Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Ауыл Шаруашылық Министірлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
___________ КББ кафедра меңгерушісі
____________ М.Д. Есекешова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық ерекшеліктері
Мамандық 5В012000 Кәсіптік оқыту
Орындаған _________ Қойлыбек Аягөз
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.м., аға оқытушы _________ З.Т. Байжанова
Астана 2018
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Факультет: Компьютерлік жүйелер және кәсіптік білім беру
Кафедра: Кәсіптік білім беру
Мамандығы: 5В012000 Кәсіптік оқыту
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ Есекешова М.Д.
қолы аты - жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент Қойлыбек Аягөз
(тегі, аты, әкесінің аты)
дипломдық жұмысты орындау бойынша
тапсырма
Жұмыстың тақырыбы:
Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық ерекшеліктері
______________20___ж. № _____ бұйрықпен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі _________________________
Жобаның шығыс мәліметтері ___________________________________ __
___________________________________ __________________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ ___________________________
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі)___________________________________ __________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _______________________
___________________________________ ______________________________
Ұсынылған негізгі әдебиет___________________________________ ____
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Экономикалық бөлім
Қоршаған ортаны қорғау
Еңбек қорғау
Норма бақылау
Тапсырманың берілу күні___________________________________ ____
Жобаның жетекшісі___________________________________ __________
Қолы, аты-жөні, лауазымы
Тапсырманы орындауға алған студент____________________________ __
(студенттің аты-жөні, қолы)
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы
2.Қазақстан Республикасында білім берудің 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
3Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты,2012
4Қазақстан Республикасы Конституциясы
5. Қазақстан-2030 Даму стратегиясы
6.Қазақстан Республикасының Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы Заңы
7. Қазақстан Республикасының Еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз етудің 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламасы
8. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы
Анықтамалар
Қарым- қатынас - адамның өзге қоғам мүшелерімен өзара әрекеттесуінің айрықша формасы.
Педгогикалық қарым-қатынас - білім алушылардың мотивациясының дамуы мен оқу-іс-әрекетінің шығармашылық сипатын дамыту үшін, оның тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең тиімді жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартулар мен белгілеулер
Кіріспе
1 Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастырудың теориялық мәселелері
1.Педагогикалық қарым-қатынас және оның зерттелу жағдайы
1.2 Педагогикалық қарым-қатынасты меңгерту ерекшеліктері
1.3 Педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға технологиялық амал
2Кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру тәжірибесі
2.1Педагогикалық қарым-қатынастың білім беруде функционалдық және құрылымдық сипаттамаларын жүзеге асыру ерекшеліктері
Кәсіптік білім беруді тәжірибелік-бағдарлық тұрғыдан ұйымдастыруда белсенді оқыту әдістерін қолдану
2.1Колледждерде белсенді оқыту әдістерін қолдану жағдайлары
2.2Колледждердегі сабақтарда белсенді оқыту әдістерін жаңаша қолдану
2.3Тәжірибелік-бағдарлық оқытудағы белсенді әдістерді қолдану тәжірибелік жұмысы және оның нәтижелері
3Экономика
4Қоршаған ортаны қорғау
5Еңбек қорғау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауына сүйенсек, білім беру реформасының басты өлшемі тиісті білім, білік алған еліміздің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі керек. Ал бұл міндетті өз пәнінің білікті маманы, кәсіби компоненттілігі дамыған, мықты шеберлігімен таң қалдырар педагог қызметкер ғана жүзеге асыра алады деген болатын. [1]
Педагог әрқашанда өзін қоғам талабына сай үздіксіз тәрбиелеп отыратын, адамдармен, әсіресе, оқушылармен қарым-қатынасқа тез түсе білетін, ұйымдастырушылық қабілеті бар, өз пәнін жетік білетін әрі таланты мен тәжірибесі тоғысқан, өзінің қоғамындағы саяси өмірге белсенді араласып, өз елі мен жеріне деген сүйіспеншілігі негізінде оқушыларға үлгі болуы керек.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев "Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелер міндет ауыр" [2] деген болатын. Заманауи талаптар қазіргі педагогтан тек өз пәнінің терең білгірі болу ғана емес, тарихи танымдық, педагогикалық-психологикалық сауаттылық, саяси экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылық негіізінде қарым-қатынас ұйымдастыру арқылы заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс жүргізуді қажет етеді.
Демек, білім беру жүйелеріндегі қарым - қатынас мәселесі заман талабына сай өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан психологиялық, педагогикалық ізденістерде қарым-қатынасты ұйымдастыру ерекшеліктеріне тиісті назар аударып отырған. Бұл бағытта Л. П. Буева , Л. С Выготский, А.С.Золотнякова, И.С.Кон, Б.Ф.Ломов, А.А.Леонтьев, Б.Д.Парыгин, С.Л.Рубинштейн, А.А.Бодалев және т.б. ғалымдар [3] көп еңбек жасаған. Ал енді түрлі білім беру жүйелерінде қарым-қатынастың маңызды бір түрі ретінде педагогикалық қарым-қатынасқа баса назар аудару қажеттілігі бар.
Педагогикалық қарым - қатынас білім алушының ( оқушы, студент) психикалық дамуының қайнар көзі болып табылады. Педагогтар мен білім алушылар арасындағы өзара қарым - қатынастың дамуы, яғни педагогтың қарым - қатынасты ұйымдастыру деңгейі топтың және әрбір білім алушының жастық дамуына, өзіндік бағалауы даму деңгейіне, білім деңгейі, икемділік, дағдыларының даму деңгейіне тікелей әсер етеді. [4]
Педагогикалық қарым - қатынас жасау барысында білім алушылар өздерінің педагогқа, білім алу процесіне деген қатынастарын көрсетеді. Педагог пен білім алушылар арасындағы қарым-қатынас әртүрлі функция атқара алады. Бұл функциялар ерекшеліктеріне сай педагогикалық қарым-қатынасты кәсіптік білім беру жүйелеріндегі сабақтарда тиімді ұйымдастырып отыру кәсіптік іс-әрекет қыр сырын сеңгерген, білікті маман ретінде қоғамдық-өндірістік ортаға бейімделіп, бәсеке қабілетті тұлғаға айналдыру мүмкіндігін береді.
Сондықтан біздің дипломдық жұмыста қарастыратын басты мәселе кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру болып табылады.
Осыған байланысты дипломдық зерттеу жұмысының тақырыбы - Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық ерекшеліктері деп тұжырымдалды.
Кәсіптік оқу орнындағы білім алушылардың білім сапасын жоғарылату, олардың оқудағы және болашақ кәсіптік іс-әрекеттегі жетістіктерге жетуін қамтамасыз ету кәсіби білім беру жүйесіндегі оқыту процесінде педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде жүзеге асыру, білім алушылардың іс-әрекетін қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру теориясы мен практикасына сай тереңдете зерттеуді қажет етеді. Сондықтан қазіргі кәсіптік білім беру жүйесінде сабақтардағы педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу өзекті мәселе қатарына жатады.
Зерттеу жұмысының объектісі: кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынас.
Зерттеу пәні: кәсіптік білім беру жүйесіндегі сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру жағдайлары.
Зерттеудің мақсаты: Кәсіптік білім беру колледждеріндегі оқытуда педагогикалық қарым-қатынасты заманауи талаптарға сай технологиялық негізде ұйымдастыру жолдарын жетілдіру мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеудің болжамдамасы: Егер кәсіптік білім беруде сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты заманауи талаптарға сай жүйелі технологиялық негізде ұйымдастырылса, онда болашақ мамандардың қарым-қатынас мәдениеті, жеке тұлғалық, іс-әрекеттік, инновациялық және технологиялық, әдіснамалық негіздегі білім, біліктері мен құзіреттіліктері ұштастырыла дамытылады, бұл болашақ маманның әлеуметтік ортадағы кәсіптік іс-әрекетке қабілеттілігін жоғарылатуға әсер етеді, өйткені ұсынылған жүйе білім үдерісі субъектілерінің тұлғалық іс-әрекеттік құрылымына сәйкес дамыту мүмкіндігін береді.
Зерттеудің міндеттері:
- психологиялық-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жүргізу негізінде кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың теориялық мәселелерін талдау;
- кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға қатысты озат педагогикалық тәжірибемен танысу;
- колледждегі оқыту процесінде педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде жүргізуге қажетті әдістемелік нұсқаулар дайындау.
Зерттеудің жетекші идеясы: Кәсіптік білім беру жүйесіндегі оқыту үдерісінде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық лық негіздерін анықтау XXI ғасырдағы ғылыми-техникалық прогреске сай, нарықтық қоғамда бәсекеге қабілетті білікті мамандар даярлаудың бір жолы ретінде кәсіптік білім беру жүйесін қоғамның дамуына тікелей әсер етуші факторға айналдыра алады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне отандық және шетелдік педагогика, психология, философия, менеджмент сияқты ғылым салаларының зерттеу міндеттеріне сәйкестендіре алынған іргелі идеялары жатады.
Зерттеу жұмысы жүйелілік, жеке тұлғалық, әрекеттік, инновациялық сияқты әдіснамалық тәсілдерге, таным теориясына, оқыту үдерісінің заңдылықтарына, қоғам мен білім берудің интеграциясы, білім мазмұны, оқыту әдістері, педагогикалық технология теорияларына сүйене отырып орындалды.
Зерттеудің әдіснамалық базасы жеке тұлғаны әлеуметтендіру, әрекет, жүйе, сапа, бақылау, инновация, технология, оқыту туралы философиялық, психологиялық және педагогикалық теориялар мен тұжырымдамаларға негізделеді.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңы, нормативтік-құқықтық құжаттар, зерттеу мәселелеріне арналған отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері, жоғары оқу орындарының оқу-әдістемелік материалдары, тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар, нормативтік құжаттар, тұжырымдамалар.
Зерттеудің әдістері:
- зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау;
- қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын талаптарға қатысты материалдарды жүйелеу, оның педагогикалық жағдайларын негіздеу;
-кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға қойылатын талаптарға байланысты ресми және нормативтік құжаттар мен мерзімді баспа материалдарын жүйелеу;
-кәсіптік білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибесін талдау, салыстыру, зерделеу, жинақтау;
-тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды өткізу, алынған қорытынды нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу базасы: Кәсіптік білім беру колледждері
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық құндылығы:
1.Қазіргі заманның талаптарына сай кәсіптік білім беру жүйесіндегі сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға қойылатын талаптарды жетілдіріп отыруға ерекше назар аударылады, қажетті жаңа шаралар белгіленді, нәтижелі бақылаудың педагогикалық жағдайлары айқындалды;
2. Білім алушылардың білім сапасын көтеру олардың танымдық қызметімен өзара тығыз байланыста екендігі көрсетілді. Білім берудегі жаңа ақпараттық технологияларды қолдану ерекшеліктерін ескере отырып, педагогикалық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын жаңа талаптар арқылы жүйелендірілді;
3.Кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру жұмыстары жүйесі технологиялық негізде қарастырылады.
Барлық көрсетілген жаңалық элементтері білімнің жоғары сапасын қамтамасыз етуге бағытталған кәсіби оқу орындарындағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын талаптардың инновациялық үлгісін құрайды.
Зерттеудің практикалық мәні: Қоғамның қазіргі уақыттағы даму жағдайында кәсіптік білім беру жүйесінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын заманауи талаптар туралы материалдарды кәсіптік оқу орындары оқыту үдерісінде пайдалануына болады.
1 Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастырудың теориялық мәселелері
1.Педагогикалық қарым-қатынас және оның зерттелу жағдайы
Педагогикалық қарым-қатынас өмір сүру іс-әрекетінің түрлі салаларында адамдар қарым-қатынасының ерекше түрі деп қарастыруға болады. Себебі, бұл қарым-қатынас түріне өзара әрекет формаларының жалпы қасиеттері де, білім беру процесіне тән қасиеттері де қатысты.Осыған байланысты педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттаудан бұрын жалпы қарым-қатынас құбылысы мәнін қарастырып алған дұрыс.
Қарым- қатынас - адамның өзге қоғам мүшелерімен өзара әрекеттесуінің айрықша формасы. Қарым-қатынастың вербалды, бейвербалды түрлері бар. Олар коммуникавтік , интегративті, прецептивтік қызметтерді атқарады.
Жалпы алғанда, қарым-қатынас біріккен іс-әрекет қажеттілігінен туындайтын адамдар арасындағы байланысты дамытатын, күрделі процесс болып табылады. Қарым-қатынас барысында адамдардың танымдық хабарлар алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы жүзеге асырылады. [5]
Қарым-қатынасты тиімді жүзеге асыруы үшін ең алдымен, сөйлеуді меңгеру қажеттілігі бар. Себебі, сөйлеу арқылы ол өзінің ойын, білімін, өзінің сезімін басқа адамдарға жеткізе алады, сонымен бірге өзі басқа адамдардың ойын түсіне алады, олардың сезімдері мен ұмтылыстары туралы білуге мүмкіндік алады. Демек, сөйлеуді тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым қатынасы жүзеге асады деп түсінуге болады.
Сонымен қатар, адамдарға қарым-қатынастың түрлері жайлы білу қажеттілігі бар. Мұндай қарым-қатынас түрлеріне жататындар:
1.Маскiлi қарым-қатынастар - сұхбаттасушыға деген сезiмдерiн, эмоцияларын қарым-қатынас барысында көрсетілмейді; мұнда маскiлердi пайдаланып сұхбаттасушылардың сыпайлық, қаталдық, тұйықтық сияқты тұлғалық ерекшелiгiн түсіну мүмкіндігі бар.
2. Формалды рөлдiк қарым-қатынас - мұнда сұхбаттасушының тұлғасы мен әлеуметтiк рөлi маңызды рөл атқарады.
3. Iскерлiк қарым-қатынас - мұнда сұхбаттасушының iске деген тұлғалық ерекшелiгi, мiнезi, жасы, көңiл-күйi, iске деген қызығушылығы ерекше байқалады.
4. Достық қарым-қатынас - достардың рухани және тұлғалық қарым-қатынасы жүзеге асырылады.
5. Манипулятивтiк қарым-қатынас сұхбаттасушыдан белгiлi бiр пайда табуға бағытталған. Ол үшiн сұхбаттасушының тұлғалық ерекшелiгiне байланысты түрлi әдiстер пайдаланады.
6. Вербалды және вербалды емес қарым-қатынас. [6]
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізіне алынып отырған педагогикалық қарым-қатынас педагог пен білім алушының қарым-қатынасы сабақтағы, сыныптан тыс жұмыстарда, бос уақыттарындағы қарым-қатынасы кәсіптік білім беру процесінің нәтижелі басты шарты ретінде оқушының жеке басының қалыптасуының маңызды құралы болып табылады.
Мұны А.А. Бодашев , Н.В. Кузмина, В.А. Кан-Калик, А.А. Леонтьев, А.Н. Мудрик, А.К. Шербаков және т.б. зерттеулерінен байқай аламыз. [7] Бұл еңбектерде білім берудегі қарым-қатынас маңыздылығы дәлелденген.
Осы зерттеулер негізінде педагогикалық қарым-қатынас - мұғалімнің қолайлы психологиялық климат туғызуға бағытталған сабақта және сабақтан тыс уақытта білім алушылармен бірлесе жүзеге асыратын кәсіби қарым-қатынас деп қарастыруға болады.
Педагогикалық қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық процесс ретінде бірқатар қызметтер атқарады. Мұндай қызметке кіретіндер: жеке адамды тану; мәлімет хабар алмастыру; іс-әрекетті ұйымдастыру; өз мүмкіндіктерін байқату.
В.А. Кан-Калик бойынша кәсіптік - педагогикалық қарым-қатынас мынадай құрылымдық бөліктерден тұрады:
1. Педагогтың топпен болатын (алдағы) қарым-қатынасын бейнелеу (прогностикалық кезең);
2. Тікелей қарым-қатынасты ұйымдастыру;
3. Педагогикалық процесс барысында қарым-қатынасты басқару;
4. Жүзеге асқан қарым-қатынасты талдау және оны алда тұрған іс-әрекетке сай бейнелеу. [8]
- Бейнелеу кезеңі аудиторияның ерекшеліктері ретінде оның танымдық сипатын, қиыншылықтарды жеңу мүмкіндігін, жұмыс динамикасы сияқты ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Бұл кезеңде Коммуникативтік шабуыл кезеңін топты жұмысқа тез кірістіруді жүзеге асыруға болады;
- Қарым-қатынасты басқару кезеңінде білім алушылардың бастамасын қолдау, диалогтық қарым-қатынас ұйымдастыру қажеттілігі бар;
- Қарым-қатынас жүзеге асырылғаннан соң оны талдау мақсат, құрам және нәтиже сияқты құрылымдық элементтері мәнін теңестіруге болады.
Ал енді, кәсіптік білім беру жүйелеріндегі сабақтардағы педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру қажеттілігі неде деген сұраққа жауап беруге болады. Ол үшін мына нәрселерді назардан тыс қалдыруға болмайды:
Біріншіден, қарым-қатынас жасауда психологиялық кедергілердің пайда болуы мүмкін, бұл білім алушының психологиялық әлемін түсіну бағытында арнайы жұмыстар жасауды да қажет етуі мүмкін;
Екіншіден,қарым-қатынас жасау тәжірибесін дамыту қажеттілігі де маңызды рөл атқарады, оқыту сабақтарында тиімді қарым-қатынас жасай білу де сабақ нәтижелілігіне әсер ете алады;
Үшіншіден, әлеуметтік ортадағы болып жатқан күрделі өзгерістер, дағдарыстардың да білім беру сапасына әсері болғандықтан, мұндай жағдайлардағы қарым-қатынас жасау тәжірибесін байытып отыру маңыздылығы да ерекше. Демек, біз кәсіптік білім беру жүйесіндегі оқыту барысында педагогикалық қарым-қатынасты дамыта ұйымдастырып отыру маңызы ерекше деп айта аламыз.
Енді, біздің зерттеу жұмысымызда негізге алатын педагогикалық қарым-қатынас ұғымының кеңейтілген анықтамасын бере кетуге болады. Педгогикалық қарым-қатынас - білім алушылардың мотивациясының дамуы мен оқу іс-әрекетінің шығармашылық сипатын дамыту үшін, оның тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең тиімді жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы деп анықтауға болады.
Н.В. Кузьминаның көрсетуінше, педагогикалық жүйе - қоғамдық - тарихи түсінік және педагогикалық жүйенің әр тарихи типі белгілі бір мемлекеттік, педагогикалық пен тарихи мақсаттарға жетуге бағытталған. Бұл жүйе педагогикалық ұжым ұйымдастыратын (өзінің маңызды элементі сияқты) үйренуші тұлғасын оған мақсатты, жүйелік және ұзақ мерзімді әсер ету процесінде оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге асырады. Педагогикалық жүйенің өзінің мақсаты, міндеттері, мазмұны, құрылымы бар және мұның өзі ары қарай қарым-қатынасты, құрылымдық, функционалдық, мазмұндық сияқты түрлі бірліктерді талдау үшін айрықша маңызды [9].
Осы кең контексте пеадгогикалық қарым-қатынас ...оқушылардың мотивациясының дамуы мен оқу-іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін, мектеп оқушысы тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы ретінде анықталады [10]. Осыған педагогикалық қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы ретінде оқыту мен оқушылардың өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты екенін қосайық.
Педагог пен білім алушылардың қарым-қатынасы сабақтағы, сыныптан тыс жұмыстарда, бос уақыттарындағы қарым-қатынасы оқу-тәрбие процесінің нәтижелі басты шарты, оқушының жеке басының қалыптасуының құралы болып табылады.
Жалпы алғанда, қарым-қатынас педагогикалық іс-әрекеттің маңызды құралы деп қарастыруға болады. Сондықтан педагогикалық қарым-қатынас мәні мен оны ұйымдастыру ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген.
Мысалы, орыс педагогы, психолог ғалымдары А.А. Бодашев, Н.В. Кузмина, В.А. Кан-Калик, А.А: Леонтьев, А.Н. Мудрик, А.К. Шербаков және т.б. еңбектерінде қарым-қатынас маңыздылығын ашып көрсетуге ерекше назар аударылған. [11].
Педагогикалық қарым-қатынас мәніне көз жүгіртетін болсақ, бұл - педагогтың қолайлы психологиялық жағдай туғызуға бағытталған сабақта және сабақтан тыс уақытта жүргізілетін кәсіби қарым-қатынас деп тұжырымдауға болады.
Кеңестік дәуір педагогтары Н.К. Крупская, С.Т. Щацкий, А.В. Луначарский, П.П. Блонский мұғалім мен оқушылар қарым-қатынас негізі - ұжымдық ынтымақтастық, жолдастық қарым-қатынас болады деп атап көрсеткен. [12].
Педагогикалық қарым-қатынас негізінде сабақ ұйымдастыру мәселесі педагогтар А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинскийді де толғандырған мәселе қатарына жатады. Ізгіліктік тұрғыдан А.С. Макаренко мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынаста ең бастысы құрмет пен талап қоя білушілікке негізделген қарым-қатынас болу керек деп тұжырымдады.
Ал өз кезегінде В.А. Сухомлинский білім ордасында айтылған әрбір сөз алдын-ала ойластырылған, ақылды, мақсатты, салмақты болуы керек деп педагогикалық қарым-қатынастың маңызды жағын көрсетті.
Өткен ғасырдың сексенінші жылдарындағы жаңашыл педагогтар, Ш.А. Амонашвили, И.П. Волков, Г.Н: Гончаров, Е. Н: Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Ф. Шаталов, Н. П. Щетинин т.б. ынтымақтастық педагогика негізінде оқыту тиімділігін арттыруға мүмкіндік болатындығын дәлелдеді. [13].
Педагогикалық қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық процесс болып табылады және бірқатар функциялардың атқарылуымен сипатталады. Мұндай функциялар қатарына жататындар: жеке адамды тану; ақпарат алмастыру; іс-әрекетті ұйымдастыру; өзін байқату (самоутверждение).
Педагог-ғалым В.А. Кан-Калик кәсіптік - педагогикалық қарым-қатынастың құрылымын анықтады. Педагогикалық қарым-қатынастың құрылымдық бөліктері:
1. Педагогтың білім алушылармен ұйымдастыратын қарым-қатынасын модельдеу (прогностикалық кезең);
2. Педагогикалық қарым-қатынасты тікелей ұйымдастыру;
3. Педагогикалық процесстегі қарым-қатынасты басқару;
4. Жасалған қарым-қатынасты талдау және оны алда тұрған іс-әрекетке сай модельдеу. [13].
- Моделдеу кезеңі білім алушылардың ерекшеліктерін білуді талап етеді.Мұндай ерекшеліктерге кіретіндер: олардың танымдық сипатын, кездескен қиыншылықтарды шешу мүмкіндігін, жұмыс динамикасын. Коммуникативтік атака кезеңі , ұжымды, жұмысты тез ұйымдастыру техникасы;
- Қарым-қатынас басқару кезеңінде оқушылардың бастамасын қолдай білу қажет, диалогтық қарым-қатынас ұйымдастыру;
- Жасалған қарым-қатынасты талдау, оның мақсат, құрылымын және алынған нәтижені салыстырут.б. деп қарастыруға болады.
1.2 Педагогикалық қарым-қатынасты меңгерту ерекшеліктері
Педагогикалық қарым-қатынастың өзгешелігі ең алдымен, оның көп объектті бағыттылығынан көрінеді. Ол тек үйренушілердің өзара әрекеттесуінің өзіне олардың тұлғалық дамуы мақсатына бағытталмаған, сондай-ақ, педагогикалық жүйенің өзіне негіз болып табылатын, оқу білімдерін игеруді ұйымдастыруға және осы негізде шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталған. Осыған орай, педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен сипатталады: оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге (олардың қазіргі жағдайлары, дамудың болашақтағы бағыттары) және игеру пәніне (меңгеру).
Сонымен қатар, педагогикалық қарым-қатынас оның субъекттеріне үш жақтық бағдарлануымен де анықталады: тұлғалық, әлеуметтік және пәндік. Оқытушы қандай да бір оқу материалын игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғандарға бағдарлайды, және керісінше, сыныппен, яғни фронталды жұмыс істей отырып, әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып, тұлғалық бағдарланған, әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас элементтерінің органикалық үйлесімінен көрінеді.
Пеадгогикалық қарым-қатынастың екінші сапасы оның оқытушы функциясымен шартталады, ол өзіне тәрбиелеуші функцияны қамтиды, өйткені білім беру процесі, бұрын көрсеткендей, тәрбиелеуші және дамытушы сипатқа ие. Қарым-қатынастың оқытушы функциясы жалпы тұрғыда тасымалдаушымен теңестірілуі мүмкін. Оқытушы функция тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты, ол адам үйренуінің барлық формаларына тән (ойын барысында, басқа адамдармен күнделікті тұрмыстық өзара әрекеттесуде), білім беру жүйесінің кез-келген деңгейінде - мектепке дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнында арнайы ұйымдастырылған процесте жүзеге асады Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші болғанмен де, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл - мұғалім мен оқушылардың, оқушылардың өзара бір-бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бөлігі.
Педагогикалық қарым-қатынас мұғалім мен оқушылардың оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы. Бұл - аксиалды-ретиалды, тұлғалық және әлеуметтік бағдарланған өзара әрекеттесу. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды, бейнелі, символдық және кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана отырып, бір мезгілде коммуникативтік, перцептивтік және интерактивті функцияларды жүзеге асырады.
Функционалды түрде - бұл білім беру процесінің барлық субъекттерінің қатынастарын орнатушы контакттік (дистанттік), ақпараттық, түрткі болушылық үйлестіруші өзара әрекеттесу. Ол көп объектті бағыттылықпен, көп ақпараттылықпен, көрнектіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Онда құрылатын оның барлық сипаттамаларының арнайы ерекшеленген синтезі, білім беру процесінің субъекттерінің өзара әрекеттесуінің жаңа сапалық мазмұнынан көрінеді, ол осы субъекттер қатысатын қатынастар жүйесінің немесе педагогикалық жүйе ерекшеліктерімен анықталады.
Педгогикалық қарым-қатынас ...оқушылардың мотивациясының дамуы мен оқу-іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін, мектеп оқушысы тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы ретінде анықталады [15]. Осыған педагогикалық қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы ретінде оқыту мен оқушылардың өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты екенін қосайық.
Педагог пен білім алушылардың қарым-қатынасы сабақтағы, сыныптан тыс жұмыстарда, бос уақыттарындағы қарым-қатынасы оқу-тәрбие процесінің нәтижелі басты шарты, оқушының жеке басының қалыптасуының құралы болып табылады.
Коммуникативтік біліктілік кәсіби мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде педагогикалық қарым-қатынас барысында қалыптастырылып дамытыла алады. Бұл жөнінде ғылыми пікір білдіруші ғалымдар: Н.В.Кузьмина, Л.Л.Майер, А.К.Маркова, А.И.Мищенко, И.И.Рытанова, Г.Н.Сериковтар [16] коммуникативтік біліктіліктің маман тұлғасының бойына қатысты жалпы біліктіліктер қатарына ерекше орын алатынын атап өткен болатын.
Коммуникативтік біліктілік педагогтың кәсіби қарым-қатынастың тиімділігінің деңгейін және қарым- қатынас мәдениетін, педагогикалық технологиясын, перспективті біліктілігінің қалыптасуын сипаттайды. Сонымен қатар зерттеуші-ғалым қарым-қатынасты педагогтың басты құралы деп, педагогикалық қарым-қатынас жалпы психологиялық заңдылықтармен тығыз байланыстағы, адамның өзгелермен байланыс жасауымен бір түрі болып саналатын, коммуникативті, интерактивті және перцептивті компоненттерден құралатын өзіндік ерекше қасиеті бар қарым-қатынастың спецификалық формасы, деп санайды.
А.Б.Ынтықбаева болашақ педагогтың коммуникативтік іскерліктерін, дағдыларын қажетті сезімі мен көңілін білдіре алу, оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас орната білу, проблемалық іспен айналасу, оқушылармен ортақ тіл таба алу қасиеттері арқылы көрсетеді, дейді. Ал А.А.Леонтьев мұғалімнің коммуникативтік біліктіліктерін ерік жігерлілік қасиеті ретінде қарастырып, оған өзінің мінез-құлығы мен жүріс-тұрысын қадағалау іскерлігін, өзінің ықылас көрсетуін, қадағалай білуін, адамдардың жүзіне қарап, көңілін таба білуін, оқушымен дұрыс, әрі тартымды байланыс жасай білу іскерліктерін жатқызады. [17]
Ж.Р.Бәшірова коммуникативтілік біліктілікті жалпы педагогикалық біліктіліктің құрамына жатқызады. Коммуникативті біліктілік тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын меңгеруді, ықпалдасуға әзірлікті, өзін-өзі мен өзіндік рефлексия тетіктерін меңгеруді, өзін-өзі танып білуді (самопознание), өзін-өзі объективті бағалау сияқты тұлғалық сапаларды біріктіреді. Коммуникация - қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейді. Олай болса, педагогикалық коммуникация - тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын және психикалық жағынан өзін-өзі реттеу мен өзіндік рефлекия түтіктерін меңгеру арқылы өзін-өзі танып білуге (самопознание), өзін- өзі объективті бағалауға, ықпалдасуға дайындығы негізінде қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейтін оқытушы мен оқушының өзара байланысының сипатын анықтайтын әдіс- тәсілдердің тұтастығы. [17]
Педагогикалық кәсіби әрекеттің тиімділігі көбінесе қарым-қатынастың қалыптасқан стиліне байланысты жүзеге асады. Біздің ойымызша коммуникация ақпарат алмасу, өз ойын білдіру, идеясын, білімін танытумен қатар жаңа түсініктер, білім, таным мен адамдардың қалыптасуының негізгі себебі. Педагогтың коммуникативтік біліктілігі педагогтың өз қоғамдық статусы мен қабілеттіліктердің шеңберінде кәсіби қызметті іске асыруда аса қажет.
1.3Педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға технологиялық амал
Қарым-қатынастың вербалды, бейвербалды түрлері бар. Олар коммуникавтік , интегративті, перцептивтік қызметтерді атқарады.
Коммуникативтік процесс кезінде оған қатысушылар бір-біріне вербалды, акустикалық, кинестикалық, кеңістік, мінез-құлық, жүріс- тұрыс (әдеп) түріндегі ықпалдармен өзара әсер етеді. Өйткені сөздерді айту, сөйленім процесін жүзеге асырудағы ең басты әрекет алайда оның бірден- бір шарты емес.
Вербалды интерактіні бұлай түсіндіру негізінде тіл құбылыстарын функционалдық тұрғыдан зерттеу жатыр. Мұнда табиғи, ауызша сөз жүзеге асыратын орын (кеңістік кадр) оны нақты орындаушылар (қатысушылар) олардың мақсаты т.б. Факторлар аса маңызды . Осы факторлардың әр түрлігі белгілеріне сүйене отырып, вербалды интерактінің әңгіме, диалог, сұхбат, интервью, пікірталас, жарыссөз, сияқты арнаулы типтері жатады. Ш.Н. Нұрғожинанның зерттеулерінде арнайы қарастырылады. Зерттеуші интерактіні бұдан бөлек анағұрлым институционалды сипаттағы түрлерінің болатынын атап көрсетеді. [17]
Оқытушының коммуникативтік біліктілігі тілдік - әдеби тілдік норманы; кәсіби - білім, білік, дағды, іскерлік қасиеттерді; қоғамдық-мәдени-ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық, тілдік этикетті сақтау сияқты құзыреттіліктер тұтастығынан көрініс береді. Соңғы жылдары білімнің бұл түрі риторикалық білік, сөйлеу мәдениеті терминдерімен беріліп жүр. А.Қыдыршаевтің пікірінше риторикалық біліктілікті сақтау үшін әрбір маманның кез-келген педагог-лектордың төмендегідей кеңестерді басшылыққа алуы аса пайдалы. [17]
Сөйленер сөзге даярлықты тақырыпқа сай келетін жетекші құжаттар мен нұсқаулады талқылаудан бастап, тақырыпты таразылай келе, объективті тұрғыда негізгі ойды нысанаға алу, теориялық жағынан даярлығы мықты саяси тұрғыда сауатты оқытушы ғана сөйленер сөздің нысанасына терең бойлай алмақ. Демек, оқытушының біліктілігін басты бір көрсеткіші оның коммуникативтік мәдениет деңгейі болмақ.
Педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастыру барысында толып жатқан коммуникативтік міндеттерді шешуі керек. Кейбір аландап отырған білім алушының зейінін сабақтардағы қарастырылып жатқан мәселелерге тартуда бірқатар әрекеттер тізімін атқаруды қажет етеді. Айталық, бет-әлпетімен жаратпағандық көрсету, тақтаны тықылдату, білім алушыны көз бағдарымен өзіне тарту. Қарым-қатынасты меңгерудің екінші жағы - білім алушыларды материалға қызықтыра білу, бірлескен ізденіс туғызу, жеке оқушының әсерленуін көре білу. Педагогикалық қарым-қатынастын барысында оқу-тәрбие ақпаратын нақтылаудың, оны педагогикалық процестің өзгермелі жағдайына ыңғайлай білудің, болашақ маман ретінде дербес ерекшеліктерін ескерудің айрықша маңызы бар.
Білім алушылармен арадағы педагогикалық қарым-қатынас барысында олардың темпераментін біліп, соған лайық қарым-қатынас орнатудың да мәні бар. Кей уақытта "нашар" оқитын оқушы деп есептейтін оқушымыздың өзі темперамент ерекшелігіне сай сабақты өте баяу, сылбыр баяндайтын болса, кейбір холерик мұғалім мұндай оқушыны толық тыңдамай сабақ білмейтін "нашар" оқушылар қатарына қоса салуын бір жағынан мұғалімнің, ол оқушының темпераментін білмегендіктен болса, екінші жағынан оқушыны толық тындамай қортындысы үстірт шығаратындығынан деп есептеуге болады.
Педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық тұрғыдан ұйымдастыруда, оның тағы бір құрамды бөлігі ретінде коммуникативтік іскерлікті қалыптастыруға ерекше назар ударылып отырғаны жөн. Кәсіптік білім беру барысындағы сабақтарда коммуникативтік іскерлікті А.Н. Леонтьев анықтаған келесі әрекеттердің алгоритмдік тізбегін жүзеге асыруға болады:
- оқушыны бет-әлпетінен тану( әлеуметтік перцепцияны меңгеру);
сырттқы белгілер бойынша оның психологиялық жағдайын, оқушының жеке басын модельдеп алу;
- қарым-қатынас үстінде өзін ұстай білу;
- өзінің сөйлеу тілін психологиялық жағдайда оптимальды құра білут.с.с. [18]
Педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық түрде жүзеге асыру барысында мұның алдында жасалған сабақтардағы қарым-қатынас сипаттарын еске алып, білім алушымен жұмыс үстінде ұйымдастырылған қарым-қатынастың оңтайлы түрімен ыңғайсыз түрлеріне талдау жасап отырудың үлкен маңызы бар.
Кәсіптік білімдерді меңгерту барысындағы білім алушылармен қарым-қатынас орнату процесінің тиімді болуы үшін мына шарттарды жүзеге асыру қажеттілігі бар:
-білім алушылармен ілтипатты сөйлесе білу және толық топпен қарым-қатынас жасағанда олардың өзара үндестігін іске асыру;
-білім алушылармен қарым-қатынас жасағанда өзіндік бақылауды дамыта отырып, әңгімелесушілердің жауабын алдын-ала болжамдап отыру;
-әрбір білім алушының мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, сөйлеу мәнерін тани білу, сөйтіп қарым-қатынас жасағанда кіммен қалай қарым-катынас жасап отырғаныңды талдап отыру жөн.
Педагогикалық қарым-қатынасты іс жүзінде ұйымдастыру үшін, тікелей әрекеттің жалпы маңызы бар. Мысалы, педагогтарға топтағылардың зейінін өзіне аударудың мынадай варианттарын ұсынуға болады:
-топпен ауызша қарым-қатынас жасау үшін сөйлеу нұсқаларын іске косу;
-білім алушыға іштей әсер етіп, зейінін аудару үшін қолданатын әрекеттер - үзіліс жасау, қозғалыс жасауды ұйымдастыру;
- техникалық оқыту құралдары мен дидактикалық материалдармен жұмыс істету т.с.с.
Осы аталған әрекеттер реті технологиялық негізде қарым-қатынасты ұйымдастыруға мүмкіндік береді және бұл кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынасты басқаруда ерекше маңызды. Технологиялық іс-әрекет барысында білім алушының зейінін аударатын психологиялық қарым-қатынас ықпалының да мәнін ескерудің қажеттілігі бар.
Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші болғанмен де, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл - мұғалім мен оқушылардың, оқушылардың өзара бір-бірімен жан-жақты әрекетте-суінің органикалық бөлігі. А.А. Брудный атап көрсеткендей, ... мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасы инструменталды, өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс-әрекетті үйлестіру. Бұл жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны орындайтыны орынды. Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау бұл қашанда өзін-өзі көрсету болып табылатынын есте сақтау керек. [19].
Кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастыру барысында К. Роджерс анықтаған қарым-қатынасты жеңілдету, фасилитациялау қызметінің орны ерекше. Себебі, К. Роджерс педагогты , ең алдымен, қарым-қатынас фасилитаторы деп атайды. [20].Бұл деген педагог білім алушыға өзін көрсетуге, өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін байқатуға, оларды кәсіптік іс-әрекет барысында қолдана жаттықтыруға баса назар аудару қажеттіліг бар деген сөз. Педагогтың оқушы қол жеткізген жетістіктігіне қызығушылығы, қарым-қатынас жайлылығын ұйымдастыруы, өзара ынтымақтастық әрекетті қолдаушылығы педагогикалық өзара әрекеттесуді жеңілдетеді, білім алушының өз маңыздылығын көтеруіне және оның ары-қарай дамуына ықпал етеді [20].
Осылайша, педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық тұрғыда ұйымдастыру жайлы айта отырып, онда оқытушымен қатар тәрбиелеуші және фасилитативті қызметтердің де жүзеге асырылуын қамтамасыз етіп отыру қажет.
Осыған орай, педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен сипатталатындығын естен шығармау керек :оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге (олардың қазіргі жағдайлары, дамудың болашақтағы бағыттары) және игеру пәніне (меңгеру).
Сонымен қатар, педагогикалық қарым-қатынас оның субъекттеріне үш жақтық бағдарлануымен де анықталады: тұлғалық, әлеуметтік және пәндік. Педагог қандай да бір оқу материалын игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей отырып, үнемі оның нәтижесін топта отырғандарға бағдарлайды, және керісінше, топпен, яғни фронталды жұмыс істей отырып, әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып, тұлғалық бағдарланған, әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас элементтерінің органикалық үйлесімінен көрінеді. Бұл жерде аталған элементтердің бәрін қамтитын, педагогикалық қарым-қатынас, аддитивті құралу емес ол принципиалды жаңа сапаға ие (Л.А. Хараева).
Сонымен, педагогикалық қарым-қатынас көпжақты және көпфункционалды құбылыс, оның сипаты өзара әрекеттесудің өзін анықтайды. Кәсіптік білім беру барысындағы өзара әрекеттесуді технологиялық негізде жүзеге асыру болашақ маман ретінде білім алушыларды жан жақты дамыту мүмкіндігін береді.
2Кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру тәжірибесі
2.1Педагогикалық қарым-қатынастың білім беруде функционалдық және құрылымдық сипаттамаларын жүзеге асыру ерекшеліктері
Қазіргі кезде кәсіптік білім беруді тиімді педагогикалық қарым - қатынас негізінде ұйымдастыру өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Педагогикалық қарым - қатынас білім алушының психикалық дамуының қайнар көзі болып табылады. Педагогикалық қарым - қатынас құрылымында өзара түсіністік деңгейімен детерминантты тұтас қатарымен меңгеріледі. Бұл қатарға кіретіндер: жас, өзіндік бағалаудың даму деңгейі, білім деңгейі, икемділік, дағды. Кәсіптік колледждердегі өзара қарым - қатынастың дамуына педагогтың қарым - қатынас жасау деңгейі, топтың деңгейі әсер етеді. [21].
Педагогикалық қарым - қатынас жасау барысында білім алушылар өздерінің педагогқа деген қатынастарын көрсетеді. Олардың арасындағы қарым - қатынас әрдайым келісімді, өзара түсініскен, шынайы қатынас бола бермейді. Бұл өз кезегінде мамандықтары бойынша қажетті кәсітік білім алу деңгейіне, оның дамуына тікелей әсер етуі мүмкін.
Кәсіптік білімдерді меңгеру барысындағы қарым - қатынас функциясы әртүрлі болып келуі мүмкін. Мұндай функциялардың бірі коммуникативті - ақпаратталған функция болып табылады. Мұны белгілі психолог Ломовтың Индивидтің мінез - құлқындағы әлеуметтік регуляция және қарым - қатынас атты еңбегінде атап көрсеткен. [22].
Сонымен қатар, ол қарым - қатынастың бірлескен іс-әрекет ұйымдастырушысы ретінде, адамдардың бір- бірін тануы,және тұлғааралық қарым - қатынастың дамуы мен қалыптастыруы дфункцияларын да атап көрсетті. Бұдан көріп отырғанымыздай, Б.Ф.Ломов - қарым - қатынас жоғарғы динамикалықпен және функционалдылықпен сипатталатын көп өлшемді процесс ретінде тұжырымдағанын байқаймыз. [22].
Қарым-қатынастың анықталған функциялары жеке бастың қарым - қатынастары барысында және қоғамның әлеуметтік байланыстар жүйесіне де қатысы бар екендігін байқатады. Сондықтан кәсіптік білім жүйесі барысында да қарым - қатынас тәжірибесі қалыптасады, адамдардың өзара қатынасы хақындағы ережелері мен әдептерін, адамгершілік қасиеттердің даму комплексін көруге болады деп тұжырым жасауға болады. Мұның бәрі білім алушылардың оң тұлғалық қасиеттерінің, педагогтар және басқа да білім алушылармен достық, пейілділік қатынастарының нығаюына, оқу үлгерімі мен тәрбиелену сапасына жан - жақты әсер ететінін көруге болады.
Педагогикалық қарым-қатынастың негізгі функционалдық сипаттамаларын анықтау психология ғылымында белгілі жалпылай қабылданған И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев жіктемесін де негізге алуға болады. Педагогикалық қарым-қатынасты функционалдық сипатына сай ұйымдастыру көбінесе педагогтың өз іс-әрекетінде алға қоятын мақсатына да байланысты: а) оқу-тәрбие материалдарын білім алушының дара ерекшеліктеріне қарай іріктеу, құру және олардың жеке тұлғалық үлгісін жобалау секілді конструктивтік қабілеті; ә) білім алушыны әр түрлі оқу әрекетіне қатыстырып, ұжымда тұлғаның белсенділігін көтеру сынды ұйымдастырушылық қабілеті; б) білім алушылармен жақсы қарым-қатынаста болу, олардың даму деңгейіне, талабына сай болу секілді коммуникативтік қабілеті. [23].
Психолог Б.Ф.Ломов қарым-қатынас функцияларын анықтауда оның қайнаркөзі қатысымдық болатынын көрсететін жіктелуді ұсынады. Олар: ақпараттық-қатысымдық, регуляциялық-қатысымдық және аффектілік-қатысымдық болып бөлінеді. [22].
Оқытушы мамандығын әр түрлі мінезді, әр түрлі темпераментті адамдар меңгеретіндіктен, қарым-қатынас стилі де әр түрлі болып келеді. Қарым-қатынас стилі ұғымына В.А.Кан-Калик: "Қарым-қатынас стилі деп біз педагог пен оқушының әлеуметтік-психологиялық арақатынасының жеке-типологиялық ерекшеліктерін айтамыз: а) мұғалімнің қатысымдық мүмкіндіктері; ә) педагог пен оқушының өзара қарым-қатынасының қалыптасуы; б) педагогтің шығармашылық тұлғасы; в) оқушы ұжымының ерекшеліктері" деген анықтама береді [24].
Н.Ф.Маслов, Е.М.Крутов сияқты психологтар еңбектерінде қарым-қатынастың - "демократиялық" және "авторитарлық" екі түрлі стилі көрсетіледі. Қарым-қатынастың кәсіби түрінде стилдің үшінші - "либералдық" түрі анықталады. Оның негізін салған А.А.Бодалев. [25].
Кәсіптік білім беру барысында педагог өзінің білім алушылармен жұмыс стилін талдай отырып, қарастырлып отырған жағдайларға сәйкес ұтымдысын таңдайды. Ол үйренушілердің жеке ерекшеліктерін, нақты бір жағдайларды, оқу тобы ұжымының деңгейін ескереді.
Сол сияқты педагог тәрбиелік-қатысымдық функцияны жүзеге асыру үшін бірқатар жеке кәсіби қасиеттерді өзінде қалыптастыруы керек. Мұндай перцептивтік қасиеттерге кіретіндер:
-1) үйренушінің ойлану, ойлау процесін қадағалап отыру, оны қолдап, ынталандырып отыру;
-2) эмпатия - біреудің (үйренушінің) орнына өзін қоя білу, оның мақсатын, уәжін түсіне білу қабілетінің болуы белгілі бір дәрежеде үйренушінің істерін алдын-ала болжауға мүмкіндік береді. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты зерттеп, эксперименттер жүргізген Дж. Л. Морено эмпатияны "бірін-бірі сезіну" деп атаған;
-3) үйренушінің жетістіктеріне үлкен әріптесінің, досының тілектестігі, қамқоршылыдығы ұстанымы;
-4) педагог ретінде өз іс-әрекетіне үнемі қатаң көзқараспен қарап, оқу процесінде қажетіне қарай түзетулер енгізіп отыру" Морено Дж. [26].
Жоғарыда талданған жалпы қарым-қатынастың функционалдық сипаттамаларынан, олардың құрамды бөлігі болып табылатын педагогикалық қарым-қатынастың да кәсіптік білім беруде атқаратын бірқатар функцияларын негізге алып отырудың маңызы зор.
Атап өткендей, кәсіптік білім беру процесіндегі педагогикалық қарым-қатынас педагог пен білім алушылар арасындағы тұлғаралық қатынас деп тануды қажет етеді. Сондықтан мұндағы педагогикалық қарым-қатынасты тұлғааралық қарым-қатынастың функционалдық ипаттамаларымен анықтауға болады.
Педагогикалық қарым-қатынас кез келген басқа процестер секілді өзінің құрылымдық сипаттамалары мен функцияларынан тұрады.
Мысалы, кәсіптік білім берудегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруда қарым-қатынас мақсаттарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
___________ КББ кафедра меңгерушісі
____________ М.Д. Есекешова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық ерекшеліктері
Мамандық 5В012000 Кәсіптік оқыту
Орындаған _________ Қойлыбек Аягөз
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.м., аға оқытушы _________ З.Т. Байжанова
Астана 2018
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Факультет: Компьютерлік жүйелер және кәсіптік білім беру
Кафедра: Кәсіптік білім беру
Мамандығы: 5В012000 Кәсіптік оқыту
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ Есекешова М.Д.
қолы аты - жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент Қойлыбек Аягөз
(тегі, аты, әкесінің аты)
дипломдық жұмысты орындау бойынша
тапсырма
Жұмыстың тақырыбы:
Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық ерекшеліктері
______________20___ж. № _____ бұйрықпен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі _________________________
Жобаның шығыс мәліметтері ___________________________________ __
___________________________________ __________________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ ___________________________
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі)___________________________________ __________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _______________________
___________________________________ ______________________________
Ұсынылған негізгі әдебиет___________________________________ ____
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Экономикалық бөлім
Қоршаған ортаны қорғау
Еңбек қорғау
Норма бақылау
Тапсырманың берілу күні___________________________________ ____
Жобаның жетекшісі___________________________________ __________
Қолы, аты-жөні, лауазымы
Тапсырманы орындауға алған студент____________________________ __
(студенттің аты-жөні, қолы)
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы
2.Қазақстан Республикасында білім берудің 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
3Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты,2012
4Қазақстан Республикасы Конституциясы
5. Қазақстан-2030 Даму стратегиясы
6.Қазақстан Республикасының Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы Заңы
7. Қазақстан Республикасының Еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз етудің 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламасы
8. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы
Анықтамалар
Қарым- қатынас - адамның өзге қоғам мүшелерімен өзара әрекеттесуінің айрықша формасы.
Педгогикалық қарым-қатынас - білім алушылардың мотивациясының дамуы мен оқу-іс-әрекетінің шығармашылық сипатын дамыту үшін, оның тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең тиімді жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартулар мен белгілеулер
Кіріспе
1 Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастырудың теориялық мәселелері
1.Педагогикалық қарым-қатынас және оның зерттелу жағдайы
1.2 Педагогикалық қарым-қатынасты меңгерту ерекшеліктері
1.3 Педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға технологиялық амал
2Кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру тәжірибесі
2.1Педагогикалық қарым-қатынастың білім беруде функционалдық және құрылымдық сипаттамаларын жүзеге асыру ерекшеліктері
Кәсіптік білім беруді тәжірибелік-бағдарлық тұрғыдан ұйымдастыруда белсенді оқыту әдістерін қолдану
2.1Колледждерде белсенді оқыту әдістерін қолдану жағдайлары
2.2Колледждердегі сабақтарда белсенді оқыту әдістерін жаңаша қолдану
2.3Тәжірибелік-бағдарлық оқытудағы белсенді әдістерді қолдану тәжірибелік жұмысы және оның нәтижелері
3Экономика
4Қоршаған ортаны қорғау
5Еңбек қорғау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауына сүйенсек, білім беру реформасының басты өлшемі тиісті білім, білік алған еліміздің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі керек. Ал бұл міндетті өз пәнінің білікті маманы, кәсіби компоненттілігі дамыған, мықты шеберлігімен таң қалдырар педагог қызметкер ғана жүзеге асыра алады деген болатын. [1]
Педагог әрқашанда өзін қоғам талабына сай үздіксіз тәрбиелеп отыратын, адамдармен, әсіресе, оқушылармен қарым-қатынасқа тез түсе білетін, ұйымдастырушылық қабілеті бар, өз пәнін жетік білетін әрі таланты мен тәжірибесі тоғысқан, өзінің қоғамындағы саяси өмірге белсенді араласып, өз елі мен жеріне деген сүйіспеншілігі негізінде оқушыларға үлгі болуы керек.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев "Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелер міндет ауыр" [2] деген болатын. Заманауи талаптар қазіргі педагогтан тек өз пәнінің терең білгірі болу ғана емес, тарихи танымдық, педагогикалық-психологикалық сауаттылық, саяси экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылық негіізінде қарым-қатынас ұйымдастыру арқылы заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс жүргізуді қажет етеді.
Демек, білім беру жүйелеріндегі қарым - қатынас мәселесі заман талабына сай өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан психологиялық, педагогикалық ізденістерде қарым-қатынасты ұйымдастыру ерекшеліктеріне тиісті назар аударып отырған. Бұл бағытта Л. П. Буева , Л. С Выготский, А.С.Золотнякова, И.С.Кон, Б.Ф.Ломов, А.А.Леонтьев, Б.Д.Парыгин, С.Л.Рубинштейн, А.А.Бодалев және т.б. ғалымдар [3] көп еңбек жасаған. Ал енді түрлі білім беру жүйелерінде қарым-қатынастың маңызды бір түрі ретінде педагогикалық қарым-қатынасқа баса назар аудару қажеттілігі бар.
Педагогикалық қарым - қатынас білім алушының ( оқушы, студент) психикалық дамуының қайнар көзі болып табылады. Педагогтар мен білім алушылар арасындағы өзара қарым - қатынастың дамуы, яғни педагогтың қарым - қатынасты ұйымдастыру деңгейі топтың және әрбір білім алушының жастық дамуына, өзіндік бағалауы даму деңгейіне, білім деңгейі, икемділік, дағдыларының даму деңгейіне тікелей әсер етеді. [4]
Педагогикалық қарым - қатынас жасау барысында білім алушылар өздерінің педагогқа, білім алу процесіне деген қатынастарын көрсетеді. Педагог пен білім алушылар арасындағы қарым-қатынас әртүрлі функция атқара алады. Бұл функциялар ерекшеліктеріне сай педагогикалық қарым-қатынасты кәсіптік білім беру жүйелеріндегі сабақтарда тиімді ұйымдастырып отыру кәсіптік іс-әрекет қыр сырын сеңгерген, білікті маман ретінде қоғамдық-өндірістік ортаға бейімделіп, бәсеке қабілетті тұлғаға айналдыру мүмкіндігін береді.
Сондықтан біздің дипломдық жұмыста қарастыратын басты мәселе кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру болып табылады.
Осыған байланысты дипломдық зерттеу жұмысының тақырыбы - Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық ерекшеліктері деп тұжырымдалды.
Кәсіптік оқу орнындағы білім алушылардың білім сапасын жоғарылату, олардың оқудағы және болашақ кәсіптік іс-әрекеттегі жетістіктерге жетуін қамтамасыз ету кәсіби білім беру жүйесіндегі оқыту процесінде педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде жүзеге асыру, білім алушылардың іс-әрекетін қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру теориясы мен практикасына сай тереңдете зерттеуді қажет етеді. Сондықтан қазіргі кәсіптік білім беру жүйесінде сабақтардағы педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу өзекті мәселе қатарына жатады.
Зерттеу жұмысының объектісі: кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынас.
Зерттеу пәні: кәсіптік білім беру жүйесіндегі сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру жағдайлары.
Зерттеудің мақсаты: Кәсіптік білім беру колледждеріндегі оқытуда педагогикалық қарым-қатынасты заманауи талаптарға сай технологиялық негізде ұйымдастыру жолдарын жетілдіру мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеудің болжамдамасы: Егер кәсіптік білім беруде сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты заманауи талаптарға сай жүйелі технологиялық негізде ұйымдастырылса, онда болашақ мамандардың қарым-қатынас мәдениеті, жеке тұлғалық, іс-әрекеттік, инновациялық және технологиялық, әдіснамалық негіздегі білім, біліктері мен құзіреттіліктері ұштастырыла дамытылады, бұл болашақ маманның әлеуметтік ортадағы кәсіптік іс-әрекетке қабілеттілігін жоғарылатуға әсер етеді, өйткені ұсынылған жүйе білім үдерісі субъектілерінің тұлғалық іс-әрекеттік құрылымына сәйкес дамыту мүмкіндігін береді.
Зерттеудің міндеттері:
- психологиялық-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жүргізу негізінде кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың теориялық мәселелерін талдау;
- кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға қатысты озат педагогикалық тәжірибемен танысу;
- колледждегі оқыту процесінде педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде жүргізуге қажетті әдістемелік нұсқаулар дайындау.
Зерттеудің жетекші идеясы: Кәсіптік білім беру жүйесіндегі оқыту үдерісінде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастырудың технологиялық лық негіздерін анықтау XXI ғасырдағы ғылыми-техникалық прогреске сай, нарықтық қоғамда бәсекеге қабілетті білікті мамандар даярлаудың бір жолы ретінде кәсіптік білім беру жүйесін қоғамның дамуына тікелей әсер етуші факторға айналдыра алады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне отандық және шетелдік педагогика, психология, философия, менеджмент сияқты ғылым салаларының зерттеу міндеттеріне сәйкестендіре алынған іргелі идеялары жатады.
Зерттеу жұмысы жүйелілік, жеке тұлғалық, әрекеттік, инновациялық сияқты әдіснамалық тәсілдерге, таным теориясына, оқыту үдерісінің заңдылықтарына, қоғам мен білім берудің интеграциясы, білім мазмұны, оқыту әдістері, педагогикалық технология теорияларына сүйене отырып орындалды.
Зерттеудің әдіснамалық базасы жеке тұлғаны әлеуметтендіру, әрекет, жүйе, сапа, бақылау, инновация, технология, оқыту туралы философиялық, психологиялық және педагогикалық теориялар мен тұжырымдамаларға негізделеді.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңы, нормативтік-құқықтық құжаттар, зерттеу мәселелеріне арналған отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері, жоғары оқу орындарының оқу-әдістемелік материалдары, тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар, нормативтік құжаттар, тұжырымдамалар.
Зерттеудің әдістері:
- зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау;
- қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын талаптарға қатысты материалдарды жүйелеу, оның педагогикалық жағдайларын негіздеу;
-кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға қойылатын талаптарға байланысты ресми және нормативтік құжаттар мен мерзімді баспа материалдарын жүйелеу;
-кәсіптік білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибесін талдау, салыстыру, зерделеу, жинақтау;
-тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды өткізу, алынған қорытынды нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу базасы: Кәсіптік білім беру колледждері
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық құндылығы:
1.Қазіргі заманның талаптарына сай кәсіптік білім беру жүйесіндегі сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға қойылатын талаптарды жетілдіріп отыруға ерекше назар аударылады, қажетті жаңа шаралар белгіленді, нәтижелі бақылаудың педагогикалық жағдайлары айқындалды;
2. Білім алушылардың білім сапасын көтеру олардың танымдық қызметімен өзара тығыз байланыста екендігі көрсетілді. Білім берудегі жаңа ақпараттық технологияларды қолдану ерекшеліктерін ескере отырып, педагогикалық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын жаңа талаптар арқылы жүйелендірілді;
3.Кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру жұмыстары жүйесі технологиялық негізде қарастырылады.
Барлық көрсетілген жаңалық элементтері білімнің жоғары сапасын қамтамасыз етуге бағытталған кәсіби оқу орындарындағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын талаптардың инновациялық үлгісін құрайды.
Зерттеудің практикалық мәні: Қоғамның қазіргі уақыттағы даму жағдайында кәсіптік білім беру жүйесінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға қойылатын заманауи талаптар туралы материалдарды кәсіптік оқу орындары оқыту үдерісінде пайдалануына болады.
1 Сабақтарда педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастырудың теориялық мәселелері
1.Педагогикалық қарым-қатынас және оның зерттелу жағдайы
Педагогикалық қарым-қатынас өмір сүру іс-әрекетінің түрлі салаларында адамдар қарым-қатынасының ерекше түрі деп қарастыруға болады. Себебі, бұл қарым-қатынас түріне өзара әрекет формаларының жалпы қасиеттері де, білім беру процесіне тән қасиеттері де қатысты.Осыған байланысты педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттаудан бұрын жалпы қарым-қатынас құбылысы мәнін қарастырып алған дұрыс.
Қарым- қатынас - адамның өзге қоғам мүшелерімен өзара әрекеттесуінің айрықша формасы. Қарым-қатынастың вербалды, бейвербалды түрлері бар. Олар коммуникавтік , интегративті, прецептивтік қызметтерді атқарады.
Жалпы алғанда, қарым-қатынас біріккен іс-әрекет қажеттілігінен туындайтын адамдар арасындағы байланысты дамытатын, күрделі процесс болып табылады. Қарым-қатынас барысында адамдардың танымдық хабарлар алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы жүзеге асырылады. [5]
Қарым-қатынасты тиімді жүзеге асыруы үшін ең алдымен, сөйлеуді меңгеру қажеттілігі бар. Себебі, сөйлеу арқылы ол өзінің ойын, білімін, өзінің сезімін басқа адамдарға жеткізе алады, сонымен бірге өзі басқа адамдардың ойын түсіне алады, олардың сезімдері мен ұмтылыстары туралы білуге мүмкіндік алады. Демек, сөйлеуді тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым қатынасы жүзеге асады деп түсінуге болады.
Сонымен қатар, адамдарға қарым-қатынастың түрлері жайлы білу қажеттілігі бар. Мұндай қарым-қатынас түрлеріне жататындар:
1.Маскiлi қарым-қатынастар - сұхбаттасушыға деген сезiмдерiн, эмоцияларын қарым-қатынас барысында көрсетілмейді; мұнда маскiлердi пайдаланып сұхбаттасушылардың сыпайлық, қаталдық, тұйықтық сияқты тұлғалық ерекшелiгiн түсіну мүмкіндігі бар.
2. Формалды рөлдiк қарым-қатынас - мұнда сұхбаттасушының тұлғасы мен әлеуметтiк рөлi маңызды рөл атқарады.
3. Iскерлiк қарым-қатынас - мұнда сұхбаттасушының iске деген тұлғалық ерекшелiгi, мiнезi, жасы, көңiл-күйi, iске деген қызығушылығы ерекше байқалады.
4. Достық қарым-қатынас - достардың рухани және тұлғалық қарым-қатынасы жүзеге асырылады.
5. Манипулятивтiк қарым-қатынас сұхбаттасушыдан белгiлi бiр пайда табуға бағытталған. Ол үшiн сұхбаттасушының тұлғалық ерекшелiгiне байланысты түрлi әдiстер пайдаланады.
6. Вербалды және вербалды емес қарым-қатынас. [6]
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізіне алынып отырған педагогикалық қарым-қатынас педагог пен білім алушының қарым-қатынасы сабақтағы, сыныптан тыс жұмыстарда, бос уақыттарындағы қарым-қатынасы кәсіптік білім беру процесінің нәтижелі басты шарты ретінде оқушының жеке басының қалыптасуының маңызды құралы болып табылады.
Мұны А.А. Бодашев , Н.В. Кузмина, В.А. Кан-Калик, А.А. Леонтьев, А.Н. Мудрик, А.К. Шербаков және т.б. зерттеулерінен байқай аламыз. [7] Бұл еңбектерде білім берудегі қарым-қатынас маңыздылығы дәлелденген.
Осы зерттеулер негізінде педагогикалық қарым-қатынас - мұғалімнің қолайлы психологиялық климат туғызуға бағытталған сабақта және сабақтан тыс уақытта білім алушылармен бірлесе жүзеге асыратын кәсіби қарым-қатынас деп қарастыруға болады.
Педагогикалық қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық процесс ретінде бірқатар қызметтер атқарады. Мұндай қызметке кіретіндер: жеке адамды тану; мәлімет хабар алмастыру; іс-әрекетті ұйымдастыру; өз мүмкіндіктерін байқату.
В.А. Кан-Калик бойынша кәсіптік - педагогикалық қарым-қатынас мынадай құрылымдық бөліктерден тұрады:
1. Педагогтың топпен болатын (алдағы) қарым-қатынасын бейнелеу (прогностикалық кезең);
2. Тікелей қарым-қатынасты ұйымдастыру;
3. Педагогикалық процесс барысында қарым-қатынасты басқару;
4. Жүзеге асқан қарым-қатынасты талдау және оны алда тұрған іс-әрекетке сай бейнелеу. [8]
- Бейнелеу кезеңі аудиторияның ерекшеліктері ретінде оның танымдық сипатын, қиыншылықтарды жеңу мүмкіндігін, жұмыс динамикасы сияқты ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Бұл кезеңде Коммуникативтік шабуыл кезеңін топты жұмысқа тез кірістіруді жүзеге асыруға болады;
- Қарым-қатынасты басқару кезеңінде білім алушылардың бастамасын қолдау, диалогтық қарым-қатынас ұйымдастыру қажеттілігі бар;
- Қарым-қатынас жүзеге асырылғаннан соң оны талдау мақсат, құрам және нәтиже сияқты құрылымдық элементтері мәнін теңестіруге болады.
Ал енді, кәсіптік білім беру жүйелеріндегі сабақтардағы педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру қажеттілігі неде деген сұраққа жауап беруге болады. Ол үшін мына нәрселерді назардан тыс қалдыруға болмайды:
Біріншіден, қарым-қатынас жасауда психологиялық кедергілердің пайда болуы мүмкін, бұл білім алушының психологиялық әлемін түсіну бағытында арнайы жұмыстар жасауды да қажет етуі мүмкін;
Екіншіден,қарым-қатынас жасау тәжірибесін дамыту қажеттілігі де маңызды рөл атқарады, оқыту сабақтарында тиімді қарым-қатынас жасай білу де сабақ нәтижелілігіне әсер ете алады;
Үшіншіден, әлеуметтік ортадағы болып жатқан күрделі өзгерістер, дағдарыстардың да білім беру сапасына әсері болғандықтан, мұндай жағдайлардағы қарым-қатынас жасау тәжірибесін байытып отыру маңыздылығы да ерекше. Демек, біз кәсіптік білім беру жүйесіндегі оқыту барысында педагогикалық қарым-қатынасты дамыта ұйымдастырып отыру маңызы ерекше деп айта аламыз.
Енді, біздің зерттеу жұмысымызда негізге алатын педагогикалық қарым-қатынас ұғымының кеңейтілген анықтамасын бере кетуге болады. Педгогикалық қарым-қатынас - білім алушылардың мотивациясының дамуы мен оқу іс-әрекетінің шығармашылық сипатын дамыту үшін, оның тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең тиімді жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы деп анықтауға болады.
Н.В. Кузьминаның көрсетуінше, педагогикалық жүйе - қоғамдық - тарихи түсінік және педагогикалық жүйенің әр тарихи типі белгілі бір мемлекеттік, педагогикалық пен тарихи мақсаттарға жетуге бағытталған. Бұл жүйе педагогикалық ұжым ұйымдастыратын (өзінің маңызды элементі сияқты) үйренуші тұлғасын оған мақсатты, жүйелік және ұзақ мерзімді әсер ету процесінде оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге асырады. Педагогикалық жүйенің өзінің мақсаты, міндеттері, мазмұны, құрылымы бар және мұның өзі ары қарай қарым-қатынасты, құрылымдық, функционалдық, мазмұндық сияқты түрлі бірліктерді талдау үшін айрықша маңызды [9].
Осы кең контексте пеадгогикалық қарым-қатынас ...оқушылардың мотивациясының дамуы мен оқу-іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін, мектеп оқушысы тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы ретінде анықталады [10]. Осыған педагогикалық қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы ретінде оқыту мен оқушылардың өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты екенін қосайық.
Педагог пен білім алушылардың қарым-қатынасы сабақтағы, сыныптан тыс жұмыстарда, бос уақыттарындағы қарым-қатынасы оқу-тәрбие процесінің нәтижелі басты шарты, оқушының жеке басының қалыптасуының құралы болып табылады.
Жалпы алғанда, қарым-қатынас педагогикалық іс-әрекеттің маңызды құралы деп қарастыруға болады. Сондықтан педагогикалық қарым-қатынас мәні мен оны ұйымдастыру ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген.
Мысалы, орыс педагогы, психолог ғалымдары А.А. Бодашев, Н.В. Кузмина, В.А. Кан-Калик, А.А: Леонтьев, А.Н. Мудрик, А.К. Шербаков және т.б. еңбектерінде қарым-қатынас маңыздылығын ашып көрсетуге ерекше назар аударылған. [11].
Педагогикалық қарым-қатынас мәніне көз жүгіртетін болсақ, бұл - педагогтың қолайлы психологиялық жағдай туғызуға бағытталған сабақта және сабақтан тыс уақытта жүргізілетін кәсіби қарым-қатынас деп тұжырымдауға болады.
Кеңестік дәуір педагогтары Н.К. Крупская, С.Т. Щацкий, А.В. Луначарский, П.П. Блонский мұғалім мен оқушылар қарым-қатынас негізі - ұжымдық ынтымақтастық, жолдастық қарым-қатынас болады деп атап көрсеткен. [12].
Педагогикалық қарым-қатынас негізінде сабақ ұйымдастыру мәселесі педагогтар А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинскийді де толғандырған мәселе қатарына жатады. Ізгіліктік тұрғыдан А.С. Макаренко мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынаста ең бастысы құрмет пен талап қоя білушілікке негізделген қарым-қатынас болу керек деп тұжырымдады.
Ал өз кезегінде В.А. Сухомлинский білім ордасында айтылған әрбір сөз алдын-ала ойластырылған, ақылды, мақсатты, салмақты болуы керек деп педагогикалық қарым-қатынастың маңызды жағын көрсетті.
Өткен ғасырдың сексенінші жылдарындағы жаңашыл педагогтар, Ш.А. Амонашвили, И.П. Волков, Г.Н: Гончаров, Е. Н: Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Ф. Шаталов, Н. П. Щетинин т.б. ынтымақтастық педагогика негізінде оқыту тиімділігін арттыруға мүмкіндік болатындығын дәлелдеді. [13].
Педагогикалық қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық процесс болып табылады және бірқатар функциялардың атқарылуымен сипатталады. Мұндай функциялар қатарына жататындар: жеке адамды тану; ақпарат алмастыру; іс-әрекетті ұйымдастыру; өзін байқату (самоутверждение).
Педагог-ғалым В.А. Кан-Калик кәсіптік - педагогикалық қарым-қатынастың құрылымын анықтады. Педагогикалық қарым-қатынастың құрылымдық бөліктері:
1. Педагогтың білім алушылармен ұйымдастыратын қарым-қатынасын модельдеу (прогностикалық кезең);
2. Педагогикалық қарым-қатынасты тікелей ұйымдастыру;
3. Педагогикалық процесстегі қарым-қатынасты басқару;
4. Жасалған қарым-қатынасты талдау және оны алда тұрған іс-әрекетке сай модельдеу. [13].
- Моделдеу кезеңі білім алушылардың ерекшеліктерін білуді талап етеді.Мұндай ерекшеліктерге кіретіндер: олардың танымдық сипатын, кездескен қиыншылықтарды шешу мүмкіндігін, жұмыс динамикасын. Коммуникативтік атака кезеңі , ұжымды, жұмысты тез ұйымдастыру техникасы;
- Қарым-қатынас басқару кезеңінде оқушылардың бастамасын қолдай білу қажет, диалогтық қарым-қатынас ұйымдастыру;
- Жасалған қарым-қатынасты талдау, оның мақсат, құрылымын және алынған нәтижені салыстырут.б. деп қарастыруға болады.
1.2 Педагогикалық қарым-қатынасты меңгерту ерекшеліктері
Педагогикалық қарым-қатынастың өзгешелігі ең алдымен, оның көп объектті бағыттылығынан көрінеді. Ол тек үйренушілердің өзара әрекеттесуінің өзіне олардың тұлғалық дамуы мақсатына бағытталмаған, сондай-ақ, педагогикалық жүйенің өзіне негіз болып табылатын, оқу білімдерін игеруді ұйымдастыруға және осы негізде шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталған. Осыған орай, педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен сипатталады: оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге (олардың қазіргі жағдайлары, дамудың болашақтағы бағыттары) және игеру пәніне (меңгеру).
Сонымен қатар, педагогикалық қарым-қатынас оның субъекттеріне үш жақтық бағдарлануымен де анықталады: тұлғалық, әлеуметтік және пәндік. Оқытушы қандай да бір оқу материалын игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғандарға бағдарлайды, және керісінше, сыныппен, яғни фронталды жұмыс істей отырып, әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып, тұлғалық бағдарланған, әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас элементтерінің органикалық үйлесімінен көрінеді.
Пеадгогикалық қарым-қатынастың екінші сапасы оның оқытушы функциясымен шартталады, ол өзіне тәрбиелеуші функцияны қамтиды, өйткені білім беру процесі, бұрын көрсеткендей, тәрбиелеуші және дамытушы сипатқа ие. Қарым-қатынастың оқытушы функциясы жалпы тұрғыда тасымалдаушымен теңестірілуі мүмкін. Оқытушы функция тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты, ол адам үйренуінің барлық формаларына тән (ойын барысында, басқа адамдармен күнделікті тұрмыстық өзара әрекеттесуде), білім беру жүйесінің кез-келген деңгейінде - мектепке дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнында арнайы ұйымдастырылған процесте жүзеге асады Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші болғанмен де, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл - мұғалім мен оқушылардың, оқушылардың өзара бір-бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бөлігі.
Педагогикалық қарым-қатынас мұғалім мен оқушылардың оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы. Бұл - аксиалды-ретиалды, тұлғалық және әлеуметтік бағдарланған өзара әрекеттесу. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды, бейнелі, символдық және кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана отырып, бір мезгілде коммуникативтік, перцептивтік және интерактивті функцияларды жүзеге асырады.
Функционалды түрде - бұл білім беру процесінің барлық субъекттерінің қатынастарын орнатушы контакттік (дистанттік), ақпараттық, түрткі болушылық үйлестіруші өзара әрекеттесу. Ол көп объектті бағыттылықпен, көп ақпараттылықпен, көрнектіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Онда құрылатын оның барлық сипаттамаларының арнайы ерекшеленген синтезі, білім беру процесінің субъекттерінің өзара әрекеттесуінің жаңа сапалық мазмұнынан көрінеді, ол осы субъекттер қатысатын қатынастар жүйесінің немесе педагогикалық жүйе ерекшеліктерімен анықталады.
Педгогикалық қарым-қатынас ...оқушылардың мотивациясының дамуы мен оқу-іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін, мектеп оқушысы тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың эмоционалдық қолайлы климатын (жеке жағдайда, психологиялық кедергінің пайда болуына кедергі жасайды) қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек алсақ - педагогикалық ұжымның) оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы ретінде анықталады [15]. Осыған педагогикалық қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы ретінде оқыту мен оқушылардың өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты екенін қосайық.
Педагог пен білім алушылардың қарым-қатынасы сабақтағы, сыныптан тыс жұмыстарда, бос уақыттарындағы қарым-қатынасы оқу-тәрбие процесінің нәтижелі басты шарты, оқушының жеке басының қалыптасуының құралы болып табылады.
Коммуникативтік біліктілік кәсіби мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде педагогикалық қарым-қатынас барысында қалыптастырылып дамытыла алады. Бұл жөнінде ғылыми пікір білдіруші ғалымдар: Н.В.Кузьмина, Л.Л.Майер, А.К.Маркова, А.И.Мищенко, И.И.Рытанова, Г.Н.Сериковтар [16] коммуникативтік біліктіліктің маман тұлғасының бойына қатысты жалпы біліктіліктер қатарына ерекше орын алатынын атап өткен болатын.
Коммуникативтік біліктілік педагогтың кәсіби қарым-қатынастың тиімділігінің деңгейін және қарым- қатынас мәдениетін, педагогикалық технологиясын, перспективті біліктілігінің қалыптасуын сипаттайды. Сонымен қатар зерттеуші-ғалым қарым-қатынасты педагогтың басты құралы деп, педагогикалық қарым-қатынас жалпы психологиялық заңдылықтармен тығыз байланыстағы, адамның өзгелермен байланыс жасауымен бір түрі болып саналатын, коммуникативті, интерактивті және перцептивті компоненттерден құралатын өзіндік ерекше қасиеті бар қарым-қатынастың спецификалық формасы, деп санайды.
А.Б.Ынтықбаева болашақ педагогтың коммуникативтік іскерліктерін, дағдыларын қажетті сезімі мен көңілін білдіре алу, оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас орната білу, проблемалық іспен айналасу, оқушылармен ортақ тіл таба алу қасиеттері арқылы көрсетеді, дейді. Ал А.А.Леонтьев мұғалімнің коммуникативтік біліктіліктерін ерік жігерлілік қасиеті ретінде қарастырып, оған өзінің мінез-құлығы мен жүріс-тұрысын қадағалау іскерлігін, өзінің ықылас көрсетуін, қадағалай білуін, адамдардың жүзіне қарап, көңілін таба білуін, оқушымен дұрыс, әрі тартымды байланыс жасай білу іскерліктерін жатқызады. [17]
Ж.Р.Бәшірова коммуникативтілік біліктілікті жалпы педагогикалық біліктіліктің құрамына жатқызады. Коммуникативті біліктілік тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын меңгеруді, ықпалдасуға әзірлікті, өзін-өзі мен өзіндік рефлексия тетіктерін меңгеруді, өзін-өзі танып білуді (самопознание), өзін-өзі объективті бағалау сияқты тұлғалық сапаларды біріктіреді. Коммуникация - қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейді. Олай болса, педагогикалық коммуникация - тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын және психикалық жағынан өзін-өзі реттеу мен өзіндік рефлекия түтіктерін меңгеру арқылы өзін-өзі танып білуге (самопознание), өзін- өзі объективті бағалауға, ықпалдасуға дайындығы негізінде қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейтін оқытушы мен оқушының өзара байланысының сипатын анықтайтын әдіс- тәсілдердің тұтастығы. [17]
Педагогикалық кәсіби әрекеттің тиімділігі көбінесе қарым-қатынастың қалыптасқан стиліне байланысты жүзеге асады. Біздің ойымызша коммуникация ақпарат алмасу, өз ойын білдіру, идеясын, білімін танытумен қатар жаңа түсініктер, білім, таным мен адамдардың қалыптасуының негізгі себебі. Педагогтың коммуникативтік біліктілігі педагогтың өз қоғамдық статусы мен қабілеттіліктердің шеңберінде кәсіби қызметті іске асыруда аса қажет.
1.3Педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруға технологиялық амал
Қарым-қатынастың вербалды, бейвербалды түрлері бар. Олар коммуникавтік , интегративті, перцептивтік қызметтерді атқарады.
Коммуникативтік процесс кезінде оған қатысушылар бір-біріне вербалды, акустикалық, кинестикалық, кеңістік, мінез-құлық, жүріс- тұрыс (әдеп) түріндегі ықпалдармен өзара әсер етеді. Өйткені сөздерді айту, сөйленім процесін жүзеге асырудағы ең басты әрекет алайда оның бірден- бір шарты емес.
Вербалды интерактіні бұлай түсіндіру негізінде тіл құбылыстарын функционалдық тұрғыдан зерттеу жатыр. Мұнда табиғи, ауызша сөз жүзеге асыратын орын (кеңістік кадр) оны нақты орындаушылар (қатысушылар) олардың мақсаты т.б. Факторлар аса маңызды . Осы факторлардың әр түрлігі белгілеріне сүйене отырып, вербалды интерактінің әңгіме, диалог, сұхбат, интервью, пікірталас, жарыссөз, сияқты арнаулы типтері жатады. Ш.Н. Нұрғожинанның зерттеулерінде арнайы қарастырылады. Зерттеуші интерактіні бұдан бөлек анағұрлым институционалды сипаттағы түрлерінің болатынын атап көрсетеді. [17]
Оқытушының коммуникативтік біліктілігі тілдік - әдеби тілдік норманы; кәсіби - білім, білік, дағды, іскерлік қасиеттерді; қоғамдық-мәдени-ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық, тілдік этикетті сақтау сияқты құзыреттіліктер тұтастығынан көрініс береді. Соңғы жылдары білімнің бұл түрі риторикалық білік, сөйлеу мәдениеті терминдерімен беріліп жүр. А.Қыдыршаевтің пікірінше риторикалық біліктілікті сақтау үшін әрбір маманның кез-келген педагог-лектордың төмендегідей кеңестерді басшылыққа алуы аса пайдалы. [17]
Сөйленер сөзге даярлықты тақырыпқа сай келетін жетекші құжаттар мен нұсқаулады талқылаудан бастап, тақырыпты таразылай келе, объективті тұрғыда негізгі ойды нысанаға алу, теориялық жағынан даярлығы мықты саяси тұрғыда сауатты оқытушы ғана сөйленер сөздің нысанасына терең бойлай алмақ. Демек, оқытушының біліктілігін басты бір көрсеткіші оның коммуникативтік мәдениет деңгейі болмақ.
Педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастыру барысында толып жатқан коммуникативтік міндеттерді шешуі керек. Кейбір аландап отырған білім алушының зейінін сабақтардағы қарастырылып жатқан мәселелерге тартуда бірқатар әрекеттер тізімін атқаруды қажет етеді. Айталық, бет-әлпетімен жаратпағандық көрсету, тақтаны тықылдату, білім алушыны көз бағдарымен өзіне тарту. Қарым-қатынасты меңгерудің екінші жағы - білім алушыларды материалға қызықтыра білу, бірлескен ізденіс туғызу, жеке оқушының әсерленуін көре білу. Педагогикалық қарым-қатынастын барысында оқу-тәрбие ақпаратын нақтылаудың, оны педагогикалық процестің өзгермелі жағдайына ыңғайлай білудің, болашақ маман ретінде дербес ерекшеліктерін ескерудің айрықша маңызы бар.
Білім алушылармен арадағы педагогикалық қарым-қатынас барысында олардың темпераментін біліп, соған лайық қарым-қатынас орнатудың да мәні бар. Кей уақытта "нашар" оқитын оқушы деп есептейтін оқушымыздың өзі темперамент ерекшелігіне сай сабақты өте баяу, сылбыр баяндайтын болса, кейбір холерик мұғалім мұндай оқушыны толық тыңдамай сабақ білмейтін "нашар" оқушылар қатарына қоса салуын бір жағынан мұғалімнің, ол оқушының темпераментін білмегендіктен болса, екінші жағынан оқушыны толық тындамай қортындысы үстірт шығаратындығынан деп есептеуге болады.
Педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық тұрғыдан ұйымдастыруда, оның тағы бір құрамды бөлігі ретінде коммуникативтік іскерлікті қалыптастыруға ерекше назар ударылып отырғаны жөн. Кәсіптік білім беру барысындағы сабақтарда коммуникативтік іскерлікті А.Н. Леонтьев анықтаған келесі әрекеттердің алгоритмдік тізбегін жүзеге асыруға болады:
- оқушыны бет-әлпетінен тану( әлеуметтік перцепцияны меңгеру);
сырттқы белгілер бойынша оның психологиялық жағдайын, оқушының жеке басын модельдеп алу;
- қарым-қатынас үстінде өзін ұстай білу;
- өзінің сөйлеу тілін психологиялық жағдайда оптимальды құра білут.с.с. [18]
Педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық түрде жүзеге асыру барысында мұның алдында жасалған сабақтардағы қарым-қатынас сипаттарын еске алып, білім алушымен жұмыс үстінде ұйымдастырылған қарым-қатынастың оңтайлы түрімен ыңғайсыз түрлеріне талдау жасап отырудың үлкен маңызы бар.
Кәсіптік білімдерді меңгерту барысындағы білім алушылармен қарым-қатынас орнату процесінің тиімді болуы үшін мына шарттарды жүзеге асыру қажеттілігі бар:
-білім алушылармен ілтипатты сөйлесе білу және толық топпен қарым-қатынас жасағанда олардың өзара үндестігін іске асыру;
-білім алушылармен қарым-қатынас жасағанда өзіндік бақылауды дамыта отырып, әңгімелесушілердің жауабын алдын-ала болжамдап отыру;
-әрбір білім алушының мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, сөйлеу мәнерін тани білу, сөйтіп қарым-қатынас жасағанда кіммен қалай қарым-катынас жасап отырғаныңды талдап отыру жөн.
Педагогикалық қарым-қатынасты іс жүзінде ұйымдастыру үшін, тікелей әрекеттің жалпы маңызы бар. Мысалы, педагогтарға топтағылардың зейінін өзіне аударудың мынадай варианттарын ұсынуға болады:
-топпен ауызша қарым-қатынас жасау үшін сөйлеу нұсқаларын іске косу;
-білім алушыға іштей әсер етіп, зейінін аудару үшін қолданатын әрекеттер - үзіліс жасау, қозғалыс жасауды ұйымдастыру;
- техникалық оқыту құралдары мен дидактикалық материалдармен жұмыс істету т.с.с.
Осы аталған әрекеттер реті технологиялық негізде қарым-қатынасты ұйымдастыруға мүмкіндік береді және бұл кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынасты басқаруда ерекше маңызды. Технологиялық іс-әрекет барысында білім алушының зейінін аударатын психологиялық қарым-қатынас ықпалының да мәнін ескерудің қажеттілігі бар.
Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші болғанмен де, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл - мұғалім мен оқушылардың, оқушылардың өзара бір-бірімен жан-жақты әрекетте-суінің органикалық бөлігі. А.А. Брудный атап көрсеткендей, ... мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасы инструменталды, өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс-әрекетті үйлестіру. Бұл жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны орындайтыны орынды. Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау бұл қашанда өзін-өзі көрсету болып табылатынын есте сақтау керек. [19].
Кәсіптік білім беру жүйесіндегі педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық негізде ұйымдастыру барысында К. Роджерс анықтаған қарым-қатынасты жеңілдету, фасилитациялау қызметінің орны ерекше. Себебі, К. Роджерс педагогты , ең алдымен, қарым-қатынас фасилитаторы деп атайды. [20].Бұл деген педагог білім алушыға өзін көрсетуге, өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін байқатуға, оларды кәсіптік іс-әрекет барысында қолдана жаттықтыруға баса назар аудару қажеттіліг бар деген сөз. Педагогтың оқушы қол жеткізген жетістіктігіне қызығушылығы, қарым-қатынас жайлылығын ұйымдастыруы, өзара ынтымақтастық әрекетті қолдаушылығы педагогикалық өзара әрекеттесуді жеңілдетеді, білім алушының өз маңыздылығын көтеруіне және оның ары-қарай дамуына ықпал етеді [20].
Осылайша, педагогикалық қарым-қатынасты технологиялық тұрғыда ұйымдастыру жайлы айта отырып, онда оқытушымен қатар тәрбиелеуші және фасилитативті қызметтердің де жүзеге асырылуын қамтамасыз етіп отыру қажет.
Осыған орай, педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен сипатталатындығын естен шығармау керек :оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге (олардың қазіргі жағдайлары, дамудың болашақтағы бағыттары) және игеру пәніне (меңгеру).
Сонымен қатар, педагогикалық қарым-қатынас оның субъекттеріне үш жақтық бағдарлануымен де анықталады: тұлғалық, әлеуметтік және пәндік. Педагог қандай да бір оқу материалын игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей отырып, үнемі оның нәтижесін топта отырғандарға бағдарлайды, және керісінше, топпен, яғни фронталды жұмыс істей отырып, әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып, тұлғалық бағдарланған, әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас элементтерінің органикалық үйлесімінен көрінеді. Бұл жерде аталған элементтердің бәрін қамтитын, педагогикалық қарым-қатынас, аддитивті құралу емес ол принципиалды жаңа сапаға ие (Л.А. Хараева).
Сонымен, педагогикалық қарым-қатынас көпжақты және көпфункционалды құбылыс, оның сипаты өзара әрекеттесудің өзін анықтайды. Кәсіптік білім беру барысындағы өзара әрекеттесуді технологиялық негізде жүзеге асыру болашақ маман ретінде білім алушыларды жан жақты дамыту мүмкіндігін береді.
2Кәсіптік білім беруде педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру тәжірибесі
2.1Педагогикалық қарым-қатынастың білім беруде функционалдық және құрылымдық сипаттамаларын жүзеге асыру ерекшеліктері
Қазіргі кезде кәсіптік білім беруді тиімді педагогикалық қарым - қатынас негізінде ұйымдастыру өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Педагогикалық қарым - қатынас білім алушының психикалық дамуының қайнар көзі болып табылады. Педагогикалық қарым - қатынас құрылымында өзара түсіністік деңгейімен детерминантты тұтас қатарымен меңгеріледі. Бұл қатарға кіретіндер: жас, өзіндік бағалаудың даму деңгейі, білім деңгейі, икемділік, дағды. Кәсіптік колледждердегі өзара қарым - қатынастың дамуына педагогтың қарым - қатынас жасау деңгейі, топтың деңгейі әсер етеді. [21].
Педагогикалық қарым - қатынас жасау барысында білім алушылар өздерінің педагогқа деген қатынастарын көрсетеді. Олардың арасындағы қарым - қатынас әрдайым келісімді, өзара түсініскен, шынайы қатынас бола бермейді. Бұл өз кезегінде мамандықтары бойынша қажетті кәсітік білім алу деңгейіне, оның дамуына тікелей әсер етуі мүмкін.
Кәсіптік білімдерді меңгеру барысындағы қарым - қатынас функциясы әртүрлі болып келуі мүмкін. Мұндай функциялардың бірі коммуникативті - ақпаратталған функция болып табылады. Мұны белгілі психолог Ломовтың Индивидтің мінез - құлқындағы әлеуметтік регуляция және қарым - қатынас атты еңбегінде атап көрсеткен. [22].
Сонымен қатар, ол қарым - қатынастың бірлескен іс-әрекет ұйымдастырушысы ретінде, адамдардың бір- бірін тануы,және тұлғааралық қарым - қатынастың дамуы мен қалыптастыруы дфункцияларын да атап көрсетті. Бұдан көріп отырғанымыздай, Б.Ф.Ломов - қарым - қатынас жоғарғы динамикалықпен және функционалдылықпен сипатталатын көп өлшемді процесс ретінде тұжырымдағанын байқаймыз. [22].
Қарым-қатынастың анықталған функциялары жеке бастың қарым - қатынастары барысында және қоғамның әлеуметтік байланыстар жүйесіне де қатысы бар екендігін байқатады. Сондықтан кәсіптік білім жүйесі барысында да қарым - қатынас тәжірибесі қалыптасады, адамдардың өзара қатынасы хақындағы ережелері мен әдептерін, адамгершілік қасиеттердің даму комплексін көруге болады деп тұжырым жасауға болады. Мұның бәрі білім алушылардың оң тұлғалық қасиеттерінің, педагогтар және басқа да білім алушылармен достық, пейілділік қатынастарының нығаюына, оқу үлгерімі мен тәрбиелену сапасына жан - жақты әсер ететінін көруге болады.
Педагогикалық қарым-қатынастың негізгі функционалдық сипаттамаларын анықтау психология ғылымында белгілі жалпылай қабылданған И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев жіктемесін де негізге алуға болады. Педагогикалық қарым-қатынасты функционалдық сипатына сай ұйымдастыру көбінесе педагогтың өз іс-әрекетінде алға қоятын мақсатына да байланысты: а) оқу-тәрбие материалдарын білім алушының дара ерекшеліктеріне қарай іріктеу, құру және олардың жеке тұлғалық үлгісін жобалау секілді конструктивтік қабілеті; ә) білім алушыны әр түрлі оқу әрекетіне қатыстырып, ұжымда тұлғаның белсенділігін көтеру сынды ұйымдастырушылық қабілеті; б) білім алушылармен жақсы қарым-қатынаста болу, олардың даму деңгейіне, талабына сай болу секілді коммуникативтік қабілеті. [23].
Психолог Б.Ф.Ломов қарым-қатынас функцияларын анықтауда оның қайнаркөзі қатысымдық болатынын көрсететін жіктелуді ұсынады. Олар: ақпараттық-қатысымдық, регуляциялық-қатысымдық және аффектілік-қатысымдық болып бөлінеді. [22].
Оқытушы мамандығын әр түрлі мінезді, әр түрлі темпераментті адамдар меңгеретіндіктен, қарым-қатынас стилі де әр түрлі болып келеді. Қарым-қатынас стилі ұғымына В.А.Кан-Калик: "Қарым-қатынас стилі деп біз педагог пен оқушының әлеуметтік-психологиялық арақатынасының жеке-типологиялық ерекшеліктерін айтамыз: а) мұғалімнің қатысымдық мүмкіндіктері; ә) педагог пен оқушының өзара қарым-қатынасының қалыптасуы; б) педагогтің шығармашылық тұлғасы; в) оқушы ұжымының ерекшеліктері" деген анықтама береді [24].
Н.Ф.Маслов, Е.М.Крутов сияқты психологтар еңбектерінде қарым-қатынастың - "демократиялық" және "авторитарлық" екі түрлі стилі көрсетіледі. Қарым-қатынастың кәсіби түрінде стилдің үшінші - "либералдық" түрі анықталады. Оның негізін салған А.А.Бодалев. [25].
Кәсіптік білім беру барысында педагог өзінің білім алушылармен жұмыс стилін талдай отырып, қарастырлып отырған жағдайларға сәйкес ұтымдысын таңдайды. Ол үйренушілердің жеке ерекшеліктерін, нақты бір жағдайларды, оқу тобы ұжымының деңгейін ескереді.
Сол сияқты педагог тәрбиелік-қатысымдық функцияны жүзеге асыру үшін бірқатар жеке кәсіби қасиеттерді өзінде қалыптастыруы керек. Мұндай перцептивтік қасиеттерге кіретіндер:
-1) үйренушінің ойлану, ойлау процесін қадағалап отыру, оны қолдап, ынталандырып отыру;
-2) эмпатия - біреудің (үйренушінің) орнына өзін қоя білу, оның мақсатын, уәжін түсіне білу қабілетінің болуы белгілі бір дәрежеде үйренушінің істерін алдын-ала болжауға мүмкіндік береді. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты зерттеп, эксперименттер жүргізген Дж. Л. Морено эмпатияны "бірін-бірі сезіну" деп атаған;
-3) үйренушінің жетістіктеріне үлкен әріптесінің, досының тілектестігі, қамқоршылыдығы ұстанымы;
-4) педагог ретінде өз іс-әрекетіне үнемі қатаң көзқараспен қарап, оқу процесінде қажетіне қарай түзетулер енгізіп отыру" Морено Дж. [26].
Жоғарыда талданған жалпы қарым-қатынастың функционалдық сипаттамаларынан, олардың құрамды бөлігі болып табылатын педагогикалық қарым-қатынастың да кәсіптік білім беруде атқаратын бірқатар функцияларын негізге алып отырудың маңызы зор.
Атап өткендей, кәсіптік білім беру процесіндегі педагогикалық қарым-қатынас педагог пен білім алушылар арасындағы тұлғаралық қатынас деп тануды қажет етеді. Сондықтан мұндағы педагогикалық қарым-қатынасты тұлғааралық қарым-қатынастың функционалдық ипаттамаларымен анықтауға болады.
Педагогикалық қарым-қатынас кез келген басқа процестер секілді өзінің құрылымдық сипаттамалары мен функцияларынан тұрады.
Мысалы, кәсіптік білім берудегі педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруда қарым-қатынас мақсаттарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz