Банктің тұтынушылық несие нарығындағы қызметін жетілдіру ( Цеснабанк АҚ мысалында)

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш. УӘЛИХАНОВ атындағы КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

С. Сәдуақасов атындағы аграрлы - экономикалық институты

Қаржы және менеджмент кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Банктің тұтынушылық несие нарығындағы қызметін жетілдіру ("Цеснабанк" АҚ мысалында)

5В050900 Қаржы мамандығы
4 курс ФнК - 41 тобы

Студент (Т.А.Ә) Каркен Ақнұр Жанатқызы
Жетекші: Демесінов Талғат Жұмабекұлы

Кредиттік оқыту жүйесі

Бакалаврларды дайындау

Көкшетау қ. 2018 жыл

Мазмұны

Кіріспе

3
1 Тұтынушылық несиелеудің теориялық және әдістемелік
негіздері
0.1 Тұтынушылық несиелеуді ұйымдастырудың теориялық аспектілері
6
0.2 Тұтынушылық несиелеудің негізгі түрлері мен әдістемелері
15
0.3 Тұтынушылық несиелеудің шетелдік озық тәжірибесі

19
1 Қазақстанның тұтынушылық несие нарығын кешенді түрде
талдау
2.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуының қазіргі жағдайын талдау
25
2.2 Цеснабанк АҚ - ның қаржылық жағдайын және тұтынушылық несиелеу процесін талдау
36
2.3 Қазіргі уақыттағы тұтынушылық несие нарығындағы проблемалар

43
3 Банктің тұтынушылық несиелеу операцияларын жетілдіру жөніндегі ұсыныстар

3.1 Тұтынушылық несие нарығындағы банк қызметін жақсарту жолдары
49
3.2 Банктің тұтынушылық несиесінің сапасын арттыруға бағытталған шаралар
52
3.3 Қазақстанның тұтынушылық несие нарығының даму перспективалары

53
Қорытынды

55
Қолданылған әдебиеттер тізімі

58
Қосымшалар

60

Кіріспе

Қазіргі жаһандану дәуіріндегі дүниежүзілік экономикалық қатынастардың интеграциялануы, шаруашылық механизмінің орталықсыздандырылуы, экономикалық саясаттың либерализациялануы заманында ірі қаржы нарықтарында орын алған дағдарыстардың дүниежүзінің басқа бөліктерінде орналасқан нарықтарға да таралу мүмкіндігі зор.
Нарықтық экономика - күрделi, әрi жан - жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бiр жағынан тауар және көрсетiлген қызмет нарығын қамтыса, екiншi жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегiнде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлiк нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмдi құрайды.
Банктер - қазіргі заманғы ақша шаруашылығының ажырамас бөлігі, олардың өндіру қызметі қажеттіліктерімен тығыз байланысты. Банктер, ел экономикасын жұмыс істейтін нарықтық механизм негізін құрайды. Коммерциялық банктер барлық ақша ағынының, бірінші кезекте несиелік, қозғалысын реттеуге арналған, қоғамның қаржы ресурстарын және салымдарды қайтару максималды болатын, ел шаруашылығы салаларына капиталды құюын дұрыс қолдануға ықпалын тигізу үшін құрылған.
Жалпы экономикалық тұрақсыздық, бюджеттік тапшылығы, инфляция, банктік жүйенің дағдарысы жағдайында банк қызметінің сапасын талдау мәселесі ерекше өзектілікті алып отыр. Оның нақты жағдайын анықтау банк үшін ғана емес, сонымен қатар көптеген акционерлер мен инвесторлар үшін де үлкен маңызға ие. Олар белгілі бір банктің дамуы оларға нақты пайда әкелетін, сол банктің қаржылық әл - ауқатына сенімді болуы тиіс.
Банктер, негізгі операциялары несиелендіру, есептеу, депозиттік, кассалық және т. б. болып табылатын коммерциялық ұйымдар сияқты оларды орындау кезінде әр түрлі тәуекелдерді өткізеді: берілген несиенің қайтарылмауы, ссуда бойынша пайыздардың төленбеуі, есептік, валюталық, пайыз ставкаларының тәуекелдері т. с. с. Банктік операциялардың жоғарғы тәуекелділігі, негізінен, оның клиенттерінің шарттарымен және қызмет нәтижелерімен байланысты.
Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырағысыз құрылымы болып келеді.
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана болмайды. Ол, сондай - ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан, халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны құрайды. Айрықша жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Осы тұрғыдан келгенде таңдалған дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі айқын.
Елімізде болашақта банктердің қаржылық өтімділігінің, соның ішінде сауда - саттық саласын несиелеудің дағдарысына жол бермеу тұрғысынан және оның алдын алу шараларын жүйелі түрде құру мақсатында несие нарықтарындағы дағдарыстардың табиғатын, алғышарттарын, себеп - салдарын жан - жақты, теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеудің мәні өте зор.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Бұл тақырыпты зерттеуге осы саладағы белгілі ғалымдар Лаврушин О. Н., Жуков Е. Ф., Сейітқасымов Т. С., Искаков У. М., Пещанская И. В., Мақыш С. Б., Савицкая Г. В., Чернявский В. С., Уткин Э. А. және басқалар үлкен үлес қосқан. Дегенмен, таңдалған тақырып толық зерттеліп болмаған, тың тақырып болғандықтан біз зерттеу барысында дүниежүзінің қазіргі белгілі экономистері мен саясаткерлерінің көзқарастарын да зерделедік.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты етіп қазіргі қалыптасқан несие нарықтарындағы дағдарыстың теориялық негіздерін, себеп - салдарын, қазіргі жағдайын және даму проблемаларын жан - жақты және терең зерттеу арқылы тұтынушылық несиелер нарығындағы дағдарысқа жол бермеу және одан шығу шараларының жиынтығын ұсыну.
Жоғарыда қойылған мақсатқа жету үшін біз өзіміздің алдымызға келесі міндеттерді қойдық:
Дүниежүзілік несие нарықтарының қызмет етуінің ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан айқындау;
Несие нарықтарындағы дағдарыстың банк активтеріне, соның ішіндегі тұтынушылық несиелеуге ықпалын және экономикалық - қаржылық салдарын анықтау;
Қазақстанның экономикалық даму үрдістеріндегі банк жүйесінің қазіргі таңдағы даму жағдайын зерттеу;
Банктің қаржылық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі факторлары болып табылатын дағдарысқа қарсы басқарудың шаралар жүйесін құру.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері мен банк жүйесінің жүйе құрушы ірі банктерінің бірі болып табылатын Цеснабанк АҚ - ын таңдап алдық.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - несие нарықтарындағы дағдарыс жағдайындағы банктермен олардың тұтынушылық несие саласындағы клиенттері, мемлекет, қарыз берушілері және басқа қатысушылары арасында қалыптасатын қатынастар жиынтығы, банктердің дағдарысқа жол бермеу және одан шығу жөніндегі шаралар кешені.
Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі ғылыми жаңалықтарына төмендегі ұсыныстар, тұжырымдар және шаралар кіреді:
Дүниежүзілік несие нарықтарының қызмет етуінің шетелдік тәжірибені зерттеу барысында анықталған ҚР - на тән несие нарығының ерекшеліктері;
Тұтынушылық несие нарығындағы дағдарыстың банк активтеріне ықпалының дәрежесін және экономикалық-қаржылық салдарын анықтауға бағытталған зерттеу нәтижелері;
Қазақстанның экономикалық даму үрдістеріндегі банк жүйесінің алатын орнын анықтауға бағытталған зерделеу қорытындылары;
Банктердің қаржылық тұрақтылығын қалыптастыратын негізгі факторы болып табылатын дағдарысқа қарсы басқару шараларының ұсынылған жүйесі.
Зерттеу жұмысының теориялық - әдістемелік негізіне несие нарықтарындағы дағдарыс мәселелерін зерттеуге сүбелі үлес қосқан шетелдік және отандық ғалымдардың, мамандардың еңбектері, ҚР - ның статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері, Цеснабанк АҚ - ның қаржылық - шаруашылық қызметінің негізгі нәтижелері, кезеңдік баспасөз материалдары және ғаламтор көздері жатады.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық мәні зерттеу барысында алынған негізгі тұжырымдар мен қорытындылардың және нәтижелердің осы бағыттағы болашақ зерттеулерге арқау болуында жатыр.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні - зерттеу нәтижелерін, ұсыныстарын, тұжырымдарын және қорытындыларын, сонымен бірге жұмыста ұсынылған банктің төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатымен банктің болашақтағы пайда мөлшерін болжау әдісін еліміздің банк мекемелерінің болашақтағы қызметінде тиімді пайдалану мүмкіндігі.
Дипломдық жұмыс құрылымы:
* Кіріспе;
* 3 тарау;
* Қорытынды;
* Қолданылған әдебиеттер тізімі;
* Қосымшалар.

1 Тұтынушылық несиелеудің теориялық және әдістемелік негіздері

1.1 Тұтынушылық несиелеуді ұйымдастырудың теориялық аспектілері

Нeсиe - aқшa сияқты тaрихи экономикaлық дәрeжe болып тaбылaды. Крeдит дeгeн сөз, қaрыз, нeсиe деген kredo - сeнeмiн дeгeн мaғынa бeрeтiн лaтыншa kreditum дeгeн сөздeн шығaды. Oл экoнoмикaлық дәрeжe рeтiндe әр түрлi экoнoмикaлық қoғaмдaрдa қызмeт eтeдi. Нeсиe қaтынaстaры aқшa қaтынaстaры сияқты үнeмi дaму үстiндe. Aлғaшқы нeсиe тaбиғи (астық, мал, еңбек құралдары және т. б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарызды өтеу үшін ұсынылған. Тауар - ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А - Т - Ө - Т1 - А1 капиталдың ауыспалы айналымы жүреді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама - қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жeткiлiкciз шaмaдa несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен aуыспaлы айналымның бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған кезде, бір жағынан, несиеге ақшалй қаражатты ұсынуда, екінші жағынан - оны алуда несиелік қарым - қатынастар туындайды. Түрліше несие қарым - қатынастарындағы несиенің мән - маңызы сол немесе басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен анықталады. [1]
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға алушылардың арасындағы қарым - қатынасты білдіреді.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт - құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір - бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастың барлық субъектілері, яғни несие беруші мен қарызға алушылар жатады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай - ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, халыққа) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда - қарыз алушы болып көрінеді.
Қарыз алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалаумен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші - қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының элементі алыс - берістің объектісі - құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік өтелмеген құны - несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып табылады.
Несиенің құрылымы

Несиеленген құн (несие)
Қарызға алушы

Несие беруші

Сызбанұсқа 1 Несиенің құрылымы

Ескертпе: [1] әдебиет көзінен алынды

Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі немесе несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Қарызға берілген құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады. Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
* Қызмет ему саласына қарай - ұлттық және халықаралық несие;
* Несие мәмілесінің объектісіне қарай - ақшалай және тауарлық несие;
* Несие қатынасының субъектісіне қарай - банктік, коммерциялық, халықаралық, тұтынушылық несиелер.
Несие формасы

Халықаралық
Ұлттық

Ақшалай
Тауарлық
Ақшалай

Банктік
Тауарлық
Коммерциялық

Мемлекеттік
Аралас
Тұтынушылық

Ипотекалық
Лизингтік
Тұтынушылық

Сызбанұсқа 2 Несиенің негізгі формалары [1]

Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана болмайды. Ол, сондай - ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан, халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны құрайды. Айрықша жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Тұтыну несиесі халықтың әр түрлі тұтынушылық қажетін қанағаттандырудың құралы ретінде қызмет етеді. Бұл арада кәсіпкерлік қызметі үшін жеке тұлғаларға берілетін ссуда тұтыну несиесіне жатпайды.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Тұтыну несиесі - бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда арындары арқылы төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі міндеті - тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан - тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан - тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе, қазіргі уақытта нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Тұтыну несиесі негізінен қымбат тауарларды сатып алу кезінде: автомобильдерді, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т. б. пайдаланылады. Тауар қымбат болған сайын, несие де жиі қолданылады. Капиталистік елдерде несие көлемінің жартысынан көбі автомобильдерді сатудың үлесіне тиеді. Қалған тауарлар көбінесе қолма - қол төлеу шартымен сатылады.
70 - жылдардан бастап бірқатар елдерде жеке тұлғаларға тұрақты несиелер ашу тәжірибесінде кең таралды. Бұл жерде айтылатын нәрсе тауарларды сырттай каталогтардың көмегімен немесе ірі әмбебаптардан сатып алатын алушылар туралы болып отыр. Тұтыну несиесінің бұл түрінің мақсаты - клиенттерді жоғалтпай сақтап қалу және оларды көбейту, сонымен қатар сәйкесінше фирманың сауда айналымын ұлғайту.
Сондай - ақ, банктік мекемелер тұтыну несиесі жүйесіне қосылған. АҚШ - пен және Ұлыбританияның коммерциялық банктері жеке тұлғаларға дербес несиелер деп аталатын несиелерді беруді қолдана бастады. Бұл несиелерді тұтыну несиенің бір түрі деп қарастыруға болады, бірақ олардың тауарларды қаржыландырудан бірқатар мәнді айырмашылықтары бар:
1. Дербес несиелер - бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада беретін банктік қарыздар;
2. Бұл несиелер нақтылы коммерциялық мәмілеге бекітілген, сондықтан олар сатып алынған тауар үшін төлемді кейінге қалдыруға қарағанда анағұрлым икемді болып табылады;
3. Делдалдардың болмауы мұндай несиелер жүйесін едәуір икемді және қарапайым етеді, өйткені оған тек банк пен қарыз алушы қатысады.
Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында үлкен роль атқарады, сондықтан ол мемлекеттік органдар тарапынан белсенді реттеуге ұшырайды. Бұл реттеуді екі түрге бөлуге болады: беру деңгейі және пайдалану деңгейі бойынша. Беру сатысында мемлекет тұтынушыларды несиелеуді кейде қолдап, кей кезде тежейді. Банктер және қаржылық компаниялар қызметтерінің бұл түріне несиелік шектеу әрекеті таралады.
КСРО - да тұтыну несиесі 60 - 70 жылдары дамыды. Несие ұзақ қолданыстағы тұрмыстық заттарды сатып алу үшін 1 - 2% жылдық мөлшерлемемен 6 - 24 айға берілді.
Тұтыну несиесінде қарыз алушыға жеке тұлға, ал несие берушіге несие мекемесі, сондай - ақ, әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдар жатады.
Нaрықтық экoнoмикaлы eлдeрдe xaлыққa қoлaйлы әрi пaйдaлы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен рөл ойнайды, сондықтан да ол мемлекет тарапынан белсенді түрде реттеледі. Реттеу несие берудің және оны пайдаланудың деңгейінде жүзеге асырылады әрі бұл реттеу несиеленетін операцияға өзіндік қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі, пайыз мөлшерлемесі арқылы түпкілікті тұтынушының несиеленуін мақұлдауда немесе несиелеу режимін қатайтуда көрінеді.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр қилы заңдар қолданылады, алайда, олардың бәрін баршаға ортақ нұсқама біріктіреді: тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде несиеге қол жеткізу.
Тұтыну несиесі жеке тұлғаларға ұзақ мерзімді банктік қарыз формасында тұрғын үй алуға және салуға берілуі мүмкін. Қазақстанда осы үшін мамандандырылған Мемлекеттік тұрғын үй құрылыс банкі құрылған. Жаңа тұрғын үй саясатының Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес азаматтарға қызмет көрсету үшін Тұрғын үй құрылыс банкінде қарыз - жинақ шоттары ашылады. Қарыз - жинақ шоттарын құрылысты бастауға, аяқталмаған құрылысты жалғастыруға, жарналарды жинақтау мен, тұрғын үй сатып алуға және осы мақсаттарға жеңілдік несиелерін беру үшін пайдаланылады.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін (1987 жылға дейін) экономикада екі түрлі тұтыну несиесі басымдыққа ие болды:
+ Ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған несие;
+ Тұрғын үй құрылысының (жеке және кооперативтік) несиесі.
Ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған несие жанама сипатта болды, өйткені оны Мемлекеттік банктің делдалдылығы арқылы әр түрлі сауда ұйымдары беріп келді.
Тұрғын үй құрылысының (жеке және кооперативтік) несиесін несие мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс банкі) тікелей берді.
Өндірістің құлдырауымен, соған орай тауар айналымының әлсіреуімен, сондай - ақ, бөліп - бөліп төлеумен тауарларды сатып алу формасында халықты несиелейтін жекеше коммерциялық құрылымдардың бөлшек саудада белсенді түрде құрылуымен бірге шаруашылық жүргізудің нарықтық формасының қалыптасу процесі басталған кезде қолға алынған осы шаралардың нақты мәні болмай қалды.
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар, тұтыну несиесінің кейбір түрлерін беру жүзеге асырылады. Мәселен, несиелер мыналарға:
* Құрылысқа және бау учаскелерін көріктендіруге;
* Ауылдық жерлердегі маусымдық тұруға арналған үйлердің құрылысына, оларды сатып алу мен жөндеуге;
* Мал төлдерін сатып алуға және асырауға берілді;
* 1987 жылы құрылған Қазақстан Жинақ банкісі тұрмысқа аса қажетті тұтыну несиесін берді.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Жинақ банкісі заңды тұлғаларды несиелеуде қолданатын, атап айтқанда, несиенің қайтарылуы, несие мерзімі, несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі секілді принциптерді сақтай отырып берді. [2]
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиелентін болса, төлем қабілеті бар сұранысты арттырады.
Азаматтардың құрылыс салуына (реконструкция) және тұрғын үй сатып алуына көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын үй несиесінің үш түрін ұсынады:
:: Алдағы тұрғын үй құрылысына жерді сатып алуға және жайғастыруға арналған қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер (жер несиесі);
:: Тұрғын үй құрылысына (реконструкция) яғни, құрылыс жұмыстарын тікелей қаржыландыруға арналған қысқа мерзімді несие (құрылыс несиесі);
:: Тұрғын үй сатып алуға арналған ұзақ мерзімді несие.
Тұрғын үй проблемасын шешуде халыққа көрсетілетін қаржылық несиелік қолдау азаматтардың өз қаражаттарымен, сондай - ақ, құрылыс салуға немесе тұрғын үй сатып алуға демеу - қаржыны өтеусіз берудің негізінде жүзеге асырылады.
Тұрғын үй құрылысын несиелеу құрылысшыға белгіленген тәртіпте жер учаскесін бөліп беру және тиісті органдардың тұрғын үй құрылысына рұқсат ету шартымен жүзеге асырылады. Бұл жөніндегі тиісті құжаттарды қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтінішімен қоса ұсынуы керек.
Оған қоса, банкке белгіленген тәртіпте келісілген және бекітілген сметалық жобалау құжаттамалары және клиенттің төлем қабілетін анықтауға қажетті құжаттар (жұмыс орнынан берілетін анықтама), сонымен бірге, қамтамасыз етілген міндеттеме берілуі тиіс.
Азаматтардың қамтамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын мүлік кепілзатының келісімшартын, бір немесе одан да көп азаматтардың, сақтандыру компаниясының және өзге де заңды тұлғалардың кепілгерлігін ұсынуға болады.
Әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдарға өз жұмыскерлерінің тұрғын үй жағдайын жақсартуда олардың алған тұрғын үй несиесінің өтелуіне кепілдік беру арқылы жәрдемдесуіне және бұл несиені өздерінің (кәсіпорындар мен ұйымдардың) қаражат есебінен бөлектеп немесе толық өтеуіне рұқсат етілген.
Кепілге салынатын затқа мыналар жатуы мүмкін:
# Қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арналған жер учаскесі немесе осы учаскеге өзге де мүліктік құқықтар;
# Дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзге де мүлік түрлері мен кепілзат ретінде пайдалануға болатын, ҚР - дың қолданыстағы заңына сәйкес келетін мүліктік құқық.
Кепілге салынған мүлікті кепілзат беруші одан айырылып қалмау үшін сақтандыра алады.
Негізгі қарыздың сомасы және ссуда бойынша пайыз толық өтелмейінше қарыз алушының жылжыматйын мүлікті үшінші тұлғаға сатуына немесе оның мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша келісімінсіз құқығы болмайды.
Банк тұрғын үй несиесін несиелеудің, атап айтқанда, мақсатты пайдаланылуы, қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, қайтарылмауы және ақылылығы секілді негізгі принциптерін сақтай отырып береді.
Құрылыс салу үшін немесе тұрғын үй сатып алу үшін алынған ссуданың өз мақсатында пайдаланылмағаны анықталған жағдайда банк берілген несиені мерзімінен бұрын өндіріп алуға құқылы болады, ал, ұарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда банк несиені кепілге салынған мүліктен немесе кепілгерден өндіріп алады.
Тұрғын үй несиесі туралы ережеге сәйкес банк беретін несиенің сомасы жерді сатып алудың және жайғастырудың құнына, құрылыстың (реконструкция) немесе сатып алынған тұрғын үй құнының 70% - нан аспауы керек.
Несиеленетін объектінің қалған бөлігіне (30% - дан төмен болмайтын мөлшерде) қарыз алушы өз қаражатымен қатысады. Осы сәт пен тұрғын үй несиесінің өзге де нақты шарттары (мерзімі, мөлшерлемесі және т. б.) қарыз алушы мен банк арасында бекітілетін несие келісімшартында айтылуы тиіс.
Тұрғын үй несиесінің тағы бір түрі - құрылыс несиесі - қарыз алушы ашқан несие желісінің негізінде беріледі. Әрі - беріден соң ссуда құрылыстық - монтаждау жұмысының аяқталған кезеңінің құнына сәйкес бөлектеп (біртіндеп) беріледі.
Банк кезеңдерді кейін инспекциялаумен құрылыс графигіне сәйкес кезең сайын аванс беру арқылы жұмысты қаржыландыра алады.
Тұрғын үй проблемасын шешу заңды тұлғалар шығаратын облигацияның айрықша түрі болып табылатын және азаматтардың ақшалай қаражатын тарту мақсатында тапсырыс берушінің тұрғын үй құрылысын жүргізуге құқығы барын білдіретін тұрғын үй серификаттарының айналымға енуіне себепкер болады.
Тұрғын үй сертификаты эмитент анықтайтын шарттармен оның иесіне өз меншігіне пәтер сатып алуына құқық береді. Оны сатып алу ұзақ уақытқа созылатындықтан бұл жағдайды тұрғын үй сертификатын тұтыну несиесінің өзінше өзгешілігі болатын формасы ретінде бағалауға болады.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға кейін өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз, тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т. б. секілді ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма - қол ақшамен төленетін бастапқы жарнасы, сондай - ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден осы тауар құнының ең аз дегенде 20% - ын төлейді және қалғанын 6 айдан 3 жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын болса, онда тауарды несиеге алу барысының бастапқысында оның құнының 40% - ын төлейді, ал, қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төленетін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне сәйкес несиелеудің шегі (шекарасы) азаматтардың еңбекақы (табыс) деңгейіне қарай анықталып белгіленетін болады.
Мәселен, 6 айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар сатылатын болса, берілетін несиенің сомасы тауарды сатып алушының 2 айлық еңбекақысынан аспауы керек, ал, 24 айға - 8 айлық еңбекақыдан, 36 айға - 12 айлық еңбекақыдан, 48 айға - 18 айлық еғбекақыдан аспауы тиіс және 60 ай мерзімінде төленіп бітуі тиіс несиенің шекті сомасы сатып алушының 24 айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда тауар құны мен несие сомасы арасындағы айырмашылық қолма - қол ақшамен немесе ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет.
Сатып алушыдан сауда кәсіпорнының пайдасына несие сомасының пайызы өндіріліп алынады. Бұл пайыздың мөлшерін сауда кәсіпорны банк несиесінің қолданыстағы мөлшерлемесін ескере отырып белгілейді, берілген несие сомасындағы тауардың құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей үлестермен өтейтін болады.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар ссудасының маңызды көзіне, оны қалыптастыратын әрі ауыстыратын құралға несие карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуын ұйғарады:
* Несие карточкасының эмитент - банкі;
* Несие карточкасының иесі;
* Несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем құралы ретінде қабылдайтын сауда ұйымдары. Клиент несие карточкасын алу үшін банк белгілеген ақшалай қаражат сомасын банкке аударуы қажет. Тауарлар мен көрсетілген қызметтердің ақысын несие карточкасымен клиент шотында қаражат болмаған жағдайда да, яғни, банк несиесінің есебінен төлеуге болады.
Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасынан белгілі бір пайызды өндіріп алады.
Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл сайын белгілі бір соманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыл сайын жаңартуға аударып отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелдерде де кеңінен тарап отыр. ВИЗА, Американ Экспресс, Мастер кард секілді халықаралық қаржы ассоциациялары осы пластикалық карточканың иелеріне қызметтің кез келген түрін көрсетуде.
Бүгінгі таңда көптеген қазақстандық банктер де әр түрлі несие карточкаларын шығара бастады.
Тұтыну несиесі белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес тұрғындарың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі әлеуметтік топтардың тұтыну деңгей мен құрылымының арасындағы айырмашылықты жояды.
Ол ұзақ пайдалануға жарамды тауарлардың салыстырмалы түрде жоғары бағасы мен халықтың ағымдағы табысы арасындағы және халықтың бір тобындағы ақша қорланымы мен оны басқа топтың пайдалану қажеттілігі арасындағы екі қарама - қайшылықты шешіп береді.
Тұтыну несиесі банк операцияларымен тығыз араласып кеткен. Мәселен, сатып алушылардың ұзақ мерзімді борыштық міндеттемесін сауда ұйымдары банктен ссуда алу үшін пайдаланады. Тұтынушыларға несие банктен тікелей берілетін болса, сауда фирмасы мен банктің арасындағы - несие қатынасының артық буыны жойылады.
Несиеге сатып алынған тауарларды сауда ұйымдары олардың ссудасын қамтамасыз етуші ретінде қарастырады.
Сондықтан да соңғы жарна төленгенше тауардың меншік құқығы сауда ұйымдарына қалады.
Өнеркәсібі дамыған елдерде тұтыну несиесінің бірнеше түрі пайдаланылады. Алайда, олардың арасында тауарларды төлем мерзімін ұзартумен сатудың үлес салмағы басым.
Тауарларды несиеге сатып алуда сатып алушы тауардың құнын ай сайынғы жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге, ол несиені пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Көптеген жағдайларда төлем мерзімін ұзартумен сатуда тауардың бағасы комиссиялық сауда ұйымының мөлшеріне несие үшін алынатын пайыздан жоғары көтеріледі.
Тұтыну несиесі көптеген елдерде маңызды роль атқарады. Осыған орай, ол мемлекет тарапынан реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады әрі банктік және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады.
Экономика құлдыраған жағдайда мемлекеттің саясаты халықтың іскерлік белсенділігін арттыруға оларды ынталардыруға бағытталады. Бұл үшін тұтыну несиесін алудың, атап айтқанда қолма - қол ақшамен төленетін тауар бағасын арзандату, несие мерзімін ұзарту, оның құнын кеміту секілді жеңілдікті шарттары енгізілді.
Инфляция жағдайында, керісінше, қолма - қол ақшамен төлеудің үлесі артады, несиені пайдаланудың мерзімі қысқарады және пайыздық мөлшерлеме жоғарылайды.
Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады әрі солардың өндірілуі мен сатылуын арттырады.
Коммерциялық банктер ұсынатын тұтыну несиелері халыққа ағымдағы және капиталды тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін, сонымен қатар баспананың құрылысы мен сатып алынуына беріледі.
Несиенің мәні, басқа экономикалық категориялар сияқты оның функцияларында көрсетіледі. Тұтыну несиесі немесе басқа да бір несие формаларының жеке бір функциялары жоқ, себебі функцияның туындауының негізі осы несиенің мәнінің өзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде тұтынушылық несиенің маңызды белгісіне мыналарды жатқызуға болады:
# Экономикалық тұрақтылық пен субъектілердің тәуелсіздігі;
# Тәуекел;
# Табысты (пайданы) максималандыруға ұмтылу;
# Қызметтің инновациялық мінезі;
# Жауапкершілік.
Тұтынушылық несиенің маңызды белгілерін анықтап, сол белгілеріне негізделе отырып оның негізгі түрлеріне тоқтала кетуге міндеттіміз. Себебі, осы түрлері мен әдістемелері арқылы тұтынушылық несиенің өз ішілік айырмашылықтарын ажырата аламыз.

3.1 Тұтынушылық несиелеудің негізгі түрлері мен әдістемелері

Тұтыну несиесі, барлығымызға белгілі, несиенің банктік және коммерциялық формаларында болады. Тұтыну несиесінің ерекшелігі өндірістік мақсаттарға ұсынылатын ссудалардан гөрі соңғы, яғни нәтижелі тұтыну үшін қаржыландыруға берілуі. Тұтыну несиесінің банктік формасында жеке тұлғаларға қайтарымдылық, мерзімділік және пайыздарды төлеу шарттарында тұтыну несиесін ұсынатын кредитор банктік мекеме болып табылады. Тұтыну несиесінің коммерциялық формасында сатушы - фирма әр түрлі тауарлар мен қызметтерді сатып алушы - қарыз алушыға кейінге қалдырып төлеуге беру.
Коммерциялық пен банктік несиенің өзара қарым - қатынасы тұтыну несиесінің кейбір түрлерін жүзеге асыру арқылы көрінеді. Мысалы, сауда фирмасы, ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларды кейінге қалдырып төлеуге сата отырып, сатып алушымен қабылданған векселдерін төлеуге талап қояды. Одан әрі өзінің қаржылық мүмкіншілігін жақсарту үшін сауда фирмасы бұл қарыз міндеттемелерін коммерциялық банктерде ескереді. Банк пен сауда фирмасының арасында халыққа қажетті тауарлардың белгілі бір тізімін несиелендіру туралы келісімге отырады. Сатып алушы өзіне қажетті тауар бар екендігі туралы растайтын құжатты алып, сатып алу үшін несиелік келісімшартты рәсімдеу үшін банкке ұсынады.
Несие халыққа тауарлы формада және ақшалай формада берілуі мүмкін. Тауарлық форма халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда қолданылады, яғни бұл коммерциялық несие болып табылады. Ақшалай форма банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама түрде беріледі.
Несиелеу объектісі бойынша Қазақстанда тұтыну несиесі мыналарға: кезек күттірмейтін қажеттілік (шұғыл мұқтаж) несиесіне, ұзақ пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған несиеге және шаруашылықты ұйымдастырып, жүргізуге арналған несиеге бөлінеді.
Ссуданы беру кезінде басшылыққа алынатын маңызды өлшемге қарыз алушының төлем қабілеттілігі жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстан банктері тұтыну ссудасының екі түрін ұсынады:
oo Ағымдағы мақсаттарға (кезек күттірмейтін мұқтажға берілетін) арналған несие;
oo Капиталдық сипаттағы шығынға берілетін несие.
Кезек күттірмейтін қажеттілік несиесін (орта мерзімді несие) Халықтық банк дербес табыс көзі бар азаматтарға (оның ішінде, зейнеткерлерге де), олардың тұрғылықты жері бойынша бөлімшелері арқылы береді.
Мынаны айта кету керек, бүгінгі таңда осы несие бойынша мерзімі өткен берешектердің мөлшері күрт артып кетті. Оған мыналар себеп болды:
Жұмыссыздықтың өсуі;
Ай сайынғы төлемдердің артуы;
Кәсіпорын бухгалтерлерінің несиені өтеуге арналған төлемдерді аударудан бас тартуы.
Бұл өз кезегінде аталмыш ссуданы банктердің беруін шектейді.
Кезек күттірмейтін қажеттілікке арналған несиені коммерциялық банктер де біртіндеп бере бастады. Бұл өз несие ресурстарын қалыптастыру үшін жеке салымшылардың қаражатын тартудың негізгі тәсілі болып табылады.
Кейбір коммерциялық банктер өз акционерлеріне акциясымен және өзге де құнды қағаздармен қамтамасыз етілетін несиені ұсынатын болды. Несиенің мөлшері несие келісімшартының әрекет етуі және несиелеу мерзімі басталған сәттегі өз иесінің қолындағы акцияның нарықтық құнына қарай белгіленеді. Несиенің ең көп шамадағы мөлшері акцияның нарықтық құнының 85% - ын құрайды.
Тұтыну несиесінің екінші түрі - капиталдық шығындарға арналған несие (ұзақ мерзімді) - кезек күттірмейтін қажеттілікке арналған несиеден айрымашылығы - халықтан оны қалай пайдаланатыны жөнінде есеп беруді және банктен алынған соманың мақсатты бағыты туралы құжаттарды талап етеді.
Тұтыну несиесіне, сондай - ақ, ломбард та жатады. [3]
Ломбардтар (несиені) халыққа жеке пайдаланылатын және үйде тұтынылатын заттың кепілдігімен береді.
Ссуданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне, оның нарықтық құнына және ломбард белгілеген кепілдікті қамтамасыз етудің шегіне қарай анықталады.
Бүгінгі таңда, әсіресе, жекеше ломбардтар кеңінен тараған. Сол себепті де ломбард несиесінің проценттік мөлшерлемелері жоғары болып келеді. Тіпті банктік проценттің мөлшерлемелерінен асып түсетін кездері де болады. Бұл, сөз жоқ, осы несиенің ауқымына өз әсерін тигізбей қоймайды.
Тұтыну несиесіне тән қосымша сипаттамаларын айта кететін болсақ:
* Біріншіден, тұтыну несиелері халыққа беріледі, яғни жеке тұлғаларға;
* Екіншіден, банктік капиталға пайданың орта нормасын қалыптастыруға үлесін қоса отырып, тұтыну несиесі экономика секторы мен халық арасындағы капиталды қайта бөледі;
* Үшіншіден, тауарларды жүзеге асыру үрдісін жеделдетіп, олардың сатылымға арналған нарығын кеңейтеді;
* Төртіншіден, капиталдың жинақтау және шоғырлану үрдісін жеделдетеді;
* Бесіншіден, ақша және тауар айналысымен байланысты айналыстағы шығындардың қысқартылуын қамтамасыз етеді.
Экономикалық әдебиеттерде тұтыну несиесінің жеке белгілі бір жіктелуі берілмеген. Несиелендірудің басқа түрлері сияқты, тұтыну несиесін несиелендірудің объектілері мен субъектілері бойынша топтастыруға болады. Тұтыну несиелерінің объектілеріне тәуелділігіне байланысты несиелендірудің мақсаты мыналар болып табылады: баспананы сатып алу мен салу; шұғыл қажеттіліктерге несиелер; көлік және басқа тауарларды ұзақ мерзімге қолдануға сатып алуға, демалыс пен білімге баспананың күрделі жөндеу жұмыстары. Мақсаттық белгіленуі бойынша тұтыну несиесінің жіктелуіне тұрғын үй ипотекалық несиесін жеке белгілеп атап кетуге болады.
Кез келген экономикалық қатынастарда белгілі бір субъектілер - коммерциялық банктер де, сауда ұйымдары да, жеке тұлғалар да тараптар болып табылатындықтан, осы қатынастардың тараптарына байланысты мыналарды белгілеу керек:
Коммерциялық банктер беретін тұтыну ссудалары;
Банктік емес типтегі несиелік мекемелердің тұтыну несиелері (ломбардтар, жалға беру пунктері, өзара көмек кассалары, несиелік серіктестер, құрылыс қоғамдары, зейнетақы қорлары және т.б.);
Қарыз алушыларға өздері жұмыс істейтін тікелей кәсіпорындар мен ұйымдарда ұсынатын тұтыну несиелері.
Қарыздың қайтарымдылығын қамтамасыз ету мен несиелендіру барысында тәуекелді төмендету үшін банктер несие бойынша қамтамасыз етуді талап етеді. Осылайша, несиелерді осы параметрі бойынша да жіктеуге болады. Қамтамасыз етілуі бойынша ссудаларды қамтамасыз етілмеген (бланктік) және қамтамасыз етілген (кепілдікпен, кепілмен, сақтандырумен) болып ажыратылады. Банктің қамтамасыз етілуді талап ететуінің басты себебі - бұл қарыз алушының ссуданы уақытында және толығымен жаба алмай қалатын жағдайында шығындарды өтеу.
Клиенттің және тәуекелдің типіне байланысты әрбір белгілі бір жағдайда банктер өтеудің әр түрлі тәсілдерімен несиені бере алады: бір мезгілде төленетін несиелер, және жарнаны төлеу арқылы берілетін ссудалары. Төлемақының жарнасыз несиелері маңызды ерекшілікке ие: мұндай несиелерде ссуда мен пайыз бойынша қарызды өтеу бір мезгілде жүзеге асырылады.
Банктік конкуренция мен жеке клиенттер үшін таластың дамуымен байланысты банктер несие бойынша сыйақыны ұстап қалудың әр түрлі сызбаларын қолданады. Кейбір банктердің тұтыну несиесінің бағдарламасында оны ұсыну кезінде пайыздарды ұстап қалу несиелері кездеседі; негізгі қарызды өтеу кезінде пайыздарды төлеу несиесі; несиені қолданудың барлық ұзақтығы кезіндегі тең салымдардың пайызын төлеу несиелері (квартал сайын, жалты жылда бір рет, немесе арнайы белгіленген кесте бойынша).
Құралдардың айналым сипаты бойынша тұтыну несиелерін бір реттік және жаңартылатын (револьверлік, ролловерлік) деп бөлуге болады. Револьверлік несиелер тобына несие карталары бойынша клиенттерге ұсынатын несиелер немесе овердрафт формасында бірегей актив - пассив шоттары бойынша ұсынылатын несиелер жатады. Ролловерлік несиелер несие бойынша оны қалпына келтіру жолымен соңғы (кеш) кезеңге қалдыру арқылы несие келісімшартының мерзімін ұзартумен байланысты. Мұндай несиелер шетелдерде кең дамыған, бірақ отандық тәжірибеде әлі де дамымай отыр.

Беру ұзақтығы бойынша:
# Қысқа мерзімді;
# Ұзақ мерзімді.
Беру формасы бойынша:
# Тауарлы несие;
# Ақшалай несие.
Қамтамасыз етілуі бойынша:
# Қамтамасыз етілмеген (бланктік);
# Қамтамасыз етілген (кепілдікпен).

Беру тәсілі бойынша:
# Тура;
# Жанама.
Ұйымдастырылу тәсілі бойынша:
# Ұйымдастырылған
Тұтыну несиесі

Құралдардың айналым сипаты бойынша:
# Бір реттік;
# Жаңартылатын.
Өтеу тәсілі бойынша:
# Өтелетін;
# Бірте - бірте;
# ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.