Жас ерекшеліктері туралы педагогикалық ой-пікірлер
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Осы уақытқа дейін зерттелмей келе жатқан
көптеген идеялар, талқыға түспеген ой-пікірлер бар. Солардың бірі ауыз
әдебиетіндегі адамның жас ерекшеліктерінің педагогикасы мен психологиясы.
Қазіргі таңда отбасы, балабақша, мектеп, орта, жоғары оқу орындарында оқу
тәрбие үрдісін ұлттық негізде ұйымдастыру мәселесіне ерекше мән берілуде.
Яғни халқымыздың адамның жас кезеңдеріне қатысты ой-пікірлерінің және
тәрбиені соған сәйкес ұйымдастыру туралы өмір тәжірибелерінің өзіндік орны
бар. Тақырыпты негізге ала отырып, адамның өсіп-жетілуіне қатысты ойларды
зерделей келе түйгеніміз, Қазақстандық педагог ғалымдар мен аты аңызға
айналған ұстаздар еңбектерінде жалпы адамның өсіп-жетілуіндегі психо-
физиологиялық өзгерістерді пайымдауда шетелдік, ресейлік және одақ
кезіндегі ғылыми-педагогикалық, психологиялық еңбектерге сүйенген. Бірақ
оларда ұлттық өмірдегі тәлім-тәрбиелік ұстанымдар ескерілмеген, қазақ
ұғымына жақындатылмаған. Мұнда олар ұлттық салт-дәстүр, сана-сезім, жүріс-
тұрыс, мінез-құлық ерекшеліктерін ұлттық тәлім-тәрбие ерекшеліктерінің
келіп шығу тегін, онда әрбір жас шағымен кезеңдердің маңызын, сипатын толық
зерделеп көрсетпеген. Тек соңғы кездегі жетістіктердің бірі деп
Ж.Баймағамбетованың кандидаттық диссертациясын атап өтуге болады. Ол ақын-
жыраулар шығармаларындағы жас кезеңдеріне қатысты ой-пікірлерге педагогика-
психология тұрғысанан жан-жақты талдау жасаған.
Ал біздің тақырыбымызға байланысты сөз етсек, қазақ халық ауыз
әдебиетіндегі, атап айтқанда, ертегі, аңыз-әңгіме, шешендік сөз, мақал-
мәтел, жыр, терме, дастандардың тәлімдік ой-пікірлерінде бір жастан бастап,
яғни туғаннан есейіп ер жеткенге дейінгі жас кезеңдері көп айтылып, үлкен
сүйіспеншілікпен жырланады. Жас кезеңдеріне орай бұл шығармалардан ұтымды
тәлімдік ой-пікірлер кездестіреміз.
Тәлім-тәрбиені халықтық педагогика негізінде ұйымдастыру мәселесін
шешуде баланың жас ерекшеліктеріне берілген ұлттық сипаттамасы, төл
тәрбиені ұтымды ұйымдастырудың бірі болмақ. Осылардың барлығы мынадай
қайшылықтарды айқындайды – қазақ фольклорындағы жас кезеңдеріне қатысты
тәлім-тәрбиелік идеялардың болуы мен олардың осы кезге дейін зерттелмеуі;
жас ерекшелік туралы ұлттық ұғымдардың болуы мен олардың ғылыми-
педагогикалық айналымға енгізілмеуі. Осы қайшылықтарды шешудің жолдарын
іздестіру зерттеу мәселесін айқындады.
Зерттеудің мәселесі қазақ фольклорындағы өмір жас кезеңдеріне қатысты
тәрбиелік идеяларды айқындап, ой-тәрбие мұрасына ендіру. Бұл зерттеуіміздің
тақырыбын Адамның жас ерекшелігінің қазақ фольклорында көрініс табуы деп
айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ фольклорындағы адамның жас кезеңдеріне
қатысты тәрбиелік ой-пікірлерін айқындап, сипаттама беру арқылы олардың
бүгінгі оқу-тәрбие жұмыстарына ендірудегі маңызын ашып көрсету.
Зерттеу нысаны: Қазақ фольклорындағы педагогикалық ойлар. Оның бала
тәрбиесіндегі өзіндік орны.
Зерттеу пәні: жас кезеңдеріне қатысты тәлім тәрбиелік ой-пікірлердің
қазақ халық ауыз әдебиетінде көрініс табуы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер қазақ фольклорындағы жас кезеңдеріне
қатысты ой-пікірлер айқындалса, оны ұстаздар күнделікті оқу тәрбие
үрдісінде қолданатын болса, онда бұл үрдіс тәлім-тәрбие жұмыстарын ұлттық
сипатта ұйымдастыруға септігін тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ фольклорындағы адамның жас кезеңінің қалыптасу жолдарын анықтау;
- қазақ фольклорындағы жас кезеңдеріне байланысты педагогикалық ой-
пікірлердің тәлім-тәрбиелік мәнін анықтау;
- қазақ фольклорындағы адамның дүниеге келген сәтінен бастап, дүниеден
өткенге дейінгі жас кезеңдерінің тәлім-тәрбиелік маңызын ашып көрсету;
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қатысты ой-пікірлерін оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу бойынша арнайы курстың мазмұнына сипаттама
беру;
Зерттеудің жетекші идясы – адамның жас кезеңдері педагогиканың,
психологияның негізгі ұғымдарының бірі болғандықтан, тарихи педагогикалық
тұрғыдан қарастырып, оқу-тәрбие үдерісіне ендіру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – білімде, тәрбиеде
әлеуметтік орта мен жеке тұлғаның байланыстылығы, жеке тұлғаның дамуындағы
табиғи болмысының заңдылықтары туралы диалектикалық ілімдер, педагогика,
психология, тарих, әдебиеттануға қатысты зерттеулер.
Зерттеу көздері – ТМД елдері мен Қазақстанда шыққан педагогикалық,
психологиялық еңбектер мен қазақ тарихы мен қазақ әдебиетіндегі
материалдар, ұлттық психология мен педагогиканы, халқымыздың мәдени
байлықтарын зерттеуге арналған Кеңестер Одағы кезінде жарық көрген
педагогикалық, психологиялық, тарихи-этнографиялық зерттеу еңбектерін
талдау, Қазақстан Үкіметі қабылдаған ресми материалдар: Конститутция,
заңдар мен қаулылар, білім министрлігінің оқу тәрбие, ғылыми жұмыстарды
дамытып жетілдіруге арналған құжаттар, бағдарламалар, тұжырымдамалар,
нұсқаулар т.б.
Зерттеу әдістері - қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі мұралары; Ұлттық
кітапханадағы сирек кітаптар қоры; интернет жүйесіндегі шетелдік педагог,
психолог мамандары еңбектерінің мазмұндамасы, оқу-әдістемелік құралдар,
оқулықтар мен мерзімді басылымдар; адамның өсіп-жетілуі мен дамуына
байланысты философиялық, тарихи-этнографиялық, әдебиеттану, педагогикалық-
психологиялық оқу-әдістемелік еңбектерді талдау, тарихи-педагогикалық
сипаттама беру, салыстыру, жинақтау, қорыту т.б.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде – зерттеу мәселесіне қатысты философиялық тақырыптың
зерттеу тетіктерін меңгеру, педагогикалық, психологиялық, физиологиялық,
әдебиеттану қазақ халқының ауызекі тараған материалдарына қатысты еңбектер
мен диссертациялар, монографиялар, жеке мақалалар, этнопедагогика мен
этнопсихология әдебиеттері талданды; ресми құжаттар мен мерзімді
басылымдардың материалдары жинақталып, мәселенің ғылыми негіздері
зерделеніп, топталған материалдарға талдау беріліп, жіктеу, салыстырмалау,
топтау тәсілдері қолданылды.
Екінші кезеңде – қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қатысты
жинақталған ой-пікірлері, педагогика, жас және педагогикалық психология,
тәрбиелеу әдістемесі және басқа да ғылыми педагогикалық әдебиттердегі
материалдармен салыстырылып, сұрыпталып, жинақталып қорытынды жасалды. Осы
кезеңде Қазақ фольклорындағы жас кезеңдерінің тәлім-тәрбиелік мәні
тақырыбындағы арнайы курстың бағдарламасы жасалынды.
Үшінші кезеңде – жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері
қорытындыланып жүйеге келтірілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қарай тәрбиелеу туралы ой-
пікірлер алғаш рет ғылыми педагогикалық айналымға түсті;
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қатысты педагогикалық ой-
пікірлердің мазмұны ашылды;
- қазақ фольклорындағы жас кезеңдері педагогикасын оқу-тәрбие үрдісіне
ендіру мүмкіндіктері белгіленді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- қазақ фольклорындағы педагогикалық идеялардың жүйесі;
- қазақ фольклорындағы 1-6 және 7-14-ке дейінгі жас ерекшеліктеріне
қатысты тәрбиелік ой-пікірлер;
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне байланысты ойлардың бүгінгі
оқу-тәрбие жұмыстарына ендіру мүмкіндігі.
Диссертацияның құрылымы: диссертация – кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде – зерттеудің өзектілігі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері,
әдіснамалық негізі, жетекші пікір, зерттеу әдістері мен кезеңдері, ғылыми
жаңалығы, практикалық мәні анықталып, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі
көрсетілді.
Бірінші бөлімде – тақырыптың зерттелуі зерделеніп, оның осы уақытқа
дейін ғылыми педагогикалық тұрғыда қарастырылмағаны дәлелденді. Осы тарауда
қазақ фольклорындағы 1-ден 6 жасқа дейінгі және 7-ден 15 жасқа дейінгі
баланың өмір кезеңдеріне қатысты педагогикалық ой-пікірлері айқындалды,
сипаттама берілді. Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты ой-пікірлерінің
ғылыми педагогика, психологиямен сәйкестігі, ерекшеліктері дәлелденді.
Екінші бөлімде – қазақ фольклорындағы жалпы жасөспірім жасындағы
бойжеткен мен бозбалаға қатысты тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді зерделей
келе, оның бүгінгі жастарды ұлттық рухта тәрбиелеудегі мәнін, маңызын ашып
көрсетуге ұмтылдық. Адамның өмір жасының он бес жас кезеңі бүкіл адамзат
қауымына қадірлі. Қазақта бұл кәмелетке толған, ересектікке бет бұрған кез.
Осыған орай, қазақ халқының ауызекі тараған шығармаларының өзгешелігі
айқындалып, ғылыми педагогика мен психологияны жаңа идеялармен
толықтыратыны дәлелденді. Осы бөлімде Қазақ фольклорындағы жас
кезеңдерінің тәлім-тәрбиелік мәні тақырыбындағы арнайы курстың мазмұнына
сипаттама келтірілді.
Зерттеу жұмысының қорытындысында қазақ фольклорындағы адамның өмір жас
кезеңдеріне байланысты ойлары жинақталып, ұсыныстар берілді.
1 Жас ерекшеліктері туралы педагогикалық ой-пікірлер
1.1 Қазақ тәлім-тәрбиесіндегі жас ерекшеліктері туралы тарихи-
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге шолу
Қазақстандағы қоғамдық жаңғырулар Отандық педагогика ғылымының дамып,
жаңа деңгейге көтерілуіне шарт түзді. Әсіресе, этнопедагогика мен
этнопсихологияға қатысты ашылған тың ой-пікірлер тәлім-тәрбие саласын
ұлттық негізде жетілдіруге мұрындық болып отыр. Алайда адамның жас
ерекшеліктеріне қатысты қазақтың халықтық педагогикасындағы ұғымдар мен
түсініктер, олардың мазмұны осы уақытқа дейін кеңінен зерттелмегендігіне
ғылыми педагогика мен психологияға қатысты еңбектерді зерттеу барысында көз
жеткіздік.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының өмірге келуі XIX
ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық
идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялық-педагогикалық ой-
пікірге көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің еңбектері, алдымен оның
Адам - тәрбие тақырыбы деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты
тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс
деп есептей отырып, К.Д.Ушинский мүғалімдер мен тәрбиешілерге арнап:
...өздеріңіз басқарғыларыңыз келетін психикалық құбылыстардың заңдарын
зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыңыз келетін жағдайларға
сәйкес іс-әрекет жасаңыздар — деп жазды. Жас ерекшелігі психологиясының
дамуына идеяларының айтарлықтай ықпалы тиді. Олар психикалық дамудың қайнар
көздері мәселесіне зейін аудартты. Психология зерттейтін деректердің
рефлекстік мәнін түсінудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын көрнекті орыс
ғалымы И.М.Сеченов те атап көрсетті.
Бала психикасының даму және оны окыту үрдісін бақылау эмперикалық
материалдарының жинақталуы және корытылуымен қатар педагогикалық және
балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер енгізе бастайды.
Эксцерименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің исихикалық дамуына
объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми тұрғыдан келуді
негіздей алатыны педагогтар мен психологтарға айқын болды. Алайда XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында психологиялық экспериментті
педагогикада қолданудың арнайы жолдары әлі табыла қоймады. Эксперименттің
жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің
психофизикалық заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмгольцтің сезім
мүшелерінің психофизиологиясын талдауы мен физиологиялық психологиядағы
қимыл-қозғалыстарды зерттеуі т. б.), оны педагогикалық және жас
ерекшеліктері психологиясында қолдануға болатындығы жөнінде үміт туғызды.
Ашылған заңдылықтарды педагогикалық және балалар психологиясына тек жай
ауыстыра салса жетіп жататын тәрізденуі болып көрінді. Психофизиология
заңдарын немесе мәселен қимыл-қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен
формасына қатысты фактілерді біле отырып, мұғалімдер міндетті түрде баланың
жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарын түсіне алады деген
жорамал болды. Орыс психологы П.Ф.Каптеревтің Америка психологы У.Джемстің
Психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме (1902) атты кітабы және сол
кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай сенімде
жазылды. Бірақ көп кешікпей түңілушілік басталды. Ол кезеңдегі жалпы
психология педагогиканың қажеттілігіне жарайтын мардымсыз ғана білім қорын
бере алатын.
Адамның психологиялық дамуының жас кезеңдері
а) адамның өмірлік жас циклінің жас кезеңдері, жас психологиясының негізгі
мәселелерінің бірі өмірлік циклдің кезең мәселесі. Үрдістердің әр келкілігі
және дамудың ішкі қарама-қайшылықтарының айнасы ретінде тұлға қалпының,
ауысып отыруының гетерхрондылығы өмірдің әртүрлі мүмкіндігінен тұрады.
Мысалы, кейбір кездері адамдардың ерте қартаюы және ұзақ өмір сүруі.
Шындығында шығармашылық әрі физикалық жағынан 30 жастағы шал болуға да
болады немесе 70 жастағы жас адам болуға да болады. Біз төменде жас
шақтарының кезеңдерге бөлінуінің бірнеше үлгісін беріп отырмыз.
1) Гиппократтың жас шақтарының жіктелуі (б.з.д. ІV ғ.)
- Бірінші кезең – 0-7 жас;
- Екінші кезең – 7-14 жас;
- Үшінші кезең – 14-21 жас;
- Төртінші кезең – 21-28 жас;
- Бесінші кезең – 28-35 жас;
- Алтыншы кезең – 35-42 жас;
- Жетінші кезең – 42-49 жас;
- Сегізінші кезең – 49-56 жас;
- Тоғызыншы кезең – 56-63 жас;
- Оныншы кезең – 63-70 жас.
2) 1965 жылы Москвада Халықаралық симпозиумда қабылданған жас
кезеңдерінің жіктелуі:
- Жаңадан туған бала – 1-10 күн;
- Емшек еметін бала – 10 күннен – 1 жыл;
- Балалықтың ең ерте кезі 1-2 жыл;
- Балалықтың 1-ші кезеңі 3-7 жас;
- Балалықтың 2-ші кезеңі 8-12 жас ұлдарда, 8-11 жас қыздарда;
- Жасөспірім шақ 13-16 жас ұлдарда, қыздарда 12-15 жас;
- Бозбалалық шақ 17-21 жас ұлдарда, қыздарда 16-20 жас.
Орта (кемеліне келген) жас:
- Бірінші кезең 22-35 жас ерлерде, 21-35 жас әйелдерде;
- Екінші кезең 36-60 ерлерде, 36-55 әйелдерде;
- Егде жас 61-74 ерлерде, 56-74 әйелдерде;
- Қарттық жас 75-90 ерлер мен әйелдерде.
90-нан асқан қарттар (ұзақ жасаушылар).
3) Жас кезеңдері Д.Б.Бромлей (1966) бойынша:
1-цикл – құрсақтағы:
1-саты – зигота (ұрықтанған жұмыртқа);
2-саты – эмбрион (биологиялық дамудың ең ерте сатысы);
3-саты – ұрық (биологиялық дамудың кейінгі сатысы);
4-саты – өмірге келген кез (ана ағзаның ішкі ортасына сыртқы ортадағы
өмірге ауыстыру).
2-цикл – балалық шақ – 0-11-13 жас:
1-саты – сәбилік кез – туған күнінен бастап 18 айға толған шағына
дейін;
2-саты – мектеп жасына дейінгі кез 18 айдан 5-жасқа дейін;
3-саты – мектеп жасының ерте кезі 5 жастан 11-13 жасқа дейін;
3-цикл – жасөспірімдік – 11-13-21 жас:
1-саты – жыныстық пісіп жетілуі – алғашқы жасөспірім шақ 11-13-15 жас;
2- саты жасөспірімдіктің соңы 15-21 жас;
4-цикл – ержету – 21-65 жас:
1-саты ержетудің ерте кезі 21-25 жас;
2-саты ержетудің орта кезі 25-40 жас;
3-саты – ержетудің соңғы кезі 40-50 жас;
4-саты - зейнеткер жастың алдыңғы кезеңі 55-60 жас.
5-цикл – қартаю – 65-70 жас:
1-саты – жұмыстан босатылу 65-70 жас;
2-саты – қартаю 70-тен аса;
3-саты – қаудыраушылық, аурушаң, қарттық, өлім – (ең ұзақ жас 110
жасАнглия мен Батыс Еуропада).
4) Э.Эриксон бойынша тұлғаның даму сатылары:
- Сәбиліктің ерте кезі – туған күннен 1 жасқа дейін;
- Сәбиліктің кейінгі кезі – 1-жастан 3 жасқа дейін;
- Балалық шақтың ерте кезі 3-5 жас;
- Балалық шақтың орта кезі 5-11 жас;
- Жыныстық жетілуі, жас өспірімдік және жастық 11-20 жас;
- Ержетудің ерте кезі 20-40-45 жас;
- Ержетудің орта кезі 40-45-60 жас;
- Ержетудің кейінгі кезі – 60 жастан жоғары. [84]
Енді зерттеуге алып отырған мәселеге қатысты деген біршама еңбектерді
қарастырып көрелік.
Түрік тектес халықтардың әлемге әйгілі ғұлама ғалымы Әбу Насыр әл-
Фараби [1] адам пайда болған соң бойына бітетін сипаттардың дамуын үш
кезеңге бөледі. Ең алдымен бітетін нәрсе күш Ол осы күш арқылы
қоректенеді, жылы, суық, иіс, дыбыс, түр-түс, дәм т.б. ажыратады. Екіншісі
– қиялдану күші, мұның өзі түйсік біткенді өзара біріктіреді ... талапты
демеуші болады. Үшіншісі – ойлау күші болады, осы арқылы ... пайымдалатын
нәрсеге ынтыққан талапты демеуші дейді. Көріп отырғанымыздай ғұлама
адамның дамуындағы басып өтер жолын күш - біз мұны қуат (энергия) де
пайымдадық, одан соң қиял – талапқа түрткі беретін күш, үшіншісі ойлау -
екендігіне меңзейді.
Адамның өсу үрдісіндегі жас ерекшеліктерін арнайы нысана етіп алғанымен
осыдан бес жүз жыл бұрын өмір сүрген шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы [2]
Шипагерлік баяны атты еңбегінде адамның өмір жасының мүшел есебіне сәйкес
бөлінетіндігін жазған. Ол он жас еркелік мүшел, өзек мүшел 25, 37, 49, 61,
73 жас деп және олардың қуаттылығына сипаттама берген. Бұдан, адам 12-13
жасқа дейін бала, 25 жасқа дейін бозбала, немесе бала жігіт, одан әрі қарай
ересектер қатарына қосылады деген ой туады. Ғұлама адамның өмір өмір жасын
көбінесе ем қонуы, физиологиялық процестерге қатысты белгілеген. Адамның
өмірін он екі жылдық мүшел арқылы кезеңдерге бөлуде бабаларымыз осы мерзім
аралығындағы дене бітіміндегі өзгерістер мен бірге ішкі жан дүниесіндегі
дамуды ескергендігі анық. Алайда халық календары, ғарыштағы құбылыстар,
табиғаттағы процестердің себеп салдары олардың адам өміріне ықпалын
зерттеген ғалымдар Х. Әбішев [3], М.Ысқақов [4] т.б. мүшел ұғымының келіп
шығу себебін анықтауға ұмтылған.
Абай Құнанбаев [5] шығармаларында бала жігіт, қарт, ересек адам туралы
пікірлер өте көп және өтпелі жас кезеңдеріне сипаттама беруден де ақын
тысқары қалмаған. Ол өсу жолындағы жас кезеңдері – жігіт, бала, ересектікті
адамның өмір жасының түйінді сәттері ретінде қарастырған және осы жас
кезеңдерінің әр қайсысының тиімді жақтарымен қатар кемшіліктеріне де
тоқталады және оларды жою, жақсы тұстарын жетілдіру жолдарын да өлең сөзбен
жеткізеді.
Бүгінгі күні әлемге әйгілі, ғұлама ғалым Абай Құнанбаевтың
педагогикалық көзқарастарына қатысты бірнеше еңбектердің бар екені белгілі.
Бұл тақырыпқа А.Байтұрсыновтан бастап белгілі ақындар, ғалымдар қайырылып
келеді. Кейінгі кездері А. Құнанбаевтың көзқарастарына қатысты орындалған
К. Шәймерденованың Абайдың педагогиикалық көзқарастары және
І.Р.Халитованың Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие үрдісіне енгізу тарихы
(1960-1995 жж.) [6]- докторлық диссертациясын атауға болады. Ғалым осы
зерттеудегі Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие үрдісіне енгізуде жас
ерекшеліктері жайлы пікірлерін ескеру мәселесі тақырыбында ұлы ақын,
ғұламаның жас ерекшеліктеріне қатысты ой-пікірлерін саралауға ұмтылған.
І.Р.Халитова ақынның өлеңдері мен қара сөздеріндегі осыған орай пікірін
Абайдың өлеңдері мен қарасөздеріне қарап отырсақ, адамның өсіп-жетілу
кезеңдерін өмір диалектикасымен тығыз байланыстыра отырып, сипаттағандығын
байқаймыз... ақын өлеңдері қара сөздерінде, көбінесе әр түрлі жас
кезеңдеріндегі адамдардың ақыл-парасаты, іс-әрекеті, мінез-құлқы, жүріс-
тұрысы, ішкі дүниесі, өмір сүру мен күн көрісі тағы басқаларына мінездеме
беріп сипаттайды дей келе ол ақын мұрасында бала, бозбала, жігіт, ер
жігіт, үлкен адам, қарт кезеңдеріне қатысты идеялардың бар екендігін
дәлелдеуге ұмтылған. І.Р.Халитова ақынның өлеңдері мен қара сөздерінен
үзінділер, сілтемелер бере отырып, өз пікірін белгілі ғалымдар В.С. Мухина
[7], Р.С.Немов [8], А.В. Петровский [9] т.б. жас кезеңдерін зерттеген
ғалымдардың еңбектерін келтіре дәлелдеуге күш салған. Сонымен бірге І.Р.
Халитова Абай мұрасын оқытуда оның жас ерекшеліктеріне қатысты пікірлерін
ескере отырып шығармаларын таңдап алу керек екендігін белгілейді. Ол қай
сыныпта ақынның қандай шығармасын оқытса тиімді болатындығына тоқталған.
Қазақстандық педагогика ғылымына іргелі үлес қосқан ұстаз, ақын М.
Жұмабаев [10] Педагогика - ғылыми-педагогикалық еңбегінде дене тәрбиесі
және жан тәрбиесі туралы айта келіп адам баласы дүниеге келген өмірінің
алғашқы кезеңіне ... адам баласы туғанда өте әлсіз, зағып, осал болып
туады... іңгәлаған айғайы мол бір кесек ет. Ақылы, есі жоқ. Денесі тым
әлсіз. Өсуі, ұлғаюы тым сараң, тым шабан - деп белгілейді. Одан соң мұнда
ол, жаңа туған баланы тәрбиелеудің маңызды мәселелері – дене тәрбиесі
баланың физикалық өсуіне шарт түзетін қажетті жағдайлар мен іс-әрекеттерді
нақтылайды. Атап айтсақ, баланың салмағын өлшеу, температураны дұрыс ұстау,
дем алу, тамыр соғуын бақылау, оның ортаға бейімделуі үшін қажетті – бөлме
дайындау, азығын әзірлеу, емшектен айыру, т.б. тәптіштеп ғылыми тұрғыда
сипаттаған. Сонымен бірге ол кейбір қазақ әйелдерінің баланы дұрыс
тәрбиелемей, оған немқұрайдылықпен қарайтындығын сынап өтеді.
Дарынды ақын, әйгілі ұстаз М. Жұмабаев екі-үш жасар баланы азықтандыру,
шомылдыру, киіндіру т.б. зерделей келе, ... екі жасар баланың денесі
әжептәуір берік болады - дейді. Жаңа туған баланың тәрбиесіне тоқтала
келіп, тәуліктің жиырма сағатын ұйқымен оздырады, жарты жас шамасында
әжептәуір уақыт ояу отырады, екі жасқа қараған шақта ояудан ұйқысы көп, 2-3
жасар бала 4-5жасар, 6-7 жасар баланың ұйқысы дене тәрбиесін ғылыми негізде
баяндауға ұмтылған. Мәселен, адам неғұрлым жас болса, соғұрлым көп
қимылдауы керек дей келе екі жаста дені сау бала бір минут тыныш отыра
алмайды, аяғынан жүрмеген баланың да тек отырмайтынын айта келіп ол, бес-
алты айдан былай бала маңындағы нәрселерді ұстауға, қолына алып ойнауға..,
бала қозғалуды өзі тілей бастаған кезде ана оған түрлі жеңіл ойын көрсетіп,
көмекші болуы керек - екенігін айтқан. Мағжан Жұмабаев баланың өсіп-
жетілуін, психикалық қалыптасуын оны тәрбиелеумен байланыстыра зерделейді.
Ақын, ұстаздың жаңа туған бөбектің өсуіне қарата тәрбиелеуді де сәйкес
жүргізу қажет екендігін дәріптейтін пікірлерін жаңа туған бала һәм барлық
денесін билей алмайды.., төрт ай толмай басын билей алмайды..., жеті-сегіз
ай толмай еркін отыра алмайды дей келе тоғыз ай мен он алты айдың арасында
бала жүретіндігін белгілейді. Баланың 6-8 ай арасында тісі шыға
бастайтындығын дұрыс бақылап, оны қазақ халқы бұрыннан қолданып келген сөз
тісеу - деп атаған. Осы кітабында М. Жұмабаев Баланың жалпы жаратылысы
деген тақырыпта өсу процесін жас кездеріне бөліп, жеке-жеке қарастырғанымен
бала шақтың ерекшеліктерін психолого-педагогикалық тұрғыдан сипаттауға
ұмтылған, ... баланың, әсерленуі, суреттеуі һәм сөйлеуі, сезуі ержеткен
адамнан әжептеуір басқа - дей келе оған қысқаша тоқталып өткен. Атап
айтсақ ол, баланың барлық жан әсері бір-біріне берік байланған болады -
деп дене мен жан дүние арасындағы тығыз байланысты ашып көрсеткен. Ол бала
шақта алынған әсердің өмір бойы естен шықпаудың мәнісі сол, ... балалықта
ылғи жағымды әсер алынса, адам өмір бойы шат көңілді болмақ дейді. Ақын,
баланың еліктемпаз болуының себептерін көрсете келіп баланың сұлу һәм
құлықты әсер алуына ыждаһат қылу ..., ылғи пайдалы іс беріп отыру керек...
екендігін баса белгілейді.
Ақынның тәрбиесінің мақатына тоқтала келіп айтқан пікірі өсіп келе
жатқан жас буынды тәрбиелеуде ұстанатын заманауй мәні бар деп санаймыз. Ол,
баланы тәрбие қылу – тұрмыс майданына ақылмен, әдіспен күресе білетін адам
шығару деген сөз. Қаласа өзін, асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге
сүйрейтін ер шығару. Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, адалдық
жолға құрбан бола білетін, қысқасы адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола
алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару дейді. Осы кітаптағы ... жас
баланың жеті жасар әпкесін отырғыз... дегені осы жастағы қыз баланың
отбасында анасына көмек бере алатындай шамасы болатыны көрсетеді.
Зерттеп отырған нысанамызға байланысты мәліметтерді Ж. Аймауытов
Психология [11] оқулығынан да кездестірдік. Дарынды жазушы, ағартушы
ғалым еңбегінде жалпы психология ғылымын қазақтың жатық тілімен қазақ
ұғымына лайықтап, оған өз зерттеулерін қосып, түсінікті етіп берген. Ғалым
жалпы адамның өсіп-жетілуіндегі өмір кезеңдеріне, басқаша айтқанда жас
ерекшеліктеріне сипаттама беруді мақсат тұтпаған. Сондықтан бұл туралы
тұтас ой-пікірлер жоқтың қасы. Десек те, баланың оқу іс-әрекетін
ұйымдастыруға байланысты әсерлену сезімі, қайталау тәсілі, өздігімен іс-
әрекетін ұйымдастарудың маңызын белгілеп өткен. Ол ассоциация туралы ой
өрбіте келіп оны берне деп атап, тәрбие қызметі дегеніміз – бернелерді,
ұғымдарды жинастыра беру - деп жақсы бейнелерді жинақтау дұрыс тәрбиенің
негізі –дегенді айтады. Ол ересек адамдар мен балалардың тілін
жетілдірудегі өзгешеліктерін бұрынғы белгілі оқымыстылардың еңбектеріне
сүйене отырып қазақтың ірі адам деген ұғымын нақтылайды. Бүгінгі күні біз
ондай адамдарды тұлға (личность) деп жүрміз. Ірі адамдар деп ол ... өз
заманының ағымына ықпал еткендерді атайды. Осы еңбегінің адамның жеке
(индивидуальная) психологиясына арналған бөлімінде жалпы бала
психологиясына емес, жеке мінез-құлық психлогиясына тоқтала келіп ұшқалақ
бала мен байсалды баланың мінезін сипаттайды. Ересек адамдардың да мінез-
құлқын осы жеке психология тұрғысында зерттеп меланхолик және сангвиник
типтерін түсіндірмелеген. Берне – ассоциация туралы айта келіп, 7-8 жастағы
балалар ақылды, көбінесе, сыртқы саңлау мүшелері арқылы кіретін затты
нәрселерді меңгеретін көрінеді бала нақты, көзкөрінеу нәрселерді жылдам
меңгереді дей келе Ж. Аймауытов бұл жастағы балалардың әр нәрсеге икемді,
епті келетінін белгілейді. Бала өміріде еліктеудің маңызын аша келіп үлкен
кісі не істесе, бала да соны істеймін деп талпынады сондықтан тәрбиенің
басты мақсаттарының бірі жетіліп, өсіп келе жатқан баланың балдырған
табиғатына азық беру, әуес қылған нәрсесін істетіп тәжірибе еткізу дей
келе 12-13 жастан әрі, қазақша мал түлігі болғаннан бастап баланың ақылы
нәрсенің дерексіз жақтарын, ұқсастығын, айырмасын, себепті байланысын ұғуа
қабілеті жетеді деп көрсетеді. Баланың біз жасөспірім деп жүрген шағын
Ж.Аймауытов жеткіншек деп атап, осы жаста кейбір балалардың оқуға ынтасы
төмен болуы себептері ол неліктен десеңіз, ... білім аңсай жүрген кезінде
тиісті тәжірибе ете алмай, дер шағын өткізіп алғандықтан ... кейбіреулерді
ол нәрсеге тым ерте шұғылдандырып күшіне тигізіп, тауы шағылғандықтан
дейді. Осы жасөспірім кезеңінде оқыту мәселесіне тоқтала келіп жеткіншек
шаққа жеткен соң-ақ, оқылатын нәрселердің дені сөз арқылы болуға тиіс.
Ғалым осы еңбегінде балалардың ой-өрісінің дамуындағы сөйлеу мен жазу, іс-
әректінің маңызын өте жоғары бағалайды. Кипің тер мен тест тәсілдерін
қолдану замана талабы десек те ғалымның осы ой-тұжырымын ескерген жөн.
Ж.Аймауытов ересек адамдар психологиясын жеке тексермегенімен осы жас
кезеңінің аса маңызды ерекшелігін адам ер жеткен кезде, үнемшілдік
икемдігі ескі табысқа мүмкін болғанша өзгерісті кем кіргізуге тырысып,
адамды ескішілдікке тартады; әлі ескі пікірлі адам дейтін осыдан
туады деп белгілейді.
Өз заманының білімдар, ғалымы белгілі ғұламалардың бірі М.Ж.Көпеевтің
ізденулерінің басым көпшілігі – адам болмасы. Ол біз іздеп отырған жас
ерекшеліктеріне қатысты нақты пікір айтпағанымен адам ағзаларының анасының
бойындағы дамуын пайымдай келе жатырдағы сана 5 айдан соң пайда
болатындығын айтқан. Оның осы пікірі қазіргі кезде ғылыми дәлелденіп отыр.
М.Ж.Көпеев жігіттік кезді қырағылығы бүркіттей ... зеректігі байғұздай ...
жүрісі маймылдай ... он екі қырлы, бір сырлы, отыз аяқты ... орнына қарай
мінез қылсын деген екен [12]. Педагогика, психология саласында тұңғыш
жоғары дәрежелер мен атақтарға ие болған Т.Тәжібаев [13] ұлттық мінез бен
этнопсихология, этнопедагогика ғылым салаларына қатысты елеулі еңбек жазған
ғалым. Ол Жалпы психология оқулығына психологияның жалпы мәселелері,
психикалық процестер, жеке адамның психологиялық өзгешеліктеріне байланысты
ілімін көптеген әлемдік әйгілі ғұлама ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып
дамытқан. Осы еңбегінде ғалым, бала психикасын зерттеудің мәнін бала
психикалық әрекеттерінің мазмұнын және оның өсіп-даму заңдарын білуге
сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмысын ғылыми тұрғыдан ұйымдастырып, оны дұрыс
жолға қоюға болады дейді. Ғалым баланың өсіп даму заңдылықтарын табиғат
заңдылықтарымен байланыстыра келіп, оның психикасының ана құрсағында жатқан
кезден бастап-ақ қалыптасқандығын дәріптейді. Ол психикалық әрекеттердің
мазмұны баланың тіршілігімен, оның айналасындағы адамдармен, дүниемен,
ондағы болмыстармен қатысы арқылы белгіленіп отырады деген.
Ғалым бала психикасының даму кезеңдерін айқындауда Гетчинсен, Торндайк,
В.Штерн теорияларын зерделей келе өз пікірін дәлелдейді. Ол Тәрбиенің
нәтижесін жаңа туған баланың психикалық әрекеттері біртіндеп
дифференцияланып, дами келе, жаңа сапалардың пайда болуына әзірлік жасалды
деп даму процестерін түсіндіруге ұмтылған. Осыған орай Т.Тәжібаев тағы да
бала қылығының түрлі формалары және жаңа сапалы психикалық әрекеттердің
пайда болуы, оның әрекеттерінің өзгеруі мен айналасындағы дүние тануының
бара-бара дамып, жаңа сатыға шығуымен байланысты дей келе, ол бала
психикасының дамуының басты белгісі ол үлкен адамдардың кейбір сөздерін,
қимылдарын және пішін өзгерістерін түсіне бастауы, түрлі дыбыстармен бет,
дене қимылмен өзінің қажеттілігін, түйсіктерін білдіре бастауы. Сонымен
бірге ғалым баланың сөйлей бастауын да психикасының дамуының басты белгісі
деп көрсетеді.
Туған соң бірінші жылдың соңы екінші жылдың бас кезіңінде балада саналы
әрекеттердің элементтері пайда болып, айналасындағы заттарды, болмыстарды
танып, олармен байланысы кеңейеді. Бұдан былайғы өмірде сананың қалыптасу
белгілері көрініс беріп, барлық психикалық қызметтер қайта құрылып, даму
сипатына ие болады. Ғалым психикалық процестердің дамуы бірыңғай болғанымен
оның төменнен жоғары сатыға өтуіне біртұтас даму ретінде қарау керектігін
дәріптейді. Т.Тәжібаев біздің зерттеу нысанамызға алып отырған мәселемізге
қатысты мынадай кезеңдерді белгілейді: алғашқы балалық (бөбек) шақ, яғни
туғаннан үш жасқа дейін; одан соң мектеп жасына дейінгі кезеңді үштен
жетіге дейін; кіші мектеп жасын жетіден он бірге дейін; орталау мектеп
жасындағы оқушылар он бірден он төрт жас; орта мектеп жасындағы оқушылар он
төрт пен он сегіз жас деп белгілеген.
Осы кезеңдердің әрқайсысына сипаттама беруде ғалым жалпы сол кездегі
педагогикалық психологияны зерттеуші ғалымдардың ой-пікірлерін негізге
алған. Атап айтсақ, жаңа туған нәрестенің өмірлік мұқтаждықтары үлкендер
арқылы қанағаттандырылады, қимыл-әрекеті, ағзаларының қызметі шартсыз
рефлекс өздігінен болатын, инстинктінің орны туралы айтқан. Алғашқы
балалық жас (балабақша жасы) тік тұрып жүруі мен тілі шығуы нәтижесінде
айналасындағы дүниені өз тәжірибесімен тани бастайды, балалардың психикалық
негізгі өмір сүру ортасы, үй іші, балабақша, негізгі әрекеті ойын өте
көрнекті, әсерлі заттар мен оқиғалар, қызық ойындар баланың зейінін тартып,
көңілін бөліп отырады ... есі мен қиялы тұрақсыз .. эмоциялары тез ауысып
отырады - деп белгілеген. Ал мектеп жасындағы балалардың психикалық
ерекшеліктеріне тоқтала келіп оқу негізгі, ал ойын қосымша әрекетке
айналады. Олар жаңа психикалық сапалардың өріс алуына жол ашады, дерексіз,
қисынды ойлау, өзінің болашағын пайымдау ортаңғы сынып оқушыларының жас
ерекшеліктеріне тән екендігін бірізділікпен көрсеткен.
Ғалым балалардың жас ерекшеліктерінің шекарасы жалпы шартты түрде
алынатындығын айта келіп бір кезеңге лайықты қасиеттер басқа кезеңде де
кездесе береді ... әр кезеңге лайықты анатома-физиологиялық және психикалық
өзгешеліктер болғанымен, біркелкі жастағы балалардың дамуы бірдей болып
келмейді, әр баланың психикасында, мінез-құлқында өзіне лайықты мінез-құлық
өзгешеліктері болады деп белгілейді.
Адамның өсіп жетілуіндегі жас ерекшеліктері мәселесін көбінесе
психология тұрғысында зерделеу дәстүрге айналған. Сол себепті біз
қарастырып отырған мәселеге қатысты тың пікірлерді психологиялық
еңбектерден іздестірдік. Осыған орай М.Мұқановтың [14] Педагогикалық
психология очерктері еңбегіне де назар аударған едік. Еңбекте оқу
материалдарын ұғынудағы психологиялық процестер, дағды және білімді іс
жүзінде қолдану, тәрбие жұмысының психологиялық негізі, әрқашан оқушылардың
дара ерекшеліктерімен санасу, ұстаздар психологиясына қатысты мәселелер
қарастырылған. Ол жас ерекшеліктеріне қарата психологиялық-педагогикалық
сипаттаманың кейбір тұстарына ғана тоқталған. Мәселен, ол біз жас өспірім,
өскінде жүрген кезеңді жеткіншек деп атайды да жеткіншек жасындағылар
арасында тәртіп бұзушылар кездескенде, бұлармен күресу педагогтан едәуір
шеберлікті талап етеді. Осы жастың ерекшелігі соншалық, кейде бұларды бір-
екі ауыз сөзбен түсіндіру қиын деп осы жас кезеңінің қайшылықтарға мол
қиындығын белгілейді. Ғалым адам өмірінің жас кезеңдеріне жеке-жеке
тоқталмай жалпы психикасының дамуын әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлармен
байланыстыра зерделеген.
Белгілі ғалым С.Ғаббасов Халық педагогикасының негіздері еңбегінде
адамның денесі мен психикасының өсіп, дамуын анасының құрсағында жатқан
кезден басталады деп дәріптейді [15]. Ол баланың ана құрсағындағы тоғыз
айлық өмірін түйсіктік ақылдың саналу арнасы қалыптасады дей келе, жас
кезеңдерін 1 жас нәресте, 2-3 жас балбөбек, 4-5-6 балабақша жасындағы
балалар деп бөледі. Сонымен бірге ғалым, төменгі (бастауыш сынып)
оқушыларының көзге көріне бермейтін мүмкіндіктері мол дей отырып
жасөспірімдік кезеңді 11-12 жас деп мөлшерлейді және олардың мінез-құлқының
тұрақсыздығын не бала емес, не ересек адам емес, сондықтан ішкі жан дүниесі
күрделі, психикасы тұрлаусыз, ой-санасы даму үстінде, жаңа сезімдердің
пайда болуын қатты түйсінеді деп сипаттайды. С.Ғаббасов бозбалалық кезеңнің
ерекше қасиеттері - өзін өзі танып біліп ұмтылумен ой-өрісінің кеңеюі және
өз іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайтындай саналы, өзін өзі басқару
мүмкіндігі бар екндігін көрсеткен.
Ғалым 3-4 жастағы баланың логикалық ойлау қабілеті, салыстырмалық
таным қасиеттері жетілген деп дәріптейді. С.Ғаббасов 9, 10, 11, 12 жастағы
балалардың алғыр, зерделі болуы 11-15 жастардағы өзін өзі тануға ұмтылуын
сана қызметінің белсенділігінің арта түскен кезі деп белгілейді. Ол 15-16
жас кәмелетке келген кезеңі дей келе, ақыл тәрбиесімен жүрек тәрбиесіне
әбден пісіп жетілген гармониялық жүйе қосылып, осы үш жақты үндестіктің
жетілуімен бір бағытта қызмет істеуінің сипаттары күшейе береді деп бұл
жастағы балаладың өз қуатын шамалай алатындығын атап көрсеткен. Ол
жасөспірім кезеңге 15-19 жас арасын жатқызады да, оның себебіне талдау
бермейді. Ал педагогика мен психологияда қазіргі кезде жасөспірім кезеңіне
12-13 кіші жастағы жеткіншек, 14-15, 16 жас ересек жеткіншек жасындағы
балалар деп белгіленетіні айтылады. Алайда адамның өмір жасын кезеңдерге
бөлуді пышақпен кескендей бір-бірінен ажыратып алу мүмкін емес дей келе
А.Газелл [16], Э.Эриксон [17], З.Фрейд [18], Ж.Пиаже [19], т.б. белгілі бір
жас кезеңінде басқа бір жас кезеңіне тән қасиеттер кездесе беретіндігін
айтқан.
Ұлттық психологияның құрылымына - мінез-құлық, ұлттық көзқарас, ұлттық
сезім, ұлттық талғам, ұлттық сана жатады дей отырып, М.Елікбаев [20]
ұлттық психология ерекшеліктері адамардың біріккен өмірі мен күресіне
әлеуметтік, табиғи-географиялық, материалдық, мәдени жағдайлардың
шарттарына лайық қалыптасады дей келе, ғалым еңбегінде ұлттық психологияның
қоғамдық құбылыстағы орны, қазан төңкерісінен кейінгі кездегі қазақтардың
ұлттық психологиясы және жаңа жағдайдағы ұлттық психологияны қарастырады.
Ол қазіргі уақытқа дейін халық арасында адам мінезінің кейбір әдеттерін үй
жануарларының қылықтарымен салыстыру кездеседі. Сонымен бірге ата-аналары
балаларын ботам, қозым, құлыным деп атауы өзге ұлт адамдарына ерсі
көрінгенімен, қазақтар үшін тарихи қалыптасқан әлеуметтік мәні бар әдет-
ғұрыптар екендігін атап көрсетеді.
Қ. Бөлеев [21] халық педагогикасын оқыту үш бөлімнен тұрады дей келе,
оның теориялық әдістемелік негізін Қазақ халық педагогикасының тәрбие
негіздері мен қазақ халық дидактикасын бөліп оқытуды ұсынады. Аталған
ғалымдар адам өмірінің кезеңдері жайлы ой қозғамаған.
Зерттеуші А.Б. Бәлдіков [22] қазақ халық педагогикасының
ерекшеліктеріне тоқтала келіп, балалықтан ата болу аралығында тәрбиенің
толық бір дәуір құратындығы жас бүлдіршіндерді тәрбие ісімен шұғылдануға
араласатындығы; Қазақ отбасында ересек балаларына кейінгі балаларды ...
сеніп тапсырады деп тәрбиенің толық еркіндікте болатындығы; қазақ баланы
ерте жастан-ақ ересек болуға икемдейді; жігіт болдың деп баланы жасынан
атқа мінгізсе, азамат болдың деп он үш жасында-ақ отау иесі етіп талдайды.
Қазақ тарихында осы жасында жауға шапқан батылардың болғанын, даналық
пікірлер айтқан шешендердің шыққанын білеміз. Қазақ халықтық педагогикасы
әрдайым ата-ананы, қарттарды, баланы, жалпы әлсізді құрметтеуді уағыздап,
қастерлейді деп қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің ерекшеліктерін
көрсетуге ынталанған. Шетелдік ғалымдардың қазақ тәрбиесі туралы
пікірлеріне тоқтала келіп, Ә.Аюбаева [23] неміс этнографы Рихард Крауцтың
Среди киргизов и туркменов на мангишлаке еңбегінде мұнда бала дәуірі үшін
әлек болудың қажеті жоқ. Мұнда мыңдаған жылдардан бері баланың өзі би
дейді. Осы сөздің астарындағы ұлттық тәлім-тәрбие ерекшеліктерін ашпаған.
А.Н.Ахатов Қазақстандағы сәби тәрбиесі мақаласында ер бала мен қыз баланы
жеке-жеке бөліп тәрбиелеудің маңызын көрсете келіп, ұл бала тәрбиесін үшке
бөліп қарастырады: 1. отбасындағы ер бала тәрбиесі халқымыздың үлкен
үмітпен қарап, дүниеге келген күннен бастап, ерекше тәлім-тәрбие берудегі
мақсаттары, жүзеге асыру шараларын қалпына келтіру қажет дейді. Оның ішінде
бүлдіршіндер арасындағы желаяқ жарысы т.б. 2. балабақшадағы ер бала
тәрбиесі; 3. мектептегі ер бала тәрбиесі. Ол он үш жастағы бала тәрбиесіне
тоқталып, көшпенді өмірде тіршілік жасаған халқымыз ер баланы дүниеге көзін
тырнап ашқан сәтінен бастап, он жасқа дейін сол өмірдің бар құпия сырын,
қиыншылықтарын, тұрмыстық жыл мезгілдеріне сай ерекшеліктерін, күн көрудің
бар көрінісін үйреткен. Он үш асқа дейін осынау ғылымды дұрыс игерген ер
баланы енді өз алдына сол өмірді басқаруына, өзгемен бірдей бір шаңырақтың
жүгін көтере алатын, ел қорғауға даяр, ой-өрісі жетілген, ақыл-парасаты
өрбіген азамат дәрежесіне көтерген дей келе қазіргі мектепте тәрбие
бағдарламасын оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарата жетілдіруді ұсынады
және ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін халықтық негізде ұйымдастыруды
дәріптейді [24].
Қ. Тынысбекова [25] ер баланы халықтық педагогика негізінде
тәрбиелеудің проблемасын аша келіп, ұлттық тәрбиені негізге ала отырып,
бала тәрбиесін дұрыс бағытқа қою қажеттігін айтады. Себебі, ер балалар
тәрбиесін отбасында, балабақшада, мектепте әйелдер атқарады. Ер бала
психологиясы әкеден гөрі анасына көп жақын болып келеді деп оның Мұрагер
ұйымының іс-шаралары аясында: Әкелер өсиеті; Ерлердің салт-дәстүрлері; Ел
үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар; Сөз өнері; ұлттық ойындар ұйымдастыру
бағытындағы жолдарына тоқталады.
Баланың жас кезінен қалыптасатыны бабалардың қыран көзінен тыс
қалмағанын З.Ө. Жантекеева [26] айта келіп, оларды түрлі ерекшеліктеіне
қарап үй баласы, ел баласы деп бөлгендігін дәріптейді. Біздің
пікірімізше, ол қоршаған ортаның және тұқым қуалаушылықтың ықпалына
жаңсайды. Қазақта осыған орай үй күшік, үйден безген, қаңғыбас,
кезбе деген де сөздер бар.
Қазақ халқының ХІҮ, ХҮ, ХҮІ, ХІХ ғғ. Қалыптасу тарихы жайлы еңбектері
баршылық. Солардың бірі біз қарастырып отырған кезеңдерді Қ.Жүкеш –
қазақтардың ұлттық психологиясын зерттеудің әдіснамалық ерекшеліктері,
ұлттық психологияның қалыптасу факторлары, ұлттық психологияның құрылымына
тоқталады [27]. Ол ұлттық психологияның зерттелуіне сын көзқарасын білдіре
келіп, жалпы ұлттық психология мәселелерін зерттеудің өзі, олардың жеке
басына онша тиімді бола бермейтін - деп, одақ кезіндегі болмысты, шындықты
айтуға, ғылыми зерттеуге мүмкіндік болмағанына жаңсайды. Ғалым,
ұлтжандылықты, өнершілікті, балажандылықты, қонақжайлылықты ұлттық мінездің
нышандары дей келе қариялар, бәйбішелер немерелерін тәрбиелеген, қыз бала,
ұл бала тәрбиесіне тоқталады. Онда жасы үлкен, ақсақалдар, немере
ұғымдары кездеседі. Олардың келіп шығу тегіне тереңдемей, тәрбиелік
жақтарына мән береді. Ғалым еліктегіш, жұқтырғыш мінездерді қазақтың ұлттық
психологиясына жатқызады. Ол қазақ ұлтының тарихи түзілу үрдісін ұлттық
психологиясының қалыптасуының негізгі факторы ретінде қарастырады.
Қазақ жерінде ХҮ-ХҮІ ғғ. жүз ұғымының және жүздердің пайда болу
кезеңі ХҮІ ғ. қазақ хандығы ұлғайып халқы көбейіп саяси өрлеу жолына
түскенімен ішкі тоқыраудың күшейген кезі ХҮІ ғ. соңы ХҮІІІ ғ. бас кезеңі
хандық басқару жетіліп, жалпы бірігуге бет алған [28]. Алайда
орталықтанған, қуатты ұлы мемлекетке айнала алмады. Өйткені жүздер
арасындағы, оның ішінде рулар арасындағы қайшылықтар толастамады. Бұл ХҮІІ-
ХҮІІІ ғ.ғ. Жоңғар шапқыншылығына тойтарыс бере алмайтындай әлсіздікке
соқтырды және ХІХ ғ. отарлық жағдайға тап болды деп зерделейді [29].
Ұлттық жеке индивидке, жеке адамның ұлтқа және әр жеке тұлғаның өзіне
қатынасы, ұлттық құндылықтарды қалыптастырып, ұлттық азғындаудан өз ұлтынан
безінуден сақтау бүгінгі басты мәселе. Бұның бір белгісі өз халқымыздың
өмір тәжірибесінен туындап бекіген ғасырлар бойы өмірде қолданылып, мән
беріліп келе жатқан тұрмыстық тәжірибелерді ғылыми тұрғыда негіздеу және іс
жүзінде қолдануға бейімдеу педагогика, психология ғылымдардың мүддесі деуге
болады. Ғылыми педагогика мен ғылыми психологияда жалпы тәлім-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруға қатысты жаңа терминдер, ұлттық ғылыми тіл
қалыптасып келе жатқан қазіргі күнде жас ерекшеліктері педагогикасын
зерттеу заманауи мәселе деп санаймыз.
Педагогикада баланы оқыту мен тәрбиелеуді дұрыс ұйымдастыру үшін
олардың жас және дара ерекшеліктерін білу қажет екендігі айтылып келеді.
Бұл ретте А.А. Бейсенбаева мен Б.Р. Айтмамбетованың жеке адамның дамуы,
тәрбиесі, қалыптасуы тақырыбындағы лекциясында баланың анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктеріне қарай мынадай кезеңдерге бөледі:
1. Сәбилік кезең – 1 жастан 3 жасқа дейін;
2. Мектеп жасына дейінгі кезең – 3 жастан 6-7 жасқа дейін;
3. Мектептік кезең – 7 жастан мектеп бітіргенге дейін;
Ғалымдар ары қарай мектеп жасының өзін бастауыш 6-10 жасқа дейін; тоғыз
жылдық – 10-нан 15-ке дейін; орта мектеп оқушылары – 15-тен 17-18 жасқа
дейін деп бөлген. Баланың денесінің өсіп-жетілуінің негізгі көрсеткіштері
бойының өсіп толуы, салмағының артуы, бұлшық еттерінің шынығуы, кеудесінің
кеңейіп, ұлғаюы деп белгілеген ғалымдар [30].
Баланың өсіп жетілу дәрежесін білу мұғалімге оқу-тәрбие жұмысының
әдістерін дұрыс таңдап алуға, оларды сол жас кезеңіне сәйкес қолдануға
мүмкіндік береді ... олардың ішкіжан дүниесі мен мінез-құлқының
ерекшеліктерін жақсы түсінуге көмектеседі деп көрсеткен олар.
Мектеп оқушылары мен балаларды жас кезеңдеріне бөлуді И.Ф. Харламов
[31] Педагогика (1990) оқудығында жас және педагогикалық психология
іліміне негізделе отырып төменднгідей көрсетіледі: бөбек (младенческий) 1
жасқа дейін, сәби (ранний детский возраст) 2-3 жас, бүлдіршін (дошкольный
возраст) 3-5. Бұл кезеңді біз бір нәрсеге тиісіп көріп, ұстап көріп
тәжірибе жинау кезеңі леп оны бұлдіршін көп жағдайда бір нәрсені көрем,
білем деген білуге құмарлығынан бүлдіріп алатынын ескеріп оның жас кезеңін
бүлдіршін деген дұрыс. Қазақ халқының бүлдіршін дегені осы болса керек
деп ойлаймыз. Мектепке дейінгі жас 5-6 жас, кіші мектеп жасы 6-10,
жеткіншек (подростковый) – 11-15, бозбала (раняя юность) не болмаса ересек
мектеп жасы біздіңше 15-18 жас деп бөледі.
Педагог, ғалым И.Ф. Харламов одан соң көрсетілген жас кезеңдерінің
ішінен мектеп оқушыларына қатысты тұстарына сипаттама береді: кіші мектеп
жасындағы балаларды ол денесінің өсуі, бас сүйегінің қатайып еңбегінің
сүйекпен жабылып бітетіні және бас сүйектерінің арасының тығыз бітісін,
дене қаңқасының қатая бастауымен сипаттайды. Бұл жас кезеңінде аяқ-қолы,
омыртқасы, жамбас, сегізкөз сүйектері әлі өсу үстінде болғандықтан ауыр
салмақ, қисық отыру, ауыр дене еңбегінің кейде теріс әсері тиетіндігін
белгілейді. Олардың барлығын ескерген қазақ халқы бұл кезеңді сүйегі
қатпаған, буыны бекімеген, балғын денелі деген бір-екі ауыз сөзбен
ғана атап өтеді. Осы жас кезеңінің даму ерекшеліктерінің бірі бұлшық
еттерінің өсуі қозғалыс мүшелері (аяқ, қолы) қимыл әрекеттері талап етеді.
Осы жастағы балалардың бір жерде отыра алмайтыны, жүгіріп-секіріп, тынышсыз
болуын табиғи деп белгілейді.
Ғалым, кіші мектеп жасындағы балалардың психикасының дамуына сипаттама
бере келіп – бас миы, жүйке қызметінің маңызын атап өтеді. Мәселен,мінез-
құлқын өзі бақылай алады, ерік-күші нығаяды, талдап-зерделеу мүмкіндіктері
туындайды, ақыл-ой мен іс-әрекетінің жылдамдығы көп жағдайда тез шаршатады.
Жас өспірім жасындағы мектеп оқушыларының психо-физиологиялық
ерекшеліктерін сипаттай келіп И.Ф. Харламов, осы жас кезеңінкөбінесе
өтпелі дей келе оның себебі осы кезде баладан бозбала кезеңіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Осы уақытқа дейін зерттелмей келе жатқан
көптеген идеялар, талқыға түспеген ой-пікірлер бар. Солардың бірі ауыз
әдебиетіндегі адамның жас ерекшеліктерінің педагогикасы мен психологиясы.
Қазіргі таңда отбасы, балабақша, мектеп, орта, жоғары оқу орындарында оқу
тәрбие үрдісін ұлттық негізде ұйымдастыру мәселесіне ерекше мән берілуде.
Яғни халқымыздың адамның жас кезеңдеріне қатысты ой-пікірлерінің және
тәрбиені соған сәйкес ұйымдастыру туралы өмір тәжірибелерінің өзіндік орны
бар. Тақырыпты негізге ала отырып, адамның өсіп-жетілуіне қатысты ойларды
зерделей келе түйгеніміз, Қазақстандық педагог ғалымдар мен аты аңызға
айналған ұстаздар еңбектерінде жалпы адамның өсіп-жетілуіндегі психо-
физиологиялық өзгерістерді пайымдауда шетелдік, ресейлік және одақ
кезіндегі ғылыми-педагогикалық, психологиялық еңбектерге сүйенген. Бірақ
оларда ұлттық өмірдегі тәлім-тәрбиелік ұстанымдар ескерілмеген, қазақ
ұғымына жақындатылмаған. Мұнда олар ұлттық салт-дәстүр, сана-сезім, жүріс-
тұрыс, мінез-құлық ерекшеліктерін ұлттық тәлім-тәрбие ерекшеліктерінің
келіп шығу тегін, онда әрбір жас шағымен кезеңдердің маңызын, сипатын толық
зерделеп көрсетпеген. Тек соңғы кездегі жетістіктердің бірі деп
Ж.Баймағамбетованың кандидаттық диссертациясын атап өтуге болады. Ол ақын-
жыраулар шығармаларындағы жас кезеңдеріне қатысты ой-пікірлерге педагогика-
психология тұрғысанан жан-жақты талдау жасаған.
Ал біздің тақырыбымызға байланысты сөз етсек, қазақ халық ауыз
әдебиетіндегі, атап айтқанда, ертегі, аңыз-әңгіме, шешендік сөз, мақал-
мәтел, жыр, терме, дастандардың тәлімдік ой-пікірлерінде бір жастан бастап,
яғни туғаннан есейіп ер жеткенге дейінгі жас кезеңдері көп айтылып, үлкен
сүйіспеншілікпен жырланады. Жас кезеңдеріне орай бұл шығармалардан ұтымды
тәлімдік ой-пікірлер кездестіреміз.
Тәлім-тәрбиені халықтық педагогика негізінде ұйымдастыру мәселесін
шешуде баланың жас ерекшеліктеріне берілген ұлттық сипаттамасы, төл
тәрбиені ұтымды ұйымдастырудың бірі болмақ. Осылардың барлығы мынадай
қайшылықтарды айқындайды – қазақ фольклорындағы жас кезеңдеріне қатысты
тәлім-тәрбиелік идеялардың болуы мен олардың осы кезге дейін зерттелмеуі;
жас ерекшелік туралы ұлттық ұғымдардың болуы мен олардың ғылыми-
педагогикалық айналымға енгізілмеуі. Осы қайшылықтарды шешудің жолдарын
іздестіру зерттеу мәселесін айқындады.
Зерттеудің мәселесі қазақ фольклорындағы өмір жас кезеңдеріне қатысты
тәрбиелік идеяларды айқындап, ой-тәрбие мұрасына ендіру. Бұл зерттеуіміздің
тақырыбын Адамның жас ерекшелігінің қазақ фольклорында көрініс табуы деп
айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ фольклорындағы адамның жас кезеңдеріне
қатысты тәрбиелік ой-пікірлерін айқындап, сипаттама беру арқылы олардың
бүгінгі оқу-тәрбие жұмыстарына ендірудегі маңызын ашып көрсету.
Зерттеу нысаны: Қазақ фольклорындағы педагогикалық ойлар. Оның бала
тәрбиесіндегі өзіндік орны.
Зерттеу пәні: жас кезеңдеріне қатысты тәлім тәрбиелік ой-пікірлердің
қазақ халық ауыз әдебиетінде көрініс табуы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер қазақ фольклорындағы жас кезеңдеріне
қатысты ой-пікірлер айқындалса, оны ұстаздар күнделікті оқу тәрбие
үрдісінде қолданатын болса, онда бұл үрдіс тәлім-тәрбие жұмыстарын ұлттық
сипатта ұйымдастыруға септігін тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ фольклорындағы адамның жас кезеңінің қалыптасу жолдарын анықтау;
- қазақ фольклорындағы жас кезеңдеріне байланысты педагогикалық ой-
пікірлердің тәлім-тәрбиелік мәнін анықтау;
- қазақ фольклорындағы адамның дүниеге келген сәтінен бастап, дүниеден
өткенге дейінгі жас кезеңдерінің тәлім-тәрбиелік маңызын ашып көрсету;
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қатысты ой-пікірлерін оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу бойынша арнайы курстың мазмұнына сипаттама
беру;
Зерттеудің жетекші идясы – адамның жас кезеңдері педагогиканың,
психологияның негізгі ұғымдарының бірі болғандықтан, тарихи педагогикалық
тұрғыдан қарастырып, оқу-тәрбие үдерісіне ендіру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – білімде, тәрбиеде
әлеуметтік орта мен жеке тұлғаның байланыстылығы, жеке тұлғаның дамуындағы
табиғи болмысының заңдылықтары туралы диалектикалық ілімдер, педагогика,
психология, тарих, әдебиеттануға қатысты зерттеулер.
Зерттеу көздері – ТМД елдері мен Қазақстанда шыққан педагогикалық,
психологиялық еңбектер мен қазақ тарихы мен қазақ әдебиетіндегі
материалдар, ұлттық психология мен педагогиканы, халқымыздың мәдени
байлықтарын зерттеуге арналған Кеңестер Одағы кезінде жарық көрген
педагогикалық, психологиялық, тарихи-этнографиялық зерттеу еңбектерін
талдау, Қазақстан Үкіметі қабылдаған ресми материалдар: Конститутция,
заңдар мен қаулылар, білім министрлігінің оқу тәрбие, ғылыми жұмыстарды
дамытып жетілдіруге арналған құжаттар, бағдарламалар, тұжырымдамалар,
нұсқаулар т.б.
Зерттеу әдістері - қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі мұралары; Ұлттық
кітапханадағы сирек кітаптар қоры; интернет жүйесіндегі шетелдік педагог,
психолог мамандары еңбектерінің мазмұндамасы, оқу-әдістемелік құралдар,
оқулықтар мен мерзімді басылымдар; адамның өсіп-жетілуі мен дамуына
байланысты философиялық, тарихи-этнографиялық, әдебиеттану, педагогикалық-
психологиялық оқу-әдістемелік еңбектерді талдау, тарихи-педагогикалық
сипаттама беру, салыстыру, жинақтау, қорыту т.б.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде – зерттеу мәселесіне қатысты философиялық тақырыптың
зерттеу тетіктерін меңгеру, педагогикалық, психологиялық, физиологиялық,
әдебиеттану қазақ халқының ауызекі тараған материалдарына қатысты еңбектер
мен диссертациялар, монографиялар, жеке мақалалар, этнопедагогика мен
этнопсихология әдебиеттері талданды; ресми құжаттар мен мерзімді
басылымдардың материалдары жинақталып, мәселенің ғылыми негіздері
зерделеніп, топталған материалдарға талдау беріліп, жіктеу, салыстырмалау,
топтау тәсілдері қолданылды.
Екінші кезеңде – қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қатысты
жинақталған ой-пікірлері, педагогика, жас және педагогикалық психология,
тәрбиелеу әдістемесі және басқа да ғылыми педагогикалық әдебиттердегі
материалдармен салыстырылып, сұрыпталып, жинақталып қорытынды жасалды. Осы
кезеңде Қазақ фольклорындағы жас кезеңдерінің тәлім-тәрбиелік мәні
тақырыбындағы арнайы курстың бағдарламасы жасалынды.
Үшінші кезеңде – жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері
қорытындыланып жүйеге келтірілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қарай тәрбиелеу туралы ой-
пікірлер алғаш рет ғылыми педагогикалық айналымға түсті;
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне қатысты педагогикалық ой-
пікірлердің мазмұны ашылды;
- қазақ фольклорындағы жас кезеңдері педагогикасын оқу-тәрбие үрдісіне
ендіру мүмкіндіктері белгіленді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- қазақ фольклорындағы педагогикалық идеялардың жүйесі;
- қазақ фольклорындағы 1-6 және 7-14-ке дейінгі жас ерекшеліктеріне
қатысты тәрбиелік ой-пікірлер;
- қазақ фольклорындағы жас ерекшеліктеріне байланысты ойлардың бүгінгі
оқу-тәрбие жұмыстарына ендіру мүмкіндігі.
Диссертацияның құрылымы: диссертация – кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде – зерттеудің өзектілігі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері,
әдіснамалық негізі, жетекші пікір, зерттеу әдістері мен кезеңдері, ғылыми
жаңалығы, практикалық мәні анықталып, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі
көрсетілді.
Бірінші бөлімде – тақырыптың зерттелуі зерделеніп, оның осы уақытқа
дейін ғылыми педагогикалық тұрғыда қарастырылмағаны дәлелденді. Осы тарауда
қазақ фольклорындағы 1-ден 6 жасқа дейінгі және 7-ден 15 жасқа дейінгі
баланың өмір кезеңдеріне қатысты педагогикалық ой-пікірлері айқындалды,
сипаттама берілді. Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты ой-пікірлерінің
ғылыми педагогика, психологиямен сәйкестігі, ерекшеліктері дәлелденді.
Екінші бөлімде – қазақ фольклорындағы жалпы жасөспірім жасындағы
бойжеткен мен бозбалаға қатысты тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді зерделей
келе, оның бүгінгі жастарды ұлттық рухта тәрбиелеудегі мәнін, маңызын ашып
көрсетуге ұмтылдық. Адамның өмір жасының он бес жас кезеңі бүкіл адамзат
қауымына қадірлі. Қазақта бұл кәмелетке толған, ересектікке бет бұрған кез.
Осыған орай, қазақ халқының ауызекі тараған шығармаларының өзгешелігі
айқындалып, ғылыми педагогика мен психологияны жаңа идеялармен
толықтыратыны дәлелденді. Осы бөлімде Қазақ фольклорындағы жас
кезеңдерінің тәлім-тәрбиелік мәні тақырыбындағы арнайы курстың мазмұнына
сипаттама келтірілді.
Зерттеу жұмысының қорытындысында қазақ фольклорындағы адамның өмір жас
кезеңдеріне байланысты ойлары жинақталып, ұсыныстар берілді.
1 Жас ерекшеліктері туралы педагогикалық ой-пікірлер
1.1 Қазақ тәлім-тәрбиесіндегі жас ерекшеліктері туралы тарихи-
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге шолу
Қазақстандағы қоғамдық жаңғырулар Отандық педагогика ғылымының дамып,
жаңа деңгейге көтерілуіне шарт түзді. Әсіресе, этнопедагогика мен
этнопсихологияға қатысты ашылған тың ой-пікірлер тәлім-тәрбие саласын
ұлттық негізде жетілдіруге мұрындық болып отыр. Алайда адамның жас
ерекшеліктеріне қатысты қазақтың халықтық педагогикасындағы ұғымдар мен
түсініктер, олардың мазмұны осы уақытқа дейін кеңінен зерттелмегендігіне
ғылыми педагогика мен психологияға қатысты еңбектерді зерттеу барысында көз
жеткіздік.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының өмірге келуі XIX
ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық
идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялық-педагогикалық ой-
пікірге көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің еңбектері, алдымен оның
Адам - тәрбие тақырыбы деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты
тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс
деп есептей отырып, К.Д.Ушинский мүғалімдер мен тәрбиешілерге арнап:
...өздеріңіз басқарғыларыңыз келетін психикалық құбылыстардың заңдарын
зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыңыз келетін жағдайларға
сәйкес іс-әрекет жасаңыздар — деп жазды. Жас ерекшелігі психологиясының
дамуына идеяларының айтарлықтай ықпалы тиді. Олар психикалық дамудың қайнар
көздері мәселесіне зейін аудартты. Психология зерттейтін деректердің
рефлекстік мәнін түсінудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын көрнекті орыс
ғалымы И.М.Сеченов те атап көрсетті.
Бала психикасының даму және оны окыту үрдісін бақылау эмперикалық
материалдарының жинақталуы және корытылуымен қатар педагогикалық және
балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер енгізе бастайды.
Эксцерименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің исихикалық дамуына
объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми тұрғыдан келуді
негіздей алатыны педагогтар мен психологтарға айқын болды. Алайда XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында психологиялық экспериментті
педагогикада қолданудың арнайы жолдары әлі табыла қоймады. Эксперименттің
жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің
психофизикалық заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмгольцтің сезім
мүшелерінің психофизиологиясын талдауы мен физиологиялық психологиядағы
қимыл-қозғалыстарды зерттеуі т. б.), оны педагогикалық және жас
ерекшеліктері психологиясында қолдануға болатындығы жөнінде үміт туғызды.
Ашылған заңдылықтарды педагогикалық және балалар психологиясына тек жай
ауыстыра салса жетіп жататын тәрізденуі болып көрінді. Психофизиология
заңдарын немесе мәселен қимыл-қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен
формасына қатысты фактілерді біле отырып, мұғалімдер міндетті түрде баланың
жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарын түсіне алады деген
жорамал болды. Орыс психологы П.Ф.Каптеревтің Америка психологы У.Джемстің
Психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме (1902) атты кітабы және сол
кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай сенімде
жазылды. Бірақ көп кешікпей түңілушілік басталды. Ол кезеңдегі жалпы
психология педагогиканың қажеттілігіне жарайтын мардымсыз ғана білім қорын
бере алатын.
Адамның психологиялық дамуының жас кезеңдері
а) адамның өмірлік жас циклінің жас кезеңдері, жас психологиясының негізгі
мәселелерінің бірі өмірлік циклдің кезең мәселесі. Үрдістердің әр келкілігі
және дамудың ішкі қарама-қайшылықтарының айнасы ретінде тұлға қалпының,
ауысып отыруының гетерхрондылығы өмірдің әртүрлі мүмкіндігінен тұрады.
Мысалы, кейбір кездері адамдардың ерте қартаюы және ұзақ өмір сүруі.
Шындығында шығармашылық әрі физикалық жағынан 30 жастағы шал болуға да
болады немесе 70 жастағы жас адам болуға да болады. Біз төменде жас
шақтарының кезеңдерге бөлінуінің бірнеше үлгісін беріп отырмыз.
1) Гиппократтың жас шақтарының жіктелуі (б.з.д. ІV ғ.)
- Бірінші кезең – 0-7 жас;
- Екінші кезең – 7-14 жас;
- Үшінші кезең – 14-21 жас;
- Төртінші кезең – 21-28 жас;
- Бесінші кезең – 28-35 жас;
- Алтыншы кезең – 35-42 жас;
- Жетінші кезең – 42-49 жас;
- Сегізінші кезең – 49-56 жас;
- Тоғызыншы кезең – 56-63 жас;
- Оныншы кезең – 63-70 жас.
2) 1965 жылы Москвада Халықаралық симпозиумда қабылданған жас
кезеңдерінің жіктелуі:
- Жаңадан туған бала – 1-10 күн;
- Емшек еметін бала – 10 күннен – 1 жыл;
- Балалықтың ең ерте кезі 1-2 жыл;
- Балалықтың 1-ші кезеңі 3-7 жас;
- Балалықтың 2-ші кезеңі 8-12 жас ұлдарда, 8-11 жас қыздарда;
- Жасөспірім шақ 13-16 жас ұлдарда, қыздарда 12-15 жас;
- Бозбалалық шақ 17-21 жас ұлдарда, қыздарда 16-20 жас.
Орта (кемеліне келген) жас:
- Бірінші кезең 22-35 жас ерлерде, 21-35 жас әйелдерде;
- Екінші кезең 36-60 ерлерде, 36-55 әйелдерде;
- Егде жас 61-74 ерлерде, 56-74 әйелдерде;
- Қарттық жас 75-90 ерлер мен әйелдерде.
90-нан асқан қарттар (ұзақ жасаушылар).
3) Жас кезеңдері Д.Б.Бромлей (1966) бойынша:
1-цикл – құрсақтағы:
1-саты – зигота (ұрықтанған жұмыртқа);
2-саты – эмбрион (биологиялық дамудың ең ерте сатысы);
3-саты – ұрық (биологиялық дамудың кейінгі сатысы);
4-саты – өмірге келген кез (ана ағзаның ішкі ортасына сыртқы ортадағы
өмірге ауыстыру).
2-цикл – балалық шақ – 0-11-13 жас:
1-саты – сәбилік кез – туған күнінен бастап 18 айға толған шағына
дейін;
2-саты – мектеп жасына дейінгі кез 18 айдан 5-жасқа дейін;
3-саты – мектеп жасының ерте кезі 5 жастан 11-13 жасқа дейін;
3-цикл – жасөспірімдік – 11-13-21 жас:
1-саты – жыныстық пісіп жетілуі – алғашқы жасөспірім шақ 11-13-15 жас;
2- саты жасөспірімдіктің соңы 15-21 жас;
4-цикл – ержету – 21-65 жас:
1-саты ержетудің ерте кезі 21-25 жас;
2-саты ержетудің орта кезі 25-40 жас;
3-саты – ержетудің соңғы кезі 40-50 жас;
4-саты - зейнеткер жастың алдыңғы кезеңі 55-60 жас.
5-цикл – қартаю – 65-70 жас:
1-саты – жұмыстан босатылу 65-70 жас;
2-саты – қартаю 70-тен аса;
3-саты – қаудыраушылық, аурушаң, қарттық, өлім – (ең ұзақ жас 110
жасАнглия мен Батыс Еуропада).
4) Э.Эриксон бойынша тұлғаның даму сатылары:
- Сәбиліктің ерте кезі – туған күннен 1 жасқа дейін;
- Сәбиліктің кейінгі кезі – 1-жастан 3 жасқа дейін;
- Балалық шақтың ерте кезі 3-5 жас;
- Балалық шақтың орта кезі 5-11 жас;
- Жыныстық жетілуі, жас өспірімдік және жастық 11-20 жас;
- Ержетудің ерте кезі 20-40-45 жас;
- Ержетудің орта кезі 40-45-60 жас;
- Ержетудің кейінгі кезі – 60 жастан жоғары. [84]
Енді зерттеуге алып отырған мәселеге қатысты деген біршама еңбектерді
қарастырып көрелік.
Түрік тектес халықтардың әлемге әйгілі ғұлама ғалымы Әбу Насыр әл-
Фараби [1] адам пайда болған соң бойына бітетін сипаттардың дамуын үш
кезеңге бөледі. Ең алдымен бітетін нәрсе күш Ол осы күш арқылы
қоректенеді, жылы, суық, иіс, дыбыс, түр-түс, дәм т.б. ажыратады. Екіншісі
– қиялдану күші, мұның өзі түйсік біткенді өзара біріктіреді ... талапты
демеуші болады. Үшіншісі – ойлау күші болады, осы арқылы ... пайымдалатын
нәрсеге ынтыққан талапты демеуші дейді. Көріп отырғанымыздай ғұлама
адамның дамуындағы басып өтер жолын күш - біз мұны қуат (энергия) де
пайымдадық, одан соң қиял – талапқа түрткі беретін күш, үшіншісі ойлау -
екендігіне меңзейді.
Адамның өсу үрдісіндегі жас ерекшеліктерін арнайы нысана етіп алғанымен
осыдан бес жүз жыл бұрын өмір сүрген шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы [2]
Шипагерлік баяны атты еңбегінде адамның өмір жасының мүшел есебіне сәйкес
бөлінетіндігін жазған. Ол он жас еркелік мүшел, өзек мүшел 25, 37, 49, 61,
73 жас деп және олардың қуаттылығына сипаттама берген. Бұдан, адам 12-13
жасқа дейін бала, 25 жасқа дейін бозбала, немесе бала жігіт, одан әрі қарай
ересектер қатарына қосылады деген ой туады. Ғұлама адамның өмір өмір жасын
көбінесе ем қонуы, физиологиялық процестерге қатысты белгілеген. Адамның
өмірін он екі жылдық мүшел арқылы кезеңдерге бөлуде бабаларымыз осы мерзім
аралығындағы дене бітіміндегі өзгерістер мен бірге ішкі жан дүниесіндегі
дамуды ескергендігі анық. Алайда халық календары, ғарыштағы құбылыстар,
табиғаттағы процестердің себеп салдары олардың адам өміріне ықпалын
зерттеген ғалымдар Х. Әбішев [3], М.Ысқақов [4] т.б. мүшел ұғымының келіп
шығу себебін анықтауға ұмтылған.
Абай Құнанбаев [5] шығармаларында бала жігіт, қарт, ересек адам туралы
пікірлер өте көп және өтпелі жас кезеңдеріне сипаттама беруден де ақын
тысқары қалмаған. Ол өсу жолындағы жас кезеңдері – жігіт, бала, ересектікті
адамның өмір жасының түйінді сәттері ретінде қарастырған және осы жас
кезеңдерінің әр қайсысының тиімді жақтарымен қатар кемшіліктеріне де
тоқталады және оларды жою, жақсы тұстарын жетілдіру жолдарын да өлең сөзбен
жеткізеді.
Бүгінгі күні әлемге әйгілі, ғұлама ғалым Абай Құнанбаевтың
педагогикалық көзқарастарына қатысты бірнеше еңбектердің бар екені белгілі.
Бұл тақырыпқа А.Байтұрсыновтан бастап белгілі ақындар, ғалымдар қайырылып
келеді. Кейінгі кездері А. Құнанбаевтың көзқарастарына қатысты орындалған
К. Шәймерденованың Абайдың педагогиикалық көзқарастары және
І.Р.Халитованың Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие үрдісіне енгізу тарихы
(1960-1995 жж.) [6]- докторлық диссертациясын атауға болады. Ғалым осы
зерттеудегі Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие үрдісіне енгізуде жас
ерекшеліктері жайлы пікірлерін ескеру мәселесі тақырыбында ұлы ақын,
ғұламаның жас ерекшеліктеріне қатысты ой-пікірлерін саралауға ұмтылған.
І.Р.Халитова ақынның өлеңдері мен қара сөздеріндегі осыған орай пікірін
Абайдың өлеңдері мен қарасөздеріне қарап отырсақ, адамның өсіп-жетілу
кезеңдерін өмір диалектикасымен тығыз байланыстыра отырып, сипаттағандығын
байқаймыз... ақын өлеңдері қара сөздерінде, көбінесе әр түрлі жас
кезеңдеріндегі адамдардың ақыл-парасаты, іс-әрекеті, мінез-құлқы, жүріс-
тұрысы, ішкі дүниесі, өмір сүру мен күн көрісі тағы басқаларына мінездеме
беріп сипаттайды дей келе ол ақын мұрасында бала, бозбала, жігіт, ер
жігіт, үлкен адам, қарт кезеңдеріне қатысты идеялардың бар екендігін
дәлелдеуге ұмтылған. І.Р.Халитова ақынның өлеңдері мен қара сөздерінен
үзінділер, сілтемелер бере отырып, өз пікірін белгілі ғалымдар В.С. Мухина
[7], Р.С.Немов [8], А.В. Петровский [9] т.б. жас кезеңдерін зерттеген
ғалымдардың еңбектерін келтіре дәлелдеуге күш салған. Сонымен бірге І.Р.
Халитова Абай мұрасын оқытуда оның жас ерекшеліктеріне қатысты пікірлерін
ескере отырып шығармаларын таңдап алу керек екендігін белгілейді. Ол қай
сыныпта ақынның қандай шығармасын оқытса тиімді болатындығына тоқталған.
Қазақстандық педагогика ғылымына іргелі үлес қосқан ұстаз, ақын М.
Жұмабаев [10] Педагогика - ғылыми-педагогикалық еңбегінде дене тәрбиесі
және жан тәрбиесі туралы айта келіп адам баласы дүниеге келген өмірінің
алғашқы кезеңіне ... адам баласы туғанда өте әлсіз, зағып, осал болып
туады... іңгәлаған айғайы мол бір кесек ет. Ақылы, есі жоқ. Денесі тым
әлсіз. Өсуі, ұлғаюы тым сараң, тым шабан - деп белгілейді. Одан соң мұнда
ол, жаңа туған баланы тәрбиелеудің маңызды мәселелері – дене тәрбиесі
баланың физикалық өсуіне шарт түзетін қажетті жағдайлар мен іс-әрекеттерді
нақтылайды. Атап айтсақ, баланың салмағын өлшеу, температураны дұрыс ұстау,
дем алу, тамыр соғуын бақылау, оның ортаға бейімделуі үшін қажетті – бөлме
дайындау, азығын әзірлеу, емшектен айыру, т.б. тәптіштеп ғылыми тұрғыда
сипаттаған. Сонымен бірге ол кейбір қазақ әйелдерінің баланы дұрыс
тәрбиелемей, оған немқұрайдылықпен қарайтындығын сынап өтеді.
Дарынды ақын, әйгілі ұстаз М. Жұмабаев екі-үш жасар баланы азықтандыру,
шомылдыру, киіндіру т.б. зерделей келе, ... екі жасар баланың денесі
әжептәуір берік болады - дейді. Жаңа туған баланың тәрбиесіне тоқтала
келіп, тәуліктің жиырма сағатын ұйқымен оздырады, жарты жас шамасында
әжептәуір уақыт ояу отырады, екі жасқа қараған шақта ояудан ұйқысы көп, 2-3
жасар бала 4-5жасар, 6-7 жасар баланың ұйқысы дене тәрбиесін ғылыми негізде
баяндауға ұмтылған. Мәселен, адам неғұрлым жас болса, соғұрлым көп
қимылдауы керек дей келе екі жаста дені сау бала бір минут тыныш отыра
алмайды, аяғынан жүрмеген баланың да тек отырмайтынын айта келіп ол, бес-
алты айдан былай бала маңындағы нәрселерді ұстауға, қолына алып ойнауға..,
бала қозғалуды өзі тілей бастаған кезде ана оған түрлі жеңіл ойын көрсетіп,
көмекші болуы керек - екенігін айтқан. Мағжан Жұмабаев баланың өсіп-
жетілуін, психикалық қалыптасуын оны тәрбиелеумен байланыстыра зерделейді.
Ақын, ұстаздың жаңа туған бөбектің өсуіне қарата тәрбиелеуді де сәйкес
жүргізу қажет екендігін дәріптейтін пікірлерін жаңа туған бала һәм барлық
денесін билей алмайды.., төрт ай толмай басын билей алмайды..., жеті-сегіз
ай толмай еркін отыра алмайды дей келе тоғыз ай мен он алты айдың арасында
бала жүретіндігін белгілейді. Баланың 6-8 ай арасында тісі шыға
бастайтындығын дұрыс бақылап, оны қазақ халқы бұрыннан қолданып келген сөз
тісеу - деп атаған. Осы кітабында М. Жұмабаев Баланың жалпы жаратылысы
деген тақырыпта өсу процесін жас кездеріне бөліп, жеке-жеке қарастырғанымен
бала шақтың ерекшеліктерін психолого-педагогикалық тұрғыдан сипаттауға
ұмтылған, ... баланың, әсерленуі, суреттеуі һәм сөйлеуі, сезуі ержеткен
адамнан әжептеуір басқа - дей келе оған қысқаша тоқталып өткен. Атап
айтсақ ол, баланың барлық жан әсері бір-біріне берік байланған болады -
деп дене мен жан дүние арасындағы тығыз байланысты ашып көрсеткен. Ол бала
шақта алынған әсердің өмір бойы естен шықпаудың мәнісі сол, ... балалықта
ылғи жағымды әсер алынса, адам өмір бойы шат көңілді болмақ дейді. Ақын,
баланың еліктемпаз болуының себептерін көрсете келіп баланың сұлу һәм
құлықты әсер алуына ыждаһат қылу ..., ылғи пайдалы іс беріп отыру керек...
екендігін баса белгілейді.
Ақынның тәрбиесінің мақатына тоқтала келіп айтқан пікірі өсіп келе
жатқан жас буынды тәрбиелеуде ұстанатын заманауй мәні бар деп санаймыз. Ол,
баланы тәрбие қылу – тұрмыс майданына ақылмен, әдіспен күресе білетін адам
шығару деген сөз. Қаласа өзін, асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге
сүйрейтін ер шығару. Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, адалдық
жолға құрбан бола білетін, қысқасы адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола
алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару дейді. Осы кітаптағы ... жас
баланың жеті жасар әпкесін отырғыз... дегені осы жастағы қыз баланың
отбасында анасына көмек бере алатындай шамасы болатыны көрсетеді.
Зерттеп отырған нысанамызға байланысты мәліметтерді Ж. Аймауытов
Психология [11] оқулығынан да кездестірдік. Дарынды жазушы, ағартушы
ғалым еңбегінде жалпы психология ғылымын қазақтың жатық тілімен қазақ
ұғымына лайықтап, оған өз зерттеулерін қосып, түсінікті етіп берген. Ғалым
жалпы адамның өсіп-жетілуіндегі өмір кезеңдеріне, басқаша айтқанда жас
ерекшеліктеріне сипаттама беруді мақсат тұтпаған. Сондықтан бұл туралы
тұтас ой-пікірлер жоқтың қасы. Десек те, баланың оқу іс-әрекетін
ұйымдастыруға байланысты әсерлену сезімі, қайталау тәсілі, өздігімен іс-
әрекетін ұйымдастарудың маңызын белгілеп өткен. Ол ассоциация туралы ой
өрбіте келіп оны берне деп атап, тәрбие қызметі дегеніміз – бернелерді,
ұғымдарды жинастыра беру - деп жақсы бейнелерді жинақтау дұрыс тәрбиенің
негізі –дегенді айтады. Ол ересек адамдар мен балалардың тілін
жетілдірудегі өзгешеліктерін бұрынғы белгілі оқымыстылардың еңбектеріне
сүйене отырып қазақтың ірі адам деген ұғымын нақтылайды. Бүгінгі күні біз
ондай адамдарды тұлға (личность) деп жүрміз. Ірі адамдар деп ол ... өз
заманының ағымына ықпал еткендерді атайды. Осы еңбегінің адамның жеке
(индивидуальная) психологиясына арналған бөлімінде жалпы бала
психологиясына емес, жеке мінез-құлық психлогиясына тоқтала келіп ұшқалақ
бала мен байсалды баланың мінезін сипаттайды. Ересек адамдардың да мінез-
құлқын осы жеке психология тұрғысында зерттеп меланхолик және сангвиник
типтерін түсіндірмелеген. Берне – ассоциация туралы айта келіп, 7-8 жастағы
балалар ақылды, көбінесе, сыртқы саңлау мүшелері арқылы кіретін затты
нәрселерді меңгеретін көрінеді бала нақты, көзкөрінеу нәрселерді жылдам
меңгереді дей келе Ж. Аймауытов бұл жастағы балалардың әр нәрсеге икемді,
епті келетінін белгілейді. Бала өміріде еліктеудің маңызын аша келіп үлкен
кісі не істесе, бала да соны істеймін деп талпынады сондықтан тәрбиенің
басты мақсаттарының бірі жетіліп, өсіп келе жатқан баланың балдырған
табиғатына азық беру, әуес қылған нәрсесін істетіп тәжірибе еткізу дей
келе 12-13 жастан әрі, қазақша мал түлігі болғаннан бастап баланың ақылы
нәрсенің дерексіз жақтарын, ұқсастығын, айырмасын, себепті байланысын ұғуа
қабілеті жетеді деп көрсетеді. Баланың біз жасөспірім деп жүрген шағын
Ж.Аймауытов жеткіншек деп атап, осы жаста кейбір балалардың оқуға ынтасы
төмен болуы себептері ол неліктен десеңіз, ... білім аңсай жүрген кезінде
тиісті тәжірибе ете алмай, дер шағын өткізіп алғандықтан ... кейбіреулерді
ол нәрсеге тым ерте шұғылдандырып күшіне тигізіп, тауы шағылғандықтан
дейді. Осы жасөспірім кезеңінде оқыту мәселесіне тоқтала келіп жеткіншек
шаққа жеткен соң-ақ, оқылатын нәрселердің дені сөз арқылы болуға тиіс.
Ғалым осы еңбегінде балалардың ой-өрісінің дамуындағы сөйлеу мен жазу, іс-
әректінің маңызын өте жоғары бағалайды. Кипің тер мен тест тәсілдерін
қолдану замана талабы десек те ғалымның осы ой-тұжырымын ескерген жөн.
Ж.Аймауытов ересек адамдар психологиясын жеке тексермегенімен осы жас
кезеңінің аса маңызды ерекшелігін адам ер жеткен кезде, үнемшілдік
икемдігі ескі табысқа мүмкін болғанша өзгерісті кем кіргізуге тырысып,
адамды ескішілдікке тартады; әлі ескі пікірлі адам дейтін осыдан
туады деп белгілейді.
Өз заманының білімдар, ғалымы белгілі ғұламалардың бірі М.Ж.Көпеевтің
ізденулерінің басым көпшілігі – адам болмасы. Ол біз іздеп отырған жас
ерекшеліктеріне қатысты нақты пікір айтпағанымен адам ағзаларының анасының
бойындағы дамуын пайымдай келе жатырдағы сана 5 айдан соң пайда
болатындығын айтқан. Оның осы пікірі қазіргі кезде ғылыми дәлелденіп отыр.
М.Ж.Көпеев жігіттік кезді қырағылығы бүркіттей ... зеректігі байғұздай ...
жүрісі маймылдай ... он екі қырлы, бір сырлы, отыз аяқты ... орнына қарай
мінез қылсын деген екен [12]. Педагогика, психология саласында тұңғыш
жоғары дәрежелер мен атақтарға ие болған Т.Тәжібаев [13] ұлттық мінез бен
этнопсихология, этнопедагогика ғылым салаларына қатысты елеулі еңбек жазған
ғалым. Ол Жалпы психология оқулығына психологияның жалпы мәселелері,
психикалық процестер, жеке адамның психологиялық өзгешеліктеріне байланысты
ілімін көптеген әлемдік әйгілі ғұлама ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып
дамытқан. Осы еңбегінде ғалым, бала психикасын зерттеудің мәнін бала
психикалық әрекеттерінің мазмұнын және оның өсіп-даму заңдарын білуге
сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмысын ғылыми тұрғыдан ұйымдастырып, оны дұрыс
жолға қоюға болады дейді. Ғалым баланың өсіп даму заңдылықтарын табиғат
заңдылықтарымен байланыстыра келіп, оның психикасының ана құрсағында жатқан
кезден бастап-ақ қалыптасқандығын дәріптейді. Ол психикалық әрекеттердің
мазмұны баланың тіршілігімен, оның айналасындағы адамдармен, дүниемен,
ондағы болмыстармен қатысы арқылы белгіленіп отырады деген.
Ғалым бала психикасының даму кезеңдерін айқындауда Гетчинсен, Торндайк,
В.Штерн теорияларын зерделей келе өз пікірін дәлелдейді. Ол Тәрбиенің
нәтижесін жаңа туған баланың психикалық әрекеттері біртіндеп
дифференцияланып, дами келе, жаңа сапалардың пайда болуына әзірлік жасалды
деп даму процестерін түсіндіруге ұмтылған. Осыған орай Т.Тәжібаев тағы да
бала қылығының түрлі формалары және жаңа сапалы психикалық әрекеттердің
пайда болуы, оның әрекеттерінің өзгеруі мен айналасындағы дүние тануының
бара-бара дамып, жаңа сатыға шығуымен байланысты дей келе, ол бала
психикасының дамуының басты белгісі ол үлкен адамдардың кейбір сөздерін,
қимылдарын және пішін өзгерістерін түсіне бастауы, түрлі дыбыстармен бет,
дене қимылмен өзінің қажеттілігін, түйсіктерін білдіре бастауы. Сонымен
бірге ғалым баланың сөйлей бастауын да психикасының дамуының басты белгісі
деп көрсетеді.
Туған соң бірінші жылдың соңы екінші жылдың бас кезіңінде балада саналы
әрекеттердің элементтері пайда болып, айналасындағы заттарды, болмыстарды
танып, олармен байланысы кеңейеді. Бұдан былайғы өмірде сананың қалыптасу
белгілері көрініс беріп, барлық психикалық қызметтер қайта құрылып, даму
сипатына ие болады. Ғалым психикалық процестердің дамуы бірыңғай болғанымен
оның төменнен жоғары сатыға өтуіне біртұтас даму ретінде қарау керектігін
дәріптейді. Т.Тәжібаев біздің зерттеу нысанамызға алып отырған мәселемізге
қатысты мынадай кезеңдерді белгілейді: алғашқы балалық (бөбек) шақ, яғни
туғаннан үш жасқа дейін; одан соң мектеп жасына дейінгі кезеңді үштен
жетіге дейін; кіші мектеп жасын жетіден он бірге дейін; орталау мектеп
жасындағы оқушылар он бірден он төрт жас; орта мектеп жасындағы оқушылар он
төрт пен он сегіз жас деп белгілеген.
Осы кезеңдердің әрқайсысына сипаттама беруде ғалым жалпы сол кездегі
педагогикалық психологияны зерттеуші ғалымдардың ой-пікірлерін негізге
алған. Атап айтсақ, жаңа туған нәрестенің өмірлік мұқтаждықтары үлкендер
арқылы қанағаттандырылады, қимыл-әрекеті, ағзаларының қызметі шартсыз
рефлекс өздігінен болатын, инстинктінің орны туралы айтқан. Алғашқы
балалық жас (балабақша жасы) тік тұрып жүруі мен тілі шығуы нәтижесінде
айналасындағы дүниені өз тәжірибесімен тани бастайды, балалардың психикалық
негізгі өмір сүру ортасы, үй іші, балабақша, негізгі әрекеті ойын өте
көрнекті, әсерлі заттар мен оқиғалар, қызық ойындар баланың зейінін тартып,
көңілін бөліп отырады ... есі мен қиялы тұрақсыз .. эмоциялары тез ауысып
отырады - деп белгілеген. Ал мектеп жасындағы балалардың психикалық
ерекшеліктеріне тоқтала келіп оқу негізгі, ал ойын қосымша әрекетке
айналады. Олар жаңа психикалық сапалардың өріс алуына жол ашады, дерексіз,
қисынды ойлау, өзінің болашағын пайымдау ортаңғы сынып оқушыларының жас
ерекшеліктеріне тән екендігін бірізділікпен көрсеткен.
Ғалым балалардың жас ерекшеліктерінің шекарасы жалпы шартты түрде
алынатындығын айта келіп бір кезеңге лайықты қасиеттер басқа кезеңде де
кездесе береді ... әр кезеңге лайықты анатома-физиологиялық және психикалық
өзгешеліктер болғанымен, біркелкі жастағы балалардың дамуы бірдей болып
келмейді, әр баланың психикасында, мінез-құлқында өзіне лайықты мінез-құлық
өзгешеліктері болады деп белгілейді.
Адамның өсіп жетілуіндегі жас ерекшеліктері мәселесін көбінесе
психология тұрғысында зерделеу дәстүрге айналған. Сол себепті біз
қарастырып отырған мәселеге қатысты тың пікірлерді психологиялық
еңбектерден іздестірдік. Осыған орай М.Мұқановтың [14] Педагогикалық
психология очерктері еңбегіне де назар аударған едік. Еңбекте оқу
материалдарын ұғынудағы психологиялық процестер, дағды және білімді іс
жүзінде қолдану, тәрбие жұмысының психологиялық негізі, әрқашан оқушылардың
дара ерекшеліктерімен санасу, ұстаздар психологиясына қатысты мәселелер
қарастырылған. Ол жас ерекшеліктеріне қарата психологиялық-педагогикалық
сипаттаманың кейбір тұстарына ғана тоқталған. Мәселен, ол біз жас өспірім,
өскінде жүрген кезеңді жеткіншек деп атайды да жеткіншек жасындағылар
арасында тәртіп бұзушылар кездескенде, бұлармен күресу педагогтан едәуір
шеберлікті талап етеді. Осы жастың ерекшелігі соншалық, кейде бұларды бір-
екі ауыз сөзбен түсіндіру қиын деп осы жас кезеңінің қайшылықтарға мол
қиындығын белгілейді. Ғалым адам өмірінің жас кезеңдеріне жеке-жеке
тоқталмай жалпы психикасының дамуын әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлармен
байланыстыра зерделеген.
Белгілі ғалым С.Ғаббасов Халық педагогикасының негіздері еңбегінде
адамның денесі мен психикасының өсіп, дамуын анасының құрсағында жатқан
кезден басталады деп дәріптейді [15]. Ол баланың ана құрсағындағы тоғыз
айлық өмірін түйсіктік ақылдың саналу арнасы қалыптасады дей келе, жас
кезеңдерін 1 жас нәресте, 2-3 жас балбөбек, 4-5-6 балабақша жасындағы
балалар деп бөледі. Сонымен бірге ғалым, төменгі (бастауыш сынып)
оқушыларының көзге көріне бермейтін мүмкіндіктері мол дей отырып
жасөспірімдік кезеңді 11-12 жас деп мөлшерлейді және олардың мінез-құлқының
тұрақсыздығын не бала емес, не ересек адам емес, сондықтан ішкі жан дүниесі
күрделі, психикасы тұрлаусыз, ой-санасы даму үстінде, жаңа сезімдердің
пайда болуын қатты түйсінеді деп сипаттайды. С.Ғаббасов бозбалалық кезеңнің
ерекше қасиеттері - өзін өзі танып біліп ұмтылумен ой-өрісінің кеңеюі және
өз іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайтындай саналы, өзін өзі басқару
мүмкіндігі бар екндігін көрсеткен.
Ғалым 3-4 жастағы баланың логикалық ойлау қабілеті, салыстырмалық
таным қасиеттері жетілген деп дәріптейді. С.Ғаббасов 9, 10, 11, 12 жастағы
балалардың алғыр, зерделі болуы 11-15 жастардағы өзін өзі тануға ұмтылуын
сана қызметінің белсенділігінің арта түскен кезі деп белгілейді. Ол 15-16
жас кәмелетке келген кезеңі дей келе, ақыл тәрбиесімен жүрек тәрбиесіне
әбден пісіп жетілген гармониялық жүйе қосылып, осы үш жақты үндестіктің
жетілуімен бір бағытта қызмет істеуінің сипаттары күшейе береді деп бұл
жастағы балаладың өз қуатын шамалай алатындығын атап көрсеткен. Ол
жасөспірім кезеңге 15-19 жас арасын жатқызады да, оның себебіне талдау
бермейді. Ал педагогика мен психологияда қазіргі кезде жасөспірім кезеңіне
12-13 кіші жастағы жеткіншек, 14-15, 16 жас ересек жеткіншек жасындағы
балалар деп белгіленетіні айтылады. Алайда адамның өмір жасын кезеңдерге
бөлуді пышақпен кескендей бір-бірінен ажыратып алу мүмкін емес дей келе
А.Газелл [16], Э.Эриксон [17], З.Фрейд [18], Ж.Пиаже [19], т.б. белгілі бір
жас кезеңінде басқа бір жас кезеңіне тән қасиеттер кездесе беретіндігін
айтқан.
Ұлттық психологияның құрылымына - мінез-құлық, ұлттық көзқарас, ұлттық
сезім, ұлттық талғам, ұлттық сана жатады дей отырып, М.Елікбаев [20]
ұлттық психология ерекшеліктері адамардың біріккен өмірі мен күресіне
әлеуметтік, табиғи-географиялық, материалдық, мәдени жағдайлардың
шарттарына лайық қалыптасады дей келе, ғалым еңбегінде ұлттық психологияның
қоғамдық құбылыстағы орны, қазан төңкерісінен кейінгі кездегі қазақтардың
ұлттық психологиясы және жаңа жағдайдағы ұлттық психологияны қарастырады.
Ол қазіргі уақытқа дейін халық арасында адам мінезінің кейбір әдеттерін үй
жануарларының қылықтарымен салыстыру кездеседі. Сонымен бірге ата-аналары
балаларын ботам, қозым, құлыным деп атауы өзге ұлт адамдарына ерсі
көрінгенімен, қазақтар үшін тарихи қалыптасқан әлеуметтік мәні бар әдет-
ғұрыптар екендігін атап көрсетеді.
Қ. Бөлеев [21] халық педагогикасын оқыту үш бөлімнен тұрады дей келе,
оның теориялық әдістемелік негізін Қазақ халық педагогикасының тәрбие
негіздері мен қазақ халық дидактикасын бөліп оқытуды ұсынады. Аталған
ғалымдар адам өмірінің кезеңдері жайлы ой қозғамаған.
Зерттеуші А.Б. Бәлдіков [22] қазақ халық педагогикасының
ерекшеліктеріне тоқтала келіп, балалықтан ата болу аралығында тәрбиенің
толық бір дәуір құратындығы жас бүлдіршіндерді тәрбие ісімен шұғылдануға
араласатындығы; Қазақ отбасында ересек балаларына кейінгі балаларды ...
сеніп тапсырады деп тәрбиенің толық еркіндікте болатындығы; қазақ баланы
ерте жастан-ақ ересек болуға икемдейді; жігіт болдың деп баланы жасынан
атқа мінгізсе, азамат болдың деп он үш жасында-ақ отау иесі етіп талдайды.
Қазақ тарихында осы жасында жауға шапқан батылардың болғанын, даналық
пікірлер айтқан шешендердің шыққанын білеміз. Қазақ халықтық педагогикасы
әрдайым ата-ананы, қарттарды, баланы, жалпы әлсізді құрметтеуді уағыздап,
қастерлейді деп қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің ерекшеліктерін
көрсетуге ынталанған. Шетелдік ғалымдардың қазақ тәрбиесі туралы
пікірлеріне тоқтала келіп, Ә.Аюбаева [23] неміс этнографы Рихард Крауцтың
Среди киргизов и туркменов на мангишлаке еңбегінде мұнда бала дәуірі үшін
әлек болудың қажеті жоқ. Мұнда мыңдаған жылдардан бері баланың өзі би
дейді. Осы сөздің астарындағы ұлттық тәлім-тәрбие ерекшеліктерін ашпаған.
А.Н.Ахатов Қазақстандағы сәби тәрбиесі мақаласында ер бала мен қыз баланы
жеке-жеке бөліп тәрбиелеудің маңызын көрсете келіп, ұл бала тәрбиесін үшке
бөліп қарастырады: 1. отбасындағы ер бала тәрбиесі халқымыздың үлкен
үмітпен қарап, дүниеге келген күннен бастап, ерекше тәлім-тәрбие берудегі
мақсаттары, жүзеге асыру шараларын қалпына келтіру қажет дейді. Оның ішінде
бүлдіршіндер арасындағы желаяқ жарысы т.б. 2. балабақшадағы ер бала
тәрбиесі; 3. мектептегі ер бала тәрбиесі. Ол он үш жастағы бала тәрбиесіне
тоқталып, көшпенді өмірде тіршілік жасаған халқымыз ер баланы дүниеге көзін
тырнап ашқан сәтінен бастап, он жасқа дейін сол өмірдің бар құпия сырын,
қиыншылықтарын, тұрмыстық жыл мезгілдеріне сай ерекшеліктерін, күн көрудің
бар көрінісін үйреткен. Он үш асқа дейін осынау ғылымды дұрыс игерген ер
баланы енді өз алдына сол өмірді басқаруына, өзгемен бірдей бір шаңырақтың
жүгін көтере алатын, ел қорғауға даяр, ой-өрісі жетілген, ақыл-парасаты
өрбіген азамат дәрежесіне көтерген дей келе қазіргі мектепте тәрбие
бағдарламасын оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарата жетілдіруді ұсынады
және ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін халықтық негізде ұйымдастыруды
дәріптейді [24].
Қ. Тынысбекова [25] ер баланы халықтық педагогика негізінде
тәрбиелеудің проблемасын аша келіп, ұлттық тәрбиені негізге ала отырып,
бала тәрбиесін дұрыс бағытқа қою қажеттігін айтады. Себебі, ер балалар
тәрбиесін отбасында, балабақшада, мектепте әйелдер атқарады. Ер бала
психологиясы әкеден гөрі анасына көп жақын болып келеді деп оның Мұрагер
ұйымының іс-шаралары аясында: Әкелер өсиеті; Ерлердің салт-дәстүрлері; Ел
үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар; Сөз өнері; ұлттық ойындар ұйымдастыру
бағытындағы жолдарына тоқталады.
Баланың жас кезінен қалыптасатыны бабалардың қыран көзінен тыс
қалмағанын З.Ө. Жантекеева [26] айта келіп, оларды түрлі ерекшеліктеіне
қарап үй баласы, ел баласы деп бөлгендігін дәріптейді. Біздің
пікірімізше, ол қоршаған ортаның және тұқым қуалаушылықтың ықпалына
жаңсайды. Қазақта осыған орай үй күшік, үйден безген, қаңғыбас,
кезбе деген де сөздер бар.
Қазақ халқының ХІҮ, ХҮ, ХҮІ, ХІХ ғғ. Қалыптасу тарихы жайлы еңбектері
баршылық. Солардың бірі біз қарастырып отырған кезеңдерді Қ.Жүкеш –
қазақтардың ұлттық психологиясын зерттеудің әдіснамалық ерекшеліктері,
ұлттық психологияның қалыптасу факторлары, ұлттық психологияның құрылымына
тоқталады [27]. Ол ұлттық психологияның зерттелуіне сын көзқарасын білдіре
келіп, жалпы ұлттық психология мәселелерін зерттеудің өзі, олардың жеке
басына онша тиімді бола бермейтін - деп, одақ кезіндегі болмысты, шындықты
айтуға, ғылыми зерттеуге мүмкіндік болмағанына жаңсайды. Ғалым,
ұлтжандылықты, өнершілікті, балажандылықты, қонақжайлылықты ұлттық мінездің
нышандары дей келе қариялар, бәйбішелер немерелерін тәрбиелеген, қыз бала,
ұл бала тәрбиесіне тоқталады. Онда жасы үлкен, ақсақалдар, немере
ұғымдары кездеседі. Олардың келіп шығу тегіне тереңдемей, тәрбиелік
жақтарына мән береді. Ғалым еліктегіш, жұқтырғыш мінездерді қазақтың ұлттық
психологиясына жатқызады. Ол қазақ ұлтының тарихи түзілу үрдісін ұлттық
психологиясының қалыптасуының негізгі факторы ретінде қарастырады.
Қазақ жерінде ХҮ-ХҮІ ғғ. жүз ұғымының және жүздердің пайда болу
кезеңі ХҮІ ғ. қазақ хандығы ұлғайып халқы көбейіп саяси өрлеу жолына
түскенімен ішкі тоқыраудың күшейген кезі ХҮІ ғ. соңы ХҮІІІ ғ. бас кезеңі
хандық басқару жетіліп, жалпы бірігуге бет алған [28]. Алайда
орталықтанған, қуатты ұлы мемлекетке айнала алмады. Өйткені жүздер
арасындағы, оның ішінде рулар арасындағы қайшылықтар толастамады. Бұл ХҮІІ-
ХҮІІІ ғ.ғ. Жоңғар шапқыншылығына тойтарыс бере алмайтындай әлсіздікке
соқтырды және ХІХ ғ. отарлық жағдайға тап болды деп зерделейді [29].
Ұлттық жеке индивидке, жеке адамның ұлтқа және әр жеке тұлғаның өзіне
қатынасы, ұлттық құндылықтарды қалыптастырып, ұлттық азғындаудан өз ұлтынан
безінуден сақтау бүгінгі басты мәселе. Бұның бір белгісі өз халқымыздың
өмір тәжірибесінен туындап бекіген ғасырлар бойы өмірде қолданылып, мән
беріліп келе жатқан тұрмыстық тәжірибелерді ғылыми тұрғыда негіздеу және іс
жүзінде қолдануға бейімдеу педагогика, психология ғылымдардың мүддесі деуге
болады. Ғылыми педагогика мен ғылыми психологияда жалпы тәлім-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруға қатысты жаңа терминдер, ұлттық ғылыми тіл
қалыптасып келе жатқан қазіргі күнде жас ерекшеліктері педагогикасын
зерттеу заманауи мәселе деп санаймыз.
Педагогикада баланы оқыту мен тәрбиелеуді дұрыс ұйымдастыру үшін
олардың жас және дара ерекшеліктерін білу қажет екендігі айтылып келеді.
Бұл ретте А.А. Бейсенбаева мен Б.Р. Айтмамбетованың жеке адамның дамуы,
тәрбиесі, қалыптасуы тақырыбындағы лекциясында баланың анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктеріне қарай мынадай кезеңдерге бөледі:
1. Сәбилік кезең – 1 жастан 3 жасқа дейін;
2. Мектеп жасына дейінгі кезең – 3 жастан 6-7 жасқа дейін;
3. Мектептік кезең – 7 жастан мектеп бітіргенге дейін;
Ғалымдар ары қарай мектеп жасының өзін бастауыш 6-10 жасқа дейін; тоғыз
жылдық – 10-нан 15-ке дейін; орта мектеп оқушылары – 15-тен 17-18 жасқа
дейін деп бөлген. Баланың денесінің өсіп-жетілуінің негізгі көрсеткіштері
бойының өсіп толуы, салмағының артуы, бұлшық еттерінің шынығуы, кеудесінің
кеңейіп, ұлғаюы деп белгілеген ғалымдар [30].
Баланың өсіп жетілу дәрежесін білу мұғалімге оқу-тәрбие жұмысының
әдістерін дұрыс таңдап алуға, оларды сол жас кезеңіне сәйкес қолдануға
мүмкіндік береді ... олардың ішкіжан дүниесі мен мінез-құлқының
ерекшеліктерін жақсы түсінуге көмектеседі деп көрсеткен олар.
Мектеп оқушылары мен балаларды жас кезеңдеріне бөлуді И.Ф. Харламов
[31] Педагогика (1990) оқудығында жас және педагогикалық психология
іліміне негізделе отырып төменднгідей көрсетіледі: бөбек (младенческий) 1
жасқа дейін, сәби (ранний детский возраст) 2-3 жас, бүлдіршін (дошкольный
возраст) 3-5. Бұл кезеңді біз бір нәрсеге тиісіп көріп, ұстап көріп
тәжірибе жинау кезеңі леп оны бұлдіршін көп жағдайда бір нәрсені көрем,
білем деген білуге құмарлығынан бүлдіріп алатынын ескеріп оның жас кезеңін
бүлдіршін деген дұрыс. Қазақ халқының бүлдіршін дегені осы болса керек
деп ойлаймыз. Мектепке дейінгі жас 5-6 жас, кіші мектеп жасы 6-10,
жеткіншек (подростковый) – 11-15, бозбала (раняя юность) не болмаса ересек
мектеп жасы біздіңше 15-18 жас деп бөледі.
Педагог, ғалым И.Ф. Харламов одан соң көрсетілген жас кезеңдерінің
ішінен мектеп оқушыларына қатысты тұстарына сипаттама береді: кіші мектеп
жасындағы балаларды ол денесінің өсуі, бас сүйегінің қатайып еңбегінің
сүйекпен жабылып бітетіні және бас сүйектерінің арасының тығыз бітісін,
дене қаңқасының қатая бастауымен сипаттайды. Бұл жас кезеңінде аяқ-қолы,
омыртқасы, жамбас, сегізкөз сүйектері әлі өсу үстінде болғандықтан ауыр
салмақ, қисық отыру, ауыр дене еңбегінің кейде теріс әсері тиетіндігін
белгілейді. Олардың барлығын ескерген қазақ халқы бұл кезеңді сүйегі
қатпаған, буыны бекімеген, балғын денелі деген бір-екі ауыз сөзбен
ғана атап өтеді. Осы жас кезеңінің даму ерекшеліктерінің бірі бұлшық
еттерінің өсуі қозғалыс мүшелері (аяқ, қолы) қимыл әрекеттері талап етеді.
Осы жастағы балалардың бір жерде отыра алмайтыны, жүгіріп-секіріп, тынышсыз
болуын табиғи деп белгілейді.
Ғалым, кіші мектеп жасындағы балалардың психикасының дамуына сипаттама
бере келіп – бас миы, жүйке қызметінің маңызын атап өтеді. Мәселен,мінез-
құлқын өзі бақылай алады, ерік-күші нығаяды, талдап-зерделеу мүмкіндіктері
туындайды, ақыл-ой мен іс-әрекетінің жылдамдығы көп жағдайда тез шаршатады.
Жас өспірім жасындағы мектеп оқушыларының психо-физиологиялық
ерекшеліктерін сипаттай келіп И.Ф. Харламов, осы жас кезеңінкөбінесе
өтпелі дей келе оның себебі осы кезде баладан бозбала кезеңіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz