Ғ. Мүсірепов
Кіріспе
1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі
2. Зерттеу нысаны
3. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
4. Диплом жұмысының дереккөздері
5. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
6. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы
7. Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
8. «ҚАЗАҚ СОЛДАТЫНДАҒЫ» ДӘУІР ШЫНДЫҒЫНЫҢ КӨРІНІСІ
9. «ОЯНҒАН ӨЛКЕДЕГІ» КЕЗЕҢДІК ТАҚЫРЫП ПЕН ТАНЫМ
10. Туындының әдеби сындағы бағасы
11. «ЖАТ ҚОЛЫНДАҒЫ» ОҚИҒАЛАР СУРЕТТЕЛУІНІҢ ШЕБЕРЛІГІ
12. «Жат қолынданың» әдеби сындағы құндылығы
13. «ҰЛПАН» РОМАНЫНЫҢ ТАРИХИ − ӘДЕБИ ОРНЫ
14. ҚОРЫТЫНДЫ
1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі
2. Зерттеу нысаны
3. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
4. Диплом жұмысының дереккөздері
5. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
6. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы
7. Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
8. «ҚАЗАҚ СОЛДАТЫНДАҒЫ» ДӘУІР ШЫНДЫҒЫНЫҢ КӨРІНІСІ
9. «ОЯНҒАН ӨЛКЕДЕГІ» КЕЗЕҢДІК ТАҚЫРЫП ПЕН ТАНЫМ
10. Туындының әдеби сындағы бағасы
11. «ЖАТ ҚОЛЫНДАҒЫ» ОҚИҒАЛАР СУРЕТТЕЛУІНІҢ ШЕБЕРЛІГІ
12. «Жат қолынданың» әдеби сындағы құндылығы
13. «ҰЛПАН» РОМАНЫНЫҢ ТАРИХИ − ӘДЕБИ ОРНЫ
14. ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи шындық - өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақты құбылыстар, болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Тарихтың, халық өмірінің шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің сипаты танылады. Алайда, әдеби шығармадағы тарихи шындық - көркемдік бейнелеу тәсілі мен өмір шындығы, яғни , көркемдік шындық. Тарихи шығармада өмірде болған оқиғалармен қатар ойдан шығарылған жайлар аз болмайды, тарихи тұлғалармен бірге көркем қиялдан туған кейіпкерлер араласып жүреді. Мәселе шындап келгенде оқиғаның, кейіпкердің өмірде болған не болмағанында емес. Шығарманың барлық мазмұны, оқиғалары, кейіпкерлері көркем ой көрігінен өтіп жинақталып, өзгеше бейнелілік сипат алып шығатындығында. Әрине, тарихи шығармада айтылмақ оқиғаның өзегі негізінен өмірде болған оқиғалардың аясында алынбақ. Сондықтан жазушы маңызды тарихи жайларды, көптеген нақтылы деректерді анық білу қажет. Ол қанша суреттеулерге барса да тарихи шындықты аттап өтіп, бұрмалауға хақысы жоқ. Өткен дәуір қалай суреттелмесін, бәрібір сол кездің өз болмысын білдіруі керек. Шындыққа сай нанымды шығуы тиіс. Бұл үшін тарихи дерек көздеріне сүйену шарт. Сонда ғана бұрынғы қоғам өмірі, халық тұрмысы өз қалпында сенімді бейнеленбек.Қоғамның даму процесі, саяси таптар мен топтар, кейіпкерлердің мінезі, іс-әрекеті өз уақытының қалпына орай алыну керек. Осының бәрі суреткерлікпен жанды түрде көркем бейнеленіп берілсе, тарихи шындықтың әсері, оқырманға берер танымдық мәні арта түседі. Тарихи шындықты әдебиетте көрсету әдістері, тәсілдері бірте-бірте қалыптасып, өрістеп келеді. Орыс әдебиетінде бұл саладағы шоқтығы биік шығармалар - А.С.Пушкиннің «Борис Годунов» атты драмасы, ал көркем проза саласында Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» атты роман -эпопеясы. Қазақ әдебиетіндегі үздік тарихи туынды – М. Әуезовтің роман-эпопеясы – «Абай жолы», І.Есенберлиннің «Көшпенділерін» де танымдық мәні үлкен әдеби туындылар қатарында атаған жөн. Тарихи жанр қазақ әдебиетінде соңғы кезеңдерде елеулі жетістіктерге жете алды дей аламыз.
Қазақ әдебиетіндегі «Алыптар тобы» санатындағы қаламгерлердің бірі Ғ. Мүсірепов – өзіндік дәстүр қалыптастырған ірі суреткер. Айтулы қаламгердің көркем туындылары бірқатар зерттеу жұмыстарына арқау болды. Олардың ішінде жазушы шығармаларындағы көркемдік шеберлік, тілі мен стилі, идеялық мазмұны сияқты мәселелер молынан қамтылды. «Қазақ солдаты», «Оянған өлке», «Жат қолында», Ұлпан» романдарындағы тарихи таным және бұл мәселенің әдеби сында бағалануы аясында қарастырылуы әдебиеттану ғылымы тұрғысынан аса
Қазақ әдебиетіндегі «Алыптар тобы» санатындағы қаламгерлердің бірі Ғ. Мүсірепов – өзіндік дәстүр қалыптастырған ірі суреткер. Айтулы қаламгердің көркем туындылары бірқатар зерттеу жұмыстарына арқау болды. Олардың ішінде жазушы шығармаларындағы көркемдік шеберлік, тілі мен стилі, идеялық мазмұны сияқты мәселелер молынан қамтылды. «Қазақ солдаты», «Оянған өлке», «Жат қолында», Ұлпан» романдарындағы тарихи таным және бұл мәселенің әдеби сында бағалануы аясында қарастырылуы әдебиеттану ғылымы тұрғысынан аса
1.ҚұттыбаевҚ.Шындық және шығарма. – Алматы:Қазмемкөркемәдеббас, 1959. – 250 б.
2. Бекбергенов М. Ғабит Мүсiреповтiң прозасы. – Алматы:Рауан, 1990. – 151 б.
3. Молдағалиев Ж. Ғ.Мүсiрепов – халық жазушысы. – Алматы: Мектеп, 1982. – 150 б.
4. Оспанов А. Ғ.Мүсiреповтiң «Қазақ солдаты» романының творчестволық тарихы: / Филолог.ғыл.канд. атағын алу үшін дайындаған автореферат.-Алматы,1993.-26 б.
5. Ғабдуллин Н.Ғ. Мүсiрепов – драматург. – Алматы: Мектеп, 1982. – 192 б.
6. Әдiбаев Х. Талант, талғам, тағдыр.- Алматы:Мектеп, 1971. – 256 б.
7. Ашимханова С. Мир Габита Мусрепова. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 520 б.
8. Қаратаев М. Шеберлiк шыңына. – Алматы: Мектеп, 1963. – 326 б.
9. Нұртазин Т. Уақыт және қаламгер. I кiтап, – Алматы: Мектеп, 1973. – 200 б.
10. Нұрғалиев Р.Жеті томдық шығармалар жинағының ІІ томы. – Астана: Фолиант, 2005. – 469 б.
11. Атымов М. Қазақ романының поэтикасы.- Алматы: Ғылым, 1975. – 310 б.
12. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы:Ана тілі, 1996. – 336 б.
13. Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. – Алматы: Ана тілі, 1990. – 300 б.
14. Базарбаев М. Әдебиет және дәуiр. – Алматы: Ғылым, 1960. – 310 б.
15. Мүсрепов Ғ. Оянған өлке. Таңдамалы. Екiншi, үшінші томдар, – Алматы:Жазушы. 1980. – 584 б.
16. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Жазушы, 1959. – 355 б.
17. Мүсiрепов Ғ. Ой-сезiм сәттерi. – Алматы: Жалын, 1996. – 144 б.
18. Мүсрепов Ғ. Заман және әдебиет. – Алматы: Жазушы, 1982. – 152 б.
19. Қаратаев М., Сариев Ш. Сұхбат // Жұлдыз, 1986, №1.
20. Қирабаев С. Алыптар тобының соңы // Заман-Қазақстан, 1998, 11 желтоқсан.
21. Молдағалиев Ж. Көркемдiк кiлтi – шеберлiк. – Алматы: Жазушы, 1985. – 120 б.
22. Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Ерлiк пен еңбек дастаны. – Алматы: Жазушы, 1984. – 150 б.
23.Қирабаев С. Ғабең романдары – рухани мәдениеттің озық үлгісі// Егемен Қазақстан, 2002, 26 сәуір.
24.Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры.- Астана: Күлтегін, 2002. – 528 б.
25. Мүсiрепов Ғ. Ғажап iске таңданудан жалықпан // Қазақ әдебиетi, 1972, 27 октябрь.
26. Бисенова Ғ. Жомарт жүрек жылуы // Жалын, 1987, №1, Б.25-29
27. Мүсiрепов Ғ. Жат қолында. Роман, – Алматы:Жазушы, - 460 б.
28. Елеукенов Ш. // Жалын, 1987, №1, Б.15-16
29. Базарбаев М. Ғабит Махмұдұлы жайында есте қалғандар // Жалын, 1998, № 9-10, Б.172-189
30. Бисенғали З.Ғ. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. – Алматы:Қазақ университеті, 1997. – 268 б.
31. Ахметов З.,Шаңбаев Т. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. /Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. –Алматы:Ана тілі, 1996. – 240 б.
32. Бекбергенов М. Сөз зергері. – Алматы: Жазушы,1967. – 132 б.
33. Бердібаев Р.Роман және заман. – Алматы: Жазушы,1967. – 280 б.
34.Жұмабеков С. Ғабит Мүсірепов. – Алматы: Мектеп, 1989. – 120 б.
35.Көкейкесті әдебиеттану / Құрастырып, баспаға әзірлеген Р.Н.Нұрғали. 2 кітап.–Астана:Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ , 2002. – 352 б.
36. Қайырбеков Ғ. Елтінжал. –Алматы:Өнер, 1990. – 224 б.
37. Құлыбекова Ж. Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке», «Жат қолында» романдары: аударылуы, әдеби сында бағалануы. / Филолог.ғыл.канд. атағын алу үшін дайындаған автореферат.-Астана,2004.-28 б.
38. Мүсірепов Ғ. Күнделік. –Алматы: Ана тілі, 1997. –288 б.
39. С.Мұқанов пен Ғ.Мүсірепов – қазақ әдебиетінің классиктері. – Алматы, 2002. – 168 б.
40. Ысқақұлы Д. Сын сымбаты. – Алматы:ҚАЗақпарат, 2000. – 208 б.
2. Бекбергенов М. Ғабит Мүсiреповтiң прозасы. – Алматы:Рауан, 1990. – 151 б.
3. Молдағалиев Ж. Ғ.Мүсiрепов – халық жазушысы. – Алматы: Мектеп, 1982. – 150 б.
4. Оспанов А. Ғ.Мүсiреповтiң «Қазақ солдаты» романының творчестволық тарихы: / Филолог.ғыл.канд. атағын алу үшін дайындаған автореферат.-Алматы,1993.-26 б.
5. Ғабдуллин Н.Ғ. Мүсiрепов – драматург. – Алматы: Мектеп, 1982. – 192 б.
6. Әдiбаев Х. Талант, талғам, тағдыр.- Алматы:Мектеп, 1971. – 256 б.
7. Ашимханова С. Мир Габита Мусрепова. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 520 б.
8. Қаратаев М. Шеберлiк шыңына. – Алматы: Мектеп, 1963. – 326 б.
9. Нұртазин Т. Уақыт және қаламгер. I кiтап, – Алматы: Мектеп, 1973. – 200 б.
10. Нұрғалиев Р.Жеті томдық шығармалар жинағының ІІ томы. – Астана: Фолиант, 2005. – 469 б.
11. Атымов М. Қазақ романының поэтикасы.- Алматы: Ғылым, 1975. – 310 б.
12. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы:Ана тілі, 1996. – 336 б.
13. Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. – Алматы: Ана тілі, 1990. – 300 б.
14. Базарбаев М. Әдебиет және дәуiр. – Алматы: Ғылым, 1960. – 310 б.
15. Мүсрепов Ғ. Оянған өлке. Таңдамалы. Екiншi, үшінші томдар, – Алматы:Жазушы. 1980. – 584 б.
16. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Жазушы, 1959. – 355 б.
17. Мүсiрепов Ғ. Ой-сезiм сәттерi. – Алматы: Жалын, 1996. – 144 б.
18. Мүсрепов Ғ. Заман және әдебиет. – Алматы: Жазушы, 1982. – 152 б.
19. Қаратаев М., Сариев Ш. Сұхбат // Жұлдыз, 1986, №1.
20. Қирабаев С. Алыптар тобының соңы // Заман-Қазақстан, 1998, 11 желтоқсан.
21. Молдағалиев Ж. Көркемдiк кiлтi – шеберлiк. – Алматы: Жазушы, 1985. – 120 б.
22. Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Ерлiк пен еңбек дастаны. – Алматы: Жазушы, 1984. – 150 б.
23.Қирабаев С. Ғабең романдары – рухани мәдениеттің озық үлгісі// Егемен Қазақстан, 2002, 26 сәуір.
24.Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры.- Астана: Күлтегін, 2002. – 528 б.
25. Мүсiрепов Ғ. Ғажап iске таңданудан жалықпан // Қазақ әдебиетi, 1972, 27 октябрь.
26. Бисенова Ғ. Жомарт жүрек жылуы // Жалын, 1987, №1, Б.25-29
27. Мүсiрепов Ғ. Жат қолында. Роман, – Алматы:Жазушы, - 460 б.
28. Елеукенов Ш. // Жалын, 1987, №1, Б.15-16
29. Базарбаев М. Ғабит Махмұдұлы жайында есте қалғандар // Жалын, 1998, № 9-10, Б.172-189
30. Бисенғали З.Ғ. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. – Алматы:Қазақ университеті, 1997. – 268 б.
31. Ахметов З.,Шаңбаев Т. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. /Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. –Алматы:Ана тілі, 1996. – 240 б.
32. Бекбергенов М. Сөз зергері. – Алматы: Жазушы,1967. – 132 б.
33. Бердібаев Р.Роман және заман. – Алматы: Жазушы,1967. – 280 б.
34.Жұмабеков С. Ғабит Мүсірепов. – Алматы: Мектеп, 1989. – 120 б.
35.Көкейкесті әдебиеттану / Құрастырып, баспаға әзірлеген Р.Н.Нұрғали. 2 кітап.–Астана:Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ , 2002. – 352 б.
36. Қайырбеков Ғ. Елтінжал. –Алматы:Өнер, 1990. – 224 б.
37. Құлыбекова Ж. Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке», «Жат қолында» романдары: аударылуы, әдеби сында бағалануы. / Филолог.ғыл.канд. атағын алу үшін дайындаған автореферат.-Астана,2004.-28 б.
38. Мүсірепов Ғ. Күнделік. –Алматы: Ана тілі, 1997. –288 б.
39. С.Мұқанов пен Ғ.Мүсірепов – қазақ әдебиетінің классиктері. – Алматы, 2002. – 168 б.
40. Ысқақұлы Д. Сын сымбаты. – Алматы:ҚАЗақпарат, 2000. – 208 б.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи шындық - өмір шындығының тарихи
тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық
өмірдегі нақты құбылыстар, болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау
болады. Тарихтың, халық өмірінің шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің
сипаты танылады. Алайда, әдеби шығармадағы тарихи шындық - көркемдік
бейнелеу тәсілі мен өмір шындығы, яғни , көркемдік шындық. Тарихи шығармада
өмірде болған оқиғалармен қатар ойдан шығарылған жайлар аз болмайды,
тарихи тұлғалармен бірге көркем қиялдан туған кейіпкерлер араласып жүреді.
Мәселе шындап келгенде оқиғаның, кейіпкердің өмірде болған не болмағанында
емес. Шығарманың барлық мазмұны, оқиғалары, кейіпкерлері көркем ой
көрігінен өтіп жинақталып, өзгеше бейнелілік сипат алып шығатындығында.
Әрине, тарихи шығармада айтылмақ оқиғаның өзегі негізінен өмірде болған
оқиғалардың аясында алынбақ. Сондықтан жазушы маңызды тарихи жайларды,
көптеген нақтылы деректерді анық білу қажет. Ол қанша суреттеулерге барса
да тарихи шындықты аттап өтіп, бұрмалауға хақысы жоқ. Өткен дәуір қалай
суреттелмесін, бәрібір сол кездің өз болмысын білдіруі керек. Шындыққа сай
нанымды шығуы тиіс. Бұл үшін тарихи дерек көздеріне сүйену шарт. Сонда ғана
бұрынғы қоғам өмірі, халық тұрмысы өз қалпында сенімді бейнеленбек.Қоғамның
даму процесі, саяси таптар мен топтар, кейіпкерлердің мінезі, іс-әрекеті өз
уақытының қалпына орай алыну керек. Осының бәрі суреткерлікпен жанды түрде
көркем бейнеленіп берілсе, тарихи шындықтың әсері, оқырманға берер танымдық
мәні арта түседі. Тарихи шындықты әдебиетте көрсету әдістері, тәсілдері
бірте-бірте қалыптасып, өрістеп келеді. Орыс әдебиетінде бұл саладағы
шоқтығы биік шығармалар - А.С.Пушкиннің Борис Годунов атты драмасы, ал
көркем проза саласында Л.Толстойдың Соғыс және бейбітшілік атты роман
-эпопеясы. Қазақ әдебиетіндегі үздік тарихи туынды – М. Әуезовтің роман-
эпопеясы – Абай жолы, І.Есенберлиннің Көшпенділерін де танымдық мәні
үлкен әдеби туындылар қатарында атаған жөн. Тарихи жанр қазақ әдебиетінде
соңғы кезеңдерде елеулі жетістіктерге жете алды дей аламыз.
Қазақ әдебиетіндегі Алыптар тобы санатындағы қаламгерлердің бірі Ғ.
Мүсірепов – өзіндік дәстүр қалыптастырған ірі суреткер. Айтулы қаламгердің
көркем туындылары бірқатар зерттеу жұмыстарына арқау болды. Олардың ішінде
жазушы шығармаларындағы көркемдік шеберлік, тілі мен стилі, идеялық мазмұны
сияқты мәселелер молынан қамтылды. Қазақ солдаты, Оянған өлке, Жат
қолында, Ұлпан романдарындағы тарихи таным және бұл мәселенің әдеби сында
бағалануы аясында қарастырылуы әдебиеттану ғылымы тұрғысынан аса қажеттігін
ескеріп, осы өзекті мәселелерді өз жұмысымызға басты нысана еттік. Қазақ
солдаты, Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарының жазылу
тәжірибесіне тоқталғанда, жазушының материал жинауы, оны жүйеге түсіруі,
сұрыптауы туралы мәселелер басты назарға алынды. Суреткердің аталмыш
романдары оның іздену, тәжірибе жинақтау, өсу, кемелдену жолын, әдеби стилі
мен шығармашылық шеберлігінің қалыптасуын барынша таныта алады. Белгілі бір
мерзімнен кейін туындының шығармашылық көркемдік сыр-сипаты ашыла түсетіні
де бар.Бұл жерде жазушының тақырып таңдауы, оны көркем дүниеге
айналдырудағы әдіс-тәсілдері, шығармашылық процесі, Қазақ солдаты,
Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарының өмірлік деректері және
оларды сұрыптап ала білу мәселесі, қаламгерлік тәжірибесі, шығарманың
көркемдік-эстетикалық жүйесі, әдеби сында бағалануы басты назарға алынып,
зерттеу талаптары тұрғысынан қарастырылды. Зерттеліп отырған тақырыптың
өзектілігі осындай маңызды және өте қажетті, қазақ әдебиеті тарихында
өзіндік орны бар, шығармашылық процесі қызықты болып табылатын мәселелерді
қамтуымен сипатталады.
Зерттеу нысаны. Ғ. Мүсіреповтің Қазақ солдаты, Оянған өлке, Жат
қолында, Ұлпан романдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ғ. Мүсіреповтің Қазақ
солдаты, Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарында орын алған
тарихи таным мәселесінің көрінуін жан-жақты қарастыру, баға беру,
салыстырмалы түрде зерттеу жүргізу.
Бұл туындылардағы көркем бейнелердің прототиптері, оқиғалардың дерек
көздері, тартыстардың тарихи-әлеуметтік негіздері ашылады. Осы мақсатты
жүзеге асыру үшін белгіленетін міндеттер:
- жазушының шығармашылық жоспарларын, туындылардың алғашқы
жобаларын, тұңғыш нұсқаларын роман мәтіндерімен салыстыра
зерттеу;
- романдарды жазу барысында ұстанған идеялық бағыт-бағдарды
саралай отырып, оны жүзеге асырудағы қаламгердің көркемдік-
тілдік шеберлігін айқындау;
- әдеби сында, ғылымда берілген бағалар, көзқарас-пікірлердің
мәні мен маңызын анықтау, әр жылдарда айтылған сын-пікірлердің
өзектілерін саралау, соған сәйкес тұжырымдар мен қорытындылар
жасау.
Диплом жұмысының дереккөздері. Ғ. Мүсіреповтің шығармашылығы қазақ
әдебиеттануында кең тұрғыда қарастырылғанын айтуымыз керек. Қ. Құттыбаев
[1], М. Бекбергенов [2], Ж. Молдағалиев [3], А. Оспанов [4], жазушы
прозасын зерттеуді арнайы нысан етсе, Н. Ғабдуллин [5] Ғ.Мүсірепов
драматургиясын ғылыми тұрғыдан талдады. Х. Әдібаев [6] көлемді
монографиялық еңбек жазса, С. Әшімханова [7] жазушының шығармашылығы жайлы
орыс тілінде докторлық диссертация қорғаған. Мұның үстіне, қазақ прозасы,
қазақ романдары туралы жазылған М. Қаратаев [8], Т. Нұртазин [9], Р.
Нұрғали [10], М. Атымов [11], Б. Майтанов [12], Б. Шалабаев [13], М.
Базарбаев [14] еңбектерінде Ғ. Мүсірепов романдарының, прозасының әр түрлі
мәселелері әдеби даму арқауында сөз болады.Аталған еңбектерде Ғ. Мүсірепов
шығармашылығы әр қырынан – қаламгердің стильдік ерекшеліктері, мінез жасау
мен сюжет құрудағы шеберлігі, өмір шындығын шынайы бере білуі, оқиғаларды
іріктеуі, тіл байлығы тұрғысынан сөз етіліп, ғылыми талдаулар жасалып,
қорытындылар айтылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғ. Мүсіреповтің Қазақ солдаты,
Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарының жазылу тәжірибесін
негізге ала отырып, қаламгердің шынайы тарихи ақиқатты суреткерлікпен
іріктеп алып, оны көркем бейне жасауға пайдалана білуі, өмірлік шындық пен
көркемдік шындықтың арақатынастарын құра білу принциптері шеберлік
сапасынан бағамдалды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелерін қазақ
әдебиеті тарихын орта және жоғары оқу орындарында оқытуда, элективті
Ғабиттану пәніне қосымша материалдар ретінде тиімді түрде қолдануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
– Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты, Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан,
Оянған өлке, Жат қолында романдарын жазуға үлкен дайындықпен, мол
ізденістермен, тәжірибе жинақтаумен келген;
– Cөз зергерінің аталмыш романдары – тарихи кезең шындығын эпикалық
түрде таныта алған маңызды туындылар;
– Әдеби сында орныққан пікірлер, негізінен Ғ.Мүсірепов романдарының
тілдік құнарын, композициялық құрылымын, кейіпкерлер жүйесін, тарихи шындық
пен көркемдік шешім мәселесін нысанаға ала отырып, қаламгер шеберлігі
туралы маңызды тұжырымдар жасайды, осы ретте қаламгер өз туындыларында орын
алған тарихи таным мәселесін орайлы түрде қолдана алған.
Зерттеу әдістері. Жұмыста тарихи-салыстырмалы, типологиялық,
проблемалық, сипаттамалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі төрт тараудан,
бірнеше тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ҚАЗАҚ СОЛДАТЫНДАҒЫ ДӘУІР ШЫНДЫҒЫНЫҢ КӨРІНІСІ
Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған күрделі шығармалардың бірі -
Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты романы. Бұл роман қазақ кеңес әдебиетінде
кеңес халқының неміс-фашист басқыншыларына қарсы қаһармандық күресін
көрсетуді мақсат еткен тұңғыш көлемді шығарма болып табылады. Әдебиетімізде
Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған, кеңес жауынгерлерінің майдандағы
ерлігін, халқымыздың тылдағы жанқиярлық еңбегін суреттеуге бағышталған
көркем шығармалар, соғыс жылдарында да, соғыстан кейінгі уақытта да аз
жазылған жоқ [2,54 б.].
Солардың ішінде Ғ.Мүсіреповтің 1945 жылы, соғыстың соңғы жылы шыққан
Қазақ батыры атты повесінің орны ерекше. Бұл повесть өзінің көркемдік
сапасы жағынан болса да, әскери шындықты мол қамти, оны жинақтай баяндауы
жағынан болса да, Отан соғысының майданында ерлік көрсетіп жүрген
жауынгерлердің іс-әрекет, мінез-құлықтарын көркем бейнелеуі жағынан да
қазақ прозасына қосылған соны құбылыс еді. Кейіннен романға айналған бұл
шығарма оқырман назарын осындай жаңашылдығымен аударған болатын [2,54 б.].
Қазақ батыры повесінің кезінде жұртшылық көрсеткен бірсыпыра
кемшіліктері Қазақ солдаты романында түзетілгені белгілі. Повесть пен
романның арасында бірсыпыра сапалық айырмашылықтар ұшырасады. Соларды
жинақтап, түйіндеп айтқанда, төмендегілерді көрген болар едік. Мұндай
салыстыру жазушының шығармасының соңғы нұсқасының алғашқыдан қаншалық
өзгергенін, творчестволық ізденісін түсіну үшін қажет [2,54 б.].
Қазақ батырының бойындағы бір олқылық - қаһармандардың іс-әрекетіне
жеткілікті дәлелдеме жасалмағандығында, қайсыбір жағдайда суреттеулердің
нанымсыздық тудыратындығында еді. Бұл көркем шығарма үшін анау-мынау
кемшілік емес. Шығарманың оқушыны сендіруі үшін кейіпкерлердің әрбір
әрекеті табиғи, шыншыл баяндалуға тиіс. Көркем шығарма объективтік өмірдің
анық суретін түсіргенде ғана танытқыштық, тәрбиешілік мәнге ие болмақ.
Ғ.Мүсіреповтің Қазақ батыры повесінде жасанды ситуацияға құрылған іс-
әрекеттер аз кездеспейтін. Солардың бәрі қосылып келгенде, шығарманың
шыншылдық қуатын кемітетін еді. Мәселен, кеңес жауынгерлері майдан шебінде
мына сияқтанған нанымсыз әрекеттер үстінде көрінеді:
Біз беске бөлініп, бес күзетшінің аяғының астынан жорғалап өтіп,
қалаға кіріп кеткенде, өріп жүрген көп күзетшінің бір де бірі сезген жоқ
[15,103 б.].
Гүрің-гүрің сөйлеген дыбыс жақындап еді, серейген үш неміс екен. Бас
салып үндерін шығармай байлап алдық [15,105 б.].
...Біз неміс солдатынша киініп алып еркінше араладық.
Неміс солдаттары тамақ ішуге кіріскенде, біз де қарнымыз ашқанын
білдік. Ушаковты неміс лейтенанты етіп, өзім жабайы солдаты болып, тамақ
алып жатқан кезекке мен де тұра қалдым. Неміс солдаттары сүйекке таласатын
иттей, біріне-бірі ар-ұр, баж-бұж сөйлесіп, арсылдасып тұр. Біреуімен
ұрсысып қалам ба деп, менде зәре жоқ. Бірақ өзара келісіміміз бойынша
тісім ауырған болып тұра бердім. Менің кезегім келгенде мен бір қате
жасадым-ау деймін, аспазшы маған қарап бірдеме деп қалды... Уәде бойынша
сап ете түскен офицер Ушаков - швейген, шветцер! - деді. Ол - оттамай,
жөнелт! - деген сөз еді... Тамақтанып алып штабқа қайттық [15,106 б.].
Төбеге қарай жер баспалдақпен үш неміс офицері шығып барады. Алдымда
екі миномет атып тұр. Тырмысып тоқтай қалып, ақ шапанды сыпырып тастап,
иығым жарқыраған неміс офицері болып, үш офицердің артынан, аяғымды саспай
басып, мен көтеріле бердім.
Мен төбеге шыққанда, менің ізіммен төбеден ойға қарай құлай берген
қуғыншымды да көрдім. Ақ шапанды қайта кие салып, оның көтерілген ізімен
мен де кейін қарай сызып бердім [15,110 б.].
Бұл суреттемелерде жеңілдік, жадағайлық, жасандылық бар екендігі
әркімге де аян болса керек. Жазушы өмір материалынан көркемдік шындық
тудырудың заңдылықтарын бұл тұста жете ескере бермеген. Көптеген
оқиғалардың ішінен типтік оқиғалар да таңдау қажеттігі кейбір тұста ұмыт
қалғандығы сезіледі. Тек қана оқиғаның сырттай қызықтығын қуалау көп
жағдайда характердің шыншылдығына нұқсан келтіретіндігі мәлім.
Орыстың атақты жазушысы А.Н.Толстой көркем сөз құдіретінің сырын
жинақтау үшін көркемөнер фактінің санын көбейтіп көрсетуге тырыспайды.
Көркемөнер сол көп фактілердің ішіндегі ең характерлі дегендерін ғана
іздестіруге тырысады деген пікірінде айқын түсіндірген.
Бұл - аса терең тұжырым. Жауынгердің майдандағы сан түрлі ерлігін
санамалап көрсете беру оның образын толық ашқандық емес, шеберлікке
байланысты кейіпкер бейнесі бір немесе бірнеше әрекетпен-ақ ашыла түседі.
Ғ.Мүсірепов повестің бас кейіпкері Қайырғалидың ерлік санын тым көбейтіп
жібереді де жоғарыда айтқандай жасандылықтарға барған [2,55 б.].
Міне, осы айтылған олқылықтарды жазушы Қазақ солдаты романында
болдырмауға талаптанған. Романда повеспен салыстырғанда көптеген көркемдік
жетістіктер бар. Бұрынғы кейбір басы артық эпизодтар мүлде алынып
тасталған. Оның есесіне характерлерді толықтыруға септігі тиетін
суреттемелерді енгізген. Жаңадан қосылған оқиғалардың бірі - Севастополь
маңында болған бір соғыстың жайы. Осы соғыста кеңес әскерлері де, жау жағы
да бірін-бірі жеңе алмай көп арпалысады. Соғыстың бір толас тұсында Қайрош
Сарталиевтың қарауындағы жауынгерлер өзара қызғылықты әңгімелер айтады. Осы
тұста олардың мінез-құлқы, арман-мақсаты ашыла түседі [2,55 б.].
Қазақ солдаты романында кейіпкерлерді психологиялық мінездеу толыға,
тереңдей түскен. Әр қаһарманның өткен-кеткенінен хабардар болып қана
қоймаймыз, олардың нақтылы жанды бейнесі әрдайым көз алдымызда тұрады.
Мәселен, Володя Толстовтың көңіл күйі мынадай бір оқиға тұсында айқын
көрінеді - Новороссийскіні жаудан азат еткенде, Володя Толстов қаланың шет
жағындағы өзінің үйін көрмекке барып, тас-талқан болып қираған тас үйінің
орнын ғана көреді. Ол өзінің ет жақындарының өлі-тірісін де білмейді.
Сағынып көрген үйінің мына түрін көргенде, Володя Толстов қатты мұңға
батады. Қаһарманның осы тұстағы көңіл күйі шындыққа жанасымды суреттелген.
Ғ. Мүсірепов романында оқиғаларды екшеп, іріктей түскен. Олардың
ішінен характерлердің мінез ерекшелігін танытатын түйін, ситуацияларды
таңдай білген, Қайырғалидың да, Вася Гришиннің де, Самед
Абдуллаевтың да, Петр Ушаковтың да тұлғаларын танытарлық психологиялық
сәттер мол. Кейіпкерлердің іс-әрекетін сырттай суреттеп қоймай, олардың ой-
толғанысын, ішкі жан-дүниесін бере білуі де - суреткерлік табыс.
Қайырғалидың қалтасына анасының хатын салып жүріп, сағынышпен қайта-қайта
оқитындығы да өз орнында қажетті деталь болып табылады. Ол майданда
жүргенде бір сәт те өзінің елін, туған шешесін есінен шығармайды.
Қаһарманның даралық бейнесі, адамдық келбеті осы сияқты әр қырынан, әр
жағдайда көрінуі арқасында толысып шығады [2,56 б.].
Шығарма кейіпкерлерінің басына тән ерекшеліктер белгілі оқиғалар
үстінде анықталады. Романда тек қана Қайырғали мен Ақботаның, Шеген мен
Қайырғалидың арасындағы қатынастар ғана емес, бұдан басқа да көптеген
сюжеттік желілер тартылып отырады. Бір мезгіл Семен Зонинмен Нинаның
арасындағы жайлар сөз болады. Сондай-ақ Василий Гришин, Володя Толстов,
Мирошник, Самед Абдуллаев сияқты кейіпкерлердің бастарында да түрлі-түрлі
қызғылықты жайттар кездесіп отырады. Сонымен Қазақ солдаты романының
оқиғалық жағы да, характерлерін мінездеу жағы да тарихи шындық тұрғысынан
саралана, нақтылана түскен.
Қазақ солдаты романының композициялық құрылысы өзгеше шебер
сомдалған. Мұнда негізгі мәселе – кеңес заманында туып-өскен адамның өсу,
жетілу жолы тарихи шындық жағдайында басты әңгіме болып баяндалады.
Майдандағы ерліктері үстінде ол жас адамның мінездік, азаматтық қалыптасуы
арта береді. Романда көлденең бұрып әкелетін, негізгі идеядан жырақтататын
қосалқы желілі әңгіме жоқтың қасы. Барлық оқиға, сурет бояулары белгілі
нысанаға тиіп жатыр. Өмірдің объективтік ағысы да, геройлардың өсу жолы да
табиғи үйлесімді өрбиді [2,57 б.].
Ғ.Мүсірепов өзінің повесінде Қайырғалиды көбінше барлаушы ретінде
көрсеткені мәлім. Оның көптеген іс-әрекеттері бірін-бірі қайталағандай
сезілетіні де осыған байланысты еді. Шығарманың жаңа нұсқасында ондай
қайталаулар кездеспейді. Тіпті бұл екі шығарманың аяқталу тұсы да бір-
біріне ұқсамайды. Шығарманың алғашқы нұсқасына Қайырғали басқарған бір топ
жауынгерлердің Керчь бұғазында адам таңғалғандай ерлік көрсетіп, Кеңес
Одағының Батыры атағын алғаннан кейінгі істері де айтыла беретін. Ал
романның аяқталуы басқаша [2, 58 б.].
Ғ.Мүсірепов романының жоғары көркемдік сапаға ие болуына
шығарманың алғашқы нұсқасына айтылған сындардың да ықпалы тигені анық.
1946 жылғы бір мақаласымен белгілі сыншы-ғалым Е.Ысмайылов повестің
көптеген жетістігі мен кемшілігін алдымен атап көрсетушілердің қатарында
болды. Негізінен қайтадан жазылған Қазақ солдаты романы жарыққа шыққанға
дейін біздің ұлттық әдебиетімізде тарихи таным тұрғысын бұл орайда
суреттейтін ірі туынды туған жоқ еді. Майдан өмірін кең қамтып суреттейтін
көлемді романдар мен повестер (Ә.Нұрпейісовтің Курляндия, Т.Ахтановтың
Қаһарлы күндер, Қ.Исабаевтың Бетпе-бет романдары, Ә.Әбішевтің Саржан,
С.Бақбергеновтің Талғат повестері, Б.Момышұлының офицерлік жазбалары
т.б.) соғыстан кейінгі, бертінгі жылдарда туған туындылар.
Қазақ солдаты романы біздің ұлттық әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл
кеңестік әдебиеттің табысынан саналған, қалың оқушыларды қуантқан құнды
көркем еңбек болды. Бұл роман автордың кеңес әдебиетінің тарихи тақырып
–Ұлы Отан соғысы өмірін суреттейтін үздік шығармаларынан үйренуі
нәтижесінде, әдебиетте батыр тұлғаларын жасаудың тамаша үлгілерін, дәстүрін
бойға терең сіңіру нәтижесінде туды [2,58 б.].
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың туысқандық
достығы, бауырмалдығы майдан жолының қилы-қияңы үстінде терең ашылып
көрініп отырады. Шығарманың бас кейіпкері Қайрош Сарталиев, оның жауынгер
серіктері Толстов, Абдуллаев, Зонин, Ушаков, Гришин, командир Мирошник,
саяси жетекші Ревякин, осылар секілді өзге майдан ерлері де - бәрі де кеңес
мектебінде оқып, тәлім-тәрбие алған жас азаматтар, туысқан кеңестік
ұлттардың өкілдері. Оларда Отанға деген зор махаббат бар. Бәрінің де мақсат-
мүддесі, тілегі біреу - елімізге тұтқиылдан опасыздықпен шабуыл жасаған
зұлым жауды талқандау, сөйтіп, елімізде бейбіт күннің қайтадан нұр шашып
тұруы үшін қасық қандары қалғанша күресу. Бұл зор күресте, ұлы айқаста дем
берер, жол көрсетер қуатты күш бар, ол - Коммунистік партия мен Отан.
Олардың бәріне тірек болар, қуаттандырар күш бар. Ол – батыр кеңес халқы.
Кеңес жауынгерінің ұлы ерлігінің көзі, жеңілмейтіндігінің себебі - міне,
осында [2,59 б.].
Қазақ солдаты романында кеңес жауынгерінің ерлік тұлғасын
айқындайтын осы сипаттар терең көрсетілген. Шығарманың мазмұнын салмақты
етіп, көркемдік қасиетін ерекше көтеріп тұрған белгілері де міне, осында.
Қазақ кеңес әдебиетінің жетіліп өскендігінің де, жазушынын көркемдік
шеберлігінің айрықша биіктегендігінің де үлкен айғағы болған Қазақ
солдаты романының көркемдік сипаттарына, образдарының бітіміне талдау
жасамас бұрын, ең әуелі осы романды жоғары сапаға көтеріп тұрған негізгі
басты белгілеріне тоқталып өтелік. Ең біріншіден, бұл роман - халықтық
шығарма. Романда майдан көріністерінің бірден суреттеле жөнелмей, оқиғаның
әріден қозғалуында үлкен мән бар еді [2, 59 б.].
Әрине, мұның өзі бір күнде бола салған құбылыс емес. Өзінің өсу жолы,
даму ерекшеліктері, сатылары бар. Қазақ солдаты романында қазақ халқы
өмірінің осы жолдары көркемдік шеберлікпен терең сипатталған және осы
тарихи құбылыс жаңа заманмен құрдас адамның образы арқылы тарихи шындық
тұрғысында бейнеленеді.
Жаңа дағдылар, соны қасиеттер, жақсы тұрмыс, әрине, бірден орнай
қалмайды. Бұларды орнықтыру үшін аянбай еңбек етіп, қиыншылықтарды жеңе
білу керек. Ал күрес жолы - даңғырап жатқан сара жол емес, көптеген
қиындығы, кедергілері бар, бұралаңы көп ауыр жол. Кеңес өкіметінің ұлы
төңкерісінің жеңісі нәтижесінде, феодализмнен социализмге бір-ақ секірген
қазақ елінің дәл бүгінгі таңдағы зор да ұлы жеңістерге жеткенге дейін даму
жолында да осы секілді талай-талай қиындықтар, ауыртпалықтар болды. Қазақ
солдаты романында Ғабит өмірдің осы ақиқат сырларын шеберлікпен танытқан
[2,60 б.].
Романды оқи бастаған шағымызда біздің көз алдымызға сонау бір
жылдардағы қазақ аулының тіршілігі, романның бас кейіпкері Қайроштың туып-
өскен ортасының күн көріс, характері, дамудың жаңа жолына бағдар алған
ауылдың алғашқы жылдарда бастан кешкен қиыншылықтары реалистік тұрғыдан
суреттеледі. Қайроштың туған аулында жас баланы алдарқатып әкететіндей
жаңалықтар аз еді. Жаңалық кең өріске еркін шырқап кете алмай, ескілік
атаулы етектен тартып, ілгері басқан аяққа шырмауықша оралып жатқан кез
болатын.
Осы кезде түскен қиыншылықтарды жас баланың қайыспай көтеріп әкетуі,
әрине, қиын. Сондықтан жас Қайрош бұл қиындықтан құтылу үшін ауылдан қашып,
қалаға тартады. Бірақ ол өзінің туып-өскен жерінен біржола безу үшін
кетпейді, әлденіп күш жинап, бекем болып қайта келу үшін, сөйтіп
қиыншылыққа қарсы күрес ашу жолын үйрену үшін кетеді. Қайроштың ауылдан
қашуының ішкі логикасын, образдық даму эволюциясының сырын біз осылай
ұғуымыз керек [2,60 б.].
Қалаға барған Қайрошты балалар үйі өз тәрбиесіне алады, қамқорлық
жасайды, оқытады, білім береді. Сөйтіп, жас Қайрош өнерлі, өнегелі, саналы
азамат боп жетіледі. Қайрош көрген мұндай қамқорлықты сол секілді талай
кедей балалары көрген. Оқу оқуға, білім алуға талабы болғанмен, бірақ қысқа
жібі күрмеуге келмейтін талай кедей-кепшік жетім балалар тек Кеңес өкіметі
жылдарында ғана осындай зор әкелік қамқорлық құшағына бөленді. Қазақ
еңбекшілеріне кеңес өкіметі әперген ұлан-ғайыр бақыттың айқын бір көрінісі
осы еді. Жас Қайроштың басынан өткен жайлар - қалың жұрттың белгілі бір
өкілдеріне тән болған ортақ құбылыс болып табылады [2, 60 б.].
Қазақ солдаты романы жөнінде пікір айтқан Е.Лизунова, В.Круглов,
С.Төлешов, В.Закруткин өздерінің мақалаларында осы шығарманың алғашқы
бөлімі, яғни бас қаһарманының балалық шағы, жастық кезі суреттелетін бөлімі
басы артық деген ой айтады. Бұл пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жазушы
бас қаһарманның сол балалық кезін жан-жақты кең қамтып суреттеу арқылы
жалпы қазақ елінің даму тарихына тән болған маңызды кезеңді көрсетеді.
Қайрош - социалистік жаңа заманмен құрдас адам. Сондықтан Қайроштың ер
жету, өсу жолдары белгілі бір әлеуметтік топтың, қауымның өсу жолдарын да
білдіреді.
Әрине, шығарма қаһарманының өсу жолын көрсету үшін ұзақ сапарлы
суреттеу мен баяндаулардың шарт емес екені белгілі болса да, Ғ.Мүсіреповтің
Қазақ солдаты жазылған кезде қазақ халқының Қазаннан кейінгі өмір
өткелдерін көрсететін шығармалар онша көп болмайтын. Осы тұрғыдан алғанда,
автордың бұл кезеңнің белесті-белесті асуларын ғана суреттеу мақсатын
көздеуі орынды деп білеміз. Қайроштың басқалардан бір ерекшелігі - балалар
үйінде тәрбиеленуі ғой. Сондықтан да Отан қамқорлығын көрген азаматтың
Отанға қауіп-қатер төнген шақта қасық қанын төгіп, жан қиярлықтай ерлік
көрсетуіне автор әдейі осы ойды таңдап алғанын аңғармасқа болмайды. Бүгінгі
өмір шындығына арналған шығармада өткен өмір жолын ұзақ сонар баяндап
кетушіліктің бір себебі осындай оймен сабақтасып жататындығын әр кез айыра
білген жөн [2,61 б.].
Қайрош - кеңестік тәрбие көрген жас азамат, ол қолы жеткенді місе
тұтпай, үнемі өрлей беруді, сатыдан сатыға көтеріліп, биіктей беруді
аңсайды. Оның тұла бойынан қазақ халқының жаңа заман қалыптастырған жаңа
қасиеттері жарқырап көрінеді. Неміс фашизмі елімізге тұтқиылдан шабуыл
жасап, Отанға қауіп төнген сағатта Қайрош өзі тіленіп майданға аттанады.
Ол - жауынгер. Ал оның ата-бабалары әскери тәртіпті бастарынан өткермеген,
сондықтан әскери өмірдің атадан балаға мирас боп қалған дәстүрі жоқ. Әскер
қатарында қызмет атқару, әскери тәртіпті көру - қазақ халқының
тіршілік тұрмысына Қазан төңкерісінен кейін орныққан жаңалық. Міне
, осы жаңалық романның келесі тарауларында майдандағы Қайроштың іс-
әрекеттері арқылы нанымды көрініп отырады. Сөйтіп, Қазақ солдаты
романында қазақ жұрты өмірінің үлкен кезеңі кең тұрғыда суреттеледі.
Романды халықтық шығарма деуімізге себеп те осы [2, 61 б.].
Жауынгер өмірін суреттеген шығармалар туысқан халықтар әдебиетінде
де кездеседі. Бір атап өтерлік нәрсе сол - бір қоғамда жасаған, бір
мақсатты көздеген халықтар өкілдерінің өмірбаянында, мінез-құлқында да
көптеген ұнамды ұқсастықтар кездесіп отырады. Қазақтың батыры Қайырғали
сияқтылар басқа халықта да көп болғанын көреміз.
Қазақ солдаты романының біз атап айтқымыз келген екінші үлкен
қасиеті - бұл роман халықтар достығын көркемдік шеберлікпен терең
суреттейтін шығарма. Кеңес өкіметі жылдарында Ұлы Отанымызды мекендеген
барлық ұлттардың бірі-бірімен араласуы күшейіп, бұрыннан тарихи тамыры бар
достығы ерекше нығая түсті. Осы ұлы достықтың белгісі әсіресе Ұлы Отан
соғысы жылдарында ерекше, айрықша жарқырап көрінді. Жазушы Ғ.Мүсірепов
романда осы шыныққан достықты терең ашып, тебірене сипаттайды, кеңестік
әр ұлттың өкілін өз жүрегінің махаббатына бөлеп, сүйіспеншілікпен толғана
суреттейді [2,62 б.].
Басқа ұлт өкілдерінің образын жасау талабы біздің қазақ кеңес
әдебиетінде өз дамуының алғашқы жылдарында-ақ қызу қолға алынған істің бірі
болатын. Бұл салада жасалған жақсы тәжірибелер Ғ.Мүсіреповтің біз атап
отырған романына дейін де бар еді. Бірақ атап айтатын бір жағдай, біздің
әдебиетте басқа ұлт өкілдерінің образын жасауда бірқатар шалағайлықтар да
болып келді. Әрине, мұның төркіні жазушыларымыздың шындықты шеберлікпен
терең бейнелеу жолындағы тәжірибені өз бойларына терең сіңіре, игере
алмауынан туған жәйт еді. Оның үстіне, біздің жазушыларымыз басқа ұлттардың
өмірімен, тұрмысымен жете таныс та емес еді. Осының салдарынан өзге ұлт
өкілдерінің образдары өздерінің барлық ұлттық ерекшелік, сипаттарымен жан-
жақты көрсетілмей келді. Кейіпкерлердің қай ұлт өкілі екендігін образдың
ішкі мәнінен емес, көбінесе аты-жөнінен, түрі-түсінен, киім-кешегінен ғана
ажыратып жүрдік. Бұл - елеулі кемшілік еді [2,63 б.].
Қазақ солдаты романында жазушы біздің әдебиетімізде орын алып келген
мұндай кемшіліктердің болмауын қатаң ескерген. Ұлт өкілдерінің толыққанды
образын шынайы жасау үшін көп ізденген. Автор бұл жолда жалпы кеңестік
әдебиетіміздегі озық үлгілерді зерттеп, игерген. Сөйтіп романда орыс
адамдарының және өзге ұлт өкілдерінің образдарын нанымды етіп бейнелеген.
Шығармадағы ұлттық өрнектер, адамдардың ұлттық ерекшелік сипаттары -
жазушыдан зор шеберлікті талап ететін белгілер. Кейіпкердің ұлттық
сипаттарын, ұлттық ерекшелік қасиеттерін көркемдік шындықпен шебер бейнелеу
үшін жазушы өмірде жете білумен қатар, сол ұлттың тарихын да, сол ұлтқа тән
құбылыстардың даму заңдылығын да, өсу, жетілу, өзгеру сипаттарын да терең
білуге тиісті. Ел өмірінде болып жататын экономикалық материалдық
жағдайларға байланысты халықтың тұрмыс-тіршілігінде де, күн көріс,
қаракетінде де жаңалықтар туып жатады. Бұл жаңалықтардың өзіндік даму
сипаты бар. Және бұл жаңалықтар бір күнде орнай қалмайтын, біртіндеп орныға
беретін құбылыстар. Осы жайларды өмір шындығына сәйкес нанымды көрсеткенде
ғана жазушы көздеген нысанаға жетеді [2, 63 б.].
Кеңестік өмірдің ақиқаты тұрғысынан қарасақ, байтақ Отанымызды
мекендеген барша ұлттардың мақсаты біреу, тілегі ортақ, бағдар тұтқан
нысанаға жету жолындағы іс-әрекеттері ұқсас. Бірақ әр ұлттың тұрмыс-
салтында, әдет-ғұрып дәстүрінде тек өзіне ғана тән ерекшелік белгілері бар.
Міне, осы белгілерді әр автор өз шығармасында терең ашып сипаттауы керек.
Сонда ғана ұлт өкілінің жанды да нанымды бейнесін жасай алады.
Автор өз шығармасын бірінші жақпен жазған уақытта шындық сырын
шертушінің жай-күйін басқалардың іс-әрекеті арқылы байқатып отырады. Бұл
тәсіл қиын, өйткені автор реті келген жерде еркіндік ала алмай, көбіне бас
қаһарманның көрінер ортасына қарай ойыса береді. Романның сюжеттік желісіне
арқау, болар оқиғаларды өрбіту, ондағы жасалмақ образдардың нақышын
өрнектей түсу, іс-әрекеттердің ситуацияға сай келіп, жанды бейнелерді жасау
жазушыдан айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Осы реттен алғанда
Ғабиттің бұл романы қазақ әдебиетінде өзінің соны жаңалығымен көрініп, жазу
тәсілінің ауыр әдістерді игеруге болатындығын дәлелдеді. Жазушы өмір
сырларын, адамның жан толғаныстарын, соғыс картиналарын әсерлі, көркем
бейнелі суреттейді. Соғыс шағының арпалыс күйлері, кеңес жауынгерлерінің
жаумен қасарыса алысқан шайқастары нанымды көрсетіледі. Сан алуан
әрекеттер, қат-қабат оқиғалар бірінен бірі туып, ширақ өрбіп дамиды.
Романда табиғат құбылыстары, пейзаж көріністері адамның жан-күйінің
толғаныстарына сәйкестеле суреттеледі. Міне, осы белгілерінің бәрі де
шығарманың көркемдік қуатын арттыра түскен [2,64 б.].
Қазақ солдаты романы - жазушының майдан өмірін жіті зерттеп, жинаған
мол материалының негізінде туған тарихи шындыққа сай еңбек. Шығарманың бас
кейіпкері Қайрош образын жасауда автор Кеңес Одағының Батыры Қайырғали
Ысмағұловтың ерлік жолдарын негізге алған. Қайрош - Қайырғалидың прототипі.
Бірақ осыған қарап бұл романды тарихи роман деуге болмайды. Рас, тарихи
шығармаларда тарихи болған адамдардың өмірі суреттеледі. Тарихи адамның
басынан кешкен хал-жайлар терең қамтылады. Және бұл хал-жайлар заманның
тарихи шындығына сәйкес суреттеліп, белгілі дәуірдің шындығын танытады.
Сонымен қатар тарихи романда автордың қалауымен енгізілген, ойдан алынған
кейіпкерлер де болады. Бұл - шығармада дәуір келбетін жан-жақты кең қамтып
көрсету үшін керек жайт. Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты романында тарихта
нақты болған адамның майдан жолын, ерлігін негізге алады да, бірақ сол
болған оқиғалардың ауқымында қалып қалмай, шығарма желісін кең өріске
тартады. Майдан өмірінің шындығынан алынған мол деректермен оқиғаны
қоюлатып, ширата түседі,тарихи таным тұрғысынан нақты оқиғаны жеткізе алған
. Романда соғыс жылдарының сипатын осылайша кең қамтып көрсетеді [2, 65
б.].
Қазақ солдаты романы - тақырыбының сонылығы, көркемдік қуатының
пәрменділігі тек жазушы, творчествосының биіктеп өскендігіне ғана емес,
сонымен қатар жалпы қазақ кеңес прозасының өресі биіктегендігін көрсететін
айғақ. Роман кеңестік еліміздің көптеген ұлттарының тіліне және шетел
тілдеріне аударылды. Мұның өзі шығарманың жақсы сапасының дәлелі.
Романда суреттелген образдардың тәрбиелік мәні зор. Мұндағы кеңес
жауынгерлерінің ерлігі, іс-әрекеттері және жоғары адамгершілік қасиеттері
біздің жас ұрпақтарға ұлтжандылық тәрбие беру ісіне жәрдемін тигізеді,
жастарды Отанды жан-тәнімен сүюге, кеңестік патриотизмге баулиды, Отан үшін
жан аямай еңбек етуге, интернационалдық, достық-бауырмалдық туын жоғары
ұстауға насихаттайды. Сондықтан да романның адам тәрбиелеушілік мәні жоғары
деп танимыз [2,65-66 бб.].
Ел қорғау жолындағы соғыс – әділетті де қасиетті соғыс. Фашистік
Германия біздің елімізге тұтқиылдан шабуыл жасап, кеңес халқын
капитализмнің құлы еткісі келді. Жаудың бұл сұм ниетін еліміздің барлық
азаматтары терең түсініп, Отанымыздың тәуелсіздігі мен бостандығы жолындағы
күреске шықты.
Кеңес жауынгерлері осы қасиетті шайқас жолындағы өздеріне жүктелер
міндетті, борышты жете түсінді, өздерінің Отан алдындағы сол ардақты
борышын абыроймен орындап, өздерінің батырлық даңқын әлем жүзіне әйгі етті.
Қазақ солдаты романында Қайроштың және оның майдандас достарының осы
ерлік жолы шебер суреттеледі. Олардың ерлік мінездері, саналы жауынгерлер
екендігі, бойларындағы батырлық пен гуманистік қасиеттер романда зор
шиеленіскен тартыс үстінде, ірі әрекеттер барысында көрінеді. Қайрош және
оның майдандас серіктері жау жағының күші осал емес екенін жақсы сезінеді.
Мұндай жасақты жауды жеңу үшін зор қайрат, қажыр, жоғары рух қажет екенін
олар терең ұққан [2, 67-68 бб.].
Егер біз Ұлы Отан соғысы кезінің шындығын, кеңес жауынгерлерінің ерлік
күресін суреттеген, кеңес әдебиетінің озық үлгілеріне зер салар болсақ,
олардың бәрінен де осындай қасиетті айқындап көреміз.
Қазақ солдаты романында майдан шындығы, әсіресе Қайроштың ерлігі
реалистік тұрғыдан сипатталған. Автор Қазақ батыры повесінде шамадан тыс
әсірелеп жіберетін, кезінде сыналған жайттар бұл романнан өзіне орнын таба
алмағанын айта кетуіміз керек. Сондай-ақ, соғыс суретін қара дүрсін оймен
долбарлау да жоқ. Егер, бұрын, автор бұл сияқты кемшіліктерге орын берсе,
енді олардан арылып, ертегідегі батырдың бейнесін емес, қатардағы совет
солдатының жанды тұлғасын жасауға айрықша назар аударып, өмірдің өзінен
алынған реалистік образды жасаған. Дегенмен де, Қайроштың кейбір үрдіс
қимылдары жасанды көрініп қалатын шағы бар екенін де жасырмаған жөн. Ерлік
дегеннің өзі күнделікті әскери өмір мен тәрбиеден туып жататындығын барынша
ескергені дұрыс еді. Көзсіз ерлік жасаймын деп, оны арнайы дайындалдырмай-
ақ шешуші кезеңнің өзі ерлікті еріксіз тудыратындығын образдың іштей жетілу
логикасына бағындырғаны жөн болатын.
Қазақ солдаты романының идеялық мәнділігін, образдарының шындыққа
негізделгенін, шығарманың танымдық, тәрбиелік қасиетін бірсыпыра
әңгімеледік. Енді шығарманың көркемдік ерекшеліктері жайына аз-кем тоқталып
өтсек [2,81 б.].
Көркем шығарманың толық ашылар қасиеті оқиғалардың таңдап алынуымен,
шебер композициясымен, характерлердің шыншылдығымен ғана шектеле бермейді.
Оқушыға эстетикалық ләззат беру үшін алдымен құнарлы да көркем тіл керек.
Қазақ солдаты романында тілдік шеберліктің неше алуан жарқын, сәтті
мысалдарын кездестіруге болады. Мұнда характерлерді жарқ еткізіп аша
түсетін диалогтар да, ішкі жан дүниесін танытатын монологтар да, жанды
бейнедей елестейтін табиғат суреттері де аз емес.
Қазақ солдаты романы – Ұлы Отан соғысының қаһарлы күндерінің
шындығын көркем бейнелейтін шығарма. Мұндағы бейнелер дараланып көрініп,
қазақ кеңес әдебиетіндегі сан тұлғалар санатына қосылды. Шығармада
суреттелген әр ұлт өкілдерінің бейнелерінен олардың өзіндік ерекшеліктері
де, достығының терең тамыры да толғана жырланған. Міне, осы сапарларының
бәрі романды биік көркемдік сатыға көтеріп тұр [2, 83 б.].
Бар саналы ғұмырын халқына арнаған Ғ.Мүсіреповтің шығармасына тән
шынайылық, көркемдік халқының ұлттық болмысынан алынған. Ол өз заманының
барша қоғамдық даму, жаңғыру белесінің, рухани толысуының куәсі болды.
Қоғамның көркемөнерге қойып отырған талабын жіті аңдап, пайымдап отырды,
шынайы да шымыр шығармалар берді. Автор өзінің романын кеңес адамының ең
ауыр кезеңдегі психологиясын, бүтін тұлғасын көрсетуге арнаған. Бәрі сайып
келгенде, жазушының осы түп мақсатты сәтті орындай алғанын айғақтайды.
Әдебиетте ұлттық дәстүр мен жаңашылдық мәселесі өзектес өріледі
десек,қаламгер осы екеуін шығармашылық жолында тең ұстап өтті.
2 ОЯНҒАН ӨЛКЕДЕГІ КЕЗЕҢДІК ТАҚЫРЫП ПЕН ТАНЫМ
2.1 Романда бейнеленген халық тарихының күрделі кезеңі
Елуiншi жылдардағы қазақ прозасының қазынасына жаңадан қосылып, оның
сапалық өсуін танытқан, көлемi жағынан аумақты, тарихи тақырыпты ауқымды
қозғаған көркем шығарманың бiрi жазушы Ғ.Мүсiреповтiң Оянған өлке романы
болды.
Шығарма алғаш рет Әдебиет және искусство журналының 1952 жылғы №1-5,
10-12 сандарында Қарағанды деген атпен жарияланып, 1953 жылы Алматыда
Қазақ мемлекеттiк көркем әдебиет баспасында Оянған өлке атауымен жеке
кiтап болып шықты. Бұдан кейiн де бiрнеше рет жарияланды.
1954 жылы Жаңа өмiр журналының беттерiнде, 1955 жылы таңдамалы
шығармаларының үшiншi томында, 1962 жылы жеке кiтап болып, 1974 жылы бес
томдық шығармалар жинағының үшiншi томында, 1980 жылы таңдамалы шығармалар
жинағының екiншi томының басылымдарында жарық көрдi.
Роман Ғ.Мүсiрепов прозасының шыңы болумен бiрге, қазақ әдебиетiнiң
шоқтығы биiк туындылары қатарында саналады. Әдебиеттану ғылымында лайықты
бағасын алып, оқырман қауымның iлтипатына ие болған Оянған өлке бүгiнгi
таңда да өз мәнiн жоғалтқан емес.
Көркем әдебиеттiң негiзгi өзекті мәселелерінің бірі – халқымыздың
тарихын, iсiн тарихи шындық тұрғысынан суреттеп көрсету. Жұмысшылар мен
шаруалардың қажырлы еңбектерi, кешегi Ұлы Отан соғысында елiмiздi жаудан
қорғап қалған жауынгерлердiң ерлiктерi, халық шаруашылығын өркендетудегi
қиыншылық-ауыртпалықтар, патриотизм, халықтар достығы – мiне, бiздiң
халқымыз өткен белестер. Сондықтан да болар, қазақ жазушыларының
шығармаларында негiзгi орын алған осы тақырыптар болды. Бұл бағытта
жазылған Абай жолы, Ботагөз, Ақбiлек, Қартқожа, Оянған өлке, Жат
қолында атты шығармалардың әрқайсысы халқымыздың өткен өмiрiн, олардың
әрбiр тарихи аренадағы қалыптасуы мен күресiн, ойы мен арманын бейнелеуде
өзiндiк ерекшелiгiмен, табиғатымен, қолтаңбасымен көрiне бiлді [2, 84 б.].
Қазақ әдебиетінің классигі, суреткер жазушы Ғ.Мүсірепов өзінің Оянған
өлке романында қазақ даласындағы өндіріс орындарының ашылуын, қазақ
жұмысшы табының қалыптасуын тарихи таным тұрғысында көрсетеді. Роман
оқиғасы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ даласының қоғамдық-
әлеуметтік ахуалын толығымен көз алдымызға әкеледі. Қазақ даласының бүкіл
бітім-болмысы табиғи, шынайы қалпымен суреттеліп, адамдардың мінез-құлқы
түрлі психологиялық иірімдермен өрнектелген [2,84 б.].
Ресей империясындағы қоғамдық-саяси даму қарқыны, экономикалық қарым-
қатынастар оның отар елі болып отырған Қазақстанға өз әсерін тигізбей
қалған жоқ. Мол шикізат қорына ие кең дала төсінде өндіріс орындары ашылды.
Қазақ жұмысшы табының қалыптасуына бұл өндіріс орындарының зор ықпалы болуы
әбден заңды.
Кедейленген қазақтардың бiр бөлiгi тұз, балық, алтын өндiру жұмыстары
мен Орал бойындағы металлургия зауыттары, тау кен орындарында да еңбек
етті.
Осылардың бiрi – қазақ топырағында Қарағанды көмiр кенiнiң көзi
ашылып, одан кейiнгi өрiстеу сатыларын, тұңғыш пайда болған жұмысшы табының
даму, қалыптасу тарихын, заманның типтiк жағдайлары мен типтiк мiнездерiн
шебер суреттеген Ғ.Мүсiреповтiң Оянған өлке романы болды [2, 85 б.].
Роман орыс тiлiнде 1958 жылы А.Садовскийдiң аудармасымен Мәскеуде,
Алматыда жарық көрдi. Содан берi чех, румын, монғол, қырғыз, украин
тiлдерiне аударылып, кеңестік кезеңдегі одақ көлеміндегі ұлт өкілдеріне
таныс [2, 85 б.].
Халық басынан өткізген күрделі кезеңді арқау еткен, әдебиетіміздің
төрінен лайықты орнын алған көркем туындыны дүниеге әкелу үшін қаламгерге
мол тәжірибенің аса қажет екендігі аян.
Оянған өлке сияқты романды жазу міндетіне қаламгер үлкен дайындық
сатысы – біршама әңгімелер, очерк, повестер жазып, Қазақ солдаты атты
белгілі романды жариялау кезеңінен абыроймен өтіп барып келген еді. Әрине,
романның көтерген тақырыбы, суреттеген оқиғалары, көркемдеген бейнелері
жайында айтылған пікір-зерттеулер, келелі ойлар аз болмады. Ғалымдар мен
зерттеушілер өз көзқарастарын білдіре отырып, лайықты бағаларын да берген.
Бұл еңбектерде шығарманың тәрбиелік мәні, автордың көркем бейне жасау
ерекшеліктері, Ғ.Мүсіреповтің стилі төңірегінде біраз талқылаулар жасалған.
Оянған өлке романында еліміздің тарихында белгілі болған өте
маңызды оқиға – бейқам жатқан қазақ даласына алпауыттық жаңалық-
өзгерістердің келе бастауы, тұңғыш шахталардың ашылып, зауыттардың салынуы,
алғашқы жұмысшылар табының пайда болуы, ұйымдасуы, қазақ тұрмысы мен
өміріне әсер етуі жайлы сөз болады. Шығармада сол кездегі қазақ қоғамы кең
түрде көз алдымызға келіп, тұтастай дала мен жекелей адам тағдыры өзара
байланыста жан-жақты суреттеліп, нанымды оқиғалар негізінде есте қалады.
Қазақстан үшін соны қарым-қатынас, яғни жұмысшы мен өндіріс арасындағы
бітім-татулыққа келе қоймайтын қақтығыстарды жазушы романның өзегі ретінде
ала отырып, реалистік түрде беруді мақсатқа алған [2, 85 б.].
Ұлттық әдебиетімізде тарихи тақырыпты арқау ету кеңінен қанат жайған
келелі дәстүр десе де болғандай. Жалпы, тарихи тақырып көркем әдебиеттің
басты нысаналарының бірі болды. Тарихты көркем әдебиетте бейнелеудің әлем
әдебиетіндегі тамаша үлгілерін еске ала отырып, біздегі, яғни, қазақ
әдебиетіндегі бірегей үлгі ретінде ұлы жазушы М.Әуезовтің Абай жолы
романын атай аламыз. Әдебиеттанушы ғалым Б.Майтанов М.Әуезов пен
Ғ.Мүсіреповтің аталмыш романдарын (Абай жолы мен Оянған өлке) талдай
отырып, мынадай тұжырымдарға келеді: М.Әуезов Абай өміріне байланысты ХІХ
ғасырдағы қазақ даласындағы тіршілікті романтикалық реализм дәстүріне сай
бейнелесе, Ғ.Мүсірепов осы даланың екінші бір өлкесіндегі тіршілікті эпика-
драмалық пафос ауқымында өрнектейді. Оянған өлкеде дала тіршілігіне
дүрбелең әкелген өндіріс қажеттілігі, жұмысшы табының бой бекіту әрекеттері
кеңінен суреттеледі. Күллі тіршілік тынысы, әдет-ғұрып, мінез-құлық, әр
түрлі іс-әрекеттер және үлкен қоғам өмірінің құбылыстары мен ағымы жаңа
экономикалық қатынас ауқымы тұрғысынан өрнектеледі [12,101 б.].
Ғ.Мүсірепов романында қоғамдық-экономикалық қатынас тек деректік,
тарихи сипаттармен қалып қоймаған. Жазушы қоғамда өмір сүріп, әрекет етуші
адамдар тағдырына айрықша мән беріп, оны басты нысанада ұстайды.
... Өзiнiң айрықша шеберлiгiн бұрын көбiне ұсақ жанрда танытып, кейiн
келе прозаның кесек туындыларын жасауға көшкен көркем сөздiң зергерi
Ғ.Мүсiреповтiң прозалық шығармалары реализмнiң қазақ әдебиетiнде өзiне тән
оңды бiр стильдiк қасиетiн анықтаған шығармалар [8,254 б.], – деп сыншы
ғалым М.Қаратаев көрсеткендей, қалай болғанда да Ғабит роман жанрына ұсақ
жанрды кемелдендiру арқылы ең заңды, ең табиғи жолмен келдi деуi
жұмысымыздың сипатын танытады.
Оянған өлке – күрделi көркем шығарма. Оның iшiнде кемелiне келген,
кемелiне келуге тиiстi бейнелер қатары бар. Быков, Шило қарт, Бұланбай т.б.
бейнелердiң Жат қолында өмiр сүрiп, тереңдей түсетiндiгiне куә боламыз.
Белгілі бір кезеңнің, дала өміріне өзгеріс әкелген оқиғаның суреттелуі
– романның ең басты жаңалығы. Өндіріс тақырыбының арқау болуының өзі бұл
шығарманың әдебиетіміздегі орнын нақтылай түседі. Өндіріс орнында еңбек
етуші адамдар бейнесі және қазақ ауылы тұрғындарының тұлғасы, олардың
арасындағы қарым-қатынастар шығармада шынайы, жанды оқиғалар арқылы танылып
отырады. Романның жазылған кезіндегі әдеби шығармаға қойылар талаптар, атап
айтсақ, таптық принцип белгілі дәрежеде өз орнын тапқан. Яғни, үстем тап
өкілдерінің қолында билік пен күш, дәулеті барлардың озбыр әрекеттері,
оларға қарсы күреске шыққан тап өкілдерінің әрекеттері суреткерлік
шеберлікпен шынайы түрде өрнектелген.
Оянған өлке романы – көркемдiгi де, ойы да терең шығарма. Өзiндiк
даралық, жекеше жайлары мен тiл кестесi, сөз шеберлiгi оқшау сезiледi [16,
355 б.], – деп романға М.Әуезов дер кезінде өз бағасын бердi.
Көркем шығарманың негізгі өзегі – өмір шындығы. Жазушы өмір шындығының
ішінен өзіне қажеттісін сұрыптап алады да, көркемдік шындыққа сәйкес
өрістетеді, шешім табады. Өмір шындығын эстетикалық тұрғыда шебер көрсете
алған шығарма ғана толыққанды, терең мазмұнды, биік деңгейлі болмақ. Осы
талап тұрғысынан алып қарағанда, Оянған өлке романын жазу барысында
суреткер Ғ.Мүсірепов көптеген тарихи фактілерді зерттеп, салыстыра келе,
жинақтау арқылы тамаша, кесек туындыны дүниеге әкелгенін көреміз.
Зерттеушілер жазушының көптеген материалдарды қарастыра жүріп, алғашқы
айтар ойына сәл басқаша өң беріп, еңбек адамдарының бүгіні мен ертеңін
сабақтастыра көрсеткенді жөн көретінін айтады. Қарағанды кен орнының
табылуы және оны орыс алпауыттарының иеленуі жайлы көптеген тарихи
мәліметтер романда көркемдік тұрғыда өз орнын тауып отырған.
Тарихи мәліметтердің кейбіреулеріне жүгінсек, қазақ даласындағы
алғашқы кен орындарын ашушылардың бірі ретінде саудагер С.И.Попов есімі
аталады. Ол 1834 жылы қазіргі Қарағанды облысына қарасты Қарқаралының
Берікқара деген жерінен қорғасын, күміс кенін қорытатын зауыт ашады. Сол
сияқты 1847 жылы Екатеринбург қаласының саудагері Н.Ушаков қазақ даласының
кенін игеруге мықтап бел буады. Осы мақсатпен қазақ даласын аралай жүріп,
1854 жылы Қарағанды жеріндегі бай көмір қазынасына кездеседі. Бұл көмір
кенін жергілікті тұрғын Байжанұлы Апақ суыр інінен тапқан болатын. Саудагер
Ушаков көмір қазынасын иемденуге бар күшін салады [2, 85-86 б.].
ХІХ ғасырдың 50-жылдарында Қарағанды кен жыныстары сатуға түсіп,
компания ұйымдастырылған еді. Саудагер Ушаков көмірлі аймақты оп-оңай
иемденіп кете алмаған. Ол жерді иемденіп келе жатқан қазақ руларының
билеушілерімен келісімге келеді. Тарихи деректемелерге қарағанда, Қарағанды
көмірін Ушаковтың сатып алуына белгілі би Өтепұлы Игілік көп қызмет
жасаған. Бұл жерде оның он жеті мың жылқылы бай Жұманмен ерегесі де елеулі
роль атқарған.
Қарағандының сатылу, қабылдану актісі Омбыда жасалынған. Жер сатушы
қазақтардан Тоқтамысов Байжан, Өтепұлы Игілік, Ордабай, Қоғабай, Тәти
есімдері аталады. Актіде жер сатушыларға қойылған шарттар көрсетілген. Жер
иелері Өтепұлы Игілік, оның балалары Ордабай, Қоғабай, Тәтилердің
келісімімен, көмірі алынып біткенше компанияға, Ушаковқа берілген.
Қазақ халқының осы өзгере, ояна бастау дәуiрi романда өз шындығымен
кең көрсетiлген. Маған ендi жер керегi жоқ. Менiң байлығым базарда [15,33
б.], – деп Игiлiк айтқандай, капиталистiк қатынас қазақ даласына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи шындық - өмір шындығының тарихи
тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық
өмірдегі нақты құбылыстар, болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау
болады. Тарихтың, халық өмірінің шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің
сипаты танылады. Алайда, әдеби шығармадағы тарихи шындық - көркемдік
бейнелеу тәсілі мен өмір шындығы, яғни , көркемдік шындық. Тарихи шығармада
өмірде болған оқиғалармен қатар ойдан шығарылған жайлар аз болмайды,
тарихи тұлғалармен бірге көркем қиялдан туған кейіпкерлер араласып жүреді.
Мәселе шындап келгенде оқиғаның, кейіпкердің өмірде болған не болмағанында
емес. Шығарманың барлық мазмұны, оқиғалары, кейіпкерлері көркем ой
көрігінен өтіп жинақталып, өзгеше бейнелілік сипат алып шығатындығында.
Әрине, тарихи шығармада айтылмақ оқиғаның өзегі негізінен өмірде болған
оқиғалардың аясында алынбақ. Сондықтан жазушы маңызды тарихи жайларды,
көптеген нақтылы деректерді анық білу қажет. Ол қанша суреттеулерге барса
да тарихи шындықты аттап өтіп, бұрмалауға хақысы жоқ. Өткен дәуір қалай
суреттелмесін, бәрібір сол кездің өз болмысын білдіруі керек. Шындыққа сай
нанымды шығуы тиіс. Бұл үшін тарихи дерек көздеріне сүйену шарт. Сонда ғана
бұрынғы қоғам өмірі, халық тұрмысы өз қалпында сенімді бейнеленбек.Қоғамның
даму процесі, саяси таптар мен топтар, кейіпкерлердің мінезі, іс-әрекеті өз
уақытының қалпына орай алыну керек. Осының бәрі суреткерлікпен жанды түрде
көркем бейнеленіп берілсе, тарихи шындықтың әсері, оқырманға берер танымдық
мәні арта түседі. Тарихи шындықты әдебиетте көрсету әдістері, тәсілдері
бірте-бірте қалыптасып, өрістеп келеді. Орыс әдебиетінде бұл саладағы
шоқтығы биік шығармалар - А.С.Пушкиннің Борис Годунов атты драмасы, ал
көркем проза саласында Л.Толстойдың Соғыс және бейбітшілік атты роман
-эпопеясы. Қазақ әдебиетіндегі үздік тарихи туынды – М. Әуезовтің роман-
эпопеясы – Абай жолы, І.Есенберлиннің Көшпенділерін де танымдық мәні
үлкен әдеби туындылар қатарында атаған жөн. Тарихи жанр қазақ әдебиетінде
соңғы кезеңдерде елеулі жетістіктерге жете алды дей аламыз.
Қазақ әдебиетіндегі Алыптар тобы санатындағы қаламгерлердің бірі Ғ.
Мүсірепов – өзіндік дәстүр қалыптастырған ірі суреткер. Айтулы қаламгердің
көркем туындылары бірқатар зерттеу жұмыстарына арқау болды. Олардың ішінде
жазушы шығармаларындағы көркемдік шеберлік, тілі мен стилі, идеялық мазмұны
сияқты мәселелер молынан қамтылды. Қазақ солдаты, Оянған өлке, Жат
қолында, Ұлпан романдарындағы тарихи таным және бұл мәселенің әдеби сында
бағалануы аясында қарастырылуы әдебиеттану ғылымы тұрғысынан аса қажеттігін
ескеріп, осы өзекті мәселелерді өз жұмысымызға басты нысана еттік. Қазақ
солдаты, Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарының жазылу
тәжірибесіне тоқталғанда, жазушының материал жинауы, оны жүйеге түсіруі,
сұрыптауы туралы мәселелер басты назарға алынды. Суреткердің аталмыш
романдары оның іздену, тәжірибе жинақтау, өсу, кемелдену жолын, әдеби стилі
мен шығармашылық шеберлігінің қалыптасуын барынша таныта алады. Белгілі бір
мерзімнен кейін туындының шығармашылық көркемдік сыр-сипаты ашыла түсетіні
де бар.Бұл жерде жазушының тақырып таңдауы, оны көркем дүниеге
айналдырудағы әдіс-тәсілдері, шығармашылық процесі, Қазақ солдаты,
Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарының өмірлік деректері және
оларды сұрыптап ала білу мәселесі, қаламгерлік тәжірибесі, шығарманың
көркемдік-эстетикалық жүйесі, әдеби сында бағалануы басты назарға алынып,
зерттеу талаптары тұрғысынан қарастырылды. Зерттеліп отырған тақырыптың
өзектілігі осындай маңызды және өте қажетті, қазақ әдебиеті тарихында
өзіндік орны бар, шығармашылық процесі қызықты болып табылатын мәселелерді
қамтуымен сипатталады.
Зерттеу нысаны. Ғ. Мүсіреповтің Қазақ солдаты, Оянған өлке, Жат
қолында, Ұлпан романдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ғ. Мүсіреповтің Қазақ
солдаты, Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарында орын алған
тарихи таным мәселесінің көрінуін жан-жақты қарастыру, баға беру,
салыстырмалы түрде зерттеу жүргізу.
Бұл туындылардағы көркем бейнелердің прототиптері, оқиғалардың дерек
көздері, тартыстардың тарихи-әлеуметтік негіздері ашылады. Осы мақсатты
жүзеге асыру үшін белгіленетін міндеттер:
- жазушының шығармашылық жоспарларын, туындылардың алғашқы
жобаларын, тұңғыш нұсқаларын роман мәтіндерімен салыстыра
зерттеу;
- романдарды жазу барысында ұстанған идеялық бағыт-бағдарды
саралай отырып, оны жүзеге асырудағы қаламгердің көркемдік-
тілдік шеберлігін айқындау;
- әдеби сында, ғылымда берілген бағалар, көзқарас-пікірлердің
мәні мен маңызын анықтау, әр жылдарда айтылған сын-пікірлердің
өзектілерін саралау, соған сәйкес тұжырымдар мен қорытындылар
жасау.
Диплом жұмысының дереккөздері. Ғ. Мүсіреповтің шығармашылығы қазақ
әдебиеттануында кең тұрғыда қарастырылғанын айтуымыз керек. Қ. Құттыбаев
[1], М. Бекбергенов [2], Ж. Молдағалиев [3], А. Оспанов [4], жазушы
прозасын зерттеуді арнайы нысан етсе, Н. Ғабдуллин [5] Ғ.Мүсірепов
драматургиясын ғылыми тұрғыдан талдады. Х. Әдібаев [6] көлемді
монографиялық еңбек жазса, С. Әшімханова [7] жазушының шығармашылығы жайлы
орыс тілінде докторлық диссертация қорғаған. Мұның үстіне, қазақ прозасы,
қазақ романдары туралы жазылған М. Қаратаев [8], Т. Нұртазин [9], Р.
Нұрғали [10], М. Атымов [11], Б. Майтанов [12], Б. Шалабаев [13], М.
Базарбаев [14] еңбектерінде Ғ. Мүсірепов романдарының, прозасының әр түрлі
мәселелері әдеби даму арқауында сөз болады.Аталған еңбектерде Ғ. Мүсірепов
шығармашылығы әр қырынан – қаламгердің стильдік ерекшеліктері, мінез жасау
мен сюжет құрудағы шеберлігі, өмір шындығын шынайы бере білуі, оқиғаларды
іріктеуі, тіл байлығы тұрғысынан сөз етіліп, ғылыми талдаулар жасалып,
қорытындылар айтылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғ. Мүсіреповтің Қазақ солдаты,
Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан романдарының жазылу тәжірибесін
негізге ала отырып, қаламгердің шынайы тарихи ақиқатты суреткерлікпен
іріктеп алып, оны көркем бейне жасауға пайдалана білуі, өмірлік шындық пен
көркемдік шындықтың арақатынастарын құра білу принциптері шеберлік
сапасынан бағамдалды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелерін қазақ
әдебиеті тарихын орта және жоғары оқу орындарында оқытуда, элективті
Ғабиттану пәніне қосымша материалдар ретінде тиімді түрде қолдануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
– Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты, Оянған өлке, Жат қолында, Ұлпан,
Оянған өлке, Жат қолында романдарын жазуға үлкен дайындықпен, мол
ізденістермен, тәжірибе жинақтаумен келген;
– Cөз зергерінің аталмыш романдары – тарихи кезең шындығын эпикалық
түрде таныта алған маңызды туындылар;
– Әдеби сында орныққан пікірлер, негізінен Ғ.Мүсірепов романдарының
тілдік құнарын, композициялық құрылымын, кейіпкерлер жүйесін, тарихи шындық
пен көркемдік шешім мәселесін нысанаға ала отырып, қаламгер шеберлігі
туралы маңызды тұжырымдар жасайды, осы ретте қаламгер өз туындыларында орын
алған тарихи таным мәселесін орайлы түрде қолдана алған.
Зерттеу әдістері. Жұмыста тарихи-салыстырмалы, типологиялық,
проблемалық, сипаттамалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі төрт тараудан,
бірнеше тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ҚАЗАҚ СОЛДАТЫНДАҒЫ ДӘУІР ШЫНДЫҒЫНЫҢ КӨРІНІСІ
Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған күрделі шығармалардың бірі -
Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты романы. Бұл роман қазақ кеңес әдебиетінде
кеңес халқының неміс-фашист басқыншыларына қарсы қаһармандық күресін
көрсетуді мақсат еткен тұңғыш көлемді шығарма болып табылады. Әдебиетімізде
Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған, кеңес жауынгерлерінің майдандағы
ерлігін, халқымыздың тылдағы жанқиярлық еңбегін суреттеуге бағышталған
көркем шығармалар, соғыс жылдарында да, соғыстан кейінгі уақытта да аз
жазылған жоқ [2,54 б.].
Солардың ішінде Ғ.Мүсіреповтің 1945 жылы, соғыстың соңғы жылы шыққан
Қазақ батыры атты повесінің орны ерекше. Бұл повесть өзінің көркемдік
сапасы жағынан болса да, әскери шындықты мол қамти, оны жинақтай баяндауы
жағынан болса да, Отан соғысының майданында ерлік көрсетіп жүрген
жауынгерлердің іс-әрекет, мінез-құлықтарын көркем бейнелеуі жағынан да
қазақ прозасына қосылған соны құбылыс еді. Кейіннен романға айналған бұл
шығарма оқырман назарын осындай жаңашылдығымен аударған болатын [2,54 б.].
Қазақ батыры повесінің кезінде жұртшылық көрсеткен бірсыпыра
кемшіліктері Қазақ солдаты романында түзетілгені белгілі. Повесть пен
романның арасында бірсыпыра сапалық айырмашылықтар ұшырасады. Соларды
жинақтап, түйіндеп айтқанда, төмендегілерді көрген болар едік. Мұндай
салыстыру жазушының шығармасының соңғы нұсқасының алғашқыдан қаншалық
өзгергенін, творчестволық ізденісін түсіну үшін қажет [2,54 б.].
Қазақ батырының бойындағы бір олқылық - қаһармандардың іс-әрекетіне
жеткілікті дәлелдеме жасалмағандығында, қайсыбір жағдайда суреттеулердің
нанымсыздық тудыратындығында еді. Бұл көркем шығарма үшін анау-мынау
кемшілік емес. Шығарманың оқушыны сендіруі үшін кейіпкерлердің әрбір
әрекеті табиғи, шыншыл баяндалуға тиіс. Көркем шығарма объективтік өмірдің
анық суретін түсіргенде ғана танытқыштық, тәрбиешілік мәнге ие болмақ.
Ғ.Мүсіреповтің Қазақ батыры повесінде жасанды ситуацияға құрылған іс-
әрекеттер аз кездеспейтін. Солардың бәрі қосылып келгенде, шығарманың
шыншылдық қуатын кемітетін еді. Мәселен, кеңес жауынгерлері майдан шебінде
мына сияқтанған нанымсыз әрекеттер үстінде көрінеді:
Біз беске бөлініп, бес күзетшінің аяғының астынан жорғалап өтіп,
қалаға кіріп кеткенде, өріп жүрген көп күзетшінің бір де бірі сезген жоқ
[15,103 б.].
Гүрің-гүрің сөйлеген дыбыс жақындап еді, серейген үш неміс екен. Бас
салып үндерін шығармай байлап алдық [15,105 б.].
...Біз неміс солдатынша киініп алып еркінше араладық.
Неміс солдаттары тамақ ішуге кіріскенде, біз де қарнымыз ашқанын
білдік. Ушаковты неміс лейтенанты етіп, өзім жабайы солдаты болып, тамақ
алып жатқан кезекке мен де тұра қалдым. Неміс солдаттары сүйекке таласатын
иттей, біріне-бірі ар-ұр, баж-бұж сөйлесіп, арсылдасып тұр. Біреуімен
ұрсысып қалам ба деп, менде зәре жоқ. Бірақ өзара келісіміміз бойынша
тісім ауырған болып тұра бердім. Менің кезегім келгенде мен бір қате
жасадым-ау деймін, аспазшы маған қарап бірдеме деп қалды... Уәде бойынша
сап ете түскен офицер Ушаков - швейген, шветцер! - деді. Ол - оттамай,
жөнелт! - деген сөз еді... Тамақтанып алып штабқа қайттық [15,106 б.].
Төбеге қарай жер баспалдақпен үш неміс офицері шығып барады. Алдымда
екі миномет атып тұр. Тырмысып тоқтай қалып, ақ шапанды сыпырып тастап,
иығым жарқыраған неміс офицері болып, үш офицердің артынан, аяғымды саспай
басып, мен көтеріле бердім.
Мен төбеге шыққанда, менің ізіммен төбеден ойға қарай құлай берген
қуғыншымды да көрдім. Ақ шапанды қайта кие салып, оның көтерілген ізімен
мен де кейін қарай сызып бердім [15,110 б.].
Бұл суреттемелерде жеңілдік, жадағайлық, жасандылық бар екендігі
әркімге де аян болса керек. Жазушы өмір материалынан көркемдік шындық
тудырудың заңдылықтарын бұл тұста жете ескере бермеген. Көптеген
оқиғалардың ішінен типтік оқиғалар да таңдау қажеттігі кейбір тұста ұмыт
қалғандығы сезіледі. Тек қана оқиғаның сырттай қызықтығын қуалау көп
жағдайда характердің шыншылдығына нұқсан келтіретіндігі мәлім.
Орыстың атақты жазушысы А.Н.Толстой көркем сөз құдіретінің сырын
жинақтау үшін көркемөнер фактінің санын көбейтіп көрсетуге тырыспайды.
Көркемөнер сол көп фактілердің ішіндегі ең характерлі дегендерін ғана
іздестіруге тырысады деген пікірінде айқын түсіндірген.
Бұл - аса терең тұжырым. Жауынгердің майдандағы сан түрлі ерлігін
санамалап көрсете беру оның образын толық ашқандық емес, шеберлікке
байланысты кейіпкер бейнесі бір немесе бірнеше әрекетпен-ақ ашыла түседі.
Ғ.Мүсірепов повестің бас кейіпкері Қайырғалидың ерлік санын тым көбейтіп
жібереді де жоғарыда айтқандай жасандылықтарға барған [2,55 б.].
Міне, осы айтылған олқылықтарды жазушы Қазақ солдаты романында
болдырмауға талаптанған. Романда повеспен салыстырғанда көптеген көркемдік
жетістіктер бар. Бұрынғы кейбір басы артық эпизодтар мүлде алынып
тасталған. Оның есесіне характерлерді толықтыруға септігі тиетін
суреттемелерді енгізген. Жаңадан қосылған оқиғалардың бірі - Севастополь
маңында болған бір соғыстың жайы. Осы соғыста кеңес әскерлері де, жау жағы
да бірін-бірі жеңе алмай көп арпалысады. Соғыстың бір толас тұсында Қайрош
Сарталиевтың қарауындағы жауынгерлер өзара қызғылықты әңгімелер айтады. Осы
тұста олардың мінез-құлқы, арман-мақсаты ашыла түседі [2,55 б.].
Қазақ солдаты романында кейіпкерлерді психологиялық мінездеу толыға,
тереңдей түскен. Әр қаһарманның өткен-кеткенінен хабардар болып қана
қоймаймыз, олардың нақтылы жанды бейнесі әрдайым көз алдымызда тұрады.
Мәселен, Володя Толстовтың көңіл күйі мынадай бір оқиға тұсында айқын
көрінеді - Новороссийскіні жаудан азат еткенде, Володя Толстов қаланың шет
жағындағы өзінің үйін көрмекке барып, тас-талқан болып қираған тас үйінің
орнын ғана көреді. Ол өзінің ет жақындарының өлі-тірісін де білмейді.
Сағынып көрген үйінің мына түрін көргенде, Володя Толстов қатты мұңға
батады. Қаһарманның осы тұстағы көңіл күйі шындыққа жанасымды суреттелген.
Ғ. Мүсірепов романында оқиғаларды екшеп, іріктей түскен. Олардың
ішінен характерлердің мінез ерекшелігін танытатын түйін, ситуацияларды
таңдай білген, Қайырғалидың да, Вася Гришиннің де, Самед
Абдуллаевтың да, Петр Ушаковтың да тұлғаларын танытарлық психологиялық
сәттер мол. Кейіпкерлердің іс-әрекетін сырттай суреттеп қоймай, олардың ой-
толғанысын, ішкі жан-дүниесін бере білуі де - суреткерлік табыс.
Қайырғалидың қалтасына анасының хатын салып жүріп, сағынышпен қайта-қайта
оқитындығы да өз орнында қажетті деталь болып табылады. Ол майданда
жүргенде бір сәт те өзінің елін, туған шешесін есінен шығармайды.
Қаһарманның даралық бейнесі, адамдық келбеті осы сияқты әр қырынан, әр
жағдайда көрінуі арқасында толысып шығады [2,56 б.].
Шығарма кейіпкерлерінің басына тән ерекшеліктер белгілі оқиғалар
үстінде анықталады. Романда тек қана Қайырғали мен Ақботаның, Шеген мен
Қайырғалидың арасындағы қатынастар ғана емес, бұдан басқа да көптеген
сюжеттік желілер тартылып отырады. Бір мезгіл Семен Зонинмен Нинаның
арасындағы жайлар сөз болады. Сондай-ақ Василий Гришин, Володя Толстов,
Мирошник, Самед Абдуллаев сияқты кейіпкерлердің бастарында да түрлі-түрлі
қызғылықты жайттар кездесіп отырады. Сонымен Қазақ солдаты романының
оқиғалық жағы да, характерлерін мінездеу жағы да тарихи шындық тұрғысынан
саралана, нақтылана түскен.
Қазақ солдаты романының композициялық құрылысы өзгеше шебер
сомдалған. Мұнда негізгі мәселе – кеңес заманында туып-өскен адамның өсу,
жетілу жолы тарихи шындық жағдайында басты әңгіме болып баяндалады.
Майдандағы ерліктері үстінде ол жас адамның мінездік, азаматтық қалыптасуы
арта береді. Романда көлденең бұрып әкелетін, негізгі идеядан жырақтататын
қосалқы желілі әңгіме жоқтың қасы. Барлық оқиға, сурет бояулары белгілі
нысанаға тиіп жатыр. Өмірдің объективтік ағысы да, геройлардың өсу жолы да
табиғи үйлесімді өрбиді [2,57 б.].
Ғ.Мүсірепов өзінің повесінде Қайырғалиды көбінше барлаушы ретінде
көрсеткені мәлім. Оның көптеген іс-әрекеттері бірін-бірі қайталағандай
сезілетіні де осыған байланысты еді. Шығарманың жаңа нұсқасында ондай
қайталаулар кездеспейді. Тіпті бұл екі шығарманың аяқталу тұсы да бір-
біріне ұқсамайды. Шығарманың алғашқы нұсқасына Қайырғали басқарған бір топ
жауынгерлердің Керчь бұғазында адам таңғалғандай ерлік көрсетіп, Кеңес
Одағының Батыры атағын алғаннан кейінгі істері де айтыла беретін. Ал
романның аяқталуы басқаша [2, 58 б.].
Ғ.Мүсірепов романының жоғары көркемдік сапаға ие болуына
шығарманың алғашқы нұсқасына айтылған сындардың да ықпалы тигені анық.
1946 жылғы бір мақаласымен белгілі сыншы-ғалым Е.Ысмайылов повестің
көптеген жетістігі мен кемшілігін алдымен атап көрсетушілердің қатарында
болды. Негізінен қайтадан жазылған Қазақ солдаты романы жарыққа шыққанға
дейін біздің ұлттық әдебиетімізде тарихи таным тұрғысын бұл орайда
суреттейтін ірі туынды туған жоқ еді. Майдан өмірін кең қамтып суреттейтін
көлемді романдар мен повестер (Ә.Нұрпейісовтің Курляндия, Т.Ахтановтың
Қаһарлы күндер, Қ.Исабаевтың Бетпе-бет романдары, Ә.Әбішевтің Саржан,
С.Бақбергеновтің Талғат повестері, Б.Момышұлының офицерлік жазбалары
т.б.) соғыстан кейінгі, бертінгі жылдарда туған туындылар.
Қазақ солдаты романы біздің ұлттық әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл
кеңестік әдебиеттің табысынан саналған, қалың оқушыларды қуантқан құнды
көркем еңбек болды. Бұл роман автордың кеңес әдебиетінің тарихи тақырып
–Ұлы Отан соғысы өмірін суреттейтін үздік шығармаларынан үйренуі
нәтижесінде, әдебиетте батыр тұлғаларын жасаудың тамаша үлгілерін, дәстүрін
бойға терең сіңіру нәтижесінде туды [2,58 б.].
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың туысқандық
достығы, бауырмалдығы майдан жолының қилы-қияңы үстінде терең ашылып
көрініп отырады. Шығарманың бас кейіпкері Қайрош Сарталиев, оның жауынгер
серіктері Толстов, Абдуллаев, Зонин, Ушаков, Гришин, командир Мирошник,
саяси жетекші Ревякин, осылар секілді өзге майдан ерлері де - бәрі де кеңес
мектебінде оқып, тәлім-тәрбие алған жас азаматтар, туысқан кеңестік
ұлттардың өкілдері. Оларда Отанға деген зор махаббат бар. Бәрінің де мақсат-
мүддесі, тілегі біреу - елімізге тұтқиылдан опасыздықпен шабуыл жасаған
зұлым жауды талқандау, сөйтіп, елімізде бейбіт күннің қайтадан нұр шашып
тұруы үшін қасық қандары қалғанша күресу. Бұл зор күресте, ұлы айқаста дем
берер, жол көрсетер қуатты күш бар, ол - Коммунистік партия мен Отан.
Олардың бәріне тірек болар, қуаттандырар күш бар. Ол – батыр кеңес халқы.
Кеңес жауынгерінің ұлы ерлігінің көзі, жеңілмейтіндігінің себебі - міне,
осында [2,59 б.].
Қазақ солдаты романында кеңес жауынгерінің ерлік тұлғасын
айқындайтын осы сипаттар терең көрсетілген. Шығарманың мазмұнын салмақты
етіп, көркемдік қасиетін ерекше көтеріп тұрған белгілері де міне, осында.
Қазақ кеңес әдебиетінің жетіліп өскендігінің де, жазушынын көркемдік
шеберлігінің айрықша биіктегендігінің де үлкен айғағы болған Қазақ
солдаты романының көркемдік сипаттарына, образдарының бітіміне талдау
жасамас бұрын, ең әуелі осы романды жоғары сапаға көтеріп тұрған негізгі
басты белгілеріне тоқталып өтелік. Ең біріншіден, бұл роман - халықтық
шығарма. Романда майдан көріністерінің бірден суреттеле жөнелмей, оқиғаның
әріден қозғалуында үлкен мән бар еді [2, 59 б.].
Әрине, мұның өзі бір күнде бола салған құбылыс емес. Өзінің өсу жолы,
даму ерекшеліктері, сатылары бар. Қазақ солдаты романында қазақ халқы
өмірінің осы жолдары көркемдік шеберлікпен терең сипатталған және осы
тарихи құбылыс жаңа заманмен құрдас адамның образы арқылы тарихи шындық
тұрғысында бейнеленеді.
Жаңа дағдылар, соны қасиеттер, жақсы тұрмыс, әрине, бірден орнай
қалмайды. Бұларды орнықтыру үшін аянбай еңбек етіп, қиыншылықтарды жеңе
білу керек. Ал күрес жолы - даңғырап жатқан сара жол емес, көптеген
қиындығы, кедергілері бар, бұралаңы көп ауыр жол. Кеңес өкіметінің ұлы
төңкерісінің жеңісі нәтижесінде, феодализмнен социализмге бір-ақ секірген
қазақ елінің дәл бүгінгі таңдағы зор да ұлы жеңістерге жеткенге дейін даму
жолында да осы секілді талай-талай қиындықтар, ауыртпалықтар болды. Қазақ
солдаты романында Ғабит өмірдің осы ақиқат сырларын шеберлікпен танытқан
[2,60 б.].
Романды оқи бастаған шағымызда біздің көз алдымызға сонау бір
жылдардағы қазақ аулының тіршілігі, романның бас кейіпкері Қайроштың туып-
өскен ортасының күн көріс, характері, дамудың жаңа жолына бағдар алған
ауылдың алғашқы жылдарда бастан кешкен қиыншылықтары реалистік тұрғыдан
суреттеледі. Қайроштың туған аулында жас баланы алдарқатып әкететіндей
жаңалықтар аз еді. Жаңалық кең өріске еркін шырқап кете алмай, ескілік
атаулы етектен тартып, ілгері басқан аяққа шырмауықша оралып жатқан кез
болатын.
Осы кезде түскен қиыншылықтарды жас баланың қайыспай көтеріп әкетуі,
әрине, қиын. Сондықтан жас Қайрош бұл қиындықтан құтылу үшін ауылдан қашып,
қалаға тартады. Бірақ ол өзінің туып-өскен жерінен біржола безу үшін
кетпейді, әлденіп күш жинап, бекем болып қайта келу үшін, сөйтіп
қиыншылыққа қарсы күрес ашу жолын үйрену үшін кетеді. Қайроштың ауылдан
қашуының ішкі логикасын, образдық даму эволюциясының сырын біз осылай
ұғуымыз керек [2,60 б.].
Қалаға барған Қайрошты балалар үйі өз тәрбиесіне алады, қамқорлық
жасайды, оқытады, білім береді. Сөйтіп, жас Қайрош өнерлі, өнегелі, саналы
азамат боп жетіледі. Қайрош көрген мұндай қамқорлықты сол секілді талай
кедей балалары көрген. Оқу оқуға, білім алуға талабы болғанмен, бірақ қысқа
жібі күрмеуге келмейтін талай кедей-кепшік жетім балалар тек Кеңес өкіметі
жылдарында ғана осындай зор әкелік қамқорлық құшағына бөленді. Қазақ
еңбекшілеріне кеңес өкіметі әперген ұлан-ғайыр бақыттың айқын бір көрінісі
осы еді. Жас Қайроштың басынан өткен жайлар - қалың жұрттың белгілі бір
өкілдеріне тән болған ортақ құбылыс болып табылады [2, 60 б.].
Қазақ солдаты романы жөнінде пікір айтқан Е.Лизунова, В.Круглов,
С.Төлешов, В.Закруткин өздерінің мақалаларында осы шығарманың алғашқы
бөлімі, яғни бас қаһарманының балалық шағы, жастық кезі суреттелетін бөлімі
басы артық деген ой айтады. Бұл пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жазушы
бас қаһарманның сол балалық кезін жан-жақты кең қамтып суреттеу арқылы
жалпы қазақ елінің даму тарихына тән болған маңызды кезеңді көрсетеді.
Қайрош - социалистік жаңа заманмен құрдас адам. Сондықтан Қайроштың ер
жету, өсу жолдары белгілі бір әлеуметтік топтың, қауымның өсу жолдарын да
білдіреді.
Әрине, шығарма қаһарманының өсу жолын көрсету үшін ұзақ сапарлы
суреттеу мен баяндаулардың шарт емес екені белгілі болса да, Ғ.Мүсіреповтің
Қазақ солдаты жазылған кезде қазақ халқының Қазаннан кейінгі өмір
өткелдерін көрсететін шығармалар онша көп болмайтын. Осы тұрғыдан алғанда,
автордың бұл кезеңнің белесті-белесті асуларын ғана суреттеу мақсатын
көздеуі орынды деп білеміз. Қайроштың басқалардан бір ерекшелігі - балалар
үйінде тәрбиеленуі ғой. Сондықтан да Отан қамқорлығын көрген азаматтың
Отанға қауіп-қатер төнген шақта қасық қанын төгіп, жан қиярлықтай ерлік
көрсетуіне автор әдейі осы ойды таңдап алғанын аңғармасқа болмайды. Бүгінгі
өмір шындығына арналған шығармада өткен өмір жолын ұзақ сонар баяндап
кетушіліктің бір себебі осындай оймен сабақтасып жататындығын әр кез айыра
білген жөн [2,61 б.].
Қайрош - кеңестік тәрбие көрген жас азамат, ол қолы жеткенді місе
тұтпай, үнемі өрлей беруді, сатыдан сатыға көтеріліп, биіктей беруді
аңсайды. Оның тұла бойынан қазақ халқының жаңа заман қалыптастырған жаңа
қасиеттері жарқырап көрінеді. Неміс фашизмі елімізге тұтқиылдан шабуыл
жасап, Отанға қауіп төнген сағатта Қайрош өзі тіленіп майданға аттанады.
Ол - жауынгер. Ал оның ата-бабалары әскери тәртіпті бастарынан өткермеген,
сондықтан әскери өмірдің атадан балаға мирас боп қалған дәстүрі жоқ. Әскер
қатарында қызмет атқару, әскери тәртіпті көру - қазақ халқының
тіршілік тұрмысына Қазан төңкерісінен кейін орныққан жаңалық. Міне
, осы жаңалық романның келесі тарауларында майдандағы Қайроштың іс-
әрекеттері арқылы нанымды көрініп отырады. Сөйтіп, Қазақ солдаты
романында қазақ жұрты өмірінің үлкен кезеңі кең тұрғыда суреттеледі.
Романды халықтық шығарма деуімізге себеп те осы [2, 61 б.].
Жауынгер өмірін суреттеген шығармалар туысқан халықтар әдебиетінде
де кездеседі. Бір атап өтерлік нәрсе сол - бір қоғамда жасаған, бір
мақсатты көздеген халықтар өкілдерінің өмірбаянында, мінез-құлқында да
көптеген ұнамды ұқсастықтар кездесіп отырады. Қазақтың батыры Қайырғали
сияқтылар басқа халықта да көп болғанын көреміз.
Қазақ солдаты романының біз атап айтқымыз келген екінші үлкен
қасиеті - бұл роман халықтар достығын көркемдік шеберлікпен терең
суреттейтін шығарма. Кеңес өкіметі жылдарында Ұлы Отанымызды мекендеген
барлық ұлттардың бірі-бірімен араласуы күшейіп, бұрыннан тарихи тамыры бар
достығы ерекше нығая түсті. Осы ұлы достықтың белгісі әсіресе Ұлы Отан
соғысы жылдарында ерекше, айрықша жарқырап көрінді. Жазушы Ғ.Мүсірепов
романда осы шыныққан достықты терең ашып, тебірене сипаттайды, кеңестік
әр ұлттың өкілін өз жүрегінің махаббатына бөлеп, сүйіспеншілікпен толғана
суреттейді [2,62 б.].
Басқа ұлт өкілдерінің образын жасау талабы біздің қазақ кеңес
әдебиетінде өз дамуының алғашқы жылдарында-ақ қызу қолға алынған істің бірі
болатын. Бұл салада жасалған жақсы тәжірибелер Ғ.Мүсіреповтің біз атап
отырған романына дейін де бар еді. Бірақ атап айтатын бір жағдай, біздің
әдебиетте басқа ұлт өкілдерінің образын жасауда бірқатар шалағайлықтар да
болып келді. Әрине, мұның төркіні жазушыларымыздың шындықты шеберлікпен
терең бейнелеу жолындағы тәжірибені өз бойларына терең сіңіре, игере
алмауынан туған жәйт еді. Оның үстіне, біздің жазушыларымыз басқа ұлттардың
өмірімен, тұрмысымен жете таныс та емес еді. Осының салдарынан өзге ұлт
өкілдерінің образдары өздерінің барлық ұлттық ерекшелік, сипаттарымен жан-
жақты көрсетілмей келді. Кейіпкерлердің қай ұлт өкілі екендігін образдың
ішкі мәнінен емес, көбінесе аты-жөнінен, түрі-түсінен, киім-кешегінен ғана
ажыратып жүрдік. Бұл - елеулі кемшілік еді [2,63 б.].
Қазақ солдаты романында жазушы біздің әдебиетімізде орын алып келген
мұндай кемшіліктердің болмауын қатаң ескерген. Ұлт өкілдерінің толыққанды
образын шынайы жасау үшін көп ізденген. Автор бұл жолда жалпы кеңестік
әдебиетіміздегі озық үлгілерді зерттеп, игерген. Сөйтіп романда орыс
адамдарының және өзге ұлт өкілдерінің образдарын нанымды етіп бейнелеген.
Шығармадағы ұлттық өрнектер, адамдардың ұлттық ерекшелік сипаттары -
жазушыдан зор шеберлікті талап ететін белгілер. Кейіпкердің ұлттық
сипаттарын, ұлттық ерекшелік қасиеттерін көркемдік шындықпен шебер бейнелеу
үшін жазушы өмірде жете білумен қатар, сол ұлттың тарихын да, сол ұлтқа тән
құбылыстардың даму заңдылығын да, өсу, жетілу, өзгеру сипаттарын да терең
білуге тиісті. Ел өмірінде болып жататын экономикалық материалдық
жағдайларға байланысты халықтың тұрмыс-тіршілігінде де, күн көріс,
қаракетінде де жаңалықтар туып жатады. Бұл жаңалықтардың өзіндік даму
сипаты бар. Және бұл жаңалықтар бір күнде орнай қалмайтын, біртіндеп орныға
беретін құбылыстар. Осы жайларды өмір шындығына сәйкес нанымды көрсеткенде
ғана жазушы көздеген нысанаға жетеді [2, 63 б.].
Кеңестік өмірдің ақиқаты тұрғысынан қарасақ, байтақ Отанымызды
мекендеген барша ұлттардың мақсаты біреу, тілегі ортақ, бағдар тұтқан
нысанаға жету жолындағы іс-әрекеттері ұқсас. Бірақ әр ұлттың тұрмыс-
салтында, әдет-ғұрып дәстүрінде тек өзіне ғана тән ерекшелік белгілері бар.
Міне, осы белгілерді әр автор өз шығармасында терең ашып сипаттауы керек.
Сонда ғана ұлт өкілінің жанды да нанымды бейнесін жасай алады.
Автор өз шығармасын бірінші жақпен жазған уақытта шындық сырын
шертушінің жай-күйін басқалардың іс-әрекеті арқылы байқатып отырады. Бұл
тәсіл қиын, өйткені автор реті келген жерде еркіндік ала алмай, көбіне бас
қаһарманның көрінер ортасына қарай ойыса береді. Романның сюжеттік желісіне
арқау, болар оқиғаларды өрбіту, ондағы жасалмақ образдардың нақышын
өрнектей түсу, іс-әрекеттердің ситуацияға сай келіп, жанды бейнелерді жасау
жазушыдан айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Осы реттен алғанда
Ғабиттің бұл романы қазақ әдебиетінде өзінің соны жаңалығымен көрініп, жазу
тәсілінің ауыр әдістерді игеруге болатындығын дәлелдеді. Жазушы өмір
сырларын, адамның жан толғаныстарын, соғыс картиналарын әсерлі, көркем
бейнелі суреттейді. Соғыс шағының арпалыс күйлері, кеңес жауынгерлерінің
жаумен қасарыса алысқан шайқастары нанымды көрсетіледі. Сан алуан
әрекеттер, қат-қабат оқиғалар бірінен бірі туып, ширақ өрбіп дамиды.
Романда табиғат құбылыстары, пейзаж көріністері адамның жан-күйінің
толғаныстарына сәйкестеле суреттеледі. Міне, осы белгілерінің бәрі де
шығарманың көркемдік қуатын арттыра түскен [2,64 б.].
Қазақ солдаты романы - жазушының майдан өмірін жіті зерттеп, жинаған
мол материалының негізінде туған тарихи шындыққа сай еңбек. Шығарманың бас
кейіпкері Қайрош образын жасауда автор Кеңес Одағының Батыры Қайырғали
Ысмағұловтың ерлік жолдарын негізге алған. Қайрош - Қайырғалидың прототипі.
Бірақ осыған қарап бұл романды тарихи роман деуге болмайды. Рас, тарихи
шығармаларда тарихи болған адамдардың өмірі суреттеледі. Тарихи адамның
басынан кешкен хал-жайлар терең қамтылады. Және бұл хал-жайлар заманның
тарихи шындығына сәйкес суреттеліп, белгілі дәуірдің шындығын танытады.
Сонымен қатар тарихи романда автордың қалауымен енгізілген, ойдан алынған
кейіпкерлер де болады. Бұл - шығармада дәуір келбетін жан-жақты кең қамтып
көрсету үшін керек жайт. Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты романында тарихта
нақты болған адамның майдан жолын, ерлігін негізге алады да, бірақ сол
болған оқиғалардың ауқымында қалып қалмай, шығарма желісін кең өріске
тартады. Майдан өмірінің шындығынан алынған мол деректермен оқиғаны
қоюлатып, ширата түседі,тарихи таным тұрғысынан нақты оқиғаны жеткізе алған
. Романда соғыс жылдарының сипатын осылайша кең қамтып көрсетеді [2, 65
б.].
Қазақ солдаты романы - тақырыбының сонылығы, көркемдік қуатының
пәрменділігі тек жазушы, творчествосының биіктеп өскендігіне ғана емес,
сонымен қатар жалпы қазақ кеңес прозасының өресі биіктегендігін көрсететін
айғақ. Роман кеңестік еліміздің көптеген ұлттарының тіліне және шетел
тілдеріне аударылды. Мұның өзі шығарманың жақсы сапасының дәлелі.
Романда суреттелген образдардың тәрбиелік мәні зор. Мұндағы кеңес
жауынгерлерінің ерлігі, іс-әрекеттері және жоғары адамгершілік қасиеттері
біздің жас ұрпақтарға ұлтжандылық тәрбие беру ісіне жәрдемін тигізеді,
жастарды Отанды жан-тәнімен сүюге, кеңестік патриотизмге баулиды, Отан үшін
жан аямай еңбек етуге, интернационалдық, достық-бауырмалдық туын жоғары
ұстауға насихаттайды. Сондықтан да романның адам тәрбиелеушілік мәні жоғары
деп танимыз [2,65-66 бб.].
Ел қорғау жолындағы соғыс – әділетті де қасиетті соғыс. Фашистік
Германия біздің елімізге тұтқиылдан шабуыл жасап, кеңес халқын
капитализмнің құлы еткісі келді. Жаудың бұл сұм ниетін еліміздің барлық
азаматтары терең түсініп, Отанымыздың тәуелсіздігі мен бостандығы жолындағы
күреске шықты.
Кеңес жауынгерлері осы қасиетті шайқас жолындағы өздеріне жүктелер
міндетті, борышты жете түсінді, өздерінің Отан алдындағы сол ардақты
борышын абыроймен орындап, өздерінің батырлық даңқын әлем жүзіне әйгі етті.
Қазақ солдаты романында Қайроштың және оның майдандас достарының осы
ерлік жолы шебер суреттеледі. Олардың ерлік мінездері, саналы жауынгерлер
екендігі, бойларындағы батырлық пен гуманистік қасиеттер романда зор
шиеленіскен тартыс үстінде, ірі әрекеттер барысында көрінеді. Қайрош және
оның майдандас серіктері жау жағының күші осал емес екенін жақсы сезінеді.
Мұндай жасақты жауды жеңу үшін зор қайрат, қажыр, жоғары рух қажет екенін
олар терең ұққан [2, 67-68 бб.].
Егер біз Ұлы Отан соғысы кезінің шындығын, кеңес жауынгерлерінің ерлік
күресін суреттеген, кеңес әдебиетінің озық үлгілеріне зер салар болсақ,
олардың бәрінен де осындай қасиетті айқындап көреміз.
Қазақ солдаты романында майдан шындығы, әсіресе Қайроштың ерлігі
реалистік тұрғыдан сипатталған. Автор Қазақ батыры повесінде шамадан тыс
әсірелеп жіберетін, кезінде сыналған жайттар бұл романнан өзіне орнын таба
алмағанын айта кетуіміз керек. Сондай-ақ, соғыс суретін қара дүрсін оймен
долбарлау да жоқ. Егер, бұрын, автор бұл сияқты кемшіліктерге орын берсе,
енді олардан арылып, ертегідегі батырдың бейнесін емес, қатардағы совет
солдатының жанды тұлғасын жасауға айрықша назар аударып, өмірдің өзінен
алынған реалистік образды жасаған. Дегенмен де, Қайроштың кейбір үрдіс
қимылдары жасанды көрініп қалатын шағы бар екенін де жасырмаған жөн. Ерлік
дегеннің өзі күнделікті әскери өмір мен тәрбиеден туып жататындығын барынша
ескергені дұрыс еді. Көзсіз ерлік жасаймын деп, оны арнайы дайындалдырмай-
ақ шешуші кезеңнің өзі ерлікті еріксіз тудыратындығын образдың іштей жетілу
логикасына бағындырғаны жөн болатын.
Қазақ солдаты романының идеялық мәнділігін, образдарының шындыққа
негізделгенін, шығарманың танымдық, тәрбиелік қасиетін бірсыпыра
әңгімеледік. Енді шығарманың көркемдік ерекшеліктері жайына аз-кем тоқталып
өтсек [2,81 б.].
Көркем шығарманың толық ашылар қасиеті оқиғалардың таңдап алынуымен,
шебер композициясымен, характерлердің шыншылдығымен ғана шектеле бермейді.
Оқушыға эстетикалық ләззат беру үшін алдымен құнарлы да көркем тіл керек.
Қазақ солдаты романында тілдік шеберліктің неше алуан жарқын, сәтті
мысалдарын кездестіруге болады. Мұнда характерлерді жарқ еткізіп аша
түсетін диалогтар да, ішкі жан дүниесін танытатын монологтар да, жанды
бейнедей елестейтін табиғат суреттері де аз емес.
Қазақ солдаты романы – Ұлы Отан соғысының қаһарлы күндерінің
шындығын көркем бейнелейтін шығарма. Мұндағы бейнелер дараланып көрініп,
қазақ кеңес әдебиетіндегі сан тұлғалар санатына қосылды. Шығармада
суреттелген әр ұлт өкілдерінің бейнелерінен олардың өзіндік ерекшеліктері
де, достығының терең тамыры да толғана жырланған. Міне, осы сапарларының
бәрі романды биік көркемдік сатыға көтеріп тұр [2, 83 б.].
Бар саналы ғұмырын халқына арнаған Ғ.Мүсіреповтің шығармасына тән
шынайылық, көркемдік халқының ұлттық болмысынан алынған. Ол өз заманының
барша қоғамдық даму, жаңғыру белесінің, рухани толысуының куәсі болды.
Қоғамның көркемөнерге қойып отырған талабын жіті аңдап, пайымдап отырды,
шынайы да шымыр шығармалар берді. Автор өзінің романын кеңес адамының ең
ауыр кезеңдегі психологиясын, бүтін тұлғасын көрсетуге арнаған. Бәрі сайып
келгенде, жазушының осы түп мақсатты сәтті орындай алғанын айғақтайды.
Әдебиетте ұлттық дәстүр мен жаңашылдық мәселесі өзектес өріледі
десек,қаламгер осы екеуін шығармашылық жолында тең ұстап өтті.
2 ОЯНҒАН ӨЛКЕДЕГІ КЕЗЕҢДІК ТАҚЫРЫП ПЕН ТАНЫМ
2.1 Романда бейнеленген халық тарихының күрделі кезеңі
Елуiншi жылдардағы қазақ прозасының қазынасына жаңадан қосылып, оның
сапалық өсуін танытқан, көлемi жағынан аумақты, тарихи тақырыпты ауқымды
қозғаған көркем шығарманың бiрi жазушы Ғ.Мүсiреповтiң Оянған өлке романы
болды.
Шығарма алғаш рет Әдебиет және искусство журналының 1952 жылғы №1-5,
10-12 сандарында Қарағанды деген атпен жарияланып, 1953 жылы Алматыда
Қазақ мемлекеттiк көркем әдебиет баспасында Оянған өлке атауымен жеке
кiтап болып шықты. Бұдан кейiн де бiрнеше рет жарияланды.
1954 жылы Жаңа өмiр журналының беттерiнде, 1955 жылы таңдамалы
шығармаларының үшiншi томында, 1962 жылы жеке кiтап болып, 1974 жылы бес
томдық шығармалар жинағының үшiншi томында, 1980 жылы таңдамалы шығармалар
жинағының екiншi томының басылымдарында жарық көрдi.
Роман Ғ.Мүсiрепов прозасының шыңы болумен бiрге, қазақ әдебиетiнiң
шоқтығы биiк туындылары қатарында саналады. Әдебиеттану ғылымында лайықты
бағасын алып, оқырман қауымның iлтипатына ие болған Оянған өлке бүгiнгi
таңда да өз мәнiн жоғалтқан емес.
Көркем әдебиеттiң негiзгi өзекті мәселелерінің бірі – халқымыздың
тарихын, iсiн тарихи шындық тұрғысынан суреттеп көрсету. Жұмысшылар мен
шаруалардың қажырлы еңбектерi, кешегi Ұлы Отан соғысында елiмiздi жаудан
қорғап қалған жауынгерлердiң ерлiктерi, халық шаруашылығын өркендетудегi
қиыншылық-ауыртпалықтар, патриотизм, халықтар достығы – мiне, бiздiң
халқымыз өткен белестер. Сондықтан да болар, қазақ жазушыларының
шығармаларында негiзгi орын алған осы тақырыптар болды. Бұл бағытта
жазылған Абай жолы, Ботагөз, Ақбiлек, Қартқожа, Оянған өлке, Жат
қолында атты шығармалардың әрқайсысы халқымыздың өткен өмiрiн, олардың
әрбiр тарихи аренадағы қалыптасуы мен күресiн, ойы мен арманын бейнелеуде
өзiндiк ерекшелiгiмен, табиғатымен, қолтаңбасымен көрiне бiлді [2, 84 б.].
Қазақ әдебиетінің классигі, суреткер жазушы Ғ.Мүсірепов өзінің Оянған
өлке романында қазақ даласындағы өндіріс орындарының ашылуын, қазақ
жұмысшы табының қалыптасуын тарихи таным тұрғысында көрсетеді. Роман
оқиғасы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ даласының қоғамдық-
әлеуметтік ахуалын толығымен көз алдымызға әкеледі. Қазақ даласының бүкіл
бітім-болмысы табиғи, шынайы қалпымен суреттеліп, адамдардың мінез-құлқы
түрлі психологиялық иірімдермен өрнектелген [2,84 б.].
Ресей империясындағы қоғамдық-саяси даму қарқыны, экономикалық қарым-
қатынастар оның отар елі болып отырған Қазақстанға өз әсерін тигізбей
қалған жоқ. Мол шикізат қорына ие кең дала төсінде өндіріс орындары ашылды.
Қазақ жұмысшы табының қалыптасуына бұл өндіріс орындарының зор ықпалы болуы
әбден заңды.
Кедейленген қазақтардың бiр бөлiгi тұз, балық, алтын өндiру жұмыстары
мен Орал бойындағы металлургия зауыттары, тау кен орындарында да еңбек
етті.
Осылардың бiрi – қазақ топырағында Қарағанды көмiр кенiнiң көзi
ашылып, одан кейiнгi өрiстеу сатыларын, тұңғыш пайда болған жұмысшы табының
даму, қалыптасу тарихын, заманның типтiк жағдайлары мен типтiк мiнездерiн
шебер суреттеген Ғ.Мүсiреповтiң Оянған өлке романы болды [2, 85 б.].
Роман орыс тiлiнде 1958 жылы А.Садовскийдiң аудармасымен Мәскеуде,
Алматыда жарық көрдi. Содан берi чех, румын, монғол, қырғыз, украин
тiлдерiне аударылып, кеңестік кезеңдегі одақ көлеміндегі ұлт өкілдеріне
таныс [2, 85 б.].
Халық басынан өткізген күрделі кезеңді арқау еткен, әдебиетіміздің
төрінен лайықты орнын алған көркем туындыны дүниеге әкелу үшін қаламгерге
мол тәжірибенің аса қажет екендігі аян.
Оянған өлке сияқты романды жазу міндетіне қаламгер үлкен дайындық
сатысы – біршама әңгімелер, очерк, повестер жазып, Қазақ солдаты атты
белгілі романды жариялау кезеңінен абыроймен өтіп барып келген еді. Әрине,
романның көтерген тақырыбы, суреттеген оқиғалары, көркемдеген бейнелері
жайында айтылған пікір-зерттеулер, келелі ойлар аз болмады. Ғалымдар мен
зерттеушілер өз көзқарастарын білдіре отырып, лайықты бағаларын да берген.
Бұл еңбектерде шығарманың тәрбиелік мәні, автордың көркем бейне жасау
ерекшеліктері, Ғ.Мүсіреповтің стилі төңірегінде біраз талқылаулар жасалған.
Оянған өлке романында еліміздің тарихында белгілі болған өте
маңызды оқиға – бейқам жатқан қазақ даласына алпауыттық жаңалық-
өзгерістердің келе бастауы, тұңғыш шахталардың ашылып, зауыттардың салынуы,
алғашқы жұмысшылар табының пайда болуы, ұйымдасуы, қазақ тұрмысы мен
өміріне әсер етуі жайлы сөз болады. Шығармада сол кездегі қазақ қоғамы кең
түрде көз алдымызға келіп, тұтастай дала мен жекелей адам тағдыры өзара
байланыста жан-жақты суреттеліп, нанымды оқиғалар негізінде есте қалады.
Қазақстан үшін соны қарым-қатынас, яғни жұмысшы мен өндіріс арасындағы
бітім-татулыққа келе қоймайтын қақтығыстарды жазушы романның өзегі ретінде
ала отырып, реалистік түрде беруді мақсатқа алған [2, 85 б.].
Ұлттық әдебиетімізде тарихи тақырыпты арқау ету кеңінен қанат жайған
келелі дәстүр десе де болғандай. Жалпы, тарихи тақырып көркем әдебиеттің
басты нысаналарының бірі болды. Тарихты көркем әдебиетте бейнелеудің әлем
әдебиетіндегі тамаша үлгілерін еске ала отырып, біздегі, яғни, қазақ
әдебиетіндегі бірегей үлгі ретінде ұлы жазушы М.Әуезовтің Абай жолы
романын атай аламыз. Әдебиеттанушы ғалым Б.Майтанов М.Әуезов пен
Ғ.Мүсіреповтің аталмыш романдарын (Абай жолы мен Оянған өлке) талдай
отырып, мынадай тұжырымдарға келеді: М.Әуезов Абай өміріне байланысты ХІХ
ғасырдағы қазақ даласындағы тіршілікті романтикалық реализм дәстүріне сай
бейнелесе, Ғ.Мүсірепов осы даланың екінші бір өлкесіндегі тіршілікті эпика-
драмалық пафос ауқымында өрнектейді. Оянған өлкеде дала тіршілігіне
дүрбелең әкелген өндіріс қажеттілігі, жұмысшы табының бой бекіту әрекеттері
кеңінен суреттеледі. Күллі тіршілік тынысы, әдет-ғұрып, мінез-құлық, әр
түрлі іс-әрекеттер және үлкен қоғам өмірінің құбылыстары мен ағымы жаңа
экономикалық қатынас ауқымы тұрғысынан өрнектеледі [12,101 б.].
Ғ.Мүсірепов романында қоғамдық-экономикалық қатынас тек деректік,
тарихи сипаттармен қалып қоймаған. Жазушы қоғамда өмір сүріп, әрекет етуші
адамдар тағдырына айрықша мән беріп, оны басты нысанада ұстайды.
... Өзiнiң айрықша шеберлiгiн бұрын көбiне ұсақ жанрда танытып, кейiн
келе прозаның кесек туындыларын жасауға көшкен көркем сөздiң зергерi
Ғ.Мүсiреповтiң прозалық шығармалары реализмнiң қазақ әдебиетiнде өзiне тән
оңды бiр стильдiк қасиетiн анықтаған шығармалар [8,254 б.], – деп сыншы
ғалым М.Қаратаев көрсеткендей, қалай болғанда да Ғабит роман жанрына ұсақ
жанрды кемелдендiру арқылы ең заңды, ең табиғи жолмен келдi деуi
жұмысымыздың сипатын танытады.
Оянған өлке – күрделi көркем шығарма. Оның iшiнде кемелiне келген,
кемелiне келуге тиiстi бейнелер қатары бар. Быков, Шило қарт, Бұланбай т.б.
бейнелердiң Жат қолында өмiр сүрiп, тереңдей түсетiндiгiне куә боламыз.
Белгілі бір кезеңнің, дала өміріне өзгеріс әкелген оқиғаның суреттелуі
– романның ең басты жаңалығы. Өндіріс тақырыбының арқау болуының өзі бұл
шығарманың әдебиетіміздегі орнын нақтылай түседі. Өндіріс орнында еңбек
етуші адамдар бейнесі және қазақ ауылы тұрғындарының тұлғасы, олардың
арасындағы қарым-қатынастар шығармада шынайы, жанды оқиғалар арқылы танылып
отырады. Романның жазылған кезіндегі әдеби шығармаға қойылар талаптар, атап
айтсақ, таптық принцип белгілі дәрежеде өз орнын тапқан. Яғни, үстем тап
өкілдерінің қолында билік пен күш, дәулеті барлардың озбыр әрекеттері,
оларға қарсы күреске шыққан тап өкілдерінің әрекеттері суреткерлік
шеберлікпен шынайы түрде өрнектелген.
Оянған өлке романы – көркемдiгi де, ойы да терең шығарма. Өзiндiк
даралық, жекеше жайлары мен тiл кестесi, сөз шеберлiгi оқшау сезiледi [16,
355 б.], – деп романға М.Әуезов дер кезінде өз бағасын бердi.
Көркем шығарманың негізгі өзегі – өмір шындығы. Жазушы өмір шындығының
ішінен өзіне қажеттісін сұрыптап алады да, көркемдік шындыққа сәйкес
өрістетеді, шешім табады. Өмір шындығын эстетикалық тұрғыда шебер көрсете
алған шығарма ғана толыққанды, терең мазмұнды, биік деңгейлі болмақ. Осы
талап тұрғысынан алып қарағанда, Оянған өлке романын жазу барысында
суреткер Ғ.Мүсірепов көптеген тарихи фактілерді зерттеп, салыстыра келе,
жинақтау арқылы тамаша, кесек туындыны дүниеге әкелгенін көреміз.
Зерттеушілер жазушының көптеген материалдарды қарастыра жүріп, алғашқы
айтар ойына сәл басқаша өң беріп, еңбек адамдарының бүгіні мен ертеңін
сабақтастыра көрсеткенді жөн көретінін айтады. Қарағанды кен орнының
табылуы және оны орыс алпауыттарының иеленуі жайлы көптеген тарихи
мәліметтер романда көркемдік тұрғыда өз орнын тауып отырған.
Тарихи мәліметтердің кейбіреулеріне жүгінсек, қазақ даласындағы
алғашқы кен орындарын ашушылардың бірі ретінде саудагер С.И.Попов есімі
аталады. Ол 1834 жылы қазіргі Қарағанды облысына қарасты Қарқаралының
Берікқара деген жерінен қорғасын, күміс кенін қорытатын зауыт ашады. Сол
сияқты 1847 жылы Екатеринбург қаласының саудагері Н.Ушаков қазақ даласының
кенін игеруге мықтап бел буады. Осы мақсатпен қазақ даласын аралай жүріп,
1854 жылы Қарағанды жеріндегі бай көмір қазынасына кездеседі. Бұл көмір
кенін жергілікті тұрғын Байжанұлы Апақ суыр інінен тапқан болатын. Саудагер
Ушаков көмір қазынасын иемденуге бар күшін салады [2, 85-86 б.].
ХІХ ғасырдың 50-жылдарында Қарағанды кен жыныстары сатуға түсіп,
компания ұйымдастырылған еді. Саудагер Ушаков көмірлі аймақты оп-оңай
иемденіп кете алмаған. Ол жерді иемденіп келе жатқан қазақ руларының
билеушілерімен келісімге келеді. Тарихи деректемелерге қарағанда, Қарағанды
көмірін Ушаковтың сатып алуына белгілі би Өтепұлы Игілік көп қызмет
жасаған. Бұл жерде оның он жеті мың жылқылы бай Жұманмен ерегесі де елеулі
роль атқарған.
Қарағандының сатылу, қабылдану актісі Омбыда жасалынған. Жер сатушы
қазақтардан Тоқтамысов Байжан, Өтепұлы Игілік, Ордабай, Қоғабай, Тәти
есімдері аталады. Актіде жер сатушыларға қойылған шарттар көрсетілген. Жер
иелері Өтепұлы Игілік, оның балалары Ордабай, Қоғабай, Тәтилердің
келісімімен, көмірі алынып біткенше компанияға, Ушаковқа берілген.
Қазақ халқының осы өзгере, ояна бастау дәуiрi романда өз шындығымен
кең көрсетiлген. Маған ендi жер керегi жоқ. Менiң байлығым базарда [15,33
б.], – деп Игiлiк айтқандай, капиталистiк қатынас қазақ даласына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz