Қызылорда облысының егіс алқаптары мен суландыру жүйесі

Мазмұны

Кіріспе

Су ресурсы - халықтың таусылмайтын өмірлік қазынасы. Егер оны есеппен, ұқыпты әрі үнемді пайдаланып отырсақ, жауын-шашын, қар, т. б. жерүсті, жеесептікты суларымен қайта толығып, толысып отырады. Алайда, бұл тепе-теңдік бұзылған жағдайда, бүгінгі кейбір елдердегі, мемлекеттердегі сияқты су тапшылығы туындайды.

Суларын жоспарсыз, келеңсіз пайдалану өңіріндегі егіншілік алқап топырақтарының тұздану мен олардың айналымман шығуына әкеп соқтыруда. Шаруашылықтарының суармалы егістіктерін сумен қамтамасыз ету мақсатында магистральды каналдан тартылған щаруашылық, шаруашылық аралық каналдар қолданылуда. Осы орайда ағынды реттеу негізгі мәселелердің бірі болып отыр

Дипломдық жобада Шіркейлі каналының 514-634 ПК аралықтарындағы Шаған-Жер ЖШС қарасты жалпы суару ауданы 4085 мың га, дәнді дақыл 3780 оның ішінде күріштік 3000 мың га. аймақты массивтің 73 % үлесі. күріш ауыспалы егістіктерін сумен қамтамасыз етуде тежеу құрылымын жобалау. . Жобалаудың негізгі мақсаты канал бойында су денгейін көтеріп, солжақ магистральды каналдарына қажетті өтімділікті қамтамасыз ету су деңгейін көтеру арқылы бекітілген алқаптарды суғару, канал беткейлерін толқын әсерінен қорғау, канал бойындағы гидротехникалық құрылыстардың бұзылмауының себебін анықтау болып табылады.

1. Жалпы бөлім Гидротехникалық құрылым аймағыныңтабиғаты жағдайы.

1. 1. Құрылыс аймағының климаты

Климаттың континенталдығы көптеген метеорологиялық элементтердің тәуліктік, айлық және жылдық өзгеруімен байқалады. Жазы ыстық және ұзақ мерзімді. Бұл кезеңде температурадағы күрт өзгеру сипаты байқалмайды. Кейбір жерлерде шілде айының орташа температурасы 36-39 ⁰ С. Облыс аумағының басым бөлігінде температураның абсолютты максимумы 44-48 ⁰ С құрайды. Қыс мезгілінде облыстың солтүстік және оңтүстік аймақтарынының арасында температурада айтарлықтай айырмашылықтары бар. Мысалы, ең салқын ай - қаңтардағы орташа температура - 35 -36 ⁰ С градусты құрайды.

Солтүстікке ашықтылық қасиеті облыс аумағына кедергісіз салқын ауа массасыынң енуіне мүмкіндік береді және нәтижесінде қыс айларында күрт салқындайды. Ауа температурасының абсолютты минимумы 42 ⁰ С градусқа дейін жетеді.

Құрғақшылық - облыс климатының ерекшелектерінің бірі. Жауын-шашын өте аз жауады. Орташа жылдық мөлшері 100-190 мм аспайды және жыл маусымдарында оның түсімі біркелкі емес: барлық жауын-шашынның 60 пайызы көктемгі-қысқы кезеңдерге тиесілі.

Облыс аумағының барлық бөлігінде солтүстік-шығыс бағытындағы күшті және жиі желдер болып тұрады. Оның орташа жылдық жылдамдығы секундына 3, 1 метрден 6 метрге дейін ауытқып отырады. Қыс мезгілдеріндегі күшті желдер төменгі температура жағдайында жер бедерлерінің биік беткейлеріндегі қар жамылғыларын ұшырып кетеді, нәтижесінде топырақтың беткі қабаттарының терең қатуына және жарылуына әкеліп соғады. Жазғы уақытта шаңды дауылдар байқалады.
Жауын-шашынның орташа мөлшері 100-115 мм. Арал теңізінің тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тарататын улы заттары және экологиялық ортаның нашарлауына байланысты қышқыл жауын-шашын жауатын болды

Сырдария ауданының ауа-райы жағдайының бір ерекшелігі-уақыт аралығында жауын-шашынның аздығы және олардың қалыпсыз түсуі. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 160-180 мм құрайды және әр жылдары ауытқып отырады. 67 мм-ден бастап.

Жыл бойы жауын-шашыны бар күндер саны 40-60-қа жетеді. Жазғы жауын-шашындар негізінен топыраққа сіңіп, буланып, жер бетінде ағынды су көзін болдырмайды. Булану мөлшері Арал өңірінде 974 мм.

Атмосфералық жауын-шашынның жылдық орташа минералдануы байқаулар материалдары бойынша 43 мг/л (32-49 мг/л аумағында) құрайды. IV-XI кезеңдері су бетінің булануы 1370 мм-ге жетеді екен, Н. И. Ивановтың формуласы бойынша есептелген буланғыштық дәл сол кезең үшін 1700мм-ден асып кетеді.

Қарастырылып отырған жер аумағында басымдығы бар желдердің ішінен Солтүстік, солтүстік-шығыс және шығыс, ал жазда солтүстік батыс бағытындағы желдер ерекшеленеді.

1. 2. Құрылыс аймағының топырығы және оның мелиоративтік жағдайлар.

Облыстың едәуір бөлігін құм басып жатыр. Топырағы қоңыр, құмдақ сұр, сортаң болып келеді. Жусан, бетеге, сексеуіл, жыңғыл, тал, тораңғы, қамыс өседі. Ауыл шаруашылығына қолайлы жер аумағының 12%-ы Сырдария өзенінің жайылмасында, 23%-ы шөлейтте, 65%-ы шөл аймағында орналасқан. Пласт тәріздес қабаттар мен линзалар түрінде жайылған. Олардың қалыңдығы 0, 0-ден 1, 5м-ге дейін ауытқиды.

Процентпен бергенде фракциялар құрамы келесідей: төменгі көрсеткіш -жоғары көрсеткіш орташасы.

Сазды бөлшектер (d<0, 001мм) 14, 3

Шаңды бөлшектер (d0, 001-0, 05мм) 85, 6

Құмды бөлшектер (d>0, 05мм) 0, 1

4. Құмды топырақтар- лабораториялық талдаулар көрсеткендей, аэрация және суға қанған қабат аумағында шаңды және ұсақ түйіршікті құмдарға жатады. Қабаттың қалыңдығы 0, 0-ден 6, 0м-ге дейін ауытқиды. Гранулометриялық құрамы 1. 3 кестесінде көрсетілген.

Жоба мәліметтері бойынша бұл жер үшін сүзілу коэффиценті келесідей:

Саздар үшін -0, 1-0, 2 м/тәу.

Саздақ үшін -0, 35 м/тәу.

Құмдақ үшін -0, 5-1, 0 м/тәу.

Шаңды топырақ -1, 0-2, 0 м/тәу.

Ұсақ түйіршікті топырақ -4-6 м/тәу.

Жер аумағының гидрогеологиялық жағдайлары. Гидрогеологиялық зерттеулер уақытында 1984 жылдың 5, [II] -на дейін жер асты суларының деңгейі 2, 5-5, 0 м. Тереңдікте болған.

Суды көп жинайтын қабат негізінен ұсақ түйіршікті құмдармен көрсетілген. Учаскілер ауданы бойынша жер асты суларының әр-түрлі тереңдікте таралуы және сол аудандардың қатынасы 2. кестесінде берілген.

Учаскілер ауданы бойынша жер асты суларының әр-түрлі тереңдікте таралуы және сол аудандардың қатынасы

1Кестесі

Құмды топырақтардың гранулометриялық құрамы

2. кестесі.

Жер асты суларының әр-түрлі тереңдікте таралуы

Территорияда жер асты суларының тереңдігі табиғи немесе жасанды факторларға байланысты болғандықтан учаскілердің үш түрін бөліп көрсетеміз. Жер асты суларының қоректенуі Сырдария өзені және магистральді каналдар суының сүзілуі есебінен жүреді. Жер асты сулары деңгейінің жыл бойы ауытқу амплитудасы 1, 5-2, 0 м.

Құрылыстың категорияларға топырақтардың классификациясы ЕРЕП 1997 ж. жинағы бойынша анықталып отыр. Төменде процент түрінде топырақтардың 5, 0 м. тереңдікте жайылуы келтірілген.

7, 50 м. тереңдікке дейін зерттелген суландырылатын жердің геологиясының құрылымы екі қабаттан тұрады. Жоғарғы қабаты, қалыңдығы 0, 1-1, 0м. Құм мен құмдық линзалары араласқан саздақты-сазды болып келген.

Қарастырылып отырған жер аумағындағы жағдай соның ішінде жер асты суларының жоғары минералдануы және олардың деңгейінің суарудан кейін көтеріліп кету мүмкіндігі топырақ бетінің қайта сорлануына әкелу мүмкін.

Сондықтан қайта сорлануды болдырмау үшін бұл жүйені жобалаған кезде беткейлері ұлғайтылған горизонталь ашық кәріз құрылысын салуды ұмытпаған жөн.

3кестесі

Топырақтардың классификациясы

Әлсіз топырақтарда пайдаланған суларды коллекторлық-су жинағыш жүйеге бұру жабық типті горизонталь кәріз құрылыс салуға болады.

Қарастырылып отырған территория өзінің гидрогеологиялық, мелиоративтік жағдайлары бойынша Сырдария өзеннінің қазіргі сағалық ауданына жатады.

Жер асты сулары негізінен 3м. -ден 4м. -ге дейінгі тереңдікте кездеседі, минералдануы 3-10 г/л.

Топырақ қабаты негізінен аллювиальді-шабындықты, батпақты -шабындықты және өзінің механикалық құрамы жағынан жеңіл аллювиальді шөгінділерде қалыптасқан (саздыдан бастап, құмдыға дейін) сортаң топырақтардан тұрады. Өзінің сортаңдауы бойынша топырақтар да, әр түрлі дәрежеде кездеседі, бірақ басымдырағы орта, күшті және өте күшті сортаңданған түрлері. Сортаңдану түрі негізінен хлоридті-сульфатты.

Метрлік қалыңдықтағы тұздардың қоры 40м/га-дан 400г-га-ға дейін жетеді.

Сонымен, біз жүргізген топырақтың- мелиоративтік жағдайлардың салыстырмалы зерттеуі территориядағы жайсыз мелиоративтік жағдайды көрсетіп отыр.

Учаскенің сортаңданған топырақтарын пайдалану тек сортаңдану режимін кәріз және шаю арқылы жасанды реттеу әдісімен мүмкін.

1. 3. Топырақтардың су-физикалық қасиеттері.

Топырақтардың су-физикалық қасиеттері шабындықты-батпақты топырақтарды зерттелуі. Топырақ қабатының кескінінен көретініміз-оның құрамы ауыр механикалық болып келетіні. Бет жағында ауыр саздақ, ал әрі қарай саз кездеседі. Жыртылатын горизонттағы көлемді салмағы 1, 06-1, 30 г/см ³ шамасында ауытқиды, орташа алғанда 1, 12 г/см ³ . Бұл топырақ түрлері үшін көлемді салмақтың орташа мәні 0-100 см. Қалыңдығы үшін -1, 31 г/см ³ құрайды.

Топырақтың үлесті салмағы 2, 66-1, 70 г/см ³ шамасында.

0-100 см. Қабат үшін табиғи ылғалдылық көрсеткіші оның көлемінен алғанда орташа 18, 7-23, 98 % шамасында ауытқиды. Бірінші метр қабаттың шекті далалық ылғал сыйымдылығы топырақтардың механикалық құрамына қарай оның көлемінен орташа 17, 8-ден 31, 2 %-ке дейін ауытқиды, яғни метрлік қабаты 2782-3118 м ³ /га ылғал сақталуы мүмкін.

Топырақтардың су сіңіргіштігі олардың механикалық құрамына, тығыздығына байланысты 0, 08-ден 0, 10 м/тәулікке дейін ауытқып отырады.

2. Қызылорда облысының егіс алқаптары және дақылдарды суару режимдері

2. 1 Егіс алқаптары мен суландыру жүйесі

Бірнеше ондаған жылдар бұрын облыс бойынша жалпы дақылдардың егіс көлемі 287 мың гектарға жеткен еді. 2001-2011 жылдары инженерлік жүйеге келтірілген суармалы жер көлемі 172 мың гектарды құрады. Соңғы жылдары суармалы жер 180 мың га тартылды, бұл өткен жылға қарағанда 10 мың га-ға артық. Суармалы егін шаруашылығы алқабын кеңейту гидротехникалық құрылыс, оның ішінде Қызылорда су торабы арқылы жүзеге асырылады. Қызылорда су торабының жобалық қуаты - Қызылорда қаласы және облыстың Сырдария, Жалағаш және Қармақшы аудандары аумағында орналасқан ауыл шаруашылығына арналған 110 мың га жерді және 250 мың га шабындық жерлер мен жайылымдарды суаратын сумен қамту.

Сурет1 -Қызылорда облысының егіс алқаптары мен суландыру жүйесінің орналасуы.
Облыста ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуында басты роль мамандандырылған сала ретінде күріш шаруашылығына берілген. Облыстағы өндірілетін негізгі дәнді дақыл күріштің өнімділігі 2007 жылы 40, 9 ц/га болса, соңғы жылдары бұл көрсеткіш 47, 8 ц/га жетіп 16, 8%-ға көбейген. Демек, бұл көрсеткіштерге сүйене отырып, егіс көлемінің елеулі артпағанымен де, одан алынатын өнімділік деңгейі ерекше мәне беру шараларын жүргізу нәтижесінде жоғарылағаны байқалады.

Күріштің маусымдық суару мөлшері кеңес жылдары аралығында 26-28 мың текше метрге жеткен болатын. Соңғы жылдары бұл мөлшер бірсыпыра азайып 23-25 мың текше метр болды. Қазақтың күріш жөніндегі ғылыми зерттеу институтында атқарылған зерттеулерге қарағанда күріштің жаз бойы суды тұтыну мөлшері 8, 5-9 мың текше метрді құрайды. Күріш егісінің алғашқы суға бастыру кезеңінде берілетін су мөлшері жоғарыда айтылған ғылыми мекеменің мәліметі бойынша 3, 5-4 мың текше метрді құрайды. Күріш атызында жаз бойы топыраққа төмен қарай сүзілген су мөлшері 4, 5-5 мың текше метр. Осы аталған үш құрамдас бөлікті қосқанда 16, 5-18 мың текше метр болады. Бұл мөлшер күріш дақылына шын мағынасында қажет ылғал көлемін көрсетеді. Демек, алдағы уақытта ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп осы дақылды өсіп-өндіруге кететін су мөлшерін әлі де 4-5 мың текшеметрге азайтуға болатыны көрініп тұр. Осылай жасағанда Сырдария өзенінен егіске алынатын су көлемі 10-15%-ға кемиді. Бұл біріншіден, кіші Аралға құятын су мөлшерін көбейтеді. Екіншіден, Сыр өңірі егіс алқаптарында мелиоративтік жүктемені азайтады. Соның негізінде егістіктің экологиялық-мелиоративтік жағдайын жақсартуға жол ашылады

Өндірістік бағыт бойынша Сол жаға магистральды каналына бекітілген суармалы жерлерін негізінен күріш дақылдары өсірумен 6-шаруашылық айналысатын болса, 7-шаруашылық мал азықтарымен көкөніс дақылдары өсірумен айналсуда (кесте 4) .

4кесте

Күріш ауыспалы егіс сегіз алқаптан қабылданған, жалпы үлгісі 50 % құрайды

2. 2. Дақылдарды суару режимі.

Күріш үшін суару нормасын ауыспалы егістік алқабында табиғи ерекшеліктерді ескере отырып, күріш дақылының өсуі үшін тиімді жағдайларды қамтамасыз ету шартынан анықтайды.

Күріш дақылының суару нормасы келесідей формула бойынша есептелінген:

М _о =W ₁ +W ₂ +W ₃ +W ₄ +W ₅ +W ₆ -KP

Мұндағы М _о -күріштің суару нормасы, м ³ /га

W ₁ -толық ылғал сыйымдылығына топырақ бетін жеткізу үшін қажет су көлемі, м ³ /га

W ₂ -күріш шектерінде сумен бастыру үшін қажет су көлемі, м ³ /га

W ₃ -транспирация мен булануға кететін су көлемі, м ³ /га.

W ₄ -сүзілуге және бүйірден кері алуға кететін су көлемі, м ³ /га

W ₅ -сұқпалардың және периффиялық білікшенің тығыз жабылмауының әсерінен жоғалатын су көлеьі м ³ /га.

5 кесте

Күріш емес ауыспалы егістік құрамы

W ₆ -күріш шектерінде су ағыны құруға қажет су көлемі; м ³ /га.

P-суару кезеңіндегі жауын-шашын көлемі, м ³ /га

K- жауын-шашынды пайдалану коэффициенті.

Өсіп-өну кезеңіндегі жауын-шашын жиынтығы 23 мм. -ден 53 мм-ге дейін ауытқиды, оның пайдалану коэффициенті 0, 3, бұл коэффициент аз болғандықтан, суару нормасын анықтауға үлкен жері жоқ.

Судың күріш үшін режимі графигіне сәйкес, агротехникалық талаптарға байланысты суға бастыру және суды ағызу үшін қажет су көлемі 4000 м ³ /га және 2400 м ³ /га. Суару кезеңінде булану мен транспирацияға кететін су көлемі су режимі графигімен үйлестіріліп, ауа-райы мәліметтерінің негізінде анықталған. Суару нормасының элементтері топырақтың алған толық қанығуы және сүзулік кері ағу мынадай шарт негізінде анықталған: жер асты суларының деңгейі шек беттеріндегі жоспарланған деңгейден 2, 3 м. төмен орналасқан және осы деңгей жасанды түрде қалыпты ұсталынады.

Топырақ қабатының сумен қанығуы

W ₁ =100HC-B _b , м ³ /га

Мұндағы: Н-топырақтың суланатын қабаты, м.

С-суланатын қабаттың қуыстығы, %

B _b -бастыру уақытына сәйкес суланатын қабаттағы ылғал қоры, м ³ /га.

Суландыру учаскесі аумағында топырақты- мелиоративтік зерттеулер нәтижесінде ылғал қорлары мен қуыстылықтың орташа шамалары анықталған.

С=46, 5 %

В=6900 м ³ /га.

Сүзулік кері ағудан жоғалатын су көлемінің шамасы мына формуламен анықталады:

W ₄ =

Мұндағы: h-кері ағудың периффериялық сызығының ұзындығы, м.

F-кері ағу жүретін күріш ауданы, га.

n-кері ағу болатын уақыт, тәулік

q- кері ағудың периффериялық сызығы ұзындығының бірлігіне судың үлесті шығыны.

«q» үлесті шығын шамасы жер асты суларының режиміне байланысты, соның өзінен батпақтану және қайта сортаңдану қалуын болдырмау үшін жер асты суларының деңгейін қамтамасыз етіп тұру қажеттілігі барын көрсетеді.

Жер асты суларының керек режимі суретте көрсетілген. Табиғи байқаулар көрсетіп отырғандай, күріш дақылына жақын жерлерде судың көтерілуі негізінен гидростатикалық қысым себебінен болатынын көрсетіп отыр. Бұндай жағдайларда «q» шығынын анықтау Н. К. Гиринскийдің функциясын пайдалануынан шыққан функцияларын қолдану дұрыс болады, онда сүзулік ағынды екі аумаққа бөледі: -жоғарғы, арынсыз және төменгі арынды. (Ионат В. А. «Расчет горизонтального дренажа в неоднородных грунтах стр. 143)

Q= ;

Мұндағы: n=K ₂ /k ₁ ;

α=1/(+1. 47d/s lg2d/nα), М=√1/(1+Ө ² ) Ө=n ² /3*(βМҺН) /(М ² +һ ² ) М+0, 1Һ [(1, 3+Һ/Н) (Һ/Н) ² + σМ/S] ²

θ=n ² /3((βMhH) /(M ² +h ² ) M+0. 1h) [(1. 3+h/H) (h/H) ² +σM/S] ²

Негізгі әріптік белгілеулер есептік схемадан алынған.

Жоғарыдан келтірілген формула бойынша есептеу, келесідей мәндер көрсетеді:

q=1. 65м ² /тәулік.

Периффериялық білікшелер мен тығыз емес сұқпалардан жоғалатын су көлемі:

W ₅ =0. 15(W ₃ +W ₄ ) деп алынды.

Кестеде жоғарыда көрсетілген тәуелділіктер көмегімен анықталған күріш дақылы үшін суару нормасы, оның құрамдас элементтері және су режимінің кейбір кезеңдері үшін су беру және су азайту шамалары анықталды.

Күріш дақылының суару нормасы М=25610м ³ /га. Гидромодуль графиктері 62, 5%күріші бар ауыспалы егіс пен күріш монодақылы үшін жасалған. Арамшөптермен күрес науқаны кезеңінде қайтара суға бастыру шамасы: бұның алдында мелиоративтік немесе жоңышқа егісі болса -15см, қалғандары үшін -25см.

Қайтара суға бастыру қабатының азайуы дұрыс ауыспалы егіс енгізу арқылы бұл егіндіктердің сортаңдану қауіпін едәуір азайтады.

Күріштің өсіп-өну кезеңінде оны үнемі суға бастырып қойуы, тек қана енді шыға бастаған уақытта аз уақытта үзіліс жасайды.

Күрішті еккеннен кейін 10см қалыңдықпен бастапқы суға бастыру болады. Күріштің басы қылыштап, қатарлар байқалғаннан бастап суды бермейді. Бұл оның оттегімен қанығып, жақсы көтерілуіне себеп болады.

Шала фазасында күріш дәні көтеріле бастаған кезде, егіндік қайтара 10см суға бастырылады, бұл шаманы 6-8 күн ішінде 20см-ге дейін жоғарылатады. Түптену фазасында су тереңдігі 5см-ге дейін азайтылады.

Түптену фазасынан суару кезеңі аяқталғанға дейін егіндікте 15 см су қабаты ұсталып тұрады.

... жалғасы

Арал өңірінің тұзды батпақты шалғынды топырағында өсірілген күріш өніміне отандық препараттардың әсері

Күрішті сабан және шелухадан биокомпосттарды алу технологиясы

Агро өнеркәсіп кешенінің қазіргі даму жолдарына жалпы сипаттама

Сапа менеджменті

Әлемдегі қоршаған табиғи орта жағдайына жалпы сипаттама беру

Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және агробиологиялық ерекшеліктері

«Арал теңізі мен Балхаш көлінің экологиялық проблемалары»

Жер суару және суландыру үшін пайдалынылатын су көздерінің түрлері және суарудың топыраққа тигізетін ықпалы

Қызылорда облысының жер қорын ауыл шаруашылығында тиімді пайдаланудың экономикалық-географиялық мәселелері

Қызылорда облысы Сырдария ауданында күріш шаруашылығының дамуына экономикалық-географиялық талдау

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс