Қазақстан Республикасының аграрлық саланың даму мәселері және шешу жолдары
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қазақстан Республикасының экономикасының аграрлық саласын
реттеудегі ғылыми негізі
1.1. Аграрлық сала және агроөнеркәсіптік кешен
құрылымы ... ... ... .5
1.2. Аграрлық сала жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
ІІ. Қазақстан Республикасының аграрлық саланың даму мәселері және шешу
жолдары
2.1. Тиімді аграрлық саясатты жүзеге асырудың
мәселелері ... ... ... ...16
2.2. Қазақстандағы аграрлық реформаны тереңдету мен кеңейтудің
міндеттері және
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланған
әдебиетер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
Кіріспе
Ауыл шаруашылық проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің бүгінгі
тіршілігі мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес бірегейі.
Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз экономикасының,
егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап, күрделі міндетті
қолға алып отыр деп есептеймін.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде былай деп атап
көрсетті: ...барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді.... Ауыл, селоны
және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы Заң қабылдау
да осы мақсаттарға арналады.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2003-2005 жылдарға және 2007-2005 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске
алынды:
• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері
мен өлшемдері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәісп үшін
шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін
сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті
және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық
әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде
сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп,
мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Әңгіме – ауылды қазіргі орын алып отырған дағдарыс жағдайынан шығаруда
ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді
пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған,
арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның
салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой
көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш – қаштауы кең
орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап
қалды.
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық
дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық
көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық
негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде бір – бірімен
байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды
қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің
әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік:
біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең
ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық.
Сөйтіп, мемлекеттік - ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен
ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі,
шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген
кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту,
төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде
соңғы жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік
түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті жағдайдың
оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым
назарына ұсынылып отырған курстық жұмысымда қарапайымда белгілі
қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған
мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.
Осы курстық жұмыста нарықтық өзгерістерге байланысты болатын процестер
мен құбылыстарды бір жүйеге келтіру, аграрлық рынокті қалыптастыру,
мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары – зерттеудің
одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс жасалады.
І-бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының аграрлық саласын
реттеудегі ғылыми негізі.
1.1. Аграрлық сала және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалықбағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70 – жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен
бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше “агроөнеркәсіптік кешен” атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы –
қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді (1 – схеманы қараңыз).
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (1) ауыл щаруашылығын
техникамен, жем – шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі – дәрмекпен, яғни өңдірістің материалдық факторымен
қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа
өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл
сфера ауыл шаруашығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық
және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс
шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл
шаруашылығы үшін ресурстурды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның
өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және
мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өңеркәсіптің
басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
(көтерме және бөлшек сауда, қойма, биржа, аукцион жүйелері және т.б)
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала – тамақ өнеркәсібінің болумен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (ІV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жақсарту ды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен
жобалар, кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды
енгізу, коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі
ерекшелігі сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын
басқару, рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми – зерттеу, мамандандырылған білім
беру және тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден – бір сферасы болып табылады. Сондықтан да,
міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп
екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің
техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер,
жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдармен мамандардың
консултациясы, материалдық – техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және
басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен
кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен
бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2 – схеманы қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен
І ІІ
ІІІ
2 – схема
Бірінші сфераға (І) трактор ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс,өндірістік мал азығын өңдіру және микробиология,
сондай – ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен
айырмашылығы бар ) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандандарды
тасымалдауды, сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары
ретінде өздігінше, жеке төртінші сфераға (ІV) жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір – бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл - әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл
экономикалық жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы
факторы болғаны айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында
мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған
экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатытысынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігіде
жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау,
тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25 – 35 проценті ысырап болған.
Біздің еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка
Құрама Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердегі айырмашылық
бізді аса қуанта қоймайды . АҚШ – та агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің 70
проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы
ауылшаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл
шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ–та ІІІ
сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ
өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық – түлік құнының 75 проценттен астамы
ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі
өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.
Батыс елдері агроөнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір
жайт, мұнда азық – түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын
қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ–та 1960–1985 жылдар аралығында мұндай
қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы
өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы
қызметкерлердің саны өсе түсуде. Айталық, АҚШ-та соңғы он жыл ішінде
агроөнеркәсіп кешенінің маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны
бір жарым есе өсті. Қорды қажет ететін салалар (агроөнеркәсіп кешенінің
бірінші сферасы) мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру технологиясының бір – бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен
мал шаруашылығындағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің (агроөнеркәсіп
кешенінің ІІ сферасы) үлес салмақтарын салыстыру отандық агроөнеркәсіп
кешенінде салааралық және ішкі салалық сәйкестіктің жоқтығын аңғартады.
Шығарылатын техниканың сапасы да айтарлықтай емес. Қазіргі заманғы жағдайда
экономиканың аграрлық секторын реформалау ауыл үшін ұсынылып отырған
техниканың сәйкессіздігін қатты сезініп отыр. Кезінде ұжымшарлар мен
кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін өндірісне ыңғайланып жасалынған
техника қазір шағын шаруа қожалықтарының қажеттілігі мен сұранысына жауап
бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде мал басына арналған жем – шөп
өңдірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру технологиясы мен күту
процесінің сәйкессіздігі байқалады.
Бұрынғы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80 – жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық-түлік
бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта құрылды.
Бірақ, шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл-әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз-өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторда бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын өзіндік ерекшеліктер бар. Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда
болған барлық жаңа мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да теңдей
қатысты.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіп кешені дамуының жай-күйі, негізгі проблемалары мен бағыттарын
қарастырайық. (5)
1.2. Аграрлық сала жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тарған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибес көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар обьективтік факторлар мен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне
кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті
тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және әлеуметтік коньюнктураның әсеріне ұшырады.
Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өңдірістің әмбебаб және
тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты
қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы
экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет
ететін кең көлемдегі проблемалар бар.
Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат
сферавсындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа
мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көғарас тұрғысынан алғанда шешімнің
нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық
проблемалары да шешуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында бұл – ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы
немесе экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара
іс-қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер
туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте
экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге
болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан
көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.
Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл – қоршаған ортаны
тыңайтқышпен, пестицидпен, өңдірістің қалдығымен уландыру; ауыл
шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы
бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары.
Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда
өзендерді химикатпен уландыру тікелей өңдірушілердің шығындарына, осы нақты
өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ
сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар
ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.
Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи
қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып
мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі
таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты
түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.
Нарықтық экономикалық теориясы дәстүрлі қарастыратын басқа проблема –
қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және
бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай
сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды
ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз.
Аграрлық секторда бұл – жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және
зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында – ауыл
шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз
ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар. Еркін
нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол сұранысқа ие
болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс – қоғамдық маңыздылықтың және тауар
бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп жағдайда
бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына байланысты) сапасы
нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бұл рынок заңдарына
ешқандай да қайшы келмейді. Алайда, тамақтану проблемалары, соның негізінде
ұлттың денсаулығы мен қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың обьектісі болмай
тұра алмайды. Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары мен параметрлерін
жасау, экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау – міне осының
барлығын бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті – монополияға қарсы реттеу және
әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық
тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында
мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген
бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді.
Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті
монополияндыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен – сату көлемін
азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен
түсіндіріледі.Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 1890
жылы қабылданған “Шерман заңы” болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті
немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу
негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияндыруға және сауданы
шектеуге тыйым салынды. Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен
1950 жылғы Селлер-Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-
қимыл, заңсыз сауда тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бұл заңдардың түсіндірілуі және қолданылуы бір
мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық
өркениет өңдірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер
етуде қашып құтылмайтын түзетулер еңгізу есепке алсақ, әрбір нақты рыноктің
монополиялығын рұқсат етілетін деңгейін анықтауда жатыр. Сондықтан да заң
түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті
концентрациялау деңгейі әр түрлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-
техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады. Бұл әдетте треске қарсы
істерді қарау бойынша нақты сот тәжірибесінде есепке алынады. Бұл жерде
треске қарсы заңдылық трактовкасы мемлекеттік қолдау саясатына немесе
белгілі бір салаларда өндірісті концентрациялаудың өсуін тежеуге байланысты
аумалы-төкпелі болып отырады.
Бірқатар салаларда ірі корпорациялар билік құратын және
монополияландыру деңгейі жоғары тағам рыноктары бірнеше рет треске қарсы
заңды бұзушылар болып жарияланды. Іс қозғау мен соттық араласудың негізгі
себептері компаниялардың қосылуы және адал емес баға саясаты болды.
Треске қарсы заңның іс-қимылы жүрмей сфера ауыл шаруашылығы
кооперациясы болып табылады. 1992 жылы АҚШ-та ауыл шаруашылығы
кооперативтерін оның көп бөлігінде монополияға қарсы заңдылықты бұзғаны
үшін жауапкершіліктен босататын Акт шықты. Акт ауыл шаруашылығы өнімін
өндірушілерге өнімдерін тарату үшін бірігуге, сондай-ақ кооперативтерде
сақтау мен өңдеуге , маркетингтік агенттіктерді пайдалануға, қажетті
контрактілер мен келісімдерді жасасуға рұқсат етеді. Бұл жағдайда ерекше
жеңілдіктер сүт кооперативтеріне берілген. Актіге сәйкес 1937 жылдың ауыл
шаруашылығы өнімдерінің маркетингі бойынша оларға, Шерман заңына
қарамастан, өнімнің сорты және сапасы бойынша дифференциалданған сату
бағасын белгілеуге рұқсат етілді.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кооперативтік құрамаларының
маркетингтік құқықтары шексіз емес. Ауыл шаруашылығы министріне
кооперативтердің бағаны негізсіз көтеруін шектеу құқы берілген. Сот
тәжірибесінде белгіленгендей, кооперативтер арсыз баға саясатын жүргізу
арқылы бәсекелестерге зиян әкеледі. Олар монополиялық ережені
бәсекелестерін құрту үшін пайдаланған жағдайда монополияға қарсы заң күшіне
еніп, олар сотқа тартылады.
Ауыл шаруашылығы кооперативтеріне берілген жеңілдік ауыл шаруашылығы
өнімдерінің рыногіндегі сатып алушылар мен сатушылардың экономикалық
күштерін теңестіруге бағытталған. Атап өткеніміздей, ауыл шаруашылығы
өндірушілерінің атомдалған бәсекелестік құрылымына ауыл шаруашылығы
шикізатын өңдеу және тарату сферасындағы ұйымдасқан жоғары
концентрацияланған құрылым, ауыл шаруашылығындағыеркін бәсекелестіктің
төмен бағаларына тамақ және сауда корпорацияларының көтеріңкі монополиялық
бағалары қарсы тұрады. Сондықтан кооперативтердің қолы жеткен бірқатар
ұсыныс монополиясы ең кем дегенде фермерлерді тиімді рыноктегі монополияға
жақын жағдайдағы стау бағасын төмендетуден қорғауға қабілетті.
Таза әлеуметтік мәндегі азық-түлік кешеніндегі мемлекеттік реттеу
шаралары азық-түлік көмегін көрсету бағдарламаларында аталған. АҚШ-та
олардың құрамына азық-түлік талоныненгізу,балалар тамақтануының әр түрлі
бағдарламалары, әйелдер мен балалар үшін арнаулы бағдарламалар және
басқалар кіреді. Азық-түлік талондары табысы аздарға жеңілдік немесе ақысыз
азық-түлік көмегін көрсетуге жұмылдырылған. Балалар бағдарламасы бойынша
мектептерде, жазғы балалар демалыс орындарында және басқа мекемелерде
жеңілдік жасалған тамақтанулар ұйымдастырылады.
Тұрғындардың осы тиісті категориялары үшін ізгіліктік ниеттегі бұл
бағдарламалар рыноктің жағдайына әсер етпей қоймайды. Табыстары барынша
төмен сатып алушылардың сегментін жабатын олар барынша қамтамасыз етілген
тұтынушылардың төлемге қабілетті сұранысына бағадар ұстайтын тұтыну
бағаларын барынша жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге
бұл бағдарламалар олардың өніміне сұранысты кеңейтетіндіктен фермерлерді
қолдаудың шаралары болып табылады.
Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің тағы бір маңызды бағыты
әлеуметтік-экономикалық укладта болғандықтан фермерлікті қолдау идеясы
болып табылады. Оны жақтаушылар жеке отбасылық фермаларды ауыл
шаруашылығындағы іскерліктің тиімді тәсілі ретінде әділетті қарастырады.
Өмірдің фермерлік уклады бостандық, саяси және әлеуметтік тұрақтылық, еркін
бәсекелестік сияқты әлеуметтік және экономикалық игіліктер ретінде
қабылданады. Аталмыш концепцияның мемлекеттік саясатқа тікелей әсері жеке
алғанда, жоғарыда айтып кеткеніміздей, АҚШ-тың 7 штатында ауыл шаруашылығы
корпорациялары қызметін жүргізуге ресми тиым салынуынан, 8 штатында олардың
қызметін шектеуден көрінеді.
Отбасылық фермаларды жақтаушылардың қарсыластары да бар. Олардың
пікірінше, аталмыш концепция қазіргі заманғы жағдайларды еске алмайды, ал
оның негізінде жүргізілетін фермерлікті қолдау саясаты фермалардың қосылу
және жинақталуының табиғи әлеуметтік-экономикалық процестерін тежеп,
мемлекеттік бюджет пен салық төлеушілердің мойнындағы үлкен жүк болып
табылады.
Бұл екі бағыттың күресі фермерлікті мемлекеттік қолдау бағдарламасын
және тұтастай алғанда ауыл шаруашылығындағы ұйымдық-экономикалық
процестердегі мемлекеттік реттеудің тағдырын анықтайтын болады.
Фермерліктабысты қолдаудың басты бағыты өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығы арасындағы айырбасты бағалық паритетті қамтамасыз ету болып
табылады. Оның қажеттілігі жоғарыда қарастырылған фермерлік бағаның
төмендеу теңденциясынан, сондай-ақ агробизнестің аралас салаларының бағаға
монополиялық үстемдік жасау мүмкіндігінен туындайды.
Барынша жалпы тәсілде паритет ауыл шаруашылығы өнімнің бірлігіне
есептегі тұрақты сатып алушылыққабілетті қамтамасыз ететін бағаның осындай
қатынасын білдіреді. Бұл, егер өткен кезенде жүгерінің бүшелі бір көйлекке
ауыстырылса, мұндай айырбастың мүмкінділігі ағымдағы рыноктік баға бойынша
кейіннен де сақталуы тиіс екендігін білдіреді. (8)
АҚШ-тағы көптеген ауыл шаруашылығы тауарлары бойынша паритетті
аяқтауға арналған базистік кезең 1909-1914 жылдар болды. Толық паритет ауыл
шаруашылық тауарларна 1909-1914 жылдарда болған сатып алушылық қабілетті
қамтамасыз етуі тиіс болды.
Алайда паритетті мұндай анықтау сұраныс, ұсыныс және уақыттың өтуімен
әр түрлі салалардағы болатын еңбек өнімділігінің құрылымындағы табиғи
өзгертулерді есепке алмайды. Сондықтан да паритеттік бағаны анықтау моделі
бірнеше рет өзгерді. Соңғы уақытта таза нарықтық, айырбас паритеттің орнына
тауарларды айырбастау шартының теңдігі ретінде өңдірістік шығындар дың
теңдігіне негізделген әдіс келді. Сонымен қатар басқа салалармен
салыстырғанда өндіріс тиімділігінің барынша жоғары өсуінің нәтижесінде
алынған ауыл шаруашылығы табысының едәуір үлесін тартып алу жүйесі
жүргізілуде.
20-жылдары фермерлердің экономикалық әділеттілік жөніндегі
ұсыныстарымен байланысты нарықтық мүмкіндіктердің теңдік қажеттігі идеясы
қалыптасты. Оны әр түрлі фермерлік ұйымдар белсенді түрде қолдайды. Атап
айтсақ, АҚШ-та ол жергілікті рынокті монополизациялау үшін фермерлік
бірлестіктерді құру үшін белсенді күресетін ұлттық фермерлік ұйымның негізі
қызметі болып табылады. Жоғарыда қарастырылған антимонополиялық заңдағы
фермерлік кооперативтерге жасалған жеңілдік осы концепцияның ішінара жүзеге
асырған жұмысы болып табылады.
Мемлекеттік реттеудің фермерлікті қолдауға жанасатын сонымен бірге
өзінше үлкен маңызы бар келесі түрі слолық даму жөніндегі бағдарламалар
болып табылады. Айталық, АҚШ-та селолық даму жөніндегі бағдарламалардың
мақсатыы ауыл шаруашылығының өзінің экономикалық өсінен гөрі село
тұрғындары өмірінің сапасы мен игілігінің арту деңгейі болып табылады.
Бұл бағдарламалар тұрмыс дәрежесін арттыру, селолық жерлердің
салыстырмалы кедейлігінің проблемасы-селолық құрылыс, коммуналдық қызмет,
еңбекпен қамту мәселесі сияқты селолық тұрғындардың осындай проблемаларын
шешуге жұмылдырылған. Осы мақсаттар үшін әр түрлі әкімшілік деңгейде
жеңілдік несиелендіру және бюджеттік қаржыландыру жүйесі пайдаланылады.
Жоғарыда көрсетілген мемлекеттік реттеудің бағыттарына сәйкес
агробизнестің дамыған елдерінде мемлекеттік басқару ұйымдарының жүйесі
ұйымдастырылған. Мысалы, АҚШ-та ауыл шаруашылығы министрлігі өзінің
иелігіндегі топырақ, орман, су көздері және басқа табиғи ресурстар, селолық
жерлерді дамытуға көмектесу, несиелер бөлу, ауыл шаруашылығын зерттеу
бағдарламаларын жасау, ауыл шаруалығы шикізаты мен проблемаларды шешеді.
Айналымдағы жұмыстар үшін әр жылы өндірісті тұрақтандыру және бағаны қолдау
жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыратын Тауарлық-несиелік корпорация
(ТНК), фермерлерді несиелендіру жүйесін басқаратын Фермерлік несие
әкімшілігі, бірнеше ведомствалардан: селолық тұрғын үй жөніндегі әкімшілік,
селолық электрлендіру жөніндегі әкімшіліктен тұратын шағын елді мекендер
мен селолық аудандарды дамыту жөніндегі Басқарма, өнімді қамсыздандыру
жөніндегі федералдық коорпорация, маркетинг қызметтері және инспекциялар
сияқты ұйымдар құрылды. Аты аталған ұйымдардың өз атаулары-ақ олардың
қызметтерінің бағыттарын айтып тұр.
Айталық, фермерлік тұрғын үй жөніндегі әкімшілік барынша жеңілдік
жағдайында коммерциялық несие алуға мүмкіншілігі жоқ фермерлерге несие алып
береді. Селолық электрлендіру жөніндегі әкімшілік-бұл селолық жерлерде
өздерінің займдарын беру немесе оны басқа көздер арқылы оларға беруді
қамтамасыз ету жолымен электрлендіру мен телефон байланысын қаржыландыруға
көмектесетін несиелік мекеме. Өнімді қамсыздандыру жөніндегі Федералдық
корпорация қуаңшылыққа, нөсер жауынға, найзағайға, су тасқыны мен өртке,
ауыл шаруашылығының зиянкестерінен болатын жағдайларға байланысты өнімнің
ысырап болуының орнын толтырады. Маркетинг және инспекция қызметтеріне
мыналар кіреді: ауыл шаруашылық кооперативтері және ауыл шаруашылық
маркетингі қызметтері, мал дәрігерлік және өсімдікті қорғау инспекциялық
қызметі, астық Федералдық инспекциясы және азық-түлік инспекциясы.
Ауыл шаруашылық кооперативтері қызметі ауыл шаруашылық кооперативтер
ұйымдастыруда коньсултациялық және техникалық көмек көрсетеді және олардың
қызметінің статистикасын жүргізеді. Ауыл шаруашылығы маркетингі қызметі
ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын қалыпқа түсіру мәселелерімен айналысады.
Өсімдіктерді қорғаудың инспекциялық қызметі өсімдік және мал зиянкестерімен
және аурулармен күрес жүргізеді. Астық инспекциясының Федералдық қызметі
астық қалпы туралы заңның сақталуын қадағалайды. Азық-түлік жөніндегі
инспекция ет пен құстың сапасын, өнімнің, оның құрамының мазмұнына
сәйкестігін бақылайды. Азық-түлік және тұтынушылық қызметжөніндегі басқарма
тұрғындардың әр түрлі категориялары үшін жеңілдік тамақтандыру жөніндегі
бағдарламалары жүзеге асырып, сондай-ақ диетология саласында зерттеулер
жүргізеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігіне ұлттық ормандарды, сондай-ақ ұлттық
маңызы бар шалғындар мен жер учаскелерін қадағалайтын орман қызметі
бағынады.
Тауарлы-несие корпорациясының қызметі фермерлік табыстарды қолдауға
бағытталған (егжей-тегжейлі 6.4.2-тақырыпта айтылады).
Қысқасы, қазіргі заманғы агробизнесте мемлекеттік реттеудің негізгі
бағытарына шолуды қорытындылай келе, олардың маңызды ерекшеліктерін атап
өту қажет. Нарықтық тегерішті толықтыра және түзете келіп, реттеудің
мемлекеттік тегеріші оның негізі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға
белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше
оқиғалар, аракідік жағдайларды айтпағанда рыноктің тегерішін бұзатын
директивтік тапсырма, бағаның үстінен жаппай әкімшілік бақылау, өндірістік
ресурстар мен тұтыну заттарын натуралдық бөлу сияқты іс-қимылдарға жол
берілмейді. Шын мәнінде, дамыған елдердің аграрлық өңдірісінің тиімділігі
осында жатса керек.
ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының аграрлық саланың даму мәселері және
шешу жолдары.
2.1. Тиімді аграрлық саясатты жүзеге асырудың мәселелері
Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап елде жүргізілген агралық
реформалардың онды тенденциялары да, теріс зардабтары да болады. Нарықтық
қатынастарға көшу жөніндегі құқықтық және зандық база жасалды, мүлік пен
жер үлесін жеке адамдарға бере отырып мемлекеттік меншік жекешелендірілді,
көп тұрпатты экономиканы дамытудың жаңа алғышарттары, көп тұрпатты
экономиканы дамытудың жаңа алғышарттары, баға, несие-қаражат жүйесі
жасалды. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кәсіпорындарын бір мезгілде жаппай
ұсақтау өсімдік және мал шаруашылықтарында қалыптасқан дәстүрлі
технологиялық прцестерге елеулі нұқсан келтірді. Ол шара бәсекелестіктің
өсуіне, еңбекке ынтаның артуына жәрдемдеседі деп күтілген еді. Керісінше,
теріс процестердің белең алуына, өндірістің құлдырауына, өнімді сақтау,
өңдеу және сату салаларында монополист-делдалдардың пайда болуына апарып
соқтырды. Бұл себептерінің біріне айналды.
Ауыл шаруашылығы ұдайы залал шегетін салаға айналды, ал ішкі жалпы
өнімдегі агралық сектордың үлес салмағы 2000 жылғы 34 пайыздан 2008 жылы 8
пайызға дейін төмендеді. Сөйте тұра ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қаржыландырудың көлемі 20001-2008 жылдары 2001-2004 жылдармен салыстырғанда
8,8 есе кеміді. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің берешегінің жалпы
көлемі 2000 жылы 2004 жылға қарағанда 1,9 есе өсті.
Ұзақ және орта мерзімге берілетін несиенің үлес салмағы күрт азайып
кетті, оның есесіне тұқым себу мен егін жинау жұмыстарын атқаруға берілетін
қысқа мерзімді, тонаушылық несиенің көлемі өсті.
Мемлекет ауылды байыпты қолдаудан бойын аулақ салды, мұның өзі
кәсіпорындарды санациялау мен банкроттау процестерінің белең алуына апарып
соқтырды. Есептей келгенде, 2000 жылы бір шаруа қожалығына (фермерге)
шаққандағы мемлекеттік жәрдемнің көлемі 551 теңге, оның ішінде бюджеттен
тікелей жәрдем (дотация) - 80 теңге, өндірістік шығындар өтемі - 52 теңге,
жеңілдіктер - 283 теңге болды.
Сонымен бірге төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарды отандық және шетелдік
инвесторлардың басқаруына беру жолымен қаржылық сауықтыру жөніндегі
аграрлық саясатты село олигархтары жылдам пайдаланып, ауыл еңбеккерлерінің
берешегі есебіне олардың мүлкі мен жер үлестерін иемденіп алды, сөйтіп
ауылда аса ірі меншік иелері мен жалдамалы жұмыскерлер табын туындатты. Тек
бір жылдың ішінде ғана өзінің жер үлесіне құқығын басқаға беру жөнінде 80
мың шарт жасалды, және де ондай үлестер көбіне Агроцентр – Астана,
Голдан-Грейн секілді ірі компаниялардың, Апако корпорациясының және
басқаларының басқаруына көшті. Соның нәтижесінде, 2005 жылы ірі жеке меншік
фирмалар 5 миллион гектар егістікті яғни елдегі дәнді дақылдар себілетін
барлық жердің 40 пайызын пайдаланды.
Соңғы жылдарда (2004-2007 ж.ж.) өндірістің салыстырмалы түрде
тұрақтануына қарамастан, залалды шаруашылықтардың үлес салмағы 2007 жылы 50
пайыз денгейінде қалды.
Осыған байланысты Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
баяндалған аграрлық реформалардың жаңа бағытына үлкен мән беріліп отыр,
онда ел экономикасын көтерудегі басты міндет ретінде ауылдың әлеуметтік-
экономикалық дамуы алға қойылған.
Жолдауда көрсетілген ірі проблемалардың үшеуін бөліп көрсеткіміз
келеді. Олар: ауылды мемлекеттік қолдау, ішкі көші-қон процестері жөніндегі
мемлекеттік саясат және ауыл шаруашылық жеріне жеке меншік институтын
енгізу.
1. Ауылды мемлекеттік қолдау
Жолдауда айтылғандай, 2007 жылдан бастап ауыл шаруашылығын дамытуға
бюджеттен жыл сайын қосымша 8-10 миллиард теңге бөлінбек. Ауылды қолдау
басты міндет деген идеяның өзін өрбіте түссек, біздің ойымызша, мемлекеттің
материалдық-техникалық қорлардың табиғи монополияларының өніміне бағаның
тепе-тендігін қамтамасыз ету және мемлекеттік тапсырыс бойынша сатып
алынатын ауыл шаруашылық өніміне кепілді баға белгілеу жөніндегі реттеуші
қызметін көтеру қажет.
Астыққа мемлекеттік тапсырысты қалпына келтіру немесе өндірушілердің
өндірістік шығынын өтеп, қайтарып және белгілі дәрежеде табыс беретін
кепілді бағамен Азық-түлік корпорациясы арқылы мемлекет мұқтажы үшін
сатып алынатын өнім көлемін 50 пайыз көбейту, сондайөақ экспортқа
бағдарланған өнімді міндетті түрде мемлекеттік қолдау ауыл шаруашылығының
тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Несие саясаты ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге берілетін банк
қарызына ішінара мемлекеттік кепілді кқамтамасыз етуге, несие үшін алынатын
өсім деңгейін төмендетуге, мемлекет қатысуымен несие серіктері желісін
ұйымдастыруға, қысқа мерзімді (ағымдағы шығындарға) және ұзақ мерзімді
(негізгі қорларды толықтыруға) несие беру жүйесін қалпына келтіруге
бағытталуға тиіс. Қысқа мерзімді несие үшін қолайлы ақы – жылына 10-12
пайыз, ұзақ мерзімді несие үшін – 3-5 пайыз болып табылады, несиені банктер
тауар өндірушілерге жыл басында аса сапалы тұқым мен асыл тұқымды мал сатып
алуға төмен пайыз бен бергені жөн.
Ипотекалық несие жүйесі тек мүліктік (негізгі қорлар) кепілмен ғана
емес, сондай-ақ азаматтардың жеке меншігіндегі немесе пайдалану құқығындағы
жерлерді кепілдікке алу арқылы да дамуға тиіс. Ипотекалық қарызды өтеу
кепілдігін қамтамасыз етудің көздері мыналар болуға тиіс: жер учаскесін
сатқан кездегі және жерді пайдалану құқығы жөніндегі мәмледен алынатын
процент; жер салығынан белгілі бір пайыз түрінде түсетін төлем; ипотекалық
несие базарына қатысудан алынатын табыстың бір бөлігі; республткалық және
жергілікті бюджет қаржылары.
Жеке тұлғалардан және заңды тұлғалардан салық алу жүйесінде бірыңғай
әдіс қолдану қажет. Жер және салық заңдары арасындағы орын алып келген
қайшылықтар жойылуы керек. Бүгінгі күні шаруа қожалықтарының (фермерлерден)
жердің бағаланған құны негізінде бірыңғай жер салығы алынады, ал заңды
тұлғалардан (ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер, ЖШС, АҚ) алынатын
жер салығы топырақтың балл-бонитет бойынша жасалған патент құрамында
көрсетіледі.
Сөйтіп, жер салығының негізгі кемшілілігі оның мөлшерін бонитет балына
сай топырақтың сапалық қасиеті бойынша анықтау болып табылады. Салықты ауыл
шаруашылық жерлердің нормативтік бағаланған құнына белгілі бір пайыз
мөлшерінде анықтаған пайдалырақ деп санаймыз. Жер сату базарының дамығанын
және ауыл шаруашылығының табыстылығын мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету
керектігін ескерсек, жердің базар бағасы негізінде салық салу негізсіз
болар еді. Жер салығының экономикалық табиғаты салықтың басқа да кез
келген түрі сияқты қосымша өнім болып табылады, осыған байланысты жер
салығын тауар өндірушілерден дифференциалдық рентаны алу механизмі ретінде
қарастыру керек.
Дифференциалдық рентаны жер салығы түрінде анықтаумен алудың
әдістемелік жолы-ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді республика
аумағында басты ауыл шаруашылық дақылдарды егілетін аймақтар бойынша топтау
негізінде жер салығы аумақтарын анықтау. Мұндай әзірлеменің жаңалығы –
Қазақстан аумағында бағаның және жер салығының бірыңғай аймағын белгілеу.
Қазіргі жер салығының негізіне жердің биологиялық бағасы мен оның
құнын бағалау нәтижесі алынған. Таяу жылдарда, әлемнің көптеген елдерінде
қолданып жүргендей, жер салығын жердің нормативтік бағасының немесе базар
құнының белгілі бір пайызы мөлшерінде есептеу қажеттігі туындайды.
Жер салығы мөлшерін нақты ғылыми негіздеп белгілеу үшін оның
обьективті базасын – жер кадастарын, жердің экономикалық бағасын түбегейлі
әзірлеу қажет. Бұл көрсеткіштерге жыл сайын түзетулер енгізіліп отыруға
тиіс, ал жер учаскесін бөліп берген кезде жерге орналастыратын органдардың
жердің экономикалық бағалануымен бірге сол жер учаскесінде немен шұғылдану,
қандай дақыл себу, қашан себу пайдалы деген ұсыныстар бергені тиімді.
Мұндай есептік деректерді жер учаскелерінің шын мәніндегі бағасын
белгілеген кезде пайдалану керек.
Суармалы егістікте су ақысының мөлшері экономикалық, биологиялық және
жағрапиялық жағдайларды, аудандардың мамандандырылуын, республикада
суармалы жерлерде ауыл шаруашылығының белгілі бір салаларын дамыту
қажеттігін, су көздерінің алыс-жақындығын, табиғи қашыртқылардың бар-
жоқтығын, судың сапасын, елді мекендерден қашықтығын, өсірілетін
дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін, экологиялық қауіпсіздікті және
басқа шарттарды ескеруі қажет.
Ауыл шаруашылығы суын тұтынушыларға жеткізіп беретін мемлекеттік
құрылымдар арасындағы өзара қарым-қатынастың ыңғайлы да оңай болуы үшін
әрбір әкімшілік ауданда Мемлекеттік су инспекциясының заңдық, экономикалық
және әлеуметтік өзара қатынастардың барлық жақтарын ескеретін тиісті
жарғысы бар филиалдарын ұйымдастыру қажет.
Құнарлы жерлерді ауыл шаруашылығынан өзге мақсатта басқадай қажетке
пайдалануға жол бермеу үшін осы ереженің бұзылуына жауапкершілікті қатайта
түсу қажет. Мұндай жағдай бола қалған күнде жерді пайдаланушы немесе жердің
иесі жергілікті бюджетке жерде басқа мақсатқа пайдалану мәнісін жоятындай
мөлшерде айыппұл немесе салық төлеуге тиіс.
Нарықтық тұрпаттағы ауыл шаруашылық кәсіпорындары қалыптасу сатысында
екенін ескеріп, оларды қаржылық ауыр жағдайдан шығару үшін 20 бонитеттік
балдан төмен бағаланған жер учаскелерін салықтан босатуды ұсынамыз. Бұл
шара ұзақ мерзімді болуы тиіс және заң жолымен кемінде 10 жыл мерзімге
енгізілуі қажет.
Жоғарыда айтылған принциптерді ескере отырып, салық жүйесін құруға
төмендегідей талаптар қою қажет.
1. Салық қалай болса солай емес дәл анықталуы тиіс, мұның өзі төлеушінің
өз жұмысын, оның қаржылай нәтижесін болжай отырып жоспарлануына
мүмкіндік береді. Салықтың анық болмауы немесе толық анықталмауы
кәсіпкерлік істің қауіп-қатерін көбейтеді, шенеуніктердің
заңсыздығына жағдай туғызады.
2. Төлеу мерзімі салық төлеушілерді толық қанағаттандыруға тиіс. Бұл
талап оларға қолайлы жағдай тудыру ниетінен ғана емес, олардың
қаржылық мүмкіндіктерін ескеруден де туындайды. Ауыл шаруашылық
өндірісі маусымды болғандықтан, ақшалай табыс жыл ішінде бірқалыпты
түсіп отырмайды.
3. Салық салу әдістері мен төленетін сомасы оны төлеуші өте анық және
түсінікті болуға тиіс. Бұл жағдай бұзылса, салық қызметінің жүгі
қатты ауырлап, ол қызмет пен төлеушілер арасындағы дау-жанжалды
жиілетеді.
4. Салық жинауға жұмсалатын шығын барынша аз болуға тиіс. Бұл талап
барлық жүйелер үшін бірдей және олардың тиімділігін анықтайды.
2. Ауыл тұрғындарының ішкі көші-қон проблемалары
Қазақстанда экологиялық жағынан қауіпті әлеуметтік даму жағынан артта
қалған аудандар саны едәуір, оларда 2 миллиондай адам тұрады. Әлеуметтік-
демографиялық тұрғыдан келсек, олардағы халықтың дені қазақтар, көп балалар
отбасылар. Арал маңының экология жағынан қолайсыз аудандарын, Семей
полигонына қапталдас аудандарды, әртүрлі зымырандық сынақ жасалған басқа да
аудандарды ескерсек, әлеуметтік-экономикалық жағдайы өте ауыр жерлерде
тұрып жатқан қазақтардың үлес салмағы олардың республикадағы барлық санының
40 пайызындай. Экономикалық реформаларды жүргізген кезде осы аудандардың
ауа райының қолайсыздығы, экономикалық мүмкіндіктерінің шектеулілігі,
қатынастың қиындығы сияқты ерекшеліктері толық ескерілмесе, жағдай одан әрі
ушыға түседі.
Бұл аудандар тұрғындарының әлеуметтік жағдайы негізінен жеке қосалқы
шаруашылық (70% астамы) және әлеуметтік төлемдер (10%) есебінен құралатын
ақшалай табысының өте төмен деңгейімен сипатталады. Сатудан түсетін табыс
көлемі 10 пайыздан аспайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қазақстан Республикасының экономикасының аграрлық саласын
реттеудегі ғылыми негізі
1.1. Аграрлық сала және агроөнеркәсіптік кешен
құрылымы ... ... ... .5
1.2. Аграрлық сала жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
ІІ. Қазақстан Республикасының аграрлық саланың даму мәселері және шешу
жолдары
2.1. Тиімді аграрлық саясатты жүзеге асырудың
мәселелері ... ... ... ...16
2.2. Қазақстандағы аграрлық реформаны тереңдету мен кеңейтудің
міндеттері және
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланған
әдебиетер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
Кіріспе
Ауыл шаруашылық проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің бүгінгі
тіршілігі мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес бірегейі.
Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз экономикасының,
егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап, күрделі міндетті
қолға алып отыр деп есептеймін.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде былай деп атап
көрсетті: ...барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді.... Ауыл, селоны
және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы Заң қабылдау
да осы мақсаттарға арналады.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2003-2005 жылдарға және 2007-2005 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске
алынды:
• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері
мен өлшемдері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәісп үшін
шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін
сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті
және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық
әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде
сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп,
мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Әңгіме – ауылды қазіргі орын алып отырған дағдарыс жағдайынан шығаруда
ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді
пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған,
арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның
салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой
көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш – қаштауы кең
орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап
қалды.
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық
дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық
көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық
негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде бір – бірімен
байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды
қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің
әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік:
біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең
ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық.
Сөйтіп, мемлекеттік - ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен
ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі,
шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген
кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту,
төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде
соңғы жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік
түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті жағдайдың
оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым
назарына ұсынылып отырған курстық жұмысымда қарапайымда белгілі
қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған
мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.
Осы курстық жұмыста нарықтық өзгерістерге байланысты болатын процестер
мен құбылыстарды бір жүйеге келтіру, аграрлық рынокті қалыптастыру,
мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары – зерттеудің
одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс жасалады.
І-бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының аграрлық саласын
реттеудегі ғылыми негізі.
1.1. Аграрлық сала және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалықбағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70 – жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен
бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше “агроөнеркәсіптік кешен” атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы –
қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді (1 – схеманы қараңыз).
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (1) ауыл щаруашылығын
техникамен, жем – шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі – дәрмекпен, яғни өңдірістің материалдық факторымен
қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа
өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл
сфера ауыл шаруашығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық
және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс
шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл
шаруашылығы үшін ресурстурды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның
өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және
мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өңеркәсіптің
басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
(көтерме және бөлшек сауда, қойма, биржа, аукцион жүйелері және т.б)
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала – тамақ өнеркәсібінің болумен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (ІV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жақсарту ды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен
жобалар, кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды
енгізу, коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі
ерекшелігі сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын
басқару, рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми – зерттеу, мамандандырылған білім
беру және тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден – бір сферасы болып табылады. Сондықтан да,
міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп
екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің
техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер,
жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдармен мамандардың
консултациясы, материалдық – техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және
басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен
кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен
бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2 – схеманы қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен
І ІІ
ІІІ
2 – схема
Бірінші сфераға (І) трактор ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс,өндірістік мал азығын өңдіру және микробиология,
сондай – ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен
айырмашылығы бар ) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандандарды
тасымалдауды, сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары
ретінде өздігінше, жеке төртінші сфераға (ІV) жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір – бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл - әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл
экономикалық жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы
факторы болғаны айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында
мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған
экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатытысынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігіде
жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау,
тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25 – 35 проценті ысырап болған.
Біздің еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка
Құрама Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердегі айырмашылық
бізді аса қуанта қоймайды . АҚШ – та агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің 70
проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы
ауылшаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл
шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ–та ІІІ
сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ
өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық – түлік құнының 75 проценттен астамы
ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі
өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.
Батыс елдері агроөнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір
жайт, мұнда азық – түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын
қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ–та 1960–1985 жылдар аралығында мұндай
қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы
өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы
қызметкерлердің саны өсе түсуде. Айталық, АҚШ-та соңғы он жыл ішінде
агроөнеркәсіп кешенінің маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны
бір жарым есе өсті. Қорды қажет ететін салалар (агроөнеркәсіп кешенінің
бірінші сферасы) мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру технологиясының бір – бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен
мал шаруашылығындағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің (агроөнеркәсіп
кешенінің ІІ сферасы) үлес салмақтарын салыстыру отандық агроөнеркәсіп
кешенінде салааралық және ішкі салалық сәйкестіктің жоқтығын аңғартады.
Шығарылатын техниканың сапасы да айтарлықтай емес. Қазіргі заманғы жағдайда
экономиканың аграрлық секторын реформалау ауыл үшін ұсынылып отырған
техниканың сәйкессіздігін қатты сезініп отыр. Кезінде ұжымшарлар мен
кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін өндірісне ыңғайланып жасалынған
техника қазір шағын шаруа қожалықтарының қажеттілігі мен сұранысына жауап
бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде мал басына арналған жем – шөп
өңдірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру технологиясы мен күту
процесінің сәйкессіздігі байқалады.
Бұрынғы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80 – жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық-түлік
бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта құрылды.
Бірақ, шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл-әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз-өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторда бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын өзіндік ерекшеліктер бар. Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда
болған барлық жаңа мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да теңдей
қатысты.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіп кешені дамуының жай-күйі, негізгі проблемалары мен бағыттарын
қарастырайық. (5)
1.2. Аграрлық сала жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тарған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибес көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар обьективтік факторлар мен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне
кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті
тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және әлеуметтік коньюнктураның әсеріне ұшырады.
Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өңдірістің әмбебаб және
тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты
қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы
экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет
ететін кең көлемдегі проблемалар бар.
Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат
сферавсындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа
мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көғарас тұрғысынан алғанда шешімнің
нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық
проблемалары да шешуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында бұл – ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы
немесе экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара
іс-қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер
туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте
экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге
болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан
көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.
Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл – қоршаған ортаны
тыңайтқышпен, пестицидпен, өңдірістің қалдығымен уландыру; ауыл
шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы
бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары.
Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда
өзендерді химикатпен уландыру тікелей өңдірушілердің шығындарына, осы нақты
өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ
сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар
ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.
Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи
қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып
мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі
таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты
түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.
Нарықтық экономикалық теориясы дәстүрлі қарастыратын басқа проблема –
қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және
бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай
сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды
ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз.
Аграрлық секторда бұл – жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және
зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында – ауыл
шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз
ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар. Еркін
нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол сұранысқа ие
болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс – қоғамдық маңыздылықтың және тауар
бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп жағдайда
бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына байланысты) сапасы
нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бұл рынок заңдарына
ешқандай да қайшы келмейді. Алайда, тамақтану проблемалары, соның негізінде
ұлттың денсаулығы мен қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың обьектісі болмай
тұра алмайды. Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары мен параметрлерін
жасау, экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау – міне осының
барлығын бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті – монополияға қарсы реттеу және
әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық
тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында
мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген
бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді.
Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті
монополияндыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен – сату көлемін
азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен
түсіндіріледі.Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 1890
жылы қабылданған “Шерман заңы” болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті
немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу
негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияндыруға және сауданы
шектеуге тыйым салынды. Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен
1950 жылғы Селлер-Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-
қимыл, заңсыз сауда тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бұл заңдардың түсіндірілуі және қолданылуы бір
мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық
өркениет өңдірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер
етуде қашып құтылмайтын түзетулер еңгізу есепке алсақ, әрбір нақты рыноктің
монополиялығын рұқсат етілетін деңгейін анықтауда жатыр. Сондықтан да заң
түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті
концентрациялау деңгейі әр түрлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-
техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады. Бұл әдетте треске қарсы
істерді қарау бойынша нақты сот тәжірибесінде есепке алынады. Бұл жерде
треске қарсы заңдылық трактовкасы мемлекеттік қолдау саясатына немесе
белгілі бір салаларда өндірісті концентрациялаудың өсуін тежеуге байланысты
аумалы-төкпелі болып отырады.
Бірқатар салаларда ірі корпорациялар билік құратын және
монополияландыру деңгейі жоғары тағам рыноктары бірнеше рет треске қарсы
заңды бұзушылар болып жарияланды. Іс қозғау мен соттық араласудың негізгі
себептері компаниялардың қосылуы және адал емес баға саясаты болды.
Треске қарсы заңның іс-қимылы жүрмей сфера ауыл шаруашылығы
кооперациясы болып табылады. 1992 жылы АҚШ-та ауыл шаруашылығы
кооперативтерін оның көп бөлігінде монополияға қарсы заңдылықты бұзғаны
үшін жауапкершіліктен босататын Акт шықты. Акт ауыл шаруашылығы өнімін
өндірушілерге өнімдерін тарату үшін бірігуге, сондай-ақ кооперативтерде
сақтау мен өңдеуге , маркетингтік агенттіктерді пайдалануға, қажетті
контрактілер мен келісімдерді жасасуға рұқсат етеді. Бұл жағдайда ерекше
жеңілдіктер сүт кооперативтеріне берілген. Актіге сәйкес 1937 жылдың ауыл
шаруашылығы өнімдерінің маркетингі бойынша оларға, Шерман заңына
қарамастан, өнімнің сорты және сапасы бойынша дифференциалданған сату
бағасын белгілеуге рұқсат етілді.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кооперативтік құрамаларының
маркетингтік құқықтары шексіз емес. Ауыл шаруашылығы министріне
кооперативтердің бағаны негізсіз көтеруін шектеу құқы берілген. Сот
тәжірибесінде белгіленгендей, кооперативтер арсыз баға саясатын жүргізу
арқылы бәсекелестерге зиян әкеледі. Олар монополиялық ережені
бәсекелестерін құрту үшін пайдаланған жағдайда монополияға қарсы заң күшіне
еніп, олар сотқа тартылады.
Ауыл шаруашылығы кооперативтеріне берілген жеңілдік ауыл шаруашылығы
өнімдерінің рыногіндегі сатып алушылар мен сатушылардың экономикалық
күштерін теңестіруге бағытталған. Атап өткеніміздей, ауыл шаруашылығы
өндірушілерінің атомдалған бәсекелестік құрылымына ауыл шаруашылығы
шикізатын өңдеу және тарату сферасындағы ұйымдасқан жоғары
концентрацияланған құрылым, ауыл шаруашылығындағыеркін бәсекелестіктің
төмен бағаларына тамақ және сауда корпорацияларының көтеріңкі монополиялық
бағалары қарсы тұрады. Сондықтан кооперативтердің қолы жеткен бірқатар
ұсыныс монополиясы ең кем дегенде фермерлерді тиімді рыноктегі монополияға
жақын жағдайдағы стау бағасын төмендетуден қорғауға қабілетті.
Таза әлеуметтік мәндегі азық-түлік кешеніндегі мемлекеттік реттеу
шаралары азық-түлік көмегін көрсету бағдарламаларында аталған. АҚШ-та
олардың құрамына азық-түлік талоныненгізу,балалар тамақтануының әр түрлі
бағдарламалары, әйелдер мен балалар үшін арнаулы бағдарламалар және
басқалар кіреді. Азық-түлік талондары табысы аздарға жеңілдік немесе ақысыз
азық-түлік көмегін көрсетуге жұмылдырылған. Балалар бағдарламасы бойынша
мектептерде, жазғы балалар демалыс орындарында және басқа мекемелерде
жеңілдік жасалған тамақтанулар ұйымдастырылады.
Тұрғындардың осы тиісті категориялары үшін ізгіліктік ниеттегі бұл
бағдарламалар рыноктің жағдайына әсер етпей қоймайды. Табыстары барынша
төмен сатып алушылардың сегментін жабатын олар барынша қамтамасыз етілген
тұтынушылардың төлемге қабілетті сұранысына бағадар ұстайтын тұтыну
бағаларын барынша жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге
бұл бағдарламалар олардың өніміне сұранысты кеңейтетіндіктен фермерлерді
қолдаудың шаралары болып табылады.
Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің тағы бір маңызды бағыты
әлеуметтік-экономикалық укладта болғандықтан фермерлікті қолдау идеясы
болып табылады. Оны жақтаушылар жеке отбасылық фермаларды ауыл
шаруашылығындағы іскерліктің тиімді тәсілі ретінде әділетті қарастырады.
Өмірдің фермерлік уклады бостандық, саяси және әлеуметтік тұрақтылық, еркін
бәсекелестік сияқты әлеуметтік және экономикалық игіліктер ретінде
қабылданады. Аталмыш концепцияның мемлекеттік саясатқа тікелей әсері жеке
алғанда, жоғарыда айтып кеткеніміздей, АҚШ-тың 7 штатында ауыл шаруашылығы
корпорациялары қызметін жүргізуге ресми тиым салынуынан, 8 штатында олардың
қызметін шектеуден көрінеді.
Отбасылық фермаларды жақтаушылардың қарсыластары да бар. Олардың
пікірінше, аталмыш концепция қазіргі заманғы жағдайларды еске алмайды, ал
оның негізінде жүргізілетін фермерлікті қолдау саясаты фермалардың қосылу
және жинақталуының табиғи әлеуметтік-экономикалық процестерін тежеп,
мемлекеттік бюджет пен салық төлеушілердің мойнындағы үлкен жүк болып
табылады.
Бұл екі бағыттың күресі фермерлікті мемлекеттік қолдау бағдарламасын
және тұтастай алғанда ауыл шаруашылығындағы ұйымдық-экономикалық
процестердегі мемлекеттік реттеудің тағдырын анықтайтын болады.
Фермерліктабысты қолдаудың басты бағыты өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығы арасындағы айырбасты бағалық паритетті қамтамасыз ету болып
табылады. Оның қажеттілігі жоғарыда қарастырылған фермерлік бағаның
төмендеу теңденциясынан, сондай-ақ агробизнестің аралас салаларының бағаға
монополиялық үстемдік жасау мүмкіндігінен туындайды.
Барынша жалпы тәсілде паритет ауыл шаруашылығы өнімнің бірлігіне
есептегі тұрақты сатып алушылыққабілетті қамтамасыз ететін бағаның осындай
қатынасын білдіреді. Бұл, егер өткен кезенде жүгерінің бүшелі бір көйлекке
ауыстырылса, мұндай айырбастың мүмкінділігі ағымдағы рыноктік баға бойынша
кейіннен де сақталуы тиіс екендігін білдіреді. (8)
АҚШ-тағы көптеген ауыл шаруашылығы тауарлары бойынша паритетті
аяқтауға арналған базистік кезең 1909-1914 жылдар болды. Толық паритет ауыл
шаруашылық тауарларна 1909-1914 жылдарда болған сатып алушылық қабілетті
қамтамасыз етуі тиіс болды.
Алайда паритетті мұндай анықтау сұраныс, ұсыныс және уақыттың өтуімен
әр түрлі салалардағы болатын еңбек өнімділігінің құрылымындағы табиғи
өзгертулерді есепке алмайды. Сондықтан да паритеттік бағаны анықтау моделі
бірнеше рет өзгерді. Соңғы уақытта таза нарықтық, айырбас паритеттің орнына
тауарларды айырбастау шартының теңдігі ретінде өңдірістік шығындар дың
теңдігіне негізделген әдіс келді. Сонымен қатар басқа салалармен
салыстырғанда өндіріс тиімділігінің барынша жоғары өсуінің нәтижесінде
алынған ауыл шаруашылығы табысының едәуір үлесін тартып алу жүйесі
жүргізілуде.
20-жылдары фермерлердің экономикалық әділеттілік жөніндегі
ұсыныстарымен байланысты нарықтық мүмкіндіктердің теңдік қажеттігі идеясы
қалыптасты. Оны әр түрлі фермерлік ұйымдар белсенді түрде қолдайды. Атап
айтсақ, АҚШ-та ол жергілікті рынокті монополизациялау үшін фермерлік
бірлестіктерді құру үшін белсенді күресетін ұлттық фермерлік ұйымның негізі
қызметі болып табылады. Жоғарыда қарастырылған антимонополиялық заңдағы
фермерлік кооперативтерге жасалған жеңілдік осы концепцияның ішінара жүзеге
асырған жұмысы болып табылады.
Мемлекеттік реттеудің фермерлікті қолдауға жанасатын сонымен бірге
өзінше үлкен маңызы бар келесі түрі слолық даму жөніндегі бағдарламалар
болып табылады. Айталық, АҚШ-та селолық даму жөніндегі бағдарламалардың
мақсатыы ауыл шаруашылығының өзінің экономикалық өсінен гөрі село
тұрғындары өмірінің сапасы мен игілігінің арту деңгейі болып табылады.
Бұл бағдарламалар тұрмыс дәрежесін арттыру, селолық жерлердің
салыстырмалы кедейлігінің проблемасы-селолық құрылыс, коммуналдық қызмет,
еңбекпен қамту мәселесі сияқты селолық тұрғындардың осындай проблемаларын
шешуге жұмылдырылған. Осы мақсаттар үшін әр түрлі әкімшілік деңгейде
жеңілдік несиелендіру және бюджеттік қаржыландыру жүйесі пайдаланылады.
Жоғарыда көрсетілген мемлекеттік реттеудің бағыттарына сәйкес
агробизнестің дамыған елдерінде мемлекеттік басқару ұйымдарының жүйесі
ұйымдастырылған. Мысалы, АҚШ-та ауыл шаруашылығы министрлігі өзінің
иелігіндегі топырақ, орман, су көздері және басқа табиғи ресурстар, селолық
жерлерді дамытуға көмектесу, несиелер бөлу, ауыл шаруашылығын зерттеу
бағдарламаларын жасау, ауыл шаруалығы шикізаты мен проблемаларды шешеді.
Айналымдағы жұмыстар үшін әр жылы өндірісті тұрақтандыру және бағаны қолдау
жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыратын Тауарлық-несиелік корпорация
(ТНК), фермерлерді несиелендіру жүйесін басқаратын Фермерлік несие
әкімшілігі, бірнеше ведомствалардан: селолық тұрғын үй жөніндегі әкімшілік,
селолық электрлендіру жөніндегі әкімшіліктен тұратын шағын елді мекендер
мен селолық аудандарды дамыту жөніндегі Басқарма, өнімді қамсыздандыру
жөніндегі федералдық коорпорация, маркетинг қызметтері және инспекциялар
сияқты ұйымдар құрылды. Аты аталған ұйымдардың өз атаулары-ақ олардың
қызметтерінің бағыттарын айтып тұр.
Айталық, фермерлік тұрғын үй жөніндегі әкімшілік барынша жеңілдік
жағдайында коммерциялық несие алуға мүмкіншілігі жоқ фермерлерге несие алып
береді. Селолық электрлендіру жөніндегі әкімшілік-бұл селолық жерлерде
өздерінің займдарын беру немесе оны басқа көздер арқылы оларға беруді
қамтамасыз ету жолымен электрлендіру мен телефон байланысын қаржыландыруға
көмектесетін несиелік мекеме. Өнімді қамсыздандыру жөніндегі Федералдық
корпорация қуаңшылыққа, нөсер жауынға, найзағайға, су тасқыны мен өртке,
ауыл шаруашылығының зиянкестерінен болатын жағдайларға байланысты өнімнің
ысырап болуының орнын толтырады. Маркетинг және инспекция қызметтеріне
мыналар кіреді: ауыл шаруашылық кооперативтері және ауыл шаруашылық
маркетингі қызметтері, мал дәрігерлік және өсімдікті қорғау инспекциялық
қызметі, астық Федералдық инспекциясы және азық-түлік инспекциясы.
Ауыл шаруашылық кооперативтері қызметі ауыл шаруашылық кооперативтер
ұйымдастыруда коньсултациялық және техникалық көмек көрсетеді және олардың
қызметінің статистикасын жүргізеді. Ауыл шаруашылығы маркетингі қызметі
ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын қалыпқа түсіру мәселелерімен айналысады.
Өсімдіктерді қорғаудың инспекциялық қызметі өсімдік және мал зиянкестерімен
және аурулармен күрес жүргізеді. Астық инспекциясының Федералдық қызметі
астық қалпы туралы заңның сақталуын қадағалайды. Азық-түлік жөніндегі
инспекция ет пен құстың сапасын, өнімнің, оның құрамының мазмұнына
сәйкестігін бақылайды. Азық-түлік және тұтынушылық қызметжөніндегі басқарма
тұрғындардың әр түрлі категориялары үшін жеңілдік тамақтандыру жөніндегі
бағдарламалары жүзеге асырып, сондай-ақ диетология саласында зерттеулер
жүргізеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігіне ұлттық ормандарды, сондай-ақ ұлттық
маңызы бар шалғындар мен жер учаскелерін қадағалайтын орман қызметі
бағынады.
Тауарлы-несие корпорациясының қызметі фермерлік табыстарды қолдауға
бағытталған (егжей-тегжейлі 6.4.2-тақырыпта айтылады).
Қысқасы, қазіргі заманғы агробизнесте мемлекеттік реттеудің негізгі
бағытарына шолуды қорытындылай келе, олардың маңызды ерекшеліктерін атап
өту қажет. Нарықтық тегерішті толықтыра және түзете келіп, реттеудің
мемлекеттік тегеріші оның негізі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға
белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше
оқиғалар, аракідік жағдайларды айтпағанда рыноктің тегерішін бұзатын
директивтік тапсырма, бағаның үстінен жаппай әкімшілік бақылау, өндірістік
ресурстар мен тұтыну заттарын натуралдық бөлу сияқты іс-қимылдарға жол
берілмейді. Шын мәнінде, дамыған елдердің аграрлық өңдірісінің тиімділігі
осында жатса керек.
ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының аграрлық саланың даму мәселері және
шешу жолдары.
2.1. Тиімді аграрлық саясатты жүзеге асырудың мәселелері
Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап елде жүргізілген агралық
реформалардың онды тенденциялары да, теріс зардабтары да болады. Нарықтық
қатынастарға көшу жөніндегі құқықтық және зандық база жасалды, мүлік пен
жер үлесін жеке адамдарға бере отырып мемлекеттік меншік жекешелендірілді,
көп тұрпатты экономиканы дамытудың жаңа алғышарттары, көп тұрпатты
экономиканы дамытудың жаңа алғышарттары, баға, несие-қаражат жүйесі
жасалды. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кәсіпорындарын бір мезгілде жаппай
ұсақтау өсімдік және мал шаруашылықтарында қалыптасқан дәстүрлі
технологиялық прцестерге елеулі нұқсан келтірді. Ол шара бәсекелестіктің
өсуіне, еңбекке ынтаның артуына жәрдемдеседі деп күтілген еді. Керісінше,
теріс процестердің белең алуына, өндірістің құлдырауына, өнімді сақтау,
өңдеу және сату салаларында монополист-делдалдардың пайда болуына апарып
соқтырды. Бұл себептерінің біріне айналды.
Ауыл шаруашылығы ұдайы залал шегетін салаға айналды, ал ішкі жалпы
өнімдегі агралық сектордың үлес салмағы 2000 жылғы 34 пайыздан 2008 жылы 8
пайызға дейін төмендеді. Сөйте тұра ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қаржыландырудың көлемі 20001-2008 жылдары 2001-2004 жылдармен салыстырғанда
8,8 есе кеміді. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің берешегінің жалпы
көлемі 2000 жылы 2004 жылға қарағанда 1,9 есе өсті.
Ұзақ және орта мерзімге берілетін несиенің үлес салмағы күрт азайып
кетті, оның есесіне тұқым себу мен егін жинау жұмыстарын атқаруға берілетін
қысқа мерзімді, тонаушылық несиенің көлемі өсті.
Мемлекет ауылды байыпты қолдаудан бойын аулақ салды, мұның өзі
кәсіпорындарды санациялау мен банкроттау процестерінің белең алуына апарып
соқтырды. Есептей келгенде, 2000 жылы бір шаруа қожалығына (фермерге)
шаққандағы мемлекеттік жәрдемнің көлемі 551 теңге, оның ішінде бюджеттен
тікелей жәрдем (дотация) - 80 теңге, өндірістік шығындар өтемі - 52 теңге,
жеңілдіктер - 283 теңге болды.
Сонымен бірге төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарды отандық және шетелдік
инвесторлардың басқаруына беру жолымен қаржылық сауықтыру жөніндегі
аграрлық саясатты село олигархтары жылдам пайдаланып, ауыл еңбеккерлерінің
берешегі есебіне олардың мүлкі мен жер үлестерін иемденіп алды, сөйтіп
ауылда аса ірі меншік иелері мен жалдамалы жұмыскерлер табын туындатты. Тек
бір жылдың ішінде ғана өзінің жер үлесіне құқығын басқаға беру жөнінде 80
мың шарт жасалды, және де ондай үлестер көбіне Агроцентр – Астана,
Голдан-Грейн секілді ірі компаниялардың, Апако корпорациясының және
басқаларының басқаруына көшті. Соның нәтижесінде, 2005 жылы ірі жеке меншік
фирмалар 5 миллион гектар егістікті яғни елдегі дәнді дақылдар себілетін
барлық жердің 40 пайызын пайдаланды.
Соңғы жылдарда (2004-2007 ж.ж.) өндірістің салыстырмалы түрде
тұрақтануына қарамастан, залалды шаруашылықтардың үлес салмағы 2007 жылы 50
пайыз денгейінде қалды.
Осыған байланысты Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
баяндалған аграрлық реформалардың жаңа бағытына үлкен мән беріліп отыр,
онда ел экономикасын көтерудегі басты міндет ретінде ауылдың әлеуметтік-
экономикалық дамуы алға қойылған.
Жолдауда көрсетілген ірі проблемалардың үшеуін бөліп көрсеткіміз
келеді. Олар: ауылды мемлекеттік қолдау, ішкі көші-қон процестері жөніндегі
мемлекеттік саясат және ауыл шаруашылық жеріне жеке меншік институтын
енгізу.
1. Ауылды мемлекеттік қолдау
Жолдауда айтылғандай, 2007 жылдан бастап ауыл шаруашылығын дамытуға
бюджеттен жыл сайын қосымша 8-10 миллиард теңге бөлінбек. Ауылды қолдау
басты міндет деген идеяның өзін өрбіте түссек, біздің ойымызша, мемлекеттің
материалдық-техникалық қорлардың табиғи монополияларының өніміне бағаның
тепе-тендігін қамтамасыз ету және мемлекеттік тапсырыс бойынша сатып
алынатын ауыл шаруашылық өніміне кепілді баға белгілеу жөніндегі реттеуші
қызметін көтеру қажет.
Астыққа мемлекеттік тапсырысты қалпына келтіру немесе өндірушілердің
өндірістік шығынын өтеп, қайтарып және белгілі дәрежеде табыс беретін
кепілді бағамен Азық-түлік корпорациясы арқылы мемлекет мұқтажы үшін
сатып алынатын өнім көлемін 50 пайыз көбейту, сондайөақ экспортқа
бағдарланған өнімді міндетті түрде мемлекеттік қолдау ауыл шаруашылығының
тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Несие саясаты ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге берілетін банк
қарызына ішінара мемлекеттік кепілді кқамтамасыз етуге, несие үшін алынатын
өсім деңгейін төмендетуге, мемлекет қатысуымен несие серіктері желісін
ұйымдастыруға, қысқа мерзімді (ағымдағы шығындарға) және ұзақ мерзімді
(негізгі қорларды толықтыруға) несие беру жүйесін қалпына келтіруге
бағытталуға тиіс. Қысқа мерзімді несие үшін қолайлы ақы – жылына 10-12
пайыз, ұзақ мерзімді несие үшін – 3-5 пайыз болып табылады, несиені банктер
тауар өндірушілерге жыл басында аса сапалы тұқым мен асыл тұқымды мал сатып
алуға төмен пайыз бен бергені жөн.
Ипотекалық несие жүйесі тек мүліктік (негізгі қорлар) кепілмен ғана
емес, сондай-ақ азаматтардың жеке меншігіндегі немесе пайдалану құқығындағы
жерлерді кепілдікке алу арқылы да дамуға тиіс. Ипотекалық қарызды өтеу
кепілдігін қамтамасыз етудің көздері мыналар болуға тиіс: жер учаскесін
сатқан кездегі және жерді пайдалану құқығы жөніндегі мәмледен алынатын
процент; жер салығынан белгілі бір пайыз түрінде түсетін төлем; ипотекалық
несие базарына қатысудан алынатын табыстың бір бөлігі; республткалық және
жергілікті бюджет қаржылары.
Жеке тұлғалардан және заңды тұлғалардан салық алу жүйесінде бірыңғай
әдіс қолдану қажет. Жер және салық заңдары арасындағы орын алып келген
қайшылықтар жойылуы керек. Бүгінгі күні шаруа қожалықтарының (фермерлерден)
жердің бағаланған құны негізінде бірыңғай жер салығы алынады, ал заңды
тұлғалардан (ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер, ЖШС, АҚ) алынатын
жер салығы топырақтың балл-бонитет бойынша жасалған патент құрамында
көрсетіледі.
Сөйтіп, жер салығының негізгі кемшілілігі оның мөлшерін бонитет балына
сай топырақтың сапалық қасиеті бойынша анықтау болып табылады. Салықты ауыл
шаруашылық жерлердің нормативтік бағаланған құнына белгілі бір пайыз
мөлшерінде анықтаған пайдалырақ деп санаймыз. Жер сату базарының дамығанын
және ауыл шаруашылығының табыстылығын мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету
керектігін ескерсек, жердің базар бағасы негізінде салық салу негізсіз
болар еді. Жер салығының экономикалық табиғаты салықтың басқа да кез
келген түрі сияқты қосымша өнім болып табылады, осыған байланысты жер
салығын тауар өндірушілерден дифференциалдық рентаны алу механизмі ретінде
қарастыру керек.
Дифференциалдық рентаны жер салығы түрінде анықтаумен алудың
әдістемелік жолы-ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді республика
аумағында басты ауыл шаруашылық дақылдарды егілетін аймақтар бойынша топтау
негізінде жер салығы аумақтарын анықтау. Мұндай әзірлеменің жаңалығы –
Қазақстан аумағында бағаның және жер салығының бірыңғай аймағын белгілеу.
Қазіргі жер салығының негізіне жердің биологиялық бағасы мен оның
құнын бағалау нәтижесі алынған. Таяу жылдарда, әлемнің көптеген елдерінде
қолданып жүргендей, жер салығын жердің нормативтік бағасының немесе базар
құнының белгілі бір пайызы мөлшерінде есептеу қажеттігі туындайды.
Жер салығы мөлшерін нақты ғылыми негіздеп белгілеу үшін оның
обьективті базасын – жер кадастарын, жердің экономикалық бағасын түбегейлі
әзірлеу қажет. Бұл көрсеткіштерге жыл сайын түзетулер енгізіліп отыруға
тиіс, ал жер учаскесін бөліп берген кезде жерге орналастыратын органдардың
жердің экономикалық бағалануымен бірге сол жер учаскесінде немен шұғылдану,
қандай дақыл себу, қашан себу пайдалы деген ұсыныстар бергені тиімді.
Мұндай есептік деректерді жер учаскелерінің шын мәніндегі бағасын
белгілеген кезде пайдалану керек.
Суармалы егістікте су ақысының мөлшері экономикалық, биологиялық және
жағрапиялық жағдайларды, аудандардың мамандандырылуын, республикада
суармалы жерлерде ауыл шаруашылығының белгілі бір салаларын дамыту
қажеттігін, су көздерінің алыс-жақындығын, табиғи қашыртқылардың бар-
жоқтығын, судың сапасын, елді мекендерден қашықтығын, өсірілетін
дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін, экологиялық қауіпсіздікті және
басқа шарттарды ескеруі қажет.
Ауыл шаруашылығы суын тұтынушыларға жеткізіп беретін мемлекеттік
құрылымдар арасындағы өзара қарым-қатынастың ыңғайлы да оңай болуы үшін
әрбір әкімшілік ауданда Мемлекеттік су инспекциясының заңдық, экономикалық
және әлеуметтік өзара қатынастардың барлық жақтарын ескеретін тиісті
жарғысы бар филиалдарын ұйымдастыру қажет.
Құнарлы жерлерді ауыл шаруашылығынан өзге мақсатта басқадай қажетке
пайдалануға жол бермеу үшін осы ереженің бұзылуына жауапкершілікті қатайта
түсу қажет. Мұндай жағдай бола қалған күнде жерді пайдаланушы немесе жердің
иесі жергілікті бюджетке жерде басқа мақсатқа пайдалану мәнісін жоятындай
мөлшерде айыппұл немесе салық төлеуге тиіс.
Нарықтық тұрпаттағы ауыл шаруашылық кәсіпорындары қалыптасу сатысында
екенін ескеріп, оларды қаржылық ауыр жағдайдан шығару үшін 20 бонитеттік
балдан төмен бағаланған жер учаскелерін салықтан босатуды ұсынамыз. Бұл
шара ұзақ мерзімді болуы тиіс және заң жолымен кемінде 10 жыл мерзімге
енгізілуі қажет.
Жоғарыда айтылған принциптерді ескере отырып, салық жүйесін құруға
төмендегідей талаптар қою қажет.
1. Салық қалай болса солай емес дәл анықталуы тиіс, мұның өзі төлеушінің
өз жұмысын, оның қаржылай нәтижесін болжай отырып жоспарлануына
мүмкіндік береді. Салықтың анық болмауы немесе толық анықталмауы
кәсіпкерлік істің қауіп-қатерін көбейтеді, шенеуніктердің
заңсыздығына жағдай туғызады.
2. Төлеу мерзімі салық төлеушілерді толық қанағаттандыруға тиіс. Бұл
талап оларға қолайлы жағдай тудыру ниетінен ғана емес, олардың
қаржылық мүмкіндіктерін ескеруден де туындайды. Ауыл шаруашылық
өндірісі маусымды болғандықтан, ақшалай табыс жыл ішінде бірқалыпты
түсіп отырмайды.
3. Салық салу әдістері мен төленетін сомасы оны төлеуші өте анық және
түсінікті болуға тиіс. Бұл жағдай бұзылса, салық қызметінің жүгі
қатты ауырлап, ол қызмет пен төлеушілер арасындағы дау-жанжалды
жиілетеді.
4. Салық жинауға жұмсалатын шығын барынша аз болуға тиіс. Бұл талап
барлық жүйелер үшін бірдей және олардың тиімділігін анықтайды.
2. Ауыл тұрғындарының ішкі көші-қон проблемалары
Қазақстанда экологиялық жағынан қауіпті әлеуметтік даму жағынан артта
қалған аудандар саны едәуір, оларда 2 миллиондай адам тұрады. Әлеуметтік-
демографиялық тұрғыдан келсек, олардағы халықтың дені қазақтар, көп балалар
отбасылар. Арал маңының экология жағынан қолайсыз аудандарын, Семей
полигонына қапталдас аудандарды, әртүрлі зымырандық сынақ жасалған басқа да
аудандарды ескерсек, әлеуметтік-экономикалық жағдайы өте ауыр жерлерде
тұрып жатқан қазақтардың үлес салмағы олардың республикадағы барлық санының
40 пайызындай. Экономикалық реформаларды жүргізген кезде осы аудандардың
ауа райының қолайсыздығы, экономикалық мүмкіндіктерінің шектеулілігі,
қатынастың қиындығы сияқты ерекшеліктері толық ескерілмесе, жағдай одан әрі
ушыға түседі.
Бұл аудандар тұрғындарының әлеуметтік жағдайы негізінен жеке қосалқы
шаруашылық (70% астамы) және әлеуметтік төлемдер (10%) есебінен құралатын
ақшалай табысының өте төмен деңгейімен сипатталады. Сатудан түсетін табыс
көлемі 10 пайыздан аспайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz