ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСТАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТАР

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

1. Девиантты мінез-құлықты жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар.

Жасөспірімдер мен бозбалалардың теріс мінез-құлықының басқа да
түрлері .

2. Қараусыз қалған балар мен жасөспірімен жүргізілген әлеуметтік жұмыстар.
Жеке тұлғаның әлеуметтік байланыстарының бұзылуы.

3. Жастар ортасындағы нашақорлық, тосикомания және маскүндік - әлеуметтік
жұмыстардағы көкейкесті прблемалар

Нашақорлық- жастар ортасындағы девианттық мінез құлықтың ең қауіпті
нысандары.

І ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСТАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТАР

Жастардың девиантты мінез-құлқы: түсінігі, жіктелуі және жастар
девианттылығының факторлары

Қоғамның өтпелі кезінде, қоғамдық өмірдің көптеген салалары дағдарыс
жағдайында болғанда, әлеуметтік процесстердің динамикасы асоциальдық және
антисоциалдық сипатындағы – зорлау мен дүниеқорлық арқылы жасалатын
қылмыстар, маскүнемдік, нашақорлық және токсикомания, жезөкшелік, аморализм
сияқты мінез-құлық реакциясының өршуін туғызуы өзінен-өзі түсінікті. Мұндай
құбылыстар жастар ортасында кең таралған.
Жастар арасындағы теріс қылықтар реакциясына талдау жасағанда ғылыми
әдебиеттерде көптеген түсініктер қолданылады: асоциальдық, антисоциалдық,
девиантты, делинквентті, аддиктивті мінез-құлықтар. Оның әрқайсысы жас
адамның белгілі-бір мінез-құлық кесіндісін, қоғамға тән мінез-құлық
нормаларынан белгілі бір ауытқу дәрежесін сипаттайды. Олардың ішіндегі ең
кеңінен тараған жалпылама түсінік девиантты мінез-құлық, себебі барлық
әлеуметтік мінез-құлықты қалыпты және девиантты (лат. – жалтырау, ауытқу)
деп екіге бөлуге болады.
Девиантты мінез-құлыққа адамның, әлеуметтік топтың сол қоғамда ресми
түрде қабылданған немесе қоланылатын нормаларға сәйкес келмейтін қылықтары,
іс-әрекеттері жатады. Осыны түсінікті анықтау үшін әлеуметтік нормаларға не
жататынын білу керек. Әлеуметтік норма нақты қоғамда тарихи қалыптасқан
адамдар, әлеуметтік топтар, әлуметтік ұйымдар мінез-құлықтың, әрекеттің
шегі, шарасы, мүмкіндік (рұқсат етілген немесе міндетті) аралығымен
анықталады [1]. Әлеуметтік нормалар қоғамды мінез-құлық (өзара
әрекеттестік) эталондарымен (стандарттармен) қамтамасыз етеді және топтар
мен жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды тұрақтандыру (реттеу) қызметін
атқарады. Қоғам қандай да бір нормаларды мінез-құлық үлгісі ретінде
қабылдай отырып, оларға сәйкес келетін қоғамдық, моральдық және құқықтық
қолдау механизмін құрады, яғни қоғамдық және мемлекеттік әсер етудің
санкциялары бар дегенді білдіреді.
Нормалар тарихы негізделген және қозғалмалы. Бірақ, олардың
қарқындылығы мен сипаты әртүрлі әлеуметтік жағдайларда әртүрлі. Реформалы
қоғамда, соның ішінде қазіргі қазақсатндық қоғамда күрделі жағдай орнайды,
ол әсіресе бір нормалардың бұзылып, басқа нормалардың жасалмауынан болады,
соның өзі-ақ девиантты мінез-құлықтың әртүрлі формада өсуіне әкеп соғады.
Нормадан ауытқу жағымды (қоғамдық жүйенің дамуына бағытталған, мінез-
құлықтың ескірген, консервативті немесе реакциялық стандартарын жеңу) және
негативті, жағымсыз болуы мүмкін. Соңғы түрі әлеуметтік қызметкер мен
әлеуметттік педагог үшін кәсіби қызығушылық туғызатын объект болуы керек.
Негативті девиантты мінез-құлық мынадай түрлерге бөлінеді: аморальды-
қоғамда қабыладанған мораль нормаларына қайшы келетін қылықтар,
делинквентті (лат. – теріс қылық жасау, заң бұзушы) – қылықтар құқық,
соның ішінде қылмыстықтан басқа нормаларға қайшы келеді және қылмыстық –
қылмыстық заңдылықтар нормасы бұзылады.
Батыстың әлеуметтік – педагогикалық және психологиялық
әдебиеттерінде соңғы уақыттары девиантты мінез-құлық деген түсініктің
орнына проблемалық мінез-құлық терминін қолданып жүр, олардың ойынша,
бірінші түсінікте адам құқығын жәбірлеу реңкі бар. Проблемалық мінез-құлық
интерналистік (өзіне бағытталған) және экстериалистік (басқаларға
бағытталған) болып бөлінеді. Сонда асоциальды мінез-құлық түбінде
экстериалистік проблемалық мінез-құлыққа жатады екен.
Жасөспірімдер мен бозбалалардың теріс мінез-құлқының басқа да түрлер
бар. Бір авторлар оны мынадай түрлерге бөледі:
1. реактивті негізделген (қашып кету, суицидтер), әдетте психиканың
зақымдануы негізінде болады;
2. дұрыс берілмеген тәрбие нәтижесінде болатын, жеке адамның төменгі
моральдық деңгейінен болатын түрі (есірткі қолдану, маскүнемдік, құқық
бұзушылық);
3. биологиялық фактор негізінде болатын патологиялық дерт (садизм және
т.б.) негізінде болады.
Басқалары девияцияны екі негізгі бағыттта қарастырады:
1. бұзушылықтың пайда болатын формалары бойынша- делинквенттік, үйден қашып
кету, қаңғыру, ерте маскүнемдік, сексуальдық девиациялар, суицидтік мінез-
құлық;
2. биологиялық факторлар негізінде жатқан себептер, факторлар, дәлелдерге
қатысты, сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық негіздегі: әлеуметтік орта
және психологиялық жас ерекшеліктері.
Үшінші авторлар жасөспірімдер мен жастардың мінез-құлықтарының барлық
бұзылуларын девианттық мінез-құлық және психикалық ауруларға байланысты
бұзылған мінез-құлықтар деп бөледі [2].
Әлеуметтік, әлеуметтік – педагогикалық және психологиялық жұмыс үшін
негізгі түсініктер туралы білу әрине өте маңызды, бірақ әртүрлі әлеуметтік
патология формаларымен (маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыс және
т.б.) зардап шегетін тұлғалардың девиантты мінез-құлықтарының себебін
анықтап алу одан да маңызды.
Девианттық мінез-құлық факторлары күрделі жүйені құрады, оның түрлерін
әртүрлі негіздері бойынша жүзеге асыруға болады, мысалы, барлық асоциальдық
нысандарға ортақ макросоциальдық және микросоциальдық және әрбір жеке
қауіпті топтарға арналған арнаулы; ішкі, психологиялық, сыртқы, орташа
және т.б. Оның үстіне осы факторлардың бір-бірімен өзара байланысы, өзара
әрекеттестікте екенін ескерген дұрыс.
Қазіргі уақытта кең таралған бәріне ортақ, макросоциадық девиантты
мінез-құлықтың себебі қоғамның әлеуметтік қатынастарындағы өзгерістер, ол
маргинализация түсінігімен байланысты, яғни оның (қоғамның) тұрақсыздығы,
аралықтығы, өтпелілігі. Жалпы экономикалық және әлеуметтік тұрақсыздық,
бұрынғы өмір салтының бұзылуы, үйреншікті құндылықтар жүйесінен бас тарту
әлеуметтік девияцияға әкеп соғады.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі девиантты мінез-құлықтың екінші себебіне
әлеуметік теңсіздік, қажеттіліктерді қанағттандырудың шынайы мүмкіндіктері
арасындағы қоғамдық айырмашылықтар, ол ең алдымен жеке бастың жеке қоғамдық
топтың әлеуметтік айқындамасына (жағдайына), олардың қоғамдық құрылымдағы
орнына байланысты. Қанағаттандыру мүмкіндіктерінің арасындағы айырмашылық
витальдық (өмірлік күшті қолдау қажеттілігі) себепке ғана байланысты емес,
біздің жағдайда беделге, мәртебеге, өзін көрсетуге және т.б. деген
әлеуметтік қажеттілктердің аса маңыздылығы қарсы реакцияны тудыруға, соған
сәйкес девиантты мінез-құлық танытуға әбден себеп болады. Көптеген
зерттеулер көрсетіп отырғандай, девиантты мінез-құлықтың негізгі себебіне
материалдық және рухани қанағаттандырудағы мүмкіндіктердің дәрежесі,
айырмашылық аумағы, бөлінуі жатады. Халықаралық тәжірибе көрсетіп
отырғандай, дейильді коэффициент (10% ең бай адамдар мен 10% ең кедей
адамдар арасындағы табыс деңгейінің айырмашылығы) деп атауға болатын
әлеуметтік қолайлы деңгейіне 4- 6-ның 1-ге қатысы жатады. ТМД елдерінде бұл
көрсеткіш осы деңгейден әлдеқайда “шкаладан асып тұр”. Қазақстанда ең
байлардың 10% мен ең кедейлердің 10% ақшалай табыс деңгейінің алшақтығы
1999 жылы 11 ретті көрсетті, ал реформадан бұрынғы жылдары бұл 4 реті ғана
көрсеткен. Егер қалада осы коэффициент 10,4-ке тең болса, аулдық жерде ол –
18,4-ке тең [3].
Девиантты мінез-құлықтың таралуына моральдық-этикалық факторлар да
әсер етеді. Жастарға “капиталдың алғашқы жиналу кезеңі” деп атауға болатын
моральдық бетімен кету жағдайында, қоғамның экономикалық өмірі базарға
ұқсап, барлығы сатылып, сатып алынатын кезде, адамның тәнін, тіпті өмірін
(өзінің және басқаның) сату үйреншікті жағдай болып есептелетін кезде
өмірге жаңа көзқараспен қарауға тура келеді. Мұндай жағдайларда көптеген
жастар жалпы көпшілік қабылдаған құқықтық және адамгершілік мінез-құлық
нормаларынан бас тартуды ақтайды, немесе оған селқостық танытады. 1997 жылы
Белоруссия студенттерінің арасында жүргізілген сауалнама нәтижесі
көрсеткендей 50% жасөспірімдер мен 60,7 % студенттер маскүнемдіктің
таралуында, 43% жасөспірімдермен шамамен 50 % студенттер ақшаға құмар
ойындар ойнауда, екеуінің бестен бір бөлігі жасөспірімдердің қаңғыруында
аса әлеуметтік қауіп жоқ деп есептейді [4]. Дәл осындай үрдістер Ресей
Федерациясында байқалған, ол туралы мысалы Свердлов облысының жұмысшы және
оқушы жастарының “Сіз өзіңіздің құқық бұзушылық әрекетке бара алатыныңызды
жорамалдай аласыз ба?” деген сұраққа: жорамалдай аламын – 38%, жорамалдай
алмаймын – 30%, жауап беруге қиналамын – 32 % деп жауап берген [5].
Қазақстандағы жасы кәмелетке жетпеген құқық бұзушылардың әлеуметтік
портреті мынаны көрсетті, олардың 60,6% өмірден өз орындарын тауып, қалыпты
өмір сүруге қажеттілердің боланын қалайды екен. Бірақ
38,2 % респонденттер бұл молшылыққа қылмыстық жол арқылы жеткісі келеді
екен [6].
Девиантты мінез-құлықтың күшеюінің маңызды факторларының біріне
құқықтық нигилизм, заңға, құқық қорғау органдарына және оның орнына
өкілдеріне селқос қарау жатады.
Білім жүйесінің жастардың құқықтық және адамгершілік тәрбиесінің
әсерінің азаюы, қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларындағы құқықтық “вакумға”
әкеліп соққан заң шығару ісіндегі “тоқтаулар”, құқық қорғау органдарының
жұмысының тиімсіздігі- осының барлығы жастарда өздерінің өмірлік
проблемаларын заңды “айналып”, соның ішінде қылмыстық жолмен шешуге
мүмкіндік алуының қалыптасуына әкеп соқты.
Осы аталған девиантты мінез-құлықтардың макро факторларының әрекеті
жастардың өзінде әртүрлі дәрежеде қабылданады. Қазақстан социологтарының
“Жастардың кейбір бөлігінің ортасындағы теріс құбылыстардың себебі неде?”
деген сұраққа көптеген (52%) респонденттер: экономикалық дағдарыста,
инфляцияда деп жауап берген. Екінші маңызды себеп: өмірдің төмен
материалдық деңгейі деп сұранғандардың 43% көрсеткен. Үшінші көрсетілген
себеп: тәрбие жұмысының, әсіресе мекен-жайына байланысты төмен деңгейі
(39%) [7].
Екінші модель мыналардан көрінеді:
1. Эскапизм формасынан, шындықтан, жүзеге асыруға болатыннан бас тарту,
соның ішінде ерікті маргинализация, қоғамнан жекелей немесе топпен бөліну
(қаңғыбасты, бомжизм және т.б.). Әдетте мұндай ерікті “ерекшелік” көптеген
мәдениетке қарсы құбылыстарда конформизмге қарсы келу түрінде пайда болады
(хиппи мен соған ұқсастары).
2. Ашық қарсылық түріндегі делинквенттілік немесе қылмыстық девиация
формасынан.
Бірінші модель тұрақты қоғамда пайда болса, екінші модель өтпелі
қоғамда пайда болады.
Әлеуметтік жұмыс тәжірибесі үшін жастар ортасында девиацияның пайда
болуына әсер ететін микросоциалдық факторларды білу де маңызды.
Микросоциалдық факторларға әдетте жасөспірімдер мен жастардың үш негізгі
өмірлік әрекеттерінің салаларын жатқызады: отбасы, мектеп және
құрдастарының референттік тобы, оларға белгілі-бір жас келгенде әсер
қатары, жұмыс орны қосылады.
Отбасы тәрбиесі салаларында қолайсыз факторларға гиперопека және
гипоппека деген сияқты тәрбие стильдері жатуы мүмкі, олардың біріншісі
тәрбиеленушіге деген аса қатты, шектен тыс назар аудару, зейін қою болса,
екіншісіне керісінше оның жетіспеушілігі жатады. Отбасында екі түрлі
делинквенттілік қалыптасуы мүмкін: агрессивті – қорғанушылық және
оппозициялық. Біріншісі отбасындағы эмоциональдық келеңсіздік жағдайында
қалыптасса, екіншісі- тәрбиедегі “отбасы кумирі” түрінде қалыптасады.
Делинквенттіліктің агрессивті-қорғану түріне мінез-құлықы ерекше
қиын, агрессивті жастар жатады: олар төбелескіш, өшпенді, дау-жанжалшыл,
көне қоюы қиын, тәртіп бұзушы, дөрекі бұзықтықтарға, ерте маскүнемдікке
бейім болып келеді. Мұндай типті делинквенттілік араз, дау-жанжал жиі болып
тұратын отбасында қалыптасады. Үнемі жүйкесінің ширығып тұруы, отбасындағы
үлкендердің қорлауынан қорғану агрессивті –қорғану қалпын қалыптастырады.
“Барлығына қарсы жалғыз өзі” айқындамасы, өзін-өзі қорғау үшін үнемі дайын
жүру отбасынан шет жерде де сақталады да, ол кейін адамдармен байланысқа
түсулеріне бөгет жасап, осы мінез-құлықтың кесірінен үнемі дау-жанжалға
ұшырап жүруіне әкеп соғады.
Делинквенттіліктің оппозициялық типі ата-ананың өз баласын шексіз
жақсы көріп, үнемі оның қылықтарына сүйсініп, айтқан нәрсесін мүлтіксіз
орындап, кемшіліктеріне, теріс қылқтарына кешіріммен қарап тәрбиелеу
жағдайында қалыптасады. Мұның бәрі балада өзін, өзінің құқықтары мен
міндеттерін керісінше ұғуды қалыптастырады, мұндай балалар әдетте
бірбеткей, аса өкпелегіш, қоршағандарымен жиі тіл табыспайтын, өзін бөліп
қарап, көрсетуге ұмтылатын, басқарып, жалпы қабылданған құндылықтардан
әдейі бас тартқыш болып келеді. Отбасында әлеуметтік қатынастар жайлы
басқаша түсінік қалыптастырған бала өз отбасының “теплицалық
атмосферасынан” шығып, шынайы өмірге бірден тап болды.
Отбасы факторы тәрбие стиліне ғана емес, “ауқатты - ауқатсыз” отбасы
деген түсінікпен де өлшенеді. Жасөспірімдік және жастар девиациясы көбіне
ауқатсыз отбасылардан шығады деген пікір қалыптасып қалған, ол тұрақсыз
неке, айырылысу, отбасындағы келеңсіз қарым-қатынас және балаларды
әлеуметтендіру, ата-анасының біреуінің немесе екеуінің де макүнемдік немесе
нашақор болуына байланысты сипатталады. Бірақ, фактілер көрсетіп отырғандай
ауқатты отбасылары да девианттық мінез-құлықты таратушылар қатарына жатады
екен. Соған қарамастан, ауқатсыз отбасыларынан девианттық мінез-құлықты
көбірек кездестіруге болады. Үнемі қоршаған адамдармен және әлеуметтік
институттармен қақтығысу мұндай отбасыларында қоршағандарына (отбасы
мүшелері араласатын көршілеріне) деген сенімсіздікті тудырып, оны заңның
моральдық нормаларын бұзу арқылы түзетуге болады деген сенімділік
қалыптасады.
Отбасынан басқа микросоциалдық факторға жататын мектеп пен құрбылар
тобына келетін болсақ, қысқаша айтқанда мектептегі тәрбие жұмысының
кемістіктері, оқушылардың девиандық мінез-құлықтарын тереңдететін немесе
тудыратын дидактогенияның (мұғалімнің, тәрбиешінің қателіктері негізінде
оқушының психикасы мен мінез-құлықтарының өзгеруі) ушығуына әкеп соғады,
ол мұғалімдердің психологиялық сауаттылығының жетіспеушілігі мен жеке
проблемаларды шешудегі кемістіктер нәтижесінде болады; құрдастарының
референттік тобының әсеріне әдетте бос уақытты өткізудегі ерекшелік,
уақытты еш мағынасыз өткізу және т.б. жатады. Девиантты жасөспірімдер
ықшамдаудан ішінде тұйық, басқа топтардан ерекше топ құрады. Бұл
жасөспірмдер мен жастардың тұйықтығы өз орталарында олардың жеке бастарында
анти қоғамдық жағдайлардың, соның ішінде қылмыстық жағдайлардың бекітілуіне
қолайлы жағдай жасайды. Осы топта қылмыстық немесе қылмысқа жақын жүретін
“беделдің” пайда болып, өзінің мінез-құлық нормалары туралы түсінігін
енгізуге тырысады да, жағдайды ушықтыра түседі.
Бұл деңгейде девианттық мінез-құлықтың жалпы себебіне жеке тұлғаның
объективтік қасиеттерінің (оның қабілеттері, нышандары, сондай-ақ
әлеуметтендіру нәтижесінде алған қасиеттері) қоғамдық қатынастар
жүйесіндегі ұстанған айқындама талаптарына сйкес келмеудің нәтижесінде
пайда болатын “әлеуметтік жағдайсыздық” жатады. Осындағы айқындама өзінің
объективтік мүмкіндіктеріне “төмен” болуы мүмкін ( жас жұмыссыз –маман,
еріксіз сатушы және т.б.), жеке тұлға қоғамының ресми құрылымдарынан сыртта
қалуы мүмкін (қаңғыбас, панасыз, бомж және т.б). Әлеуметтік жағдайсыздықты
адам сезінбеуі де мүмкін, егер сезіне қалса, онда психологиялық
қанағаттанбаушылық пайда болады. Маргиналдық топтардың девианттылықтың
жоғары деңгейде болуы осы себепке байланысты түсіндірілетін шығар.
Жеке дара деңгейде көрінетін девиациялық мінез-құлықтар факторларының
ішіне ішкі психологиялық процестерді жатқызуға болады:
▪ беделге, өзін құрметтеуге қажеттілік (кейбір мәліметтерге қарағанда,
кәмелетке толмаған қылмыскерлердің арасында осы қажеттіліктер 12-13
жасында-ақ дамығаны байқалған, және заңды бұзбайтын құрдастарына
қарағанда оларда күштірек дамығандығы байқалған);
▪ тәуекелге бару қажеттілігі;
▪ жасанды қажеттіліктердің болуы (алкагольге, есірткілерге);
▪ эмоционалы тұрақсыздық;
▪ агрессивті;
▪ акцентуациалық мінездің болуы (“қауіпті топқа ” гипертимді,
истероидті, шизоидті және эмоциалды – лабильді акцентуацияларды
жатқызуға болады);
▪ психикалық дамудағы тежелу, ауытқу;
▪ өз-өзіне адекватсыз баға беру және т.б.
Осындағы әрбір фактор, өз кезегінде, олардың пайда болуын түсіндіруді
талап етеді, бірақ осы оқулықтың құзырына кірмейді (қараңыз: Трудные судьбы
подростков – кто виноват? - М., 1991).
Жастар арасындағы негізгі макросоциалдық, микросоциалдық және жеке
факторларды қарастыруды аяқтай отырып, олардың біріге отырып, күрделі жүйе
құратынын, әртүрлі бір-бірімен өзара байланысты және өзара негізделген
элменттер әрқилы деңгейде жеке тұлғаның жеке қасиеттеріне, өмірлік
жағдайына және девианттық мінез-құлықты көрсету нысандарына қарай әсер
ететінін тағы да атай кетейік.
Девианттық мінез-құлық проблемаларын нақты нысандар деңгейінде
қарастырмас бұрын жоғарыда аталған негізгі факторларға қосымша ерекше
факторларының да бар екенін айта кеткен жөн. Девианттық мінез-құлықтың
нақты нысандар деңгейіндегі ерекше факторлары бір-бірімен өзара
әрекеттеседі, өйткені шығу тектері ортақ бола отырып, девианттық мінез-
құлықтың әртүрлі нысандары белгілі-бір жағдайларда өзара байланысты.
Зерттеушілердің айтуынша, шартты түрде тұрақты корреляция бар екен, ол тура
және кері болады, бұл зорлау немесе қасақана жасалған қылмыс арасында,
маскүнемділік пен нашақорлық арасында, әйелдер қылмысы мен жезөкшелік
арасында байқалады. Әлеуметтік патология формаларының индукциясы байқалады,
ол бір теріс құбылыстың екіншісінен басым тұруынан көрінеді (маскүнемдеу –
бұзақылық пен кейбір зорлау арқылы жасалған қылмыстар, нашақорлық- қасақана
жасалған қылмыстар және т.б.). Себеп пен салдар түрінде емес, қоғамдық
құблыстардың бір әлеуметтік себебі болып табылатын әлеуметтік патологияның
әртүрлі формалары бір-бірімен сәйкес келед, бір-бірін күшейте түседі.
Барлық осы жағдайларды девианттық мінез-құлықты жастардың нақты
санаттарымен – қараусыздармен, маскүнемдермен, нашақорлармен,
жезөкшелермен, құқық бұзушыларменжәне т.б. әлеуметтік жұмыс ұйымдастыруда
ескерген дұрыс.
ІІ ҚАРАУСЫЗ ҚАЛҒАН БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК
ЖҰМЫСТАР
Жастар ортасындағы теріс мінез-құлық қалыптарының кеңінен тараған
түрлеріне қараусыздық пен қаңғыбастық жатады. Бірінші түсінік жастар
ортасындағы жасы кіші – балалар және жасөспірімдерге қолданылады, екіншісі
олардан ересектеу жастағы жастар тобына қолданылады.
Қараусыздық, қараусыз өткен балалық – кең тараған, күрделі қоғамдық
апат. Қараусыз қалғандар – педагогикалық бақылау мен қамқорлықтан шет
қалған, қоғамдық өмірлері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір сүретін
жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата-анасынан (немесе қамқоршыларынан)
және үйлерінен айрылғандарды ғана есептемеу керек. Егер, ата-аналары
(немесе қамқоршылары) балаларды тамақ бермей, қатаң ұстап, өзі үлгі
көрсетіп қылмыс жасауға итермелесе, мұндай ата-аналардың балалары да
қараусыз қалған болып есептеледі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі қаңғыбастық жастардың өкілдерін ғана
емес, олардан да ересек адамдарды қамтиды. Ол тұлғалардың белгілі-бір
тұрағынсыз еліміздің аймағында, болмаса жергілікті жерден, қаладан тыс
жерлерде ұзақ уақыт бойы қаңғырып жүруімен сипатталады. Қаңғыбастық
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатсыздықтың көрсеткіші болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы қаңғыбастық қылмыстық тәртіп жүзінде азаматтардың
қоғамдық пайдалы еңбектен бас тартуы, паразиттік өмір салтын сүру,
әлеуметтік жалқаулық белгілері ретінде қуаланған болатын. 1995 жылы
Қазақстанның Қылмыстық кодексінің 201-1 бабы бойынша қаңғыбастық өмір
кешетін тұлғаларды еңбекпен түзету жұмыстарымен жазалау немесе бір-екі
жылға бас бостандығынан айыру сияқты жазаларға тарту алынып тасталды,
өйткені ол Республиканың Конститутциясында көрсетілген еңбек пен тұрақты
орнын ауыстыруға бостандық беру кепілдігіне қайшы келді.
Жазаны алып тастау, әрине, проблеманы алып тастамайды. ТМД елдерінің
барлығында, соның ішінде Қазақстанда қараусыздық пен қаңғыбастық өткір, әрі
аумақты проблема болып, әлеуметтік қызметтер жағынан аса басты назар
аударуды қажет етіп отыр.
Бұл құбылыстың таралуын түсіндіру мүмкін емес, ол туралы статистика
да жүргізілмеген: олар жайлы кейбір зерттеулерге, жанама көрсеткіштерге
(қылмыс жасаған қараусыз қалғандар мен бомждардың саны) қарап қана айта
алады. Мысалы, Ресейде әлеуметтік-экономикалық проблемалардың РАН
институтының есептеуішіне қараусыз қалғандар саны 4 миллиондай адам.
Қазақстандағы бұл құбылыстың аумағы туралы мынадай жанама мәліметтер
келтіруге болады: Семей қаласында (республикадағы осы көрсеткіші аса
қолайсыз емес қала) жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және
реаблитациялау Орталығын әр күн сайын 20-дан астам қараусыз қалған балалар-
кірлеген, жүдеген, педикулезбен, басқа да тері ауруларымен ауыратын балалар
баспана қылады екен. 2000 жылы 6 ай ішінде Алматы қаласының
жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және реаблитициялау Орталығына 1000
бала әкелініп, тапсырылған, олардың 231 Алматы қаласының тұрғыны, 489-
Қазақстанның алыс және жақын аймақтарынан келген, 257 – ТМД елдерінен
(Ресей, Қырғыстан, Өзбекстан, Тәжікстан) келсе, олардың 75-і 3-тен 7-жас
аралығында, 8-ден 13-ке дейін-496 бала, 223-14 тен 16-ға дейін, 205-16-дан
18-ге дейнгі балалар болып шыққан.
РАН тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық проблемаларының институтының
жүргізген зерттеулері мынадай қараусыз қалған адамның типтік портретін
жасаған: бұл жасы 8-ден 15 жас аралығындағы жасөспірім, әдетте қалалалық
тұрғын (ауылда адамдар бір-біріне жанашырлықпен қарап, көмектесіп тұрады),
олардың 83 % ұл балалар, бірақ соңғы уақыттары қыз балалар көбейіп келеді,
57 %- үлгерімі нашар балалар, кейбір бірнеше жыл бір сыныпта отыр, көпшілік
қараусыз қалғандардың отбасы бар, 8% отбасы толық, 24- толық емес, 16 % ата-
аналарымен, әжелерімен, аталарымен тұрады, қалғандары балалар үйінен қашып
кеткен.
Осы зерттеулерден байқағанымыздай, 1996-2000 жылдары пайда болған
қараусыз қалғандар үрдісінің шамамен 70 % топтарға біріккен, оларды ересек
жасөспірімдер, тіпті ересек адамдар басқарады. Мұның еш жақсылығы жоқ:
топта олар өздерін топта жазаланбайтындай сезінеді, агрессивті және
ашуланшақ болып келеді, дегенмен оларға онда өмір сүру оңай, ақша таба
алады, өздерін қауіпсіз сезінеді, егер қауіп төне қалса бір-біріне
көмектесе алады. Қоғамдағы дарашылдық идеясының кеңінен тарауы
жасөспірімдер үшін де өз ізін қалдырды, сол себепті қазір мұндай топтар
азайған. Одан басқа да себептер бар: оқығысы келетін оқушылар саны екі
есеге азайған, бұл балалар аса еңбектенбей-ақ ақша тауып, өмір сүруге
болатын түсінген. 1996 жылғы қараусыз қалғандарды сұрағанда,олар-да әлі
де болса, қоғамның көмектесетіне кішкентай да болса үміттері бар екені
анықталған. Қазіргі қараусыз қалғандар қатал, өзгелерге сенімсіздеу,
ештеңеге сенбейді: ешқандай көмек керек жоқ деген балалар тобының саны екі
есеге өсті, ешкім оларға көмектесе алмайды деген балалар саны 17 %-дан 56
%- ға дейін өсті. (қараңыз: Труд – 2001. 17 наурыз).
Бұл мәліметтер Ресей зерттеулерінен алынған, бірақ бұрынғы ортақ
өткеніміз бен қазіргі әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-психологиялық
жағдайларымыздың ұқсастығын ескерсек, олар қазақстандық қоғамға да тән деп
айтуға болады.
Қараусыздық пен қаңғыбастық – баланың, жасөспірімнің, жас адамның
жеке драмасы емес, ол әлеуметтік апат, әлеуметтік қауіп, ол мыналардан
көрінеді:
• Алғашқы қоғамдық ырғақтан (оқу, еңбек) үлкен адамдар тобы
қысқартылады, қоғамның еңбек және білім беру әлеуеті азаяды:
себебі қараусыз қалғандар мүлдем оқымайды, бомждардың
көпшілігінің білімі орта және арнаулы-орта;
• Қылмыс үшін және қосымша криминалдық факторға қолайлы орта
қалыптасады: мамандардың ойынша 85 % қараусыз қалғандар мен 35 %
бомждар суық қаруға ие, олар көптеген төбелес, ұрлық, тонау,
ауыр қылмыстардың қатысушылары;
• әлеуметтік түпте жатқан өкілдердің антисанитариялық
жағдайларда өмір сүруінен олар көбіне әртүрлі аурулардың
құрбандары, әрі тасушылары болып келеді: мемлекет қаңғыбастықтың
санитарлық-гигиеналық аспектілерімен айналысуға мәжбүр болып
отыр.
Қараусыз қалған және бомждарға айналған жас адамдарға әлеуметтік
көмек көрсетуді ұйымдастырмас бұрын, қараусыздықты болдырмай, қаңғыбастықты
барынша шектеу үшін олардың пайда болуын макро және микросоциалдық деңгейде
себептерін білу өте маңызды.
Әлеуметтік-экономикалық себептерге ұзақ уақыт бойы еңбек салтын
бұзатын және адамдардың бұзылуына әкеп соғатын мынадай факторлар жатады:
экономикалық дағдарыс, жұмыссыздық, аштық, эпидемиялар, әкери жанжалдар
немесе табиғи катаклизмалар әсерінен болатын үдемелі миграциялық процестер.
Әлеуметтік-экономикалық себептердің салдары болып есептелетін
әлеуметтік-психологиялық себептер ең алдымен отбасындағы дағдарыспен,
айырлысулардың көбеюімен, ата-анасының бірінен айрылу, отбасындағы көңіл-
күйдің ширығуы, балаларға қатал қарау, денесіне жарақат салардай жазалау,
кейде ересектер тарапынан сексуалдық зорлаулармен байланысты. Сонымен
қатар, жиі кездесетін факторларға маскүнемдік пен алқаштық, токсиомания,
нашақорлық жатады.
Қаралып отырған құбылыстардың, соның ішінде қараусыздықтың
психологиялық себебіне жасөспірімдер арасында психофизикалық аномалияның,
асоциалдық мінез-құлық белгілерінің, кері қылықтарға бейімділік, қылмыстық
романтикаға қызығушылық сияқты құбылыстардың өсуін жатқызуға болады. Кейбір
ғалымдар оларды генетикалық бейімделуден болған дейді. Болашақ ұрпақтың 3-4
% осыларға жатады деген де пікір бар. Шындығында осы себептер өзара
байланысты, бір-бірін толықтырып, айқындап тұрады.
Қоғамның дамуының өтпелі кезеңінде, әлеуметтік-экономикалық өмірдің
тұрақсыздығы жағдайында, реформаларды жүзеге асыру кезі халықтың негізгі
бөлігі үшін ауыр болады, балалардың, жасөспірімдердің өміріне теріс әсер
етіп, қараусыздықты тудыратын қосымша факторлар іске қосылады. Ондай
факторларға мыналарды жатқызуға болады:
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі отбасындағы балаларды
асырау жағдайының нашарлауы;
• нарықтық қатынастар мен мемлекеттің бюджеттік арнайы ақша
бөлуінің қысқаруына байланысты балалар мен жасөспірімдердің
демалыстары мен бос уақыттарын өткізуді (спорт мектептері,
юнаттар станциясы және т.б.) қамтамасыз ететін инфра
құрылымның таратылуы;
• үлкендердің еңбек ақыларын кешіктіруге, жұмыссыздыққа және
т.б. жағдайлар әсерінен психоэмоционалды күштің өсуі,өз
кезегінде жас ұрпаққа тікелей әсер етпей қоймайды;
• балалармен отбасында және интернаттық мекемелерде олардың
тағдырларына жауапкершіліктің төмендеуіне байланысты қатал
қарауының кеңінен тарауы, мемлекет пен қоғам тарапынан олардан
алшақтықтың тереңдеуі;
• білім беру мен мәдениет салаларының коммерциялануы.
Барлық осы факторлар қандай да бір дәрежеде ТМД елдерінде, соның
ішінде Қазақстанда да орын алған. Жоғарыда көрсетілген факторлардың қалай
болса да отбасына келіп тірелетін байқау қиын емес, себебі осы отбасы
қараусыздыққа жіберудің механизмі рөлін орындайды (ерікті түрде не
еріксіз түрде).
Қараусыз қалғандардың негізгі психофизикалық қасиеттері үйсіз
өмірде қалыптасады, мазмұны көшедегі қатал күрес пен үлкендердің тәрбиелік
көмегі мен қалыпты балалардың ортасының болмауынан қалыптасты. Қараусыз
қалғандарды өзін-өзісақтау инстикті өте жоғары дамыған, оны өзімен жасты
балалар мен жасөспірімдерден байқай алмайсыз. Эмоционалды қозғаушылық жақсы
байқалады, оны көбіне жасанда қоздырғыштар – алкаголь, есірткі, тұрмыстық
химия заттарын қолдану арқылы күшейтіп отырады. Жыныстық өмірдің сезімтал
эелемнеттері физиологиялық нормадан бұрын жетіледі де, ол тәртіпсіз
жыныстық қатынастарға бару, жезөкшелікке әкеп соғады. Авантюристікке деген
ұмтылыс байқалады, ол тәртіпсздік пен еңбектегі тұрақсыздықтың қалыптасуына
әсер етеді. Тіршілік үшін күрес деструктивтік бағыттылықтың агрессивті
қасиеттерін қалыптастырады.
Үйсіз өмірдің салдарынан психикалық және физикалық денсаулық пен
дамудың жағдайын бұзады. Көптеген қараусыз қалғандарда асқазан-ішек
трактаткасының жұмысының бұзылуы, бронх,- өкпе жүйесінің бұзылуы,
аллергиялық аурулар, венериялық аурулар жиі кездееді.
Үлкен өзгеріске қараусыз қалғандардың жеке басы ұшырайды.
Мамандардың айтуынша, қараусыз қалып 3-4 ай өмір сүру – десоциализацияның
табалдырығында тұру деген сөз. Жас қараусыз қалғандарда әлеуметтік
нормативтілік деңгейі төмен, әлеуметтік қажеттіліктер шеңбері шектеулі,
негізгі қызығушылықтары: ішімдік, құмар ойындар, қоғамда қабылданған
негізгі нормаларға ашық қарсы келу.
Мұндай орталарда жабайы дене күші, басқалардан үстем болу және
басқалары жоғары бағаланады.
Қараусыз қалғандар мен бомждарға кез-келген маргинальдық (лат.
– жиекте, жол жағасында тұру) тұлғаларға тән психо - әлеуметтік қасиеттер
тән: ертеңгі күнінен деген сенімсіздік, өмірлік маңызы бар мақсаттарды
жауып тастау; агрсессивтілік пен бұйығу арасындағы ауытқулар, ақылмен
ойлауға емес, көңіл-күйге және түс ретті болған ойға беріліп әрекет етуге
бейімділік; басқару объектісі болуға қабілеттілік, өзгерістерге күдікпен
қарау, өз жағдайының нашарлауынан, мәртебесінен айырылып қалудан қорқып,
агрессивті қорғануға қабілеттілік.
Қараусыз қалу және қаңғыбастық жолына түсен көптеген жастарды
өмірдің жиегіне шығарып, тастау, әлеуметтік қызметкерлер мен әлеуметтік
педагогтардың, мемлекеттік және қоғамдық институттардың (білім беру жүйесі,
құқық қорғау органдары және т.б.) кәсіби назар аударуды қажет етеді.
Жастардың осы категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізуді
ұйымдастыру және жүзеге асыру кезінде біріншіден, жеке тұлғаның әлеуметтік
байланыстарының бұзылу процесін болдырмайтын моральдық, психологиялық,
экономикалық қолдау көмектесетінін, ескеру керек, мұнда кейде
десоциализацияның алдын-алу үшін көбіне экономикалық, ресурстық және
ұйымдастырушылық қолдаулар бұл байланыстардан гөрі тиімді екенін де білген
жөн: екіншіден, егер жеке тұлға өзінің әлеуметтік қауымдастығынан шығып
қалған болса, онда әлеуметтік қызметкер әлеуметтік – психологиялық бұзылуды
болдырмау үшін, жаңа мәртебе табу үшін де көмек көрсетуге міндетті:
үшіншіден, жеке тұлғаның өз бетімен сырттан келетін көмексіз, соның ішінде
әлеуметтік қызметтердің көмегінсіз әлеуметтік шұңқырдан шығуы мүмкін
емес: осы әлеуметтік шұңқырдың 36 % тұрғыны ғана шығуға болады деп
есептесе, 43% ондайды ешқашан естімегенін айтқан (халықтың әлеуметтік-
экономикалық проблемалары бойынша РАН иснтитутының мәліметтері бойынша).
Қараусыз қалған және қаңғыбас жастармен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыстарды үш кезеңге бөлуге болады:
1. баланы қаңғыбастық жолға итермелейтін отбасындағы әл-
ауқатсыздық белгілері байқалған кезден бастап отбасымен
жұмыс;
2. қараусыз қалғандар мен қаңғыбастармен жұмыс;
3. бұрынғы қараусыз қалғандармен олардың қайтадан бейімделуімен
жұмыс.
Әлеуметтік қызметтердің бірінші кезеңде табысты жұмыс жүргізуі
одан кейінгі екі кезеңде жүргізетін әлеуметтік жұмыстар ауқымын азайтып,
бұл құбылыстың көлемін азайтатыны сөзсіз.
Қоғамдағы жалпы әлеуметтік – экономикалық жағдайдың нашарлауы
кейбір отбасыларына өз балаларына толықтай жағдай жасауды қамтамасыз етуге
кедергі жасайды. Әсіресе өз балалары үшін жауапкершілікті ала алмайтын
немесе алудан бастартқан отбасыларында жағдай мүлдем күрделі. Мұнда
балалар маскүнемдік, нашақорлық және т.б. құбылыстарды тікелей бастан
өткізеді. Осындай отбасыларындағы тәрбие әлеуеті мүлдем жоқ, балалар жиі
зорлық көреді, олардың денелеріне зақым келтіреді, тіпті сексуальдық
тұрғыда зорлық көрсету, адамның абыройын тәлкілейтін жағдайлар да жиі
кездеседі.
Өткір болмаса да алаңдатушылық туғызып отырған тағы бір құбылыс,
толық емес және жиі жанжалдасатын отбасыларында, ата-аналары айырылысу
алдында тұрған отбасыларында байқалатын балалардың депривациясы. Ата-
анасының бірінің болмауы материалдық қиындықтар тудырып қана қоймай,
қатынастардың психологиялық құрылымын бұзатындықтан, рухани құныдылықтар да
туғызады.
Балалары заңсыз туған отбасылары да ерекше назар аударуды қажет
етеді. Басынан бастап әкесіз отбасыларында, баланың туу себебінің
әртүрлілігіне қарай – жалғыз басты әйелдің,өз күшіне сеніп, бала өсіруге
саналы түрде барған жалғыз басты аналар мен кездейсоқ ана болып қалған
жасөспірім – жалғыз басты аналардың балалары жедел арнайы көмек пен
қолдауды қажет етеді. Олардың болмауы ата-аналары бар болса да жетімдік
көру сияқты экскалация құбылысына әкеп соғады.
Көп балалы отбасыларында, тұрғылықты аймақтың ерекшелігіне
қарай, баланың дүниеге келуі өмірлік құндылықтардың бірі, ұлттық мәдени-
діни дәстүрді ұстану негізі болуы мүмкін. Бірақ, балалардың көптігі - әл-
ауқатсыздықтың белгісі де болуы мүмкін, ол ата-аналарының асоциалдық өмір
салтын кешуінен (маскүнемдік, аморальдық өмір салты) болады. Балалардың туу
себептерінің әртүрлілігі көп балалы отбасыларында әлеуметтік депривация
бейнесінің жіктеліп, күрделенуіне әкеп соғады: бір жағдайда ол отбасындағы
материалдық жағдайдың қиындығы болса, екінші жағдайда – балаларына
жеткілікті түрде қамқорлықтың болмауы.
Барлық жағдайларда да отбасындағы балалардың депривациясының
ортақ алдары олардың керекті әлеуметтік рөлдерді игере алмауы, әлеуметтік
шындықты адекватты тұрғыда қабылдап, бағалай білуге қажетті жеке
қасиеттерінің қалыптаспай қалуы болып табылады. Отбасының өзінің
әлеуметтендіру қызметін атқармауы баланың басқа әлеуметтік инститтармен,
соның ішінде мектеппен өзара әрекеттестігін қиындатады, не бұзады, ал
мектеп өз кезегінде отбасымен бірігіп ол депривацияны тереңдетеді де,
қараусыздықтың күшті факторын қалыптастырады.
Баланың қараусыз қалуының алаңдатарлық белгісіне отбасынан қашып
кету жатады. Қашу баланың қысқа уақытқа үйден кетіп қалуынан тұрады, және
бала көп жағдайда қайтып оралады (қаңғыбастықтан айырмашлығы). Батыстың
мамандары қашуды ширығу жағдайынан құтылу үшін жасайтын қылық, ол табысты
болуы мүмкін, не табыссыз аяқталуы мүмкін деп есептейді, және олардың
ойынша қашу ешқандай дайындықсыз, сол сәтте туған жағдайға байланысты
орындалады, бұл дағдарыс жағдайын шешерде ештеңе шығара алмаған кезде
қолданылатын тәсіл, қашудың бір ғана мақсаты бар – төзімі жетпейтін
жағдайдан, жасөспірімнің қарсы келуге шамасы келмейтін кезде қашып кетуі
[1].
Үйден қашып кетуді 10-13 жастағы жасөспірімдер жиі жасайды. Оның
себептеріне: ата-аналары тарапынан қажетті қамқорлықтың болмауы; жиі қатал
ұрысулар мен кеюлер; ештеңеге тұрмайтын нәрселерге жазалау; алқаш-ата-
аналары үшін ұялу және ата-аналарының балаларының мектептегі қиындықтары
туралы хабарсыздығы.
Жасөспірімдердің үйден қашып кетуінің себебі құрдастарының
айтуымен де жасалады, ол саяхатқа деген қызығушылықпен түсіндірілуі
мүмкін.
Үйден қашуға мінез-құлқы аса белсенді балалар бейім болады:
олардың ширықтағы мен тынышсыздығы үлкендер тарапынан жиі кейістікті
шақырады да, олардың арасында дау –жан-жал туғызады.
Ұялшақ, тұйық жасөспірімдер үйден қашып кетуге көбіне
үлкендердің немесе белсенді құрдастарының айтуымен барады. Жасөспірім
қыздар ұлдарға қарағанда сирек қашады.
Жасөспірімдердің қашып кетулері ол әрекеттерді түсінбеуі мен
ойланбай істеуінен емес олардың өздерін қоршаған қолайсыз жағдайларға теріс
және эмоционалды реакциясының әсерінен болатынын айта кеткен жөн.
Сондықтан, оларға пайда болған сезімнің жетегіне ермей, қоршағандарымен тіл
табысуға жол іздеуде көмектесу керек.
Баласының қараусыз қалуы көкейкесті мәселе болып тұрған басымен
жүргізетін әлеуметтік жұмысты былай бөлуге болады:
• отбасының тұрақтылығын қолдауға ба,ытталған;
• жедел, балаға ата-анасы тарапынан қауіп төніп тұрған
жағдайда.
Әлеуметтік қызметтің, әлеуметтік қызметкердің жедел араласуы
балаға ата-анасы тарапынан қатігездік көрсетудің байқалуымен байланысты оны
тез ол жерден әкету қажеттігі туған да жасалады. Жедел араласу отбасында
туындаған төтенше және аяқ астынан болған өткір жанжал жағдайында да,
немесе әлеуметтік қызметкердің отбасындағы жағдайды тұрақтандырудағы
шаралары тиімсіз болғанда да жасалуы мүмкін.
Әлеуметтік қызметтің жедел шарасын қолдану балаларға зорлық
жасау проблемасына байланысты да болады. Бұл жаңа феомен емес, дегенмен
отбасыларында пайда болған өткір проблема ретінде соңғы уақыттары қаралып
жүр.
Зорлық көрсетуге балалардың денесіне жасалатын зақымдар ғана
емес, оларға жасалатын психикалық қанаудың әртүрлі нысандары жатады. Мұндай
жағдайларды әлеуметтік қызметкерлердің жұмысы ондай ата-аналарға қарсы
заңды санкциялар қолдану туралы мәселе көтеруден тұрады. Ата-аналардың
өздері балаларын қаңғыбастыққа, қайыр тілеуге мәжбүрлесе, оларға
қолданылатын Қазақстан Республикасының Қылмыстық клдексінде баптар бар,
соларға сәйкес қылмыстық іс қозғалады.
Отбасындағы зорлықты жоюдың АҚШ-тық тәжірибесі көңіл
аударарлық. Мұнда осы проблема бойынша бүтіндей бір заңдар мен нормативтік
актілер жүйесі құрылған. Негізгісі – заң, оған қосымша сенім телефондары,
психологиялық көмек, арнайы даярланған полиция бөлімі бар. Көршілері айқай
естісе болды, дереу полиция келеді де акт жазады, айып-пұл салады,
жазалайды, егер кінәсі жеңіл болса, оларды 4 айлық ақылы психологиялық
курстарға жібереді. Егер ата-анасы одан да күрделірек әрекетке барса, оны
арнаулы отбасылық сотқа шақырады ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.