Екі жақтың мерзім бойынша келіспей қалуы
oo Екі жақтың қаржы мәселесі бойынша келіспей қалуы
Мәтін барысын талқылаудағы келіспеушілік Тапсырыс берушінің аудармаға көзқарасы соңғы өнімге бағытталған: аудармаға тапсырыс оның қажеттілігінен - өте қысқа мерзімде орындау қажеттілігінен туындайды. Ол нәтиже: қалай іске асырылады, оған қандай күш жұмсалады - ол маңызды емес.
Сол үшін келісім шартқа отырарда, аудармашы берліген мәтінді немесе материалдарды қарап шығып , жұмысты тапсырар уақытты клиентпен келісіп алуы қажет
Неғұрлым үлкен сенімділікке қол жеткізгіңіз келсе, соғұрлым аударма қымбат және ол көп уақыт алады. Екі-үш аудармашылар басқалардың жұмысын тексереді, бұл сенімділікті жоғарылатады, сонымен бірге уақыт және қаржыны да өсіреді. Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, жұмыс соғұрлым қымбатқа түседі.
Келісім шарт барысында, жұмыс мерзімін белгілеген кезде, жұмыс ақысын да атап өту керек.
Тапсырыс берушінің пікірінше, аудармашы аударманы қолдану арқылы түпнұсқа туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке ұшырамайды деп сенім артады. Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек.
Сол себепті, клиент өз материалдарына қатысты жеткіліксіз ақпараттарды да беруі қажет. Сонда аудармашы аударатын түпнұсқа материалды толық қанды меңгеріп, жоғарғы дәрежеде аудара алады
6 Тұтынушы аударманың сапасына разы емес және ақысын төлегісі келмейді. Аудармашының іс-әрекетін суреттеңіз.Неғұрлым үлкен сенімділікке қол жеткізгіңіз келсе, соғұрлым аударма қымбат және ол көп уақыт алады. Екі-үш аудармашылар басқалардың жұмысын тексереді, бұл сенімділікті жоғарылатады, сонымен бірге уақыт және қаржыны да өсіреді. Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, жұмыс соғұрлым қымбатқа түседі. Келісім шарт барысында, жұмыс мерзімін белгілеген кезде, жұмыс ақысын да атап өту керек. Тапсырыс берушінің пікірінше, аудармашы аударманы қолдану арқылы түпнұсқа туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке ұшырамайды деп сенім артады. Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек.Сол себепті, клиент өз материалдарына қатысты жеткіліксіз ақпараттарды да беруі қажет. Сонда аудармашы аударатын түпнұсқа материалды толық қанды меңгеріп, жоғарғы дәрежеде аудара алады
7 Аудармашымен және клиенттермен арасында түрлі проблемалар туы мүмкін.Оны шешудің қандай жолдары бар? Аудармашы емес кісі, яғни клиент үшін мәтін аудармасының сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге - тиімділік, ал енді біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет. Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет.
Аудармашы мен клиент келісім шартқа отырады, ол келісім шартта , жұмыстын мерзімін анықтау және екі жақты қанағаттандыратын шарттарды айқындайды. Екі жақ бірдей барлық шарттармен келіссе, келісімге қол қояды.
Екі жақ жазбаша келісім шартқа отырса, өздерін заң бойынша қорғаулымыз деп сенеді.
Келісім шарт жасау барысында мынандай қиыншылдықтарға тап болуы мүмкін :
oo Екі жақтың мерзім бойынша келіспей қалуы
oo Екі жақтың қаржы мәселесі бойынша келіспей қалуы
Мәтін барысын талқылаудағы келіспеушілік
8 Аудармашы жұмысы жаңа технологияның өзгерісімен байланысты. Осы оймен келісесіз бе?
Барлық мамандық заманға сай технологиямен байланысты болады, ал аудармашылар екі тілді жетік білсе қиындықтарға қарамай аудара алады
10 Кәсіби аудармашы мен жаңадан жұмыс жасап келе жатқан аудармашы айырмашылықтарын айтыңыз. Аудармашы өзіне жүктелген міндетті білуі тиіс. Баяндаманың, іскерлік келіс сөздердің, кітаптің рейтингі тікелей аудармашынің біліміне, жасаған жұмысына және жан дүниесінің ат салысып аударғанына байланысты.
Ғылымнан басқа, ең бірінші лингвистикалық дайындығы, жалпы теориялық аудара білуі, жан жақтылығы, техникалық құралымдардың мағнасын жеткізе білу, сонымен қатар аудармашы тапқырлығымен, алғырлығымен, барлық қиындықтарды ақылға салып өзінің білімділігін көрсете білуі керек.
Сізге осы жұмыстың ұнайтының көрсетініз, шынайы болыңыз, аударылатын мәтінің мазмұның дұрыс аударңыз. Шаршағаныңызды көрсетпеуге тырысыңыз. Екі жақтын мүддесін түсінуге тырысыңыз, айтылмаған нәрсені қоспаныз.
Жұмыста аудармашы өзін толықтай жұмысқа дайндауы қажет. Өмірінізде жолыңыз болмай келе жатса да көрсетпеніз, жұмыс жасап жатқандар сезбеуі керек. Сіздің міндетіңіз - өзіңіздің аударып жатқан жұмысынызға қалыс қарамау керек. Психолог, социолог, физиономист болуңыз керек, өзіңізді ұстай білу керек.
Халықаралық конфиренцияларда аудармашыға оның аударғанына емес оның жеткізіп сөйлей білуіне төлейд. Сөйлей білу, оны жеткізу үлкен шеберлікті талап етеді. Сөйлегенде анық жағымды дауыспен тыңдаушыларды қызықтра білу қажет. "Сөйлегенде анық сөйле, барабан ұрсан ұр, барлғы естісін" - деп жазылған қытай мақал - мәтелінде. Жақсы айтылған сөз - абзал адамның имиджин көрсетеді.
11)Әр адамдар аударма сөзін әрқалай түсінеді. Аудармашы еместерге бұл- мәтін; аудармашыларға - біріншіден,процесс. Неліктен?
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс-әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы "бір тілден екінші тілге аудару делінеді", бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласын. Адамзат аударма арқылы араласып-құраласады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әректі өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-қатынастың өз жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі - аударма. Бұл тұрғыдан қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де болады.
12) Есте сақтауға қабілетті аудармашы болу үшін, жадын жаттықтыру қажет.Есте сақтау қабілетін жаттықтыратын жаттығулар ұсыныңыз.
Адам баласы 20 минут ішінде естіген ақпараттың 30%-ын, ал жарты сағатта 50%-ын ұмытып қалады екен. 1. Жаттығу.Сөзжұмбақтар, ойша санау, логикалық сұрақтарды шешу, өлеңдерді жаттау, шет тілдерін меңгеру - миды жұмыс істетуге арналған ең тиімді әдістер. Бұлар - пайдалы әрі жеңіл тәсілдер.
2. Жүзім шырыны.Күнделікті тамақтану мәзіріне жүзім шырынын қоссақ, есте сақтау қабілетіміз 20%-ға жақсарады. Жүзім шырыны күлгін түсті болуы керек. Оның құрамында миды жасартатын антиоксиданттар көп.
3. Физикалық белсенділік.Жаяу жүру, жүгіру мен билеу - денені жаттықтырып, есте сақтау қабілетін жақсартатын әдістің бірі. Мұндай белсенділік есте сақтауға әсер ететін жасушалардың пайда болуына септігін тигізеді.
4. Дауыстап айту.Егер біз телефон нөмірін, мекен жайын немесе біреудің аты жөнін дауыстап айтсақ, миымыз оны жаттап алады. Бұл жазып алу әдісінен әлдеқайда тезірек жүзеге асатын құбылыс.
5. Ұйқы.Жақсы ұйқы - денсаулық кепілі. Ұйқысын қандыратын адамдардың өмірі ұзақ болады. Ұйықтап жатқан кезде ағзамыз босаңсып, демалады. Жасартатын гормондар қызметі тездетіледі. Ұйқысы қанған ағза ақпаратты 2 есе жақсырақ есінде сақтайды.
13)Машиналық аударманы ойлап тапқаннан бастап, болашақ аударма ісінде, машиналық аударма адам аудармасының орнын басады деген дәйектер бар. Сіздің ойыңыз.
Аударманың лингвистикалық теориясының дамуына қосалқы күш болған нәрсе машиналар арқылы аударма жасау жүйесін құру болды. Тез арада басып шығаратын электронды-есептегіш машиналардың пайда болуы үлкен сенім ұялатты. Барлық аударманы тез және арзан бағаға аударып беретін компьютерлер аудармашының орнын басты. Компьютерлер шифрленіп қойған яғни жасырылған хабарламаларды аударуда нәтижелі қолданылды, тілдің көмегімен шифрленген түпнұсқа да аударылды. Машинамен аударылған алғашқы аудармалар айтарлықтай нәтиже бермеді, бірақ жаңа дәуір компьютерлері үлкен көлемде еске сақтау қабілетімен бұл жұмысты еш қиындықсыз атқарады деген сенім болды. Алайда уақыт өте келе машинамен аударылған аудармалардың негізгі мәселелері (проблемалары) оның есте сақтау қабілетімен байланысты емес екендігі анықталды. Бұл қиындық машиналарға аударма кезінде кездесетін қиындықтарды адам сияқты жеңіп шығатын программаның енгізілмегенінен болды. Осы жерде адам аударманы қалай сәтті жасайды деген сұрақ туды, бұған ешкім жауап бере алмады, өйткені аударма кезіндегі адам қабілетінің ерекшелігі түпкілікті зерттелмеген еді. Сондықтан машинаның көмегімен пайдаланатын көптеген лингвистер енді өздерінің назарын аударманы аударатын адамдардың қабілетін зерттеуге аударды, осы жерден машина мен аударуда кездесетін қиындықтарды жеңетін амалдар іздеді.
14) Ізбе-із және ілеспе аудармашылардың жұмысын салыстырыңыз. Ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айшықтаңыз.
Ілеспе аударма - бастапқы мәтінді тыңдап қабылдай отырып, ілесе, қосарласа, бір мезгілде аудару. Аударудың бұл түрі түпнұсқа мәтіннің айтылуымен қатар жүріп отырады. Арнаулы кабинеттерде ілеспе аударма түпнұсқаның мәтінін сөйлеушіге (мәтіннің авторына) ілесе отырып оқу арқылы, кей жағдайда сөйлеушінің ауызша баяндалған сөзін алдын ала дайындықсыз тікелей аудару арқылы жүзеге асырылады.Ғалым Ә.Тарақов ілеспе аударманың күрделілігін танытатын төмендегідей белгілерді атап өтеді:а) бір мезгілде тыңдап әрі сөйлеу қажеттілігіне байланысты туындаған психофизиологиялық дискомфорт;ә) баяндамашы не жарыссөзге шығушының микрофондағы сөзінің қайталанбауына қатысты психикалық кедергі. Өйткені баяндамашыны тоқтатуға, болмаса түсінбеген, не қалып қалған сөзін қайталап сұрауға болмайтындығы; б) аударманың қайталанбауына және үлкен аудитория тыңдаушыларына байланысты психикалық кедергі. Аудармада қателескенді қайта түзеуге болмайтындығы әрі кешірім сұрауға келмейтіндігі;в) сөз сөйлеудің жылдамдығына байланысты психофизиологиялық кедергі
Ізбе-із аударма ─ мәтін тыңдалып болғаннан кейін жасалатын ауызша аударманың түрі. Ізбе-із аударманы шартты түрде екіге бөлуге болады. Олар: парақтан аудару және абзацты-фразалы аударма. Ауызша аударманың бұл түрі жауапты келіссөздер, саяси, экономикалық-қаржылық, құқықтық және басқа да мәселелер төңірегіндегі ресми кездесулер кезінде, пресс-конференцияларда, семинарлар мен дөңгелек үстелдер кезінде жүзеге асады.
15) Әр адамдар аударма сөзін әрқалай түсінеді. Аудармашы еместерге бұл- мәтін; аудармашыларға - біріншіден,процесс. Неліктен?
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс-әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы "бір тілден екінші тілге аудару делінеді", бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласын. Адамзат аударма арқылы араласып-құраласады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әректі өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-қатынастың өз жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі - аударма. Бұл тұрғыдан қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де болады.
16) Аударманың түрлі бөлімдері блады. Егер сіз жұмыс іздеген жағдайда қай бөлімді таңдар едіңіз?
Көркем аударманы таңдайтын едім. Көркем аудармада түпнұсқаның көркем әдебиеттің белгілі бір жанрына жататындығына байланысты аударманың түр ішіндегі бөлімдері болады. Бұндай аударманың түр ішіндегі бөлімдері қатарына поэзия, пьесса, сатирикалық шығармалардың, әдеби прозаның, ән сөздерінің аудармалары жатады. Шығарма аудармасының мына немесе ана жанр санатына жатқызылуы шартты сипатта және бұл жанрдың өзіндік ерекшелігі аударманың нәтижесіне қаншалықты әсер ететініне байланысты болады.
17) Жазбаша және ауызша аудармашыларға ғаламтордың пайдасын бағалаңыз.
Екі аударма бөлімдерінде де аударманың ғаламтор өте маңызды рөль атқарады. Мемлекеттік тілді дамыту аясында қоғамымыздың барлық қызмет салаларында сөздердің, мамандандырылған терминдердің және сөз тіркестерінің қазақ тіліне аударылуы жайлы ақпаратты тез әрі толық ұсынатын бағдарламалық құралдарға деген сұраныс жоғарлап отыр. Терминологиялық лексиканы сәйкестендіру және терминологиялық қорды толықтыру жөніндегі міндет те өзекті болып отыр деп айтуға болады. Қажетті шаралардың қатарында - қазақ терминологиясын жүйелендіру бойынша жаңа талаптарды жасап шығару, терминдер мен атауларды қазақ тілінің негізгі ережелері мен жазба нормаларына сәйкес реттеу. Қазіргі кезде жаңа ЭЕМ-дер күнбе-күн пайда болып, олардың даму процесі үздіксіз ғылыми-техникалық процеске айналып отыр. Сонымен қатар информацияны өңдеу, жинау және беру тәсілдері де күннен күнге дамып келеді. Күн сайын компьютермен жұмыс істеп отыру немесе сот залында бір тілдің сөздерін, құрылыс орамдарын басқа тілге аудару кімге ұнайды? Кезкелген адамның қолынан келебермейтінді айтпағаннын өзінде.
18) Жазбаша және ауызша аудармашылардың жұмыс кезеңдерін сипаттаңыз.
Аударма ісінің жаңа түрлері пайда болды: синхронды аударма, кинофильмдерді дыбыстау, радиохабар, телехабарлама аудармалары. Көп мөлшерде аударылған кітаптардан басқа, ауызша және жазбаша аударылған материалдар жиынтығы әртүрлі ұйымдар мен мекемелерде қолданыла бастады. Аударма ісімен тек кәсіби аудармашылар ғана айналыспады, бұл іспен басқа да мамандық иелері, шетел тілдерін білетін инжинер, кітапханашылар, елшілер, хатшылар (референттер), мұғалімдер, ақпараттық орталық мамандары да айналыса бастады. Осыдан кейін аудармашылардың үлкен армиясын даярлап шығарудың қажеттілігі туды. Ендігі жерде кәсіби аудармашыны бұрынғыдай "жекелеп оқыту" деп аталатын әдіс (методикасы) бойынша даярлау қажеттігі болмай қалды. Бұрынырақ аталған әдіс бойынша бір тәжірибелі маман бірнеше оқушыны даярлай алушы еді, осылайша оны аудармашы шеберлігінің қыр-сырымен таныстыратын.Жазбаша аудармада фрилансер болып істейді,ал ауызша аудармада белгілі бір конференцияларға барады немесе күнделікті жұмыс істейді.
19) Аударма-қоланушылармен жұмыс істегенде пайда болатын мәселелер. Оларды сипаттаңыз.
Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, ол соғұрлым қымбат аударма және соғұрлым көп уақыт алады,(егер жұмысқа, барлық басқа жұмыстарды алып қойып, бір аудармашы кіріссе, асығыстық жасап және жиналған шаршағандықтан ол түкке тұрмайтын қателер жіберіп және оларды аңғармауы мүмкін, ол бұл жұмыстың құнын жылдам орындау тарифімен алады; егер тапсырманы бірнеше аудармашыларға берсе,онда терминдерді әр түрлі болып), жұмыс қымбатқа түседі.Неғұрлым аударма үшін аз төлеуге бейім болсаңыз, соғұрлым сенімділігін қамтамасыз ету қиын және қисынсыз шығыннан қорғау қиын болады (төмен тарифпен тек мамандығы жоқтар істейді; олардың аударма дағдысы, тілді білуі, анықтама әдебиетпен және басқа құралдармен жұмыс істеу, сол сияқты редакциялау жеткіліксіз, одан басқа, мамандығы жоқ аудармасы жалғыз жұмыс істесе, ол жұмысты жалғастыруды басқаға бере алмайды, не оған мамандыққа сай тәртіп, қажетті ырғақта істеу жетпейді) Тегін және дұрыс аударма туралы идеалды арманға нақты жағдай шек қойылады, бұл аудармашыға қажет. Егер тапсырыс беруші өзіне алғысы келгенін алса, онда оларға аудармашы керек болмас еді, немесе олар орындау үшін талаптарын айтып және істелген жұмысқа ақша төлеуді де өздері шешкен болар еді, аудармашылардың талаптарына құлақ аспай. Біз орындалған жұмыс үшін ақша алғымыз келетіндіктен, біз мүмкіндігінше тапсырыс берушінің талаптарын орындауымыз керек
20) Ізбе-із және ілеспе аудармашылардың жұмысын салыстырыңыз. Ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айшықтаңыз.
14 сұрақта тұр
21. Кәсіби аудармашы мен жас аудармашының арасындағы айырмашылықтарды түсіндіріңіз.
Кәсіби аудармашылар аударма жасамас бұрын, көп сұрақтар қояды.
Жас аудармашылар негізінде кез-келген аударма түріне кірісіп кете береді. Оның сұрақтары болмайды немесе оны қоюға жүрексінеді, себебі өзінің тәжірибесіздігін көрсеткісі келмейд.
Тәжірибенің де кері әсері болады. Кейбір кәсіби аудармашылар потенциалды тапсырыс берушіні үйретіп, онымен сөзге келіп қалады.
Тағы бір айырмашылық тәжірибе жөнінде. Егер тәжірибе болмаса жас аудармашының жұмысқа тұруы қиын. Әрине, бұл барлық салаға байланысты.
22. Егер тұтынушы аударма сапасымен қанағаттанбаса және аудармашыға ақшасын төлеуден бас тарқан жағдайда, аудармашы не істеу керек?
Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, ол соғұрлым қымбат аударма және соғұрлым көп уақыт алады, жұмыс қымбатқа түседі.
Неғұрлым аударма үшін аз төлеуге бейім болсаңыз, соғұрлым сенімділігін қамтамасыз ету қиын және қисынсыз шығыннан қорғау қиын болады. Тегін және дұрыс аударма туралы идеалды арманға нақты жағдайда шек қойылады, бұл аудармашыға қажет. Егер тапсырыс беруші өзіне алғысы келгенін алса, онда оларға аудармашы керек болмас еді, немесе олар орындау үшін талаптарын айтып және істелген жұмысқа ақша төлеуді де өздері шешкен болар еді, аудармашылардың талаптарына құлақ аспай. Біз орындалған жұмыс үшін ақша алғымыз келетіндіктен, біз мүмкіндігінше тапсырыс берушінің талаптарын орындауымыз керек. Талаптарды толық қанағаттандыру мүмкін болмайтындықтан, тапсырыс беруші де осыны түсінуі керек. Сенімді аударма алу үшін нарық бағасын төлеп және шын мерзімін тағайындайды; сенімді аударма тез алу үшін, жоғары ақы төлейді. Бұл экономикалық қарапайым заң, ал экономиканы тапсырыс берушілер біледі.
Тұтынушының тапсырысы қабылданбас бұрын, ол және аудармашы немесе аударма компаниясы белгілі бір келісім шартқа тұрады. Бұл келісімшартта аударма ақысының қашан төлену керектігі көрсетіледі. Егер тұтынушыны бұл мерзім қанағаттандырмаса, онда ол аудармашымен, ақыны басқа мерзімде төлейтіндігі туралы өзара келісім жасауына болады. Егер көрсетілген уақытта ақы төленбесе, аудармашы қарызды төлеу туралы міндеттеме-хат жібереді. Хатта сотқа шағымдану туралы көрсетуіне болады.
23. Аудармашы мен тұтынушының арасындағы қарым-қатынаста түрлі мәселелер туындауы мүмкін. Неліктен?
Кейде клиенттің талаптары шындыққа жанаспайды, ақылға симайтын не тіпті орындалмайтын, мысалы, маркетингтің басшысы жарнама ұрандары әр түрлі 14 тілде түпнұсқамен дәлме-дәл болуын талап етеді, аудармашылар барлық 14 тілде осы талаптарды сақтап, өздерінің кері аудармасын ұсынулары керек. Осындай жағдайларда аудармашы осы жұмысқа кірісіп, орындауға дайын екенін шешуі керек және шындыққа жанаспайтын талаптарды толық орындауға мүмкіндігі жоқ болса да, клиенттің талаптарын қанағаттандыратын әдістері бар жоғын шешуі керек.
24. Егер тұтынушы аударма сапасымен қанағаттанбаса және аудармашыға ақшасын төлеуден бас тарқан жағдайда, аудармашы не істеу керек?
қайталанған
25. Аударма процесі дегеніміз не?
Аударма процесі - ұлт пен ұлттың тілдік, әлеуметтік, саяси-экономикалық қатынастарына әсер ететін күрделі де жан-жақты сала. Оның қызметін саралай келе, төмендегіше анықтама беруге болады:
1) Аударма сөзінің астарында белгілі бір тілдегі сөйлеу тілін - ауызша немесе жазбаша мәтінді, сөзді басқа тілде қайталап жеткізу саналады. Аударма процесі (оның нәтижесі) қостілділік жағдайында, яғни бұл қатынас үрдісінде екі тілдің қатысуы негізінде, демек тіларалық жағдайда өтеді. Сондықтан аударманы ауызша немесе жазбаша мәтінді тіларалық қайта құрастыру немесе трансформациялау деп анықтауға болады. Сонымен бірге аударма бір тілде айтылған ойларды (сезімдер мен эмоция) басқа тілдік құралдармен жеткізу барысында айқындалады немесе бір тілдегі (негізгі тілдегі) материалды басқа тілдегі (аударма тілі) баламалық мәтіндік материалмен ауыстыру болып табылады. Осылайша аударма процесі қостілділік жағдайының шартындағы психолингвистикалық қызметтің күрделі түрі саналады.
2. Аударма - тіл қызметінің бір түрі ретінде бір тілде айтылған ойларды басқа тілдің құралдарымен соған сәйкестікте немесе толық құндылықта беру процесі. Сәйкестіктегі және толық құндылықтағы аударма түпнұсқаның ерекшелігі мен мазмұнын дәл және толық түрде жеткізумен бірге, оның тілдік түрлерін барлық құрылымдық ерекшеліктерімен, стилімен, лексика және грамматикасымен қоса есептегенде, аударма жасалатын тілдің мінсіз үйлесімділігімен тиянақталады.
3. Қандай да бір мәтінді немесе ауызша сөйленген сөздерді басқа тілдік құралдармен жеткізу.
4. Бір тілден екінші тілге аударылған мәтін (немесе ауызша сөйленген сөз).
5. Аудармашы қызметінің нәтижесі - мәтін.
6. Бір тілде айтылған ойларды (сезімдер, эмоциялар) басқа тілдік құралдармен жеткізу процесі.
7. Бір тілде күні бұрын баяндалған сөз мағыналарын басқа тілдік құралдармен беру.
8. Аталған сөз сөйлеу шығармасында мазмұндалған ақпаратты басқа тілдік құралдармен жеткізу.
9. Соған сәйкес келетін құралдармен толық құнды ақпарат беру.
10. Аталған тілде ұсынылған ауызша немесе жазбаша мәтінді басқа тілде (ауызша немесе жазбаша) тіларалық қатынаста қайта тудыру және трансформациялау.
11. Бір тілдегі мәтіндік материалды (негізгі түпнұсқа тіл) басқа тілдегі баламалы мәтіндік материалмен (аударма тілінде) ауыстыру.
12. Сөйлеу тілі коммуникациясының қостілділік жағдайында өту процесі.
13. Коммуникация қызметін ұлғайтатын сөйлеу қызметінің түрі. Бұл негізгі сөзбен қабылдап пайдаланатын кодтар бір-біріне сайма-сай келмеген жағдайда мәліметтерді жеткізу мақсатында жасалады.
14. Бір тілде жасалынған мәтінді басқа бір тілде қайта жасап шығару - ақпаратты қайта өңдеу процесі.
15. Белгілі бір өнер шығармасында мазмұндалған әртүрлі ақпаратты жеткізу барысында соған сай бейнелеу құралдарын іздестіру, сонымен бірге бастапқысына түр бойынша (ішкі және сыртқы) мейлінше толық сәйкестіктегі жаңа мәтінді табу ерекшелігі. Бұл әсіресе, көркем мәтінге қажетті жағдай.
16. Бастапқы мәтін мазмұны мен түрін толық сақтау кезіндегі басқа тілдің құралдарымен бір тілге келіп түскен ақпараттарды жеткізетін қос тілділік жағдайындағы сөйлеу тіліндегі қатынас процесі.
17. Тіларалық коммуникация үшін қажетті мәліметтерді жеткізу мен қабылдауға бағытталған сөйлеу тілінің қызметі.
18. Түпнұсқада бейнеленген шындықты қайта жасап шығу.
19. Сәйкестік мағыналық инварианты арқылы белгіленеді. Инвариант - тілдік бірлік құрылымы.
20. Аударма тек түпнұсқада бейнеленгеннің бәрін жеткізіп қана қоймауы тиіс, сондай-ақ ол онда қалай бейнеленгенін көркемдігімен жеткізуі тиіс.
21. Салыстырмалы семантикалық зерттеулер және т.б. үшін, жайшылықта қос тілді лексикография үшін, екі немесе бірнеше тілдің және олардың бірліктерінің арасындағы семантикалық сәйкестікті іздестіру мақсатындағы салыстыру жасау.
22. Бір тілдегі мәтінді екінші тілдегі мәтінмен ауыстыратын тілдік операция. Аударманы бір тілдегі (негізгі тілдегі) баламалық мәтіндік материалмен ауыстыру ретінде де айқындауға болады.
23. Аударма - негізгі тілдегі мәтінді аударма тілінде балама жасауға негізделетін мәтінді өңдеу және вербализациялау процесі, яғни мүмкіндікке орай түпнұсқаны мазмұндау мен стилистикалық мағынасын жеткізу.
24. Аударма тіларалық және халықаралық коммуникацияның бір жақты бағытталған екі желілі процесі ретінде анықталуы мүмкін. Мұнда осыған сай мақсатты түрдегі талдау негізінде бастапқы мәтіннен соң бірінші не басқа тілдік және мәдени ортада ауыстыратын қайталама мәтін (метатекст) жасалады.
25. Ешқандай өзгертуге мүмкіндік бермейтін түпнұсқаны толық құндылықта ауыстыру.
26. Қостілділік жағдайында ақпаратты қайта өңдеу процесі.
27. Бір тілде айтылған ойды басқа бір тіл құралдарымен қайталап жеткізу.
28. Сөз сөйлеу коммуникациясының әралуан түрінің бірі болып танылады, осының барысында мәтін талқыланады және жасалып шығады.
29. Аударма - сөз сөйлеу қызметінің бір түрі. Оның мақсаты сөз сөйлеу құрылымын қайта құру болып табылады, нәтижесінде мазмұнның өзгеріссіз жоспары сақталумен бірге, ойды жеткізу жоспары да өзгереді, бір тіл екіншісімен ауыстырылады.
30. Тілдік дәнекер түрі, қоғамдық негізде белгіленген, бұл барынша мүмкіндік мөлшерінде жанама түрдегі қос тілді коммуникацияны тұтастылығымен, тиімділігімен және қатынастағы табиғилығымен кәдімгі бір тілді коммуникацияға жақындату болып табылады.
31. Аударма - халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арасындағы үзілмейтін процестердің бірі.
32. Белгілердің бір жүйесінен екінші жүйесіне ауысу.
33. Аудармашының аударылатын тіл мәтінін қабылдауынан бастап аударма тілін жасауға дейінгі қызметі.
34. Ақпаратты жеткізу жолымен жүзеге асырылатын коммуникация актісі (ауызша және жазбаша). Яғни бір тілдегі ақпаратты жеткізуші арқылы екінші тілдегі адамға жолдауы, басқаша айтқанда, қос тілді коммуникация актісі.
35. Сөз немесе оның грамматикалық құрылымы және түпнұсқа тілінің басқа құралдары аударылмайды, түпнұсқаның мазмұны, ойы аударылады. Ойды айқын жеткізуге бірнеше дұрыс аударма нұсқалары жасалады.
36. Қандай да бір мәтінді немесе ауызша сөйленген сөзді мазмұны мен түр бірлігін сақтау негізінде басқа тілдің құралдарымен қайта жасап шығу.
Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С.Бархудароваударма дегеніміз - бір тілдің сөйлеу (тілдік емес!) шығармашылығын, мазмұн межесін (план выражения), яғни мағынасын өзгеріссіз (!) екінші тілдің сөйлеу шығармашылығына айналдыру процесі деп атайды[1, 11-б.]. Яғни ғалымның мұнда аудармаға қойып отырған ең басты талабы - мағынаны өзгеріссіз беру болса керек және жалпы алғанда бұған ешкімнің де күмәні бола қоймас деп санаймыз. Алайда бұл пікірге Дж. Кэтфорд: ...Аударатын тіл (шығыс тіл) мен аударылатын тілдегі (кіріс тіл) мәтін бір ғана мағынаны білдіреді немесе аударма процесінде мағына ауысуы болады деген пікірдің негізі жоқ. Мағына, біздің ойымызша, белгілі бір тілдің өзіндік қасиеті, - деген түзету енгізеді [2, 35-б]. Біз бұл ғалымның әр тілдің өзіндік ерекшелігін баса айтып отырғанын қолданғанымызбен, осы аударатын және аударылатын тілді тұтынушы халықтардың адамзаттық ортақ танымын, яғни қандай тілдік бірлік арқылы білдірсе де, негізгі мағына сақталатынын жоққа шығаруға болмайтынын баса айтып өткіміз келеді.
Аударма жасаудағы мазмұн мен тұрпат межесін сақтау аударма процесінде ұлттық колоритті сақтау мәселесіне алып келеді. Ғалымдардың көпшілігі аударылатын мәтінде кіріс (аударылатын) тілдің лингвистикалық заңдылықтарын сақтаумен қатар, шығыс (аударатын) тілді қолданушы халықтың ұлттық колориті сақталуы тиіс деген пікірде: ...аударылатын мәтін аударушының мәдениетіне көшірілуі тиіс болғанына қарамастан, аударылған мәтінде шығыс тілді қолданушының мәдени колоритін сақтауы керек [3, 11-б.]. Демек аударма - тіларалық қатынасты қамтамасыз етіп, маңызды әлеуметтік, белгілі бір қоғамның өзінен тілі, мәдениеті, өмір сүру дағдысы өзгеше басқа бір қоғаммен қатынас орнату қызметін атқаратын құбылыс.
В.Н.Комиссаров аударма жайлы Д.Селесковичтің мына пікірін келтіреді: ...кез келген аударма - бұл түсініктеме (интерпретация). Аудармаға төрт элемент қатысады: Х тілдегі сөйлеу сөйленімі (речевое высказывание), аудармашының осы мағынаны түсінуі және У тіліндегі мағынасын беруі. Жалпы алғанда, бұл тілдік бірліктерге жүргізілетін операция емес, идеяларға жүргізілетін операция, сондықтан аудармашы тілдік мазмұнды ғана емес, сөйленім мазмұнын түсіндіріп, түпкі мағынаға жетеді [4, 39-б.].
Аударма процесі үш кезеңнен тұрады: 1) талдау кезеңі - түпнұсқа құрылымы шығыс тілдің ядролық құрылымына айналады (шығыс тіл аясындағы трансформация); 2) аудару кезеңі - шығыс тілдің ядролық құрылымы кіріс тілдегі балама ядролық құрылымдармен ауыстырылады (тіларалық трансформация); 3) жинақтау (синтез) кезеңі - кіріс тілдің ядролық құрылымы аударма мәтінінің (терминальды) құрылымына айналады [5]. Демек аудармашы аударатын мәтінді оқып шығады да, оның негізгі мазмұн межесін саралайды. Содан кейін осы мазмұн межесін аударылатын тілдің қандай тұрпат межесі арқылы беруге шешім қабылдайды. Алайда осы мәтінді аудару кезінде аудармашы тек тілдік бірліктердің жиынтығын екінші тілдің құрылымдық тілдік бірліктері арқылы беріп қана қоймайды.
Аударма процесінде мәтінді аударуда төмендегідей факторлар әсер етеді:
1) аударылатын мәтіннің ерекшелігі мен сипаты: а) мәтіннің функционалдық сипаты; ә) түпнұсқа мен аударма арасындағы уақыт және кеңістік қатынастары; б) түпнұсқаның жанрлық сипаты; в) түпнұсқаның шығыс (аударылатын) тілдің жалпыхалықтық нормасына қатынасы;
2) аударма процесінің жүргізілу жағдайлары немесе шарттары:
3) аударма процесіне қатысушылар [4, 172-184-бб.]. Осы факторлардың барлығына дұрыс бағдар жасап, мәтіндегі тілдік және экстралингвистикалық жағдаяттарды меңгере алған аудармашы ғана толыққанды мазмұнда аударма жасай алады деуге болады.
Жоғарыда аударма тек тілдік бірліктерді ғана тәржімалап қою емес дегенбіз. Алайда аударма процесінде негізінен басты рөл атқаратын - мәтін, яғни тілдің әртүрлі деңгейіндегі бірліктердің сөйлеудегі жұмсалымы. Ал аударма тілдің қай деңгейінде жүзеге асады деген сұраққа Л.С.Бархударовтың төмендегі пікірімен жауап беруге болады:
1) фонема (графема) деңгейіндегі аударма;
2) морфема деңгейіндегі аударма;
3) сөз деңгейіндегі аударма;
4) сөз тіркесі деңгейіндегі аударма;
5) сөйлем деңгейіндегі аударма;
6) мәтін деңгейіндегі аударма [1, 176-184-бб.]. Бұл пікірге былайша кеңірек түсінік береміз: фонема деңгейіндегі аудармаға аударатын тілдегі бірліктерді аударылатын тілдің фонетикалық заңдылықтарына сай икемдеу болса, аударатын тілдегі бірліктерге аударылатын тілдің морфологиялық қосымшаларын жалғау; ал қалған деңгейлердегі аударма түрлері аударма процесімен айналыспайтындарға да түсінікті деп ойлаймыз.
26. Аударма жасаудың техникасы дегеніміз не?
Аударма жасаудың техникасы - қостілділік жағдайында аударма процесінде пайдаланылатын кәсіби тәсілдердің жиынтығы. Аудармашының мәтінді талдау негізінде оның морфологиялық құрылымын, бейресми сөздердің грамматикалық категориясын, олардың мағыналық байланысын тез қалпына келтіре білудегі кәсіби шеберлігі, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін білу және онымен жұмыс істеу қабілеті.
Түпнұсқадағы ақпаратты сіңіру әдетте мағынаны түсіну деп аталады. Бірінші кезеңде аудармашы түпнұсқаның аударылатын үзіндісіндегі ақпаратты, сондай-ақ лингвистикалық және жағдаяттық контекстегі ақпаратты да алып, осы ақпараттың негізінде өзі келесі кезеңде жарыққа шығаратын мазмұн туралы қажетті ой-түйін жасауы тиіс... бірінші кезеңде аудармашы не түсінсе, соны аударады... аударма процесінің екінші кезеңі аударма мәтінін жасауда тілдік таңбаларды таңдаудан тұрады. Бұл аудармашының кіріс тілдегі сөйлеу әрекетін көрсетеді. Аудармашының стратегиясын көрсететін бұл екінші принцип әдетте түпнұсқаның таңбасын емес, мағынаны аудару талабы делінеді және түпнұсқаның тұлғасын (формасын) көшіруге жол бермеу болып табылады. Аударма стратегиясының үшінші принципі аудармашы аударылған және аударған мәтініндегі қандай да бір маңызды мағыналық элементтерді анықтаудан тұрады. Аудармашының төртінші стартегиялық принципі тұтас мәтінді түсіну жекелеген бөліктердің мағынасынан маңызды болып, тұтас мәтіннің мағынасын дұрыс беруде жекелеген детальдарды құрбандыққа шалуға саяды. ... тағы бір ереже - аударма кіріс тілдің нормаларына сай болуы тиіс [4, 187-199-бб].
Аударма процесінде ең алдымен аударатын тілдегі лексикалық бірліктердің аударылатын тілдегі баламасын дәл қолдану маңызды. Сонымен қатар аудару процесінде баламалықтың төрт түрін атауға болады. Аударманың бірінші түрдегі баламалылығытүпнұсқаның коммуникацияның мақсатын құрайтын мазмұндық бөлігін ғана сақтаудан тұрады. Баламалылықтың екінші түрінде түпнұсқа мен аударма мазмұнының жалпы бөлігі коммуникацияның бірдей мақсатын ғана көрсетіп қоймайды, бірдей тілден тыс жағдаятты береді. Түпнұсқа мен аударманы салғастырудың үшінші түрінің төмендегідей ерекшеліктері болады: 1) лексикалық құрам мен синтаксистік құрылымында параллелизм болмайды; 2) түпнұсқа мен аударма құрылымын синтаксистік трансформация қатынасы арқылы байланыстыру мүмкін болмайды; 3) аудармада түпнұсқадағы коммуникациялық мақсат пен жағдаят бірдей сақталады; 4) аудармада жалпы ұғым сақталып, олар арқылы түпнұсқадағы жағдаят сипатталады. Баламалылықтың төртінші түрінде, жоғарыдағыларды қоса алғанда, аудармада түпнұсқаның синтаксистік құрылымының, мағынасының айтарлықтай бөлігі көрініс табады. Түпнұсқа мәтінінің құрылымдық ұйымдасуы аударылатын мәтіннің жалпы мазмұнына енетін белгілі бір ақпаратты айқындайды... Баламалылықтың соңғы бесінші түрінде түпнұсқа мен аударма мазмұнының барынша жуықтатылуына қол жеткізіледі [4, 52-78-бб.].
Ал дәл баламасы жоқ лексикалық бірлікті берудің төмендегідей жолдары кездеседі: а) транслитерация; б) калькалау; в) сипаттамалы (түсіндірмелі) аударма; г) жуықтатылған (ұқсас) аударма; д) антонимдік (қарама-қарсы) аударма [4, 104-121-бб.]. Баламасы жоқ сөзді аударуда аталған тәсілдер арқылы сәйкестік орнату болмаған жағдайда сипаттау тәсілі қолданылады.
Құрылымдары әртүрлі тілдердің грамматикалық өзіндік ерекшелігі болатындығы белгілі. Кез келген тілдің өзіндік грамматикалық формасы нақты грамматикалық мағына білдіретіндіктен, сол грамматикалық мағынаны аударылатын тілдегі сәйкес құрылымдармен беру қажет. Ал кейде грамматикалық бірліктің мағынасы артық деп саналған жағдайда (егер бұл мәтіннің жалпы мазмұнына әсер етпейтін болса) белгілі бір грамматикалық мағынаны тастап кетунөлдік аударма деп аталады [4, 150-бб.]. Алайда грамматикалық мағынаны ескермеу көп жағдайда сөйленім мазмұнының толық берілмеуіне алып келетінін есте ұстау керек.
27. Аудармаға қандай талаптар қойылады?
Аударма процесінде аударма өніміне және аудармашыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz