Ауыл шаруашылығындағы меншікке қатысты мемлекеттендіруге көшу және оның қайғылы зардаптары
4-тарау. Ауыл шаруашылығындағы меншікке қатысты
мемлекеттендіруге көшу және оның қайғылы зардаптары
4.1. Қазақ шаруаларының кооперативтік қозғалысқа қатысуы
Қазақстандағы кооперативтік қозғалыс революцияға дейінгі кезеңде-ақ
туындай бастады. Ең көп тараған нысаны кредиттік кооперация еді, алайда
оған қатысқан қазақ тұрғындары өте аз болатын. Мысалы, Торғай облысының
кредиттік серіктестіктерінде тек 0,2 пайызы, Оралда – 2,3 пайызы ғана қазақ
болды. Дәл осындай жағдай тұтынушылар кооперативтерінде де болды, олардың
жалпы саны Қазақстан территориясында 1917 жылдың 1 қаңтарында 1 384-ке
жетті. Алайда, олардың көбісі ұсақ, бір лавкалы болды және саяси күйзеліс
пен шаруашылық қиындықтарын көтере алмай кейін банкрот болды.
Солай болса да, азамат соғысының аяғында кооперация қайта көтеріле
бастады. 1920 жылдың сәуір айында республика Наркомпрод жанында арнайы
кооперативтік басқарма ұйымдастырылды. Тұтынушылар қоғамы губерниялық
одақтарға біріктірілді. Оларға тиісті органдардың тапсырмасы мен бақылауы
бойынша жекелеген тұтынушылар қоғамдары арасындағы мемлекеттік азық-түлікті
және күнделікті қажетті заттарды бөліп беру жоспарын орындау жүктелді.
Тұрғындарды жабдықтаумен қатар тұтынушылар кооперациясы азық-түлік пен
малшаруашылығы шикізатын дайындаумен айналысты.
Республикадағы тұтынушылар кооперациясы желісінің өсуі жайлы мына
деректер айғақ береді: егер 1920 жылдың аяғында Қазақстан территориясында
348 тұтынушылар қоғамы болса, 1922 жылдың 1 қазанында олардың саны 430-ға
өсті, ал 1923 жылдың мамырында оалр 522 болды. Алайда барлық кооперативтер
желісі ішінде жақсылы-жаманды тіршілікке бейімді 358 ғана тұтынушылар
қоғамы болды. Республикадағы тұтынушылар қоғамдарының төменгі кооперативтік
желісі көбінде бір лавкалы болды. Көп лавкалы кең дамыған кооперативтер
Ақмола мен Семей губодақтарының орыс тұрғындары арасында еді. 1923 жылдың 1
мамырында тұтынушылар қоғамындағы қазақтардың өзіндік салмағы бар болғаны 6-
ақ пайыз болды.
Төменгі кооперативтердің саны Қазақстанда кеңес өкіметі орнамай
тұрғанға дейінгі кезеңге қарағанда 6 пайыздан астам қысқарды.
Көбінде тұтынушылардың қуаты аз қоғамдары тек БТҚ (бірыңғай
тұтынушылар қоғамы) бар елді мекеннің қазақтарына ғана қызмет көрсетті.
Мұндай жағдайда тұтынушылар кооперациясы республиканың ауылдық жерлеріндегі
тауар айналымына пәлендей тиімді әсерін тигізе алмайтын еді.
Төменгі кооперативтік желі үшін өзінің айналым қаражатын құру аса
қиындықпен келді. Негізінде олар көбінде өз губодақтарынан алатын қаржыдан
құралды. Ауыл және қазақ БТҚ алғашқы капитал пайлары 2 пайыздан аспады
(Ақмола губодағының деректері бойынша). Кооперацияның жақсы дамымауының
басты себебі “әскери коммунизм” саясаты жағдайында олар өздерінің тіршілік
етуінің алғышарттарын ала алмауы болып табылады. Тауар-ақша, нарықтық
қатынастар мен еркін сауданы, жекеменшік бастамаларды тұмшалау кезінде
кооперативтік ұйымдар өзіндік іс-қызметін жоғалтты.
Жаңа экономикалық саясатқа көшу кооперативтік қозғалыстың іс-қызметіне
әсерін бірден тигізе алмады, дегенмен мәні “капиталистік қатынасты қалпына
келтіру” деп аталатын ЖЭС (НЭП) оның дамуы үшін барабар негізін құрады.
1921 жылдың көктемінде-ақ орталық үкімет кооперативтік қоғамдар үшін
игілікті жағдай жасауға бағытталған бірнеше қадам жасады. Ол ең алдымен
тұтынушылар қоғамы туралы декрет шығарды, ол оның құқықтық және ұйымдық
мәртебесіне бірқатар нақты өзгерістер әкелді. 1921 жылы желтоқсанда КАССР
Совнаркомы ауылшаруашылық кооперациясы туралы декерет қабылдады. НЭП-тің
алғашқы жылдарында осы кооперацияның кең тараған түрі әмбебап
серіктестіктер болды, олар әр қилы қызметтер: кредиттік, сату-жабдықтау,
ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеумен айналысты. Сонда да ауылшаруашылық
кредиттік серіктестік көбірек тарады. Осыларға қазақ тұрғындарының
қызығушылығы артты. Мысалы, 1923 жылдың аяғында Жетісу облысының барлық
кредиттік серіктестіктер мүшелерінің 27,7 пайызы қазақтардан құралды. Ол
кезде Қазақстанда 388 селолық және ауылдық тұтынушылар қоғамы болды, алайда
олардың деңгейі тағы да төмен болды.
Қазақ Орталықодақ бөлімшесі алқасы төрағасының баяндамасында
кооперациядағы қазақ қоғамының жеке салмағы республикадағы барлық қоғамның
10 пайызынан төменін құрағандығы көрсетілді.
1924 жылы Қазақстанда 54 қазақ кооперативтері болды, олар 19 700
шаруашылық мүшесінен тұрды. Олар отырықшы егіншілік аудандарда болатын.
жартылай көшпелі, әсіресе көшпелі ауылдар кооперативтік қозғалыстан шетте
қалып қалды. Бұл түсінікті де, өйткені мал шаруашылықтары тауар-ақша,
нарықтық қатынастарға аз тартылды. Осыған байланысты қазақ тұрғындарының
экономикалық ғұрпы мен тұрмысына септігін тигізетін кооперациялаудың
тәсілдері мен нысандарын табу керек болды. Бұл мәселе 1923 жылы қаңтарда
Қазақ обком партиясы президиумы отырысында талқыланды.
Оның шешімінде көрсетілгендей, республикадағы қазақ тұрғындарын
кооперациялау әр түрлі нысандарда жүргізілуі мүмкін: “Тұрғындары отырықшы,
көшпелі тіршілік етпейтін әрі жартылай егіншілікпен айналысатын аудандарда
қазақ тұрғындарын толық көлемде жүргізу мүмкін. Ал жартылай отырықшы және
жартылай көшпелі қазақ тұрғындары бар аудандарда әр түрлі ауылшаруашылық,
малшаруашылығы, сүт және өзге де артельдер мен кооперативтердің ұйымдастыру
мүмкін... Ең соңында, бір-бірінен алыс қашықтықта орналасқан ауылдар мен
болыстықтардағы тек таза қазақ көшпелі тұрғындары бар аудандарда... факторий
ұйымдастыру жолымен тұрғындарды кооперациялауды жүргізуді ескеру керек”.
Фактория дегеніміз көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылдарының
жағдайына бейімделген жабдықтау-сату кооперациясының бір түрі болып
табылады. Факториялар көшпелі тұрғындарды тұрмысқа қажетті тауарлармен
жабдықтаумен, ауылшаруашылық шикізатын сатып алумен айналысты. Оларды
көшпелі ауылдар қолдап, мақұлдады. Мысалы, Семей губаткомы Бесқарағай,
Ақкөл, Қызыладыр және басқа болыстықтардағы факториялардың жұмыстарын
талқылап: “Факторияны көшпелі тұрғындардың арасына орналастыру қажетті деп
саналсын” деп көрсетті. Көптеген факториялардың Ақмола және Орал
губернияларындағы қызметі табысты болды.
1923 жылы қазан айында Қазақстан тұтынушылар қоғамының бірінші съезі
көшпелі қазақ ауылдарын айта отырып, кооперативтерді “өлкенің шеткері
қараусыз қалған жерлеріндегі өз жұмыстарын тереңдетуге” шақырды. Жартылай
көшпелі және көшпелі қазақ ауылдарында кооперативтерді ұйымдастыру идеясын
республика Кеңестерінің төртінші съезі де (қаңтар 1924ж.) қолдады.
Мемлекеттік бағаға қарағанда, факториялар, керісінше, тауарларды төмен
бағамен сатып, мал мен шикізатты біршама үстемемен сатып алды. Сауда-
дайындау қызметтерін барынша кеңейте отырып, факториялар сонымен бірге сату-
жабдықтау және кредиттік операцияларға көшіп отырды. Алайда қаражаттың
тапшылығы, тәжірибелі қызметкерлердің аздығы, қазақ ауылдарының
шышыраңқылығы факториялардың қызметін кеңейтуге мүмкіндік бермеді. 1924
жылдың аяғында Қазақстанда бар болғаны 15 фактория қызмет жүргізді. Алайда
кейбір факториялар 1924 және 1925 жылдары қазақ тұтынушылар
кооперацияларына айналды.
Халық шаруашылығын қалпына келтіру мүмкіндігіне қарай, бағаның
“қайшысын” жою және тұрғындардың сатып алу мүмкіндіктерінің өсуіне
байланысты факториялардың тауар айналымы да көбейді. 1926 жылы әрбір
фактория орташа есеппен ай сайын 10 мың рубльдің тауарын сатты, қазақ
тұрғындарының 5 мың адамына қызмет көрсетті, ал барлық факториялардың
жылдық айналымы 1 600 мың рубльді құрады.
1926-1927 жылдары ауылшаруашылық және тұтынушылар кооперациялары
бойынша 144 фактория ұйымдастырылды. Өз кезегінде жаңа факториялардың
қызметі нәтижесінде 1927 жылы 62 546 көшпелі қазақ кооперацияланды. Сол
жылы 7 фактория тұтынушылар қоғамы болып қайта ұйымдастырылды. Жалпы
алғанда 1927 жылы қазақтардың өзіндік жеке салмағы республиканың
кооперацияланған тұрғындарының 7,17 пайызынан 13,11 пайызына дейін өсті.
Қазақ тұрғындарын кооперациялаудың нысандары мен әдістері туралы
мәселе 1926 жылы қарашада болған ВКП(б) Қазкрайкомының ІІІ пленумында
талқыланды. Осы пленум құжаттарына жүргізілген деректерге сәйкес көбінде
республикада тұтынушылар кооперациясы дамыған болатын. Алайда тұтынушылар
қоғамдарының жалпы санының ішінде тек 315 (31,9%) қазақтікі, ал жарнашы-
қазақтар 55 432 адамнан (немесе барлық мүшелердің 26,7%) болатын.
Ауылшаруашылық кооперациясы жай қарқынмен дамыса да, бұл салада 143
117 адамның 79 72сы қазақтар (56,6%) болды. Пленумда ауылды кооперациялау
“ең аз кедергілер жолымен”, яғни қала төңірегіндегі жартылай көшпелі
тұрғындардың есебінен жүрді деп көрсетілді. Сондықтан да пленум
кооперацияның “стихиялық және жыртқыштық ара ағайындық биліктің ішінде”
қалып жатқан көшпелі ауылдардың түпкіріне жылжу қажеттілігіне назар
аударды.
Отырықшы және жартылай отырықшы аудандардағы алғашқы ауылшаруашылық
кооперативтердің нағыз келешектегі түрі делдалдық қызметі бар
ауылшаруашылық кредиттік серіктестіктері болып табылады деп танылды:
көшпелі аудандар үшін – делдалдық бастамасымен кредиттік қызметі бар мал
шаруашылығы кредиттік серіктестігі, мал шаруашылығы өнімдерін өткізу және
тұрғындарды тұтыну тауарлары мен өндірістік құралдармен жабдықтау.
Бұрынғыдай көшпелі тұрғындар арасында кооперацияны ендірудің негізгі тәсілі
жақын арадағы ауылодақтарының құратын факториялар жүйесі болып саналды.
Қазақ тұрғындарын кооперациялау негізінде екі бағыт бойынша дамыды:
тұтынушылар және ауылшаруашылық кооперациясы. 1927 жылы Қазақстанда 312,
кейбір деректер бойынша 320 қазақ тұтынушылар кооперациясы (88 370 мүшесі
бар) болды.
Мемлекеттің сауда-дайындау операцияларындағы белсенділігі тұтынушылар
қоғамының айналым қаражатының өсуіне себеп болды. Ол 1925 жылғы 39 млн
рубльге қарағанда, 1928 жылы 185 млн рубльді құрады. Тұтынушылар
кооперациясының бөлшектік тауар айналымы 1925 жылға қарағанда 1928 жылы 4,5
есеге өсті.
Тұтынушылар кооперациялары ауыл-селолық желісінің айналым қаражатын
мына сомада көрсетуге болады: 1924 жылы – 3 639 000, 1926 жылы – 7 652 000
және 1927 жылы – 9 841 000 рубль. Капиталдың жеке өзіндік салмағы едәуір
көтерілді. Қазақ тұтынушылар қоғамдары туралы нақты деректер Өлкелік
тұтынушылар одағының құжаттарында бар.
Сонымен, 20-жылдары көшпелі ауылдарды кооперацияға тарту ең маңызды
проблема болса да, Қазақстан тұтынушылар қоғамы біршама нығайды. 6 аудандық
одақ бойынша өзінің қатарында 62 546 жарнашы-қазақ біріккен 247 кооператив
болды. Дегенмен, отырықшы және жартылай көшпелі қазақ аудандарындағы
төменгі жүйедегі алдынғы орынды ауылшаруашылық кредиттік серіктестігі алды.
Кредиттік кооперация арқылы шаруаларға, ең алдымен кедей-малайлар бөлігіне,
жер өңдеу жұмыстарына, бірігіп ауылшаруашылық саймандары мен мал сатып
алуға тауар және ақша кредиттері түрінде мемлекеттік көмек көрсетілді. Осы
қаражатқа бірлесіп жер өңдеу серіктестіктері (ТОЗы) мен малшаруашылығы
серіктестіктері (ТСОЖи, малсеріктестік) құрылды.
Бұл ең маңызды мәселе болды, өйткені қазақ малшаруашылығы кредитке
мұқтаж еді, ол жөнінде Орынборда айтылған (1923ж) Қырғыз (Қазақ)
ауылшаруашылық кредиттік қоғамының іс-қызметі айғақтайды. Алайда,кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарында-ақ кредит беру көбінде коныс аударған
тұрғындарды қамтыды. Бір егін шаруашылығына берілетін орташа кредит бір
малшаруашылығына берілетін кредиттен анағұрлым артық болды.
Өткір мәселенің бірі мал шаруашылығына кредит беру еді. Қысқа мерзімді
кредиттердің тиімділігі төмен болды. 1923 жылы желтоқсан айында көшпелі
тұрғындаға кредит берудің әдіс мен мерзімін қарастырған республиканың
партия және кеңес қызметкерлерінің жиналысы өтті. Бірінші кезекте кредит
ауылшаруашылық серіктестіктері мен оның мүшелеріне берілу керек деп
белгіленді. Бүкілқазақ жер қызметкерлерінің ІІІ съезі (11-16 ақпан 1924ж.)
экономикалық құрылыс ісінде ауылшаруашылық кооперациясының ерекше мәнін
және “оны дамытуда мемлекеттің барынша көмек көрсету” қажеттілігін атап
көрсетті. Кооперациялардың әртүрлі нысандарына кредит берудегі
кемсітушілікті жою мақсатында съезд Қазақстанның әр аудандарындағы
экономикалық және ұлттық-тұрмыстық ерекшеліктерді ескере келіп, республика
территориясын солтүстік, орталық және оңтүстік үш аймаққа бөлуді лайық деп
тапты.
Көбінде орыстар және кооперацияланған тұрғындар орналасқан солтүстік
аймаққа кредиттік қызметі бар бастапқы кооперативтер атынан “делдалдық”
желі арқылы ауылшаруашылық кредиттері берілу керек. Жартылай отырықшы
тұрғындар орналасқан және ондағы қазақ шаруашылықтарын кооперациялау
процесі өзінің алғашқы сатысында болған орталық аймаққа (шамамен 50о және
48о солтүстік ендік арасында) өзара көмек комитеттеріне кредиттік қызметті
бере отырып, олардың атынан “делдалдық желі” арқылы кредит берілетін болды.
Жайылым-көшпелі түрдегі шаруашылықтары басым оңтүстік аймаққа (шамамен 48о
және 44о солтүстік ендік арасында) кредит беру Қазауылкредит филиалы арқылы
қысқы тұрақ орындарында жүргізілді.
Сонымен, ауылшаруашылық кредитін беру аясында өкімет мемлекеттік
басшылық принциптері мен кооперацияланатын тұрғындардың ерекшеліктерін
үйлестіруге тырысты. Алайда, осы кооперативтік принциптердің өзі де
көптеген жартылай көшпелі аудандарда іске асырылмады, өйткені кредит беру
қоғамдық өзара көмек шарауалар комитеттеріне жүктелген болатын. Ал олар
негізінде қоныстанған деревняларда орналасқан еді. Қазақ тұрғындары
арасында іс-әрекет еткен “Қосшы” одақтары да КОВ ОК өкімдері мен
директиваларын басшылыққа алатын, алайда Қазақ Орталық өзара көмек комитеті
қазақ көшпелі тұрғындары арасындағы өзара көмек қоғамдарын ұйымдастыруға
тек 1924 жылдан бастап кірісті және кейінгі екі-үш бойы орнығу сатысында
болды. 1925 жылы КОВ ОК-і Қазақ өлкелік өзара көмек комитеті деп аталып
қайта құрылды.
Қазақ өзара көмек комитетінің есепті баяндамасында қазақ ауылдарындағы
тұрғындар “шаруа комитеттері туралы ешқандай түсініктері жоқ екендігі”
айтылды, тіптен сол комитеттің өзі көшпелі тұрғындарды кооперациялау мен
оған кредит беру проблемалары жөнінде сөз қозғамады. Ауылшаруашылығы
кредитінің бүкіл жүйесі бойынша несие беру 192324 жылдары 1 455 000
рубльге, 192627 жылдары 11 887 000 рубльге дейін өсті, алайда осы
қаржылардың көбі егін шаруашылығына кетіп жатқан болатын. 1924 жылы егінші
шаруалар жалпы соманың 73 пайызын, 1925 жылы – 58 пайызын, 1926 жылы – 53
пайызын алды. Мемлекет біртін-бірте кредит беру мәселесін өз қолына ала
бастады.1925 жылы 22 қазанда Қазсовнарком қаулысымен ауыршаруашылық
машиналарымен жабдықтау бойынша барлық кредитті Мемлекеттік ауылқоймасы
атынан броньдап қойды, сөйтіп ауылшаруашылық кооперациясының өз мүшелерін
ауылшаруашылық машиналарымен жабдықтау мүмкіндігінен айырды. Әрі
Мемлекеттік ауыл қоймасы оларды жоғары бағамен сатты: зауыттық бағаға
“үстеме” 12 пайыз болды. Осы жайлы 1928 жылы 2 ақпанда Қазауылодақ
басқармасы төрағасының Қазсовнаркомға жазған хатында: “Қалыптасқан жағдай
ауылшаруашылық кооперациясы қызметіне кеселін тигізуі мүмкін, өйткені
шаруалар өз тәжірибелерінде оларды ауылшаруашылық машиналарымен жабдықтау
ісін Мемлекеттік ауылқоймасының Кеңесі мен Серіктестігі емес, өзінің
орындағаны маңызды екендігін біліп келе жатыр. Республика үкіметі 1928 жылы
РСФСР Совнаркомына ұсынған анықтамасында өзін-өзі ақтау үшін “кооперативтер
басқармалары бай элементтерімен толып кеткендігін” және осыған байланысты
мемлекеттің кооперативтер қызметіне араласуды және олардың әлеуметтік
“құрамын” реттеуді сылтау етті”.
Солай бола тұрса да, мұқтаждық пен материалдық жетпеушілік ауыл және
селолық тұрғындардың бір бөліктерін мемлекеттің бақылауындағы
кооперативтерге кіруге мәжбүр етті. 1927 жылы Қазақстанда болған 738
ауылдық және селолық ауылшаруашылық кооперативтерінде 73 138 адам тұрды
немесе республика бойынша ауылшаруашылық кооперациясы мүшелерінің жалпы
санының 53,9 пайызы болды. Ауылшаруашылық кооперациясының төменгі жүйесінде
басым орынды ауылшаруашылық кредиттік серіктестіктері (284) және
ауылшаруашылық артельдері алды, ал шикізатты қайта өңдеу бірлестіктері (12
кәсіби артельдер) шамалы ғана дамыды.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта шаруашылығы серіктестіктері құрыла
бастады, олардың жалпы саны 1928 жылы 43-ке жетті. Сырдария губерниясында
26 919 мүшесі бар 23 серіктестік, олардың ішінде қазағы 16 100 адам немесе
мүшелердің жалпы санының 159 пайызы жұмыс істеді.
Қазақстанның көшпелі аудандарында ауылшаруашылық кооперациясы арнаулы
малшаруашылығы серіктестіктері түрінде құрылды, олар мал өнімдерін өткізді
және өз мүшелерін қажетті заттар мен өндірістік құрал-саймандармен
жабдықтады.
Мал шаруашылығы кооперативтерінің жарғылары ауыл өмірінің көптеген
шаруашылық және мәдени жақтарын қамтыды, көшпелі және жартылай көшпелі
шаруашылықтардың ерекшелігіне бейімделе отырып, тұтынушылар қоғамы мен
кредиттік серіктестіктердің қызметін өз қолына алды. Дегенмен, қайта
қалпына келтіру кезеңінің соңында да республика экономикасындағы ауыл
шаруашылығы кооперациясының өзіндік салмағы көп болмады. Қазақ ауылдарын
кооперациялау жөніндегі көп жұмыстарды “Қосшы” одақтары жүргізді. 1927 жылы
олардың күш салуымен Сырдария губерниясының көшпелі аудандарында 16, Ақтөбе
округында 14 мал шаруашылығы серіктестіктері құрылған болатын. Жалпы
Қазақстан бойынша 1927 жылы 320 кооперативтің әр түрлері іс-әрекет етті,
оларда 88 370 қазақ шаруашылығы болды.
1928 жылы Орал округында 164 мүшесі бар 13 ауылшаруашылық, 7 жер өңдеу
(1129 мүшесі бар) және 22 мал шаруашылығы (331) серіктестіктері болды.
Қазақ шаруашылықтарының өзіндік жеке салмағы кооперацияланған
шаруашылықтардың жалпы санының 12,2 пайызын құрады. Алайда, Мәскеуге Орал
облысының Жампейті және Орал уездерінде “Қосшы” одағы мүшелерінің бастамасы
бойынша 12 мыңнан астам қазақ шаруашылығы кооперацияланды деген анықтама
келіп түсті.
Қазақ тұрғындары арасында кредиттік мал шаруашылығы серіктестіктері
аса әйгілі болды. 1926 жылы 1 қазанда серіктестіктерде 60 978, ал келесі
жылы (1қазанда) 102 379 қазақ болды. Сонымен бірге қазақтар май және сүт
шығару серіктестіктеріне тартылды, жылқы серіктестіктері құрыла бастады.
Салалық өндірістік кооперацияның басқа нысаны жер өңдеу серіктестіктері
болды, олардың қызметі, әсіресе, республиканың оңтүстік облыстарында тиімді
болды. Қазауылсельодақтың 1928 жылғы 1 қазандағы деректері бойынша
республикада 363 сал шаруашылығы бірлестіктері жұмыс істеді. Олардың ішінде
ірі қара малы бойынша 139, жылқы шаруашылығы бойынша – 6, ұсақ мал бойынша
– 2, май артельдері бойынша 216 мал шаруашылығы серіктестіктері болды.
Мал шаруашылығы бірлестіктерінің әрі қарай дамуына және соған орай
көшпелі және жартылай көшпелі ауылдарды кооперациялауға кеңес өкіметінің
қаржы-кредиттік саясаты бөгет келтірді, олар 1928 жылдан бастап,
индустрияландыру үшін жинақтау проблемасы шиеленіскен кезде, басты назарды
астық саласына және шаруа шаруашылықтары, ауылшаруашылық кооперациясы мен
мемлекеттік өндіріс арасындағы жабдықтау-өткізу және өндірістік келісімшарт
қатынастарының кең кешенін білдіретін кооперация жүйесіне аудара бастады.
Келісімшарт жасай отырып, шаруа алынған кредитті қайтару есебінен алдын ала
белгіленген баға бойынша малды, мал шаруашылығы өнімін немесе шартқа кірген
егістіктің бір бөлігін өткізуге міндеттенді.
Мал шаруашылығы саласындағы контарктілік жұмыстардың көлемі 192829
шаруашылық жылында едәуір өсті. Сонымен бірге мал шаруашылығы кооперациясы
астық кооперациясына қарағанда тиімсіз жағдайға қойылды. Мұндай теңсіздік
жасауға ВКП(б) ОК-нің “Ауылшаруашылық кооперациясын ұйымдық құру туралы”
(маусым 1929ж.) қаулысы мүмкіндік туғызды. Онда ауылшаруашылық
кооперациясының негізгі нысаны арнайы бағыттағы өндірістік серіктестіктер
болу керек деп көрсетілді. ВКП(б) ОК-і ауылшаруашылық кооперациясы алдына
бірінші кезекте арнайы астық кооперациясын ұйымдастыру міндетін қойды. 1929
жылы маусым айында Қазкрайком партиясы хатшылығы коопнанодақ - “Өндірістік,
астық дақылдарын өңдеу және өткізу жөніндегі ауылшаруашылық кооперация
одағын” құру туралы шешім қабылдады. Осыдан бастап партия мен кеңес
органдары астық проблемасы, тиісінше егістік және астық серіктестіктеріне
басты назарын аударып отырды.
1928 жылдың 1 қазанында мал шаруашылығымен шұғылданатын тұрғындардың
15 пайызы ғана кооперацияның әр түрімен қамтылды, бұл қазақ ауылдарының
кооперация идеясын қабылдауға, тіпті оның өндірістік нысандарына көшуге еш
дайын еместігін айғақтайды.
Мал шаруашылығы және басқа да серіктестіктер 1929 жылы инеоция бойынша
құрыла берді, 1929 жылдың екінші жартысында Семей округының қазақ
ауылдарында 224 ТОЗ, 9 мал шаруашылығы және 7 май жасау серіктестіктері
құрылды, Ақмола округының көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында
қыркүйек айында қазақтар 22 ТОЗ және 67 мал шаруашылығы серіктестігін
құрды. Алайда, жалпы шаруаларға, сондай-ақ әсіресе қазақ шаруаларына
қатысты кеңес өкіметі саясатының күрт өзгеруіне байланысты олардың күні
санаулы еді.
20-жылдардың аяғында кооперативтік қоғамдардың саны азая бастады,
кооператив мүшелері олардың уәкілдерінің өзін-өзі басқару және тікелей
қатысы негізінде шешетін мәселелердің ауқымы тарылды. Жоғарыда тұрған
ұйымдардың қаржы ресурстарын алуы қалыптасты. Жалпы алғанда, орнығып жатқан
командалық-әкімшілік экономика және жаппай басталған ұжымдастыру жағдайында
кооперативтік қозғалыстың өзіндік қызметі қысқара бастады. ҚР ҒА академигі
М.К.Қозыбаев: “Ерікті кооперативтік демократияның, шаруа кооперативтік
қозғалыстың дамуына материалдық мүдделілік принциптері, материалдық-
техникалық базаны, мәдени дамуды ескергенде, шаруаларды кооперацияның
қарапайымынан жоғары нысанына дамуының өтпелі баспалдақтары арқылы
кооперациялаудың жоғарғы нысанына тұрақты әкелу әдісі әрдайым
көргенсіздікпен аяққа басылды” деп көрсетті.
Кооперативтер мен кооперативтік меншікті мемлекеттендіру одан әрмен
жүргізілді, ал бұл қазақ шаруаларының сол кеңес өкіметі режиміне және
жүргізген кез келген әлеуметтік-экономикалық реформаларына деген
сенімсіздігі мен күдігін тудырды.
4.2. Қазақстанның егін шаруашылығы аудандарын ұжымдастыру
192728 жылдардағы астық дағдарысынан шығуды Кеңес өкіметі ауыл
шаруашылығындағы меншіке қатысты жеделтету мен жаппай мемлекеттендіру
жолынан іздеді және ол ең алдымен НЭП-тен бас тарту мен кооперативтік
қозғалысты қысқартудан туындаған болатын. Ауылшарушылықта тұрақты
өндірістік құрал-жабдықтар мен күш көліктерінің жетіспеушілігінен,
колхоздардың жерде орныға алмағандығынан еңбек өнімділігі күрт төмендеді.
1927 жылдың деректері бойынша колхоздар орыс тұрғындары арасында
кеңінен тарады, бұл машина серіктестіктері тәрізді еді.
Қазақтар көбінде артельдер мен ТОЗ-дарда айналысты. Олар колхоздардың
өзге нысандарына қарағанда ауылшаруашылық машиналары мен құрал-
саймандарымен аз жабдықталды. 1928 жылы артельдер мен ТОЗ-дарда 1 000
десятин егістікке тиісінше: 3,7 және 4,6 трактор, 7 және 9 сеялка, 4,8 және
6,7 молотилка, 13,4 және 16,2 егін оратын машинадан келді. Шаруашылықтың
ұжымдық нысанын жүргізудің ешбір тәжірибесі жоқ қазақ ауылдары жағдайында
коммуналар жасанды түрде құрылды. Сол себепті 1923-1924 жылдары Петропавл,
Қазалы және өзге де уездердегі коммуналар ауылда орныға алмады. Үй-жайы,
құрал-саймандары, малы және де басқа да материалдық жағдайы жоқ
Қазақстанның мал шаруашылығы аудандарында коммуналар жоғарыдан
орнықтырылды. Шын мәнінде бұл шаруа шаруашылықтарын толығымен
мемлекеттендіруге тырысу еді. Материалдық-техникалық базасыз құрылған
коммуналар қиын жағдайға тап болды, сондықтан да олардың біразы тарап,
біразы ауылшаруашылық артельдері мен ТОЗ-дарға айналдырылды.
1928 жылғы партия және кеңес органдарының ресми құжаттарында колхоздық
қозғалыстың стихиялығы туралы, оның материалдық-техникалық жағының
әлсіздігі туралы бірнеше мәрте атап көрсетілді. 1928 жылы қаңтарда болған І
Бүкілқазақстандық колхоздар съезінің қарарында КАССР колхоздарының басты
кемшілігі “ірі шаруашылықтардың артықшылығын іске асыру мүмкіндіктерін және
тиісті экономикалық эффектіні алуға қамтамасыз етпейтін олардың көлемдері
болып табылады” деп айтылды. Тек әр түрлі салықтар мен кредиттік
жеңілдіктерді пайдалану мақсатында, сондай-ақ партия, кеңес органдарының
әкімшілік қысымынан құтылу үшін құрылған “жалған колхоздар да” аз болмады.
Ұжымдастыру қарсаңында көптеген колхоздар ұсақ және қуаты аз болды.
1928 жылы колхоздар 14-15 шаруашылықпен 150га жерге егін екті. Алайда,
бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде көрінетін бұл деректер асыра айтылған
сияқты. Мысалы, 1928 жылы Ақтөбе округында орта есеппен бір колхоз 10
отбасыдан тұрды. Көптеген колхоздардың құрамы 7-8 шаруашылықтан аспады.
1927 жылы желтоқсан айында болған Жетісу губерниясындағы уәкілетті
ауылшаруашылық ұжымдарының съезі колхоздардағы жағдайды былайша сипаттады:
1) кадрлардың, шаруашылық қызметіне есептің, жұмыстағы
жоспарлылықтың, кадрлардың жетіспеушілігі;
2) еңбектің өте төмен өнімділігі;
3) жеке өзіндік негізгі және айналым капиталдың жоқтығы;
4) ауылшаруашылық құрал-саймандарымен, жер алқаптарымен және жұмыс
малдарымен қамтамасыз етілмегендік;
5) берілетін несиелер мен кредиттердің тиімсіздігі.
Мысалы, Ақтөбе округында орта есеппен 30-40 га егістік жері бар 600-ден
астам қазақ колхоздары құрылды. Бірақ олардың бірде-бір тракторы болмады.
Кооперацияға ұшыраған қазақ тұрғындарының басым бөлігі, жоғарыда атап
кеткендей, ТОЗ-дар мен ТОЖ-дарда шоғырланған болатын. Негізгі капиталдар
мен өндірістің қаражатын қоғамдастырудың біршама аз ғана дәрежесі, сондай-
ақ кірістерді бөлудің принциптері осы бірлестіктерді ұжымдық шаруашылық
жүргізудің қолайлы формасы етті. 1927 жылы Қазақстаның барлық коммуналары
бойынша жұмыс малдары 100 пайызға, ауылшаруашылық артельдерінде 69,1
пайызға, ал ТОЗ-дарда тек қана 28,6 пайызға; мүлік тиісінше – 100; 84,4,
және 24,6 пайызға қоғамдастырылған болатын. ТОЗ-дар көбінде тұрғылықты егін
шаруашылығы аудандарында, сондай-ақ қазақ тұрғындары бар бірқатар жартылай
көшпелі аудандарда құрылды.
1928 жылы егіндік және астық серіктестіктерінің саны тез өсті, бұл
астық дайындау дағдарысынан шығу үшін партия және кеңес органдарының
жасаған әкімшілік шараларымен байланысты еді. И.Сталиннің астық дайындауды
орындау үшін барлық қатал шараларды қолдануды талап еткен Қазкрайкомға
Ф.Голощекиннің атына жолдаған жеделхаты барлық күш-қуатты, қаржы ресурстары
мен қаражатты экономиканың астық секторында жинақтаудың басы болды. Тек
қана көктемгі егін кезінде Орал уезінде 56 егістік серіктестіктері
ұйымдастырылды. Олар Алматы округында 230, Сыдарияда – 51 болды. Жаз айының
соңында республикада егістік және астық серіктестіктері 2 060 бірлестіктен
тұрды. Осы уақытта ТОЗ-дардың 48 пайызы қазақ тұрғындары болды. Алайда
ВКП(б) ОК-нің қараша пленумында (1929ж.) шешім қабылдауына байланысты қазақ
халқының ТОЗ-дарға бірігу ниетінің жолын кесті. Ауылшаруашылығы
артельдерінің артықшылығы туралы шешім егін шаруашылығы аудандарындағы
қазақ тұрғындарының арман-мүддесіне қарсы қабылданды. И.Сталин
ұжымдастырудың формасы жөнінде нақты нұсқау бере отырып: “а) артель
колхозшылардың жеке, тұрмыстық мүдделерін олардың қоғамдық мүдделерімен
дұрыс үйлестіреді; б) артель жеке, тұрмыстық қажеттіліктерді қоғамдық
мүддеге табысты ыңғайлайды, сөйтіп кешегі жеке бастыларды ұжымдық рухта
тәрбиелеуді жеңілдетеді” деп атап көрсетті. Ал ХVІІ съезде ол осы жағдайда
ұжымдастырудың барлық формалары жойылады деді.
Өзінің алдына тек негізгі ауылшаруашылық жұмыстарының бірлесіп
өндіріуді мақсат етіп қойған және жарғысы өндірістің қаражатын
қоғамдастыруды жобаламаған ТОЗ-дар колхоздық қозғалыстың өтіп кеткен
баспалдағы болып табылады; 1929 жылда ауылшаруашылығының социалистік дамуы
ұжымдастырудың бұл алғашқы формасынан аттап кетті деп атап көрсетілді.
Сонымен, ТОЗ-дарды ауылшаруашылық артельдері етіп қайта құру және
соңғылардың басымдылықпен дамуы қазақ шаруашылықтарына тағы да бір соққы
болды, олардың мүдделері жалпы одақтық міндеттерді шешу үшін құрбандыққа
шалынды.
1929 жылдың өзінде-ақ жаппай ұжымдастыру бағыты колхоздар мен
совхоздардың бүкіл республика бойынша шұғыл өсуіне әкелді. Алайда
“колхоздық жарылыстың” детонаторы шаруалар бастамасы емес, әуел бастан-ақ
жаппай сипат алған ашық түрде қысым жасау әдісі болатын. Жиналыстарда
“Ұжымдастыруға кім қарсы?”деген сұрақ қойылатын. Ал әбден қорқып қалған
шаруалардың үнсіздігі колхоздарды құру жөніндегі бір ауыздан қабылданған
шешім деп қабылданды. Ал асауларға сайлау құқығынан айыру, тұрғылықты
жерлерінен басқа жерге көшіру секілді қорқыту әдістері қолданылды. Тіптен
“тәрбиелік мақсатта” превентивтік тұтқындау да қолданылды.
Округтарға совхоздар мен колхоздарды тез арада құру туралы жергілікті
жердің жағдайын ескермейтін директивалық нұсқаулар келіп жатты.
1928 жылғы 1 тамыздағы КСРО ЦИК мен СНК қаулысына сәйкес 6 млн 165 мың
гектар жер анықталып, жаңа құрылған совхоздарға берілу көзделді. Игеру
жоспарында осы мақсаттар үшін Қазақстанның Қостанай және Петропавл
аудандары территориясы енгізілді. Қысқа мерзім ішінде (1929-1930 ж.ж.) 25
алып-совхоздар құрылды, олар үшін бұрын қазақ ауылдары жайылымдық және
жартылай егістік ретінде пайдаланған құнарлы жерлерден жүз мыңдаған гектар
жерлер бөлінді.
О.Исаевтің деректері бойынша бесжылдықтың тек бірінші жылында ғана
Қазақстандағы колхоздардың саны 87,5 пайызға, 2 315-тен 4 348-ге дейін
өсті, ал колхоздарға біріктірілген шаруашылықтардың саны – 192728 жылдары
23 000-ға жетті. Сонда, “бір ғана 192829 жылы Қазақстан РСФСР Госпланы
біздің республикаға арнаған колхоз құрылысының бүкіл бесжылдығын орындады”
деп жазды Исаев. Қазақ колхоздары оынң барлық санының жартысын құрады.
О.Исаев көрсеткендей, олар “орналастырудың ерекше нысанына және басқа да
объективтік жағдайларға байланысты еуропалық колхоздардан ұсақтау болды”.
Материалдар жеткілікті болса да, колхоз құрылысындағы өзге де келеңсіз
тенденциялар туралы жоғарғы мінбелерден айтылмады. Мысалы, 1929 жылы
Кохозсекция республиканың 238 колхозына зерттеу жүргізді. Жоғарғы органға
ұсынылған материалдарында: “Колхоздарды зерттеу нәтижесінде алынған
материалдарға талдау кезінде Кохозсекция міндетіне тіптен де шындықты
боямалау кірмейді, қайта осы маңызды және ең қиын жердегі істің шынайы
жағдайын қалыпты көрсету” деп айтылды. Мұнда комиссия мына сәттерге назар
аударды:
-ТОЗ-дар мен жер өңдеу бірлестіктерін салыстырмалы және абсолюттік
қысқарту кезінде айрықша ауылшаруашылық артельдері тез қарқынмен
дамыды;
- кішігірім бірлестіктердің артықшылығы;
- көптеген аудандарда ұжымдық құрылыс жоспарлы басшылықсыз және
ұйымдастырушылықсыз жүзеге асырылды;
- кейбір колхоздар тек формалды түрде ауылшаруашылық артельдері деп
аталған, өйткені оларда тек егістік жерлерді қоғамдастырумен
шектелген;
- мүшелердің мәдени және саяси деңгейінің төмендігі, колхоз
активтерінің оны басқаруға дайындығының аздығы;
- бір жағынан, колхоздардың өндірістік негізгі құралдармен жеткілікті
қамтамасыз етілмеуі, екінші жағынан, олардағы ауылшаруашылық
жабдықтарының құрылымсыздығы;
- колхоздардың өндірістік қызметі көбінде егіншілікті қамтып,
шаруашылықтың өзге саласына назар аударылмаған;
- жаппай ұжымдастырылуға жататын Орал округындағы колхоздардың өзі 94
пайыз жерге орналастырылмаған;
- айналым және негізгі капиталдың жеткіліксіздігі;
- топырақты қарапайым өңдеудің және ластанған және шығымдылығы төмен
тұқым сорттарын егудің салдарынан егін шығымдылығының төмендігі;
- жеке орташа шаруашылықтарымен салыстырғанда артельдер мен
серіктестіктердегі еңбек өнімділігінің төмендігі;
- колхоздардың үштен бірі әлсіз, тіршілігі жоқ және жалған колхоздар.
Орыстардың да, сондай-ақ қазақтардың да колхоздарына тән осы
көрсетілген “аурулармен” қатар, қазақтардың көптеген қосымша қиындықтары
болды. Мысалы, тексеру көрсеткендей, қазақ колхоздарында қазақ тіліндегі
жарғылар болмады, жоғарғы органдардың құжаттары мен өкімдері орыс тілінде
түскен, сондықтан да оынң мазмұны түсініксіз болды.
Республикадағы колхоз құрылысының қарқынын, әдістері мен жағдайын
сипаттау кезінде біз әдейі мысал ретінде Орал және Ақтөбе округтарына
аламыз, өйткені біріншісі жаппай толығымен ұжымдастырылған, ал екіншісінде
– бес аудан қамтылған; яғни 192930 жылы екі округ те ұжымдастырудың
қарқыны бойынша республикадағы басқа округтерге қарағанда алда болатын.
1929 жылы Орал округында 1930 (13,75%), Ақтөбеде – 1 595 (31%) колхоз
болды. Бірақбұл көрсеткішке қалай қол жеткізілген болатын және бұл
цифрлардың соңында не бар?! Күш көліктерінің жетіспеуі нәтижесінде
колхоздар ет дайындаушыларға өткізілген аттар мен өгіздерді пайдаланды,
яғни оларды қайтадан қайтарып берді. Ақтөбе, Петропавл, Семей және өзге де
округтардың бірқатар аудандарында колхоздарды жабдықтау Коопнан жүйесімен
бұзылды. Тауар артықтарын, соынмен бірге тұқым қорын өткізіп, уәде етілген
дәннің ең жақсы сорттарының орнына колхоздар сапасы төменгі тұқымды әрі кеш
алды.
Оның үстіне 1929 жылғы көктемгі кампания кезінде басқа да көптеген
шұғыл іс-шаралар қоса жүктелді. Кейбір округтарда барлық басшы колхоз
қызметкерлері астық дайындауға жұмылдырылған, колхоз агрономдары
(Қазақстанда олардың саны 80 болды) шарт жасаумен, біраз бөлігі астық
дайындау жұмыстарында болды.
1929 жылы Ақтөбе округын зерттегенде колхоздардың 40 пайызына ғана
қанағаттанарлық қызмет көрсетілгендігі анықталды. Қазақ колхоздарының 55
пайыздан астамы ешбір агрономиялық көмекті пайдаланбады. Соынмен бірге осы
аталған агроқызмет көрсету біз білетін талаптарға лайық еместігін естен
шығармағанымыз жөн. Ол дүрлікпе, шаруашылыққа ешбір ықпалы жоқ жоспарларды
жасаудан тұратын. Округтық Колхозодақ төрағасы Точеный мұрағатта сақталған
өзінің “Ақтөбе округындағы 10 жыл ішіндегі қолхоздық қозғалыс” деген
қолжазбасында: “Ол (агроқызмет көрсетеу - Ғ.Х.) колхозға бір-екілі
агрономның келуімен және сыдырта оқыған лекциясына “қуаншылықпен күрес”
секілді, тіптен Нұх пайғамбардың топан суынан бастап американдық фермерлер
немесе көп танапты айналым секілді әңгімелерді айтуымен аяқталатын, ал сол
шаруашылық әлі де жерге орналастырылмаған және мұндай қызмет көрстеуді
қажет етпейтін” деп көрсетті.
Ұжымдық шаруашылықтардың әр түрлі нысандарының қызметін оқып-зерттеп,
Точеный республика колхоздарының жағдайын жақсартудың бүтіндей бір жүйесін
ұсынды. Алайда оның жаңашылдығын Колхозцентр қабылдамады.
Барлық қазақ колхоздарындағы егіндікке шарт жасау түбірімен
жүргізілді. 1929 жылы жаңадан ұйымдастырылған және ірілендірілген
колхоздарға 26 255 пұт астық тұқымы қажет еді. Бұдан басқа колхоздардың 35-
50 пайыз мөлшерінде ақшалай кепілпұл төлеу туралы Мемауылқойма тарапынан
қатаң талап қойылғандықтан, ақшалай қаражаты жоқ колхоздарды, әсіресе күші
аз қазақ шаруашылықтарын тырығыққа тіреді.
Қазақ колхоздарында еңбекті нормалау мен ақы төлеу ісі де нашартұғын,
өйткені олардың 4,6 пайызында ғана есепшілер бар болатын. 1930 жылы
еңбектің өнімділік нормасы қазақ колхоздарының 1,3 пайызына ендірілген, ал
еңбекті төлеудің тарифтік торы оалрдың 2 пайызында ғана бар болатын.
колхозшылардың көбісі өз еңбектерінің төлену тәртібін білмейтін.
Бұл жағдайда Қазақстандағы, әсіресе қазақтар орныққан аудандардағы
ұжымдастыру қарқынын тездетуді авантюризм демеске лажымыз жоқ. Саяси бағыт
шаруаларды әкішілік мәжбүрлеуге есептелді. 1929 жылы 7 қарашада жарияланған
Сталиннің “Ұлы өзгеріс жылы” атты мақаласы осы бағыттың “теориялық” негізі
болып табылды. Ол шаруалардың психологиясы мен көңіл-күйін толық білмеуімен
ерекшеленді. Сонда да болса, оның негізгі ережелері партия мен үкіметтің
көптеген директивалық құжаттарында көрінді. Молотов ВКП(б) ОК-нің қараша
пленумындағы баяндамасында: “Ұжымдастырудың қарқыны туралы мәселе жоспарда...
Енді қараша, желтоқсан, қаңтар, ақпан, наурыз айы ішінде біз экономика мен
ұжымдастыру саласында екпінді ұмтылыс жасауымыз керек” деп көрсетті. Пленум
өз шешімінде ұжымдастыруды қысқа мерзімде жүзеге асыруды талап етті. 1929
жылы желтоқсанда қабылданған Қазкрайком шешімінде Сырдария, Орал, Ақтөбе,
Павлодар және Алматы округтарының астық аудандарында жаппай ұжымдастыруды
тездету ұсынылды. Қазкрайком: “Бірінші жылы астық колхоздарындағы
ауылшаруашылық жабдықтары мен жұмыс малдарын және мал шаруашылығындағы
барлық өнімді малдарды қоғамдастыруға қол жеткізу” міндетін алға қойды.
1930 жылдың 1 қаңтарында Қазақстанда тұтастай ұжымдастырыған 51 аудан,
оның ішінде: Оралда округында – 10, Ақтөбеде – 5 аудан болды.
Жағдай былай болды, 1930 жылы қаңтарда ВКП(б) ОК-дегі тұтастай
ұжымдастырылған аудандар кеңесінде өте оғаш ескерту айтылды: “Егер сіз
кейбір істе асыра сілтесеңіз, онда сізді тұтқындайды, бірақ сізді
революциялық іс үшін тұтқындалғаныңыз есіңізде болсын”. Басқаша айтқанда,
асыра сілтеушілік заңсыз, бірақ қажетті іс.
1930 жылы 21 наурызда округтарға ВКП(б) ОК-нің “колхоздық қозғалыстағы
бұрмалаулар туралы” Қазкрайкомның қаулысын іске асыру туралы директивасы
таратылды. Алайда іс жүзінде қажетті өзгерістер болмады, өйткені
мәжбүрлеусіз және репрессиясыз ұжымдастырудың белгіленген межесіне жету
мүмкін емес еді, сондықтан да жоғарыдан колхоздарға жасанды директиваларды
жіберу жалғасып жатты. Округтардан, колхоздық құрылыстағы келеңсіз
құбылыстар, соның ішінде колхозшылардың басым бөлігін жаулап алған
әлеуметтік енжарлық пен түңілушілік туралы мәліметтер түсіп жатты. 1930
жылы наурызда Өлкелік колхоз одағы кейбір солтүстік аудандар тұрғындарының
25 пайызы өз шаруашылықтарын жойып, республикадан шеткері жерге көшіп
кеткендігі туралы хабарлады. Әкімшіліктендірудің арқасында “санмен алу”
принципі бойынша құрылған көптеген “хаттамалық” колхоздар туды. Көптеген
бұрмалаулар қоғамдастыру практикасында болды: бірқатар колхоздарда жеке
тұтынудағы заттар да (тігін машиналары, аңшылық мылтықтар, жинақ
кітапшалары, займ облигациялары және т.б.) қоғамдастырылды.
Қызылорда округының Қармақшы ауданындағы көктемгі егістіктің жай-күйі
мен ұжымдастырудың барысы (А.Розыбакиевтің атына) ауылдағы шынайы қалыпты
көрсетті. Есепте бірқатар қазақ ауылдарындағы “көпшіліктің көңіл-күйі жақсы
емес”. Колхоздар әкімшілік жолмен ұйымдастырылған. Сонымен бірге, алдынғы
астық дайындау, отбасылық қорды жинау жөніндегі кампаниялар көпшілікті
дайындамай, мәжбүрлеу бұйрығымен өткізілген. Ауылдық кеңестері тек қағаз
жүзінде ғана” деп көрсетілді. Әрине, дәл осындай жағдайда жаппай
ұжымдастыру туралы ойлаудың өзі де авантюризм еді.
Колхозшылардың көңіл-күйі мен колхоз құрылысына деген көзқарасы күзде
де, егін жиналғанда да өзгере қоймады. 1930 жылы 25 тамызда ауылкор
С.Ващенко Қазөлкелік колхоз одағына хат жолдады, онда ол Ақтөбе округының
“Авангард” колхозындағы жағдайды былайша сипаттады: “Колхоз мүшелер: жаз
бойы жұмыс істедік, киім тозды, артық ештеңе жоқ, қаржыны қайдан аламыз?
деген сұрақтар мен пікірлер білдірді”.
Дәл осындай жағдайдың негізгі себебі әрбір ауданның ерекшеліктерін
ескермей, шаруашылықтардың түрі мен әдет-ғұрпын ескермей ұжымдастырудың
қарқынын тездету болып табылады. Бүкілқазақстандық VІІ партия
конференциясының (6 маусым 1930ж.) қарары колхоздық құрылыстың дағдарысына
себепкер факторлардың бірі мыналар деп көрсетті:
- колхоз қозғалысын әкімшіліктендіру және ондағы еріктілік
принциптерінің бұзылуы;
- интернационалдық колхоздарды жасанды жасау;
- тиісті ұйымдастырушылық-техникалық базасы жоқ алып-колхоздарды
құру.
Алайда, конференция делегаттары колхозшының мүшкіл халінің себебі оны
мемлекеттің аяусыз қанауымен, ауыл шаруашылығынан өндіріске ресурстарды
сығып алуымен байланысты екендігін айтып өтпеді, ал көптеген колхоздар егін
өнімдерін бүтіндей мемлекет мәжбүрлеген сипатта өткізгені ешкімге құпия
емес болатын. Мысалы, 1930 жылы 30 наурызда КСРО жер Наркоматы қаулы
қабылдады, онда колхоздар өздерінің азық-түлік мақсаттары үшін “өте көп
аударымдар белгілеп, соның салдарынан колхоздың мемлекет алдындағы
міндеттемелері бұзылады” деп кінә тақты. Осыған байланысты Наркомат:
1. “Астық өнімідерін бөлу кезінде әрбір колхозға белгіленген мөлшер
мен мерзімде мемлекетке тауар астығын өткізу толығымен және сөзсіз
қамтамасыз етілуі керек.
2. Колхоздың 193031 жылдағы қарызы (машина, тұқым, мал, шарт жасау
бойынша) толығымен төлену көзделу керек.
3. Тұқымға берілген несие заттай толығымен қайтарылу көзделуі керек”
деп талап етті.
Жыл қорытындысы бойынша шаруашылықтың табысы болған жағдайда колхозшы
өзінің еңбегі үшін сыйақы алуы мүмкін.
Жиналған егіннің өте төмен шығымдылығы салдарынан қазақ колхоздары оны
толығымен өткізуге мәжбүр болды. Өте қарапайым агротехникалық қызмет
көрсету, қолайсыз жер климаты жағдайында орналасуы, ауылшаруашылық
жабдықтарының жетіспеуі, МТС-ке тәуелді болуы оларды аш-жалаңаш күн көруге
мәжбүр етті. Қазақ колхоздарын қосымша қанауға әкеліп соқтырған үздіксіз
құбылыстың бірі егіндік жерлер мен егін шығымдылығы, мал мен техниканың
саны бойынша бұрмаланған көрсеткіштер еді. Тіптен қазақ колхоздарының саны
туралы деректерде де қарама-қайшылық бар. Қазөлкелік колхоз одағы
ақпаратында 1930 жылы 15 наурызда 7 353 колхоздың жартысына жуығы қазақ
колхоздары деп көрсетілді. Алайда, 1930 жылы маусым айында болған
Бүкілқазақстандық VІІ партия конференциясы материалдарында басқаша дерек –
21 пайыз көрсетілген.
Егіндік жерлерді анықтау мәселелеріндегі көзбояушылық фактілеріне
Т.Рысқұлов назар аударды. Ол 1932 жылы 9 наурызда ВКП(б) ОК-не жазған
хатында: “Барлық құжаттар мен және баяндамаларда қазір Қазақстандағы қазақ
тұрғындарының егістігінің өзіндік жеке салмағы 1931 жыл қорытындысы бойынша
Қазақстанның жалпы егіндік жерлерінің 50 пайызы (дұрысы – 52%) деген
көрсеткіш көрсетіледі” деп атады.
Шын мәнінде бұл көрсеткіш дұрыс емес. Т.Рысқұловтың дәлелдері шүбәсіз.
Жоспар және статистикалық органдардың деректеріне сүйене отырып, ол 1931
жылы тұрғындары өлкедегі барлық тұрғындардың 52 пайызын құрайтын және
тұрғындар ішіндегі қазақтардың саны 90 пайыздан асатын 70 қазақ ауданында
қазақтардың орташа және жалпы саны барлық қазақ тұрғындарының 83 пайызын
құрады – осы аудандардағы қазақтардың егістік жерлері барлық егістік жердің
22,8 пайызынан аспады және олардың үлесіне республикадағы барлық
тракторлардың 19,5 пайызы ғана келді деп жазды. Егер бұған басқа аудандарда
тұратын қалған 17 пайыз қазақтардың егістік жерлерін қосатын болсақ, осы
аудандардан қазақтардың 30-дан 50-ге дейін пайызы көшіп кеткенін және де
1932 жылы өлке бойынша егістік жерлер 1931 жылға қарағанда тұрақты болғанын
ескерсек, онда 1932 жылы қазақтарда республикадағы барлық егістік жердің 30
пайыздан аспайтыны ғана қазақтардікі болған. Сонымен, тым көтеріңкі егістік
жоспарлары нәтижесінде қазақ колхоздары 1930, 1931 және 1932 жылдар ішінде
мемлекетке астықты 1,7 есе артық өткізуге мәжбүр болды. Егістік жердің
шығымдылығын анықтаудағы асыра сілтеушілік те олар үшін шамадан тыс
ауыртпалық еді. Осы фактілер жайында Қазкрайком хабардар болатын. Алайда
сол кездегі жағдайдың өзі 1933 жылы да жалғасын тапқан асыра сілтеушілік
пен жалған қосып жазуды тудырды.
1933 жылы 25 қарашада Ақтөбе ОГПУ бастығы Крамер Торғай ауданы бойынша
нан балансының көбейтілуі туралы обком партия хатшысы Ярмұхамедовтың атына
арнайы хабар жіберді. Оның деректері бойынша тек бір ауданда ғана қосып
жазу 60 мың пұт астықты құраған. “Тіптен жаңадан жасалған баланс 92 пұт та
шындыққа сай келмейді, өйткені аудан бойынша астық бастыру бұдан бірталай
аз астық берді” деп хабарлады. Мұрағат материалдарына қарағанда, дәл
осындай фактілер әрбір ауданда болып, жаппай сипатта болған.
Жаппай республика бойынша ұжымдастыру кампаниясының жоғарғы көрсеткіші
үшін күрес жүріп жатты. Алматы облысының Еңбекшіқазақ, Есік, Талғар
аудандарында шаруашылықтарды жүз пайыз ұжымдастыруға нысана жарияланып,
тіптен оның жоғарғы сатысы – коммунаға бірден өтіп кетуге тырысты. Малды,
құсты, киіз үйлер мен өзге де мүліктерді толығымен қоғамдастыру жүргізілді.
Ақтөбе облысының Ілек ауданында ұжымдастырудың деңгейі екі-ақ ай ішінде
(1931 жылдың 1 шілдесінен 1931 жылдың 1 қыркүйегі арасында) 37,9 пайыздан
54,4 пайызға дейін өсті. Атырау облысының Жаманқала, Испульск, Теңгіз
аудандарында ұжымдастыру “екпінді қарқынмен” жүргізілді, онда өнімді мал,
өндіріс құрал-саймандары толығымен қоғамдастырылды.
Жаңа колхоздарды құрумен қатар, оларды ірілендіру де жүріп жатты,
олардың негізінде көпшіліктің тілегі мен аймақтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайын есепке алу емес, ірі шаруашылықтардың экономикалық тиімділігі
жөніндегі априорлық идея жатқан болатын.
“Ұлылыққа ұмтылу” республиканың ауылшаруашылығына зор зиянын тигізді.
Мысалы, Ақтөбе ауданында 181 колхоздан 109 колхоз құрылды. Келес ауданында
“Қызыл интернационал” колхозының (мамыр 1932ж.) 80 шақырым қашықтықтағы
1500 га көлемінде егіндігі болды. Көшпелі-жайылымдық мал шаруашылығы
жағдайында “ірі болған сайын, жақсы” деген қағиданың тиімсіз екені
түсінікті, ал оның қолайлылығы мал саны мен жем-су ресурстарының тепе-
теңдігіне байланысты болады. Оны бұзу, яғни малды тым көп шоғырландыру
оларды қырғынға ұшыратады және колхозды жұтаттырады. Біршама уақыттан кейін
колхоздан кету басталды.
Республикадағы ұжымдастырудың бірінші нәтижелері 1931 жылы 15
қыркүйектегі “Әрі қарай ұжымдастырудың қарқыны және Қазақстан колхоздарын
нығайтудың міндеттері туралы” деген Өлкелік партия комитетінің қаулысында
жинақтап қорытылды. Осы құжат 1931 жылдың 1 қыркүйегінде өлкедегі барлық 1
176 718 еңбек шаруашылқтары 7 975 колхозға біріктірілгендігін айғақтайды.
Колхоздарда 4 285 086 га егіндік және ол барлық егіндік жердің 90 пайызын
құрады.
Өлкелік партия комитеті 42 негізгі астық және мақта шаруашылығы
аудандарында, колхозға 81 пайыз шараушылық біріктірліп, 93 пайыз егіндік
топтастырылды, яғни ұжымдастыру негізінен аяқталды деп таныды. Қалған
аудандар шаруашылықтарды ұжымдастыру және егіндік жерлерді қамту бойынша
әлі де болса қоғамдастыру бойынша жұмыстарды аяқтау керек болатын.
Алайда, жоғарғы органдар алдында есеп беруге керекті ұжымдастыру
деңгейінің секірмелі көрсеткіші колхоздардың қарды жағдайы мен материалдық-
техникалық базасын нығайтпады, ондағы еңбек өнімділігінің төмендігі
мемлекеттің тура және жанама қанауымен бірге ере жүрді. 1932 жылы 1 мамырда
дайындаушылар мен мемлекеттік мекемелер колхоздарға ондаған миллион рубльге
қарыз болып қалды. Мысалы, “Хлебживсоюз” Шынғырлау ауданының колхоздарына
60 мың рубль, МСС – 72 мың рубль қарызы болды. Олар сондай-ақ өздерінің
колхоздар мен “Одақнан” арасындағы есептесу органы жағдайын пайдаланып,
колхоздардағы машина-трактор станциялары арқасында күнелтті, өздерін
төлеммен қамтамасыз етіп, колхоздардікін ұстап қалды. Осыған байланысты
еске салатынымыз, трактор колоннасының жұмысы үшін тұрғындар егіннің жалпы
өнімінің үштен бірін аудару арқылы төледі.
Бұған тағы қосатынымыз, аудандық қаржы бөлімдері мен Мембанк
бөлімшелері колхоздардың келісімінсіз, олардың есептік шоттарынан
колхозшылардан алынатын мемзайм мен мемсақтандыру бойынша міндетті төлемдер
сомасын, тіптен колхозшылардың ресімделмеген несиелерін жазып алуды өз
практикаларына айналдырды. Былайша айтқанда, колхоздар өз қаржыларының
нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мемлекеттендіруге көшу және оның қайғылы зардаптары
4.1. Қазақ шаруаларының кооперативтік қозғалысқа қатысуы
Қазақстандағы кооперативтік қозғалыс революцияға дейінгі кезеңде-ақ
туындай бастады. Ең көп тараған нысаны кредиттік кооперация еді, алайда
оған қатысқан қазақ тұрғындары өте аз болатын. Мысалы, Торғай облысының
кредиттік серіктестіктерінде тек 0,2 пайызы, Оралда – 2,3 пайызы ғана қазақ
болды. Дәл осындай жағдай тұтынушылар кооперативтерінде де болды, олардың
жалпы саны Қазақстан территориясында 1917 жылдың 1 қаңтарында 1 384-ке
жетті. Алайда, олардың көбісі ұсақ, бір лавкалы болды және саяси күйзеліс
пен шаруашылық қиындықтарын көтере алмай кейін банкрот болды.
Солай болса да, азамат соғысының аяғында кооперация қайта көтеріле
бастады. 1920 жылдың сәуір айында республика Наркомпрод жанында арнайы
кооперативтік басқарма ұйымдастырылды. Тұтынушылар қоғамы губерниялық
одақтарға біріктірілді. Оларға тиісті органдардың тапсырмасы мен бақылауы
бойынша жекелеген тұтынушылар қоғамдары арасындағы мемлекеттік азық-түлікті
және күнделікті қажетті заттарды бөліп беру жоспарын орындау жүктелді.
Тұрғындарды жабдықтаумен қатар тұтынушылар кооперациясы азық-түлік пен
малшаруашылығы шикізатын дайындаумен айналысты.
Республикадағы тұтынушылар кооперациясы желісінің өсуі жайлы мына
деректер айғақ береді: егер 1920 жылдың аяғында Қазақстан территориясында
348 тұтынушылар қоғамы болса, 1922 жылдың 1 қазанында олардың саны 430-ға
өсті, ал 1923 жылдың мамырында оалр 522 болды. Алайда барлық кооперативтер
желісі ішінде жақсылы-жаманды тіршілікке бейімді 358 ғана тұтынушылар
қоғамы болды. Республикадағы тұтынушылар қоғамдарының төменгі кооперативтік
желісі көбінде бір лавкалы болды. Көп лавкалы кең дамыған кооперативтер
Ақмола мен Семей губодақтарының орыс тұрғындары арасында еді. 1923 жылдың 1
мамырында тұтынушылар қоғамындағы қазақтардың өзіндік салмағы бар болғаны 6-
ақ пайыз болды.
Төменгі кооперативтердің саны Қазақстанда кеңес өкіметі орнамай
тұрғанға дейінгі кезеңге қарағанда 6 пайыздан астам қысқарды.
Көбінде тұтынушылардың қуаты аз қоғамдары тек БТҚ (бірыңғай
тұтынушылар қоғамы) бар елді мекеннің қазақтарына ғана қызмет көрсетті.
Мұндай жағдайда тұтынушылар кооперациясы республиканың ауылдық жерлеріндегі
тауар айналымына пәлендей тиімді әсерін тигізе алмайтын еді.
Төменгі кооперативтік желі үшін өзінің айналым қаражатын құру аса
қиындықпен келді. Негізінде олар көбінде өз губодақтарынан алатын қаржыдан
құралды. Ауыл және қазақ БТҚ алғашқы капитал пайлары 2 пайыздан аспады
(Ақмола губодағының деректері бойынша). Кооперацияның жақсы дамымауының
басты себебі “әскери коммунизм” саясаты жағдайында олар өздерінің тіршілік
етуінің алғышарттарын ала алмауы болып табылады. Тауар-ақша, нарықтық
қатынастар мен еркін сауданы, жекеменшік бастамаларды тұмшалау кезінде
кооперативтік ұйымдар өзіндік іс-қызметін жоғалтты.
Жаңа экономикалық саясатқа көшу кооперативтік қозғалыстың іс-қызметіне
әсерін бірден тигізе алмады, дегенмен мәні “капиталистік қатынасты қалпына
келтіру” деп аталатын ЖЭС (НЭП) оның дамуы үшін барабар негізін құрады.
1921 жылдың көктемінде-ақ орталық үкімет кооперативтік қоғамдар үшін
игілікті жағдай жасауға бағытталған бірнеше қадам жасады. Ол ең алдымен
тұтынушылар қоғамы туралы декрет шығарды, ол оның құқықтық және ұйымдық
мәртебесіне бірқатар нақты өзгерістер әкелді. 1921 жылы желтоқсанда КАССР
Совнаркомы ауылшаруашылық кооперациясы туралы декерет қабылдады. НЭП-тің
алғашқы жылдарында осы кооперацияның кең тараған түрі әмбебап
серіктестіктер болды, олар әр қилы қызметтер: кредиттік, сату-жабдықтау,
ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеумен айналысты. Сонда да ауылшаруашылық
кредиттік серіктестік көбірек тарады. Осыларға қазақ тұрғындарының
қызығушылығы артты. Мысалы, 1923 жылдың аяғында Жетісу облысының барлық
кредиттік серіктестіктер мүшелерінің 27,7 пайызы қазақтардан құралды. Ол
кезде Қазақстанда 388 селолық және ауылдық тұтынушылар қоғамы болды, алайда
олардың деңгейі тағы да төмен болды.
Қазақ Орталықодақ бөлімшесі алқасы төрағасының баяндамасында
кооперациядағы қазақ қоғамының жеке салмағы республикадағы барлық қоғамның
10 пайызынан төменін құрағандығы көрсетілді.
1924 жылы Қазақстанда 54 қазақ кооперативтері болды, олар 19 700
шаруашылық мүшесінен тұрды. Олар отырықшы егіншілік аудандарда болатын.
жартылай көшпелі, әсіресе көшпелі ауылдар кооперативтік қозғалыстан шетте
қалып қалды. Бұл түсінікті де, өйткені мал шаруашылықтары тауар-ақша,
нарықтық қатынастарға аз тартылды. Осыған байланысты қазақ тұрғындарының
экономикалық ғұрпы мен тұрмысына септігін тигізетін кооперациялаудың
тәсілдері мен нысандарын табу керек болды. Бұл мәселе 1923 жылы қаңтарда
Қазақ обком партиясы президиумы отырысында талқыланды.
Оның шешімінде көрсетілгендей, республикадағы қазақ тұрғындарын
кооперациялау әр түрлі нысандарда жүргізілуі мүмкін: “Тұрғындары отырықшы,
көшпелі тіршілік етпейтін әрі жартылай егіншілікпен айналысатын аудандарда
қазақ тұрғындарын толық көлемде жүргізу мүмкін. Ал жартылай отырықшы және
жартылай көшпелі қазақ тұрғындары бар аудандарда әр түрлі ауылшаруашылық,
малшаруашылығы, сүт және өзге де артельдер мен кооперативтердің ұйымдастыру
мүмкін... Ең соңында, бір-бірінен алыс қашықтықта орналасқан ауылдар мен
болыстықтардағы тек таза қазақ көшпелі тұрғындары бар аудандарда... факторий
ұйымдастыру жолымен тұрғындарды кооперациялауды жүргізуді ескеру керек”.
Фактория дегеніміз көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылдарының
жағдайына бейімделген жабдықтау-сату кооперациясының бір түрі болып
табылады. Факториялар көшпелі тұрғындарды тұрмысқа қажетті тауарлармен
жабдықтаумен, ауылшаруашылық шикізатын сатып алумен айналысты. Оларды
көшпелі ауылдар қолдап, мақұлдады. Мысалы, Семей губаткомы Бесқарағай,
Ақкөл, Қызыладыр және басқа болыстықтардағы факториялардың жұмыстарын
талқылап: “Факторияны көшпелі тұрғындардың арасына орналастыру қажетті деп
саналсын” деп көрсетті. Көптеген факториялардың Ақмола және Орал
губернияларындағы қызметі табысты болды.
1923 жылы қазан айында Қазақстан тұтынушылар қоғамының бірінші съезі
көшпелі қазақ ауылдарын айта отырып, кооперативтерді “өлкенің шеткері
қараусыз қалған жерлеріндегі өз жұмыстарын тереңдетуге” шақырды. Жартылай
көшпелі және көшпелі қазақ ауылдарында кооперативтерді ұйымдастыру идеясын
республика Кеңестерінің төртінші съезі де (қаңтар 1924ж.) қолдады.
Мемлекеттік бағаға қарағанда, факториялар, керісінше, тауарларды төмен
бағамен сатып, мал мен шикізатты біршама үстемемен сатып алды. Сауда-
дайындау қызметтерін барынша кеңейте отырып, факториялар сонымен бірге сату-
жабдықтау және кредиттік операцияларға көшіп отырды. Алайда қаражаттың
тапшылығы, тәжірибелі қызметкерлердің аздығы, қазақ ауылдарының
шышыраңқылығы факториялардың қызметін кеңейтуге мүмкіндік бермеді. 1924
жылдың аяғында Қазақстанда бар болғаны 15 фактория қызмет жүргізді. Алайда
кейбір факториялар 1924 және 1925 жылдары қазақ тұтынушылар
кооперацияларына айналды.
Халық шаруашылығын қалпына келтіру мүмкіндігіне қарай, бағаның
“қайшысын” жою және тұрғындардың сатып алу мүмкіндіктерінің өсуіне
байланысты факториялардың тауар айналымы да көбейді. 1926 жылы әрбір
фактория орташа есеппен ай сайын 10 мың рубльдің тауарын сатты, қазақ
тұрғындарының 5 мың адамына қызмет көрсетті, ал барлық факториялардың
жылдық айналымы 1 600 мың рубльді құрады.
1926-1927 жылдары ауылшаруашылық және тұтынушылар кооперациялары
бойынша 144 фактория ұйымдастырылды. Өз кезегінде жаңа факториялардың
қызметі нәтижесінде 1927 жылы 62 546 көшпелі қазақ кооперацияланды. Сол
жылы 7 фактория тұтынушылар қоғамы болып қайта ұйымдастырылды. Жалпы
алғанда 1927 жылы қазақтардың өзіндік жеке салмағы республиканың
кооперацияланған тұрғындарының 7,17 пайызынан 13,11 пайызына дейін өсті.
Қазақ тұрғындарын кооперациялаудың нысандары мен әдістері туралы
мәселе 1926 жылы қарашада болған ВКП(б) Қазкрайкомының ІІІ пленумында
талқыланды. Осы пленум құжаттарына жүргізілген деректерге сәйкес көбінде
республикада тұтынушылар кооперациясы дамыған болатын. Алайда тұтынушылар
қоғамдарының жалпы санының ішінде тек 315 (31,9%) қазақтікі, ал жарнашы-
қазақтар 55 432 адамнан (немесе барлық мүшелердің 26,7%) болатын.
Ауылшаруашылық кооперациясы жай қарқынмен дамыса да, бұл салада 143
117 адамның 79 72сы қазақтар (56,6%) болды. Пленумда ауылды кооперациялау
“ең аз кедергілер жолымен”, яғни қала төңірегіндегі жартылай көшпелі
тұрғындардың есебінен жүрді деп көрсетілді. Сондықтан да пленум
кооперацияның “стихиялық және жыртқыштық ара ағайындық биліктің ішінде”
қалып жатқан көшпелі ауылдардың түпкіріне жылжу қажеттілігіне назар
аударды.
Отырықшы және жартылай отырықшы аудандардағы алғашқы ауылшаруашылық
кооперативтердің нағыз келешектегі түрі делдалдық қызметі бар
ауылшаруашылық кредиттік серіктестіктері болып табылады деп танылды:
көшпелі аудандар үшін – делдалдық бастамасымен кредиттік қызметі бар мал
шаруашылығы кредиттік серіктестігі, мал шаруашылығы өнімдерін өткізу және
тұрғындарды тұтыну тауарлары мен өндірістік құралдармен жабдықтау.
Бұрынғыдай көшпелі тұрғындар арасында кооперацияны ендірудің негізгі тәсілі
жақын арадағы ауылодақтарының құратын факториялар жүйесі болып саналды.
Қазақ тұрғындарын кооперациялау негізінде екі бағыт бойынша дамыды:
тұтынушылар және ауылшаруашылық кооперациясы. 1927 жылы Қазақстанда 312,
кейбір деректер бойынша 320 қазақ тұтынушылар кооперациясы (88 370 мүшесі
бар) болды.
Мемлекеттің сауда-дайындау операцияларындағы белсенділігі тұтынушылар
қоғамының айналым қаражатының өсуіне себеп болды. Ол 1925 жылғы 39 млн
рубльге қарағанда, 1928 жылы 185 млн рубльді құрады. Тұтынушылар
кооперациясының бөлшектік тауар айналымы 1925 жылға қарағанда 1928 жылы 4,5
есеге өсті.
Тұтынушылар кооперациялары ауыл-селолық желісінің айналым қаражатын
мына сомада көрсетуге болады: 1924 жылы – 3 639 000, 1926 жылы – 7 652 000
және 1927 жылы – 9 841 000 рубль. Капиталдың жеке өзіндік салмағы едәуір
көтерілді. Қазақ тұтынушылар қоғамдары туралы нақты деректер Өлкелік
тұтынушылар одағының құжаттарында бар.
Сонымен, 20-жылдары көшпелі ауылдарды кооперацияға тарту ең маңызды
проблема болса да, Қазақстан тұтынушылар қоғамы біршама нығайды. 6 аудандық
одақ бойынша өзінің қатарында 62 546 жарнашы-қазақ біріккен 247 кооператив
болды. Дегенмен, отырықшы және жартылай көшпелі қазақ аудандарындағы
төменгі жүйедегі алдынғы орынды ауылшаруашылық кредиттік серіктестігі алды.
Кредиттік кооперация арқылы шаруаларға, ең алдымен кедей-малайлар бөлігіне,
жер өңдеу жұмыстарына, бірігіп ауылшаруашылық саймандары мен мал сатып
алуға тауар және ақша кредиттері түрінде мемлекеттік көмек көрсетілді. Осы
қаражатқа бірлесіп жер өңдеу серіктестіктері (ТОЗы) мен малшаруашылығы
серіктестіктері (ТСОЖи, малсеріктестік) құрылды.
Бұл ең маңызды мәселе болды, өйткені қазақ малшаруашылығы кредитке
мұқтаж еді, ол жөнінде Орынборда айтылған (1923ж) Қырғыз (Қазақ)
ауылшаруашылық кредиттік қоғамының іс-қызметі айғақтайды. Алайда,кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарында-ақ кредит беру көбінде коныс аударған
тұрғындарды қамтыды. Бір егін шаруашылығына берілетін орташа кредит бір
малшаруашылығына берілетін кредиттен анағұрлым артық болды.
Өткір мәселенің бірі мал шаруашылығына кредит беру еді. Қысқа мерзімді
кредиттердің тиімділігі төмен болды. 1923 жылы желтоқсан айында көшпелі
тұрғындаға кредит берудің әдіс мен мерзімін қарастырған республиканың
партия және кеңес қызметкерлерінің жиналысы өтті. Бірінші кезекте кредит
ауылшаруашылық серіктестіктері мен оның мүшелеріне берілу керек деп
белгіленді. Бүкілқазақ жер қызметкерлерінің ІІІ съезі (11-16 ақпан 1924ж.)
экономикалық құрылыс ісінде ауылшаруашылық кооперациясының ерекше мәнін
және “оны дамытуда мемлекеттің барынша көмек көрсету” қажеттілігін атап
көрсетті. Кооперациялардың әртүрлі нысандарына кредит берудегі
кемсітушілікті жою мақсатында съезд Қазақстанның әр аудандарындағы
экономикалық және ұлттық-тұрмыстық ерекшеліктерді ескере келіп, республика
территориясын солтүстік, орталық және оңтүстік үш аймаққа бөлуді лайық деп
тапты.
Көбінде орыстар және кооперацияланған тұрғындар орналасқан солтүстік
аймаққа кредиттік қызметі бар бастапқы кооперативтер атынан “делдалдық”
желі арқылы ауылшаруашылық кредиттері берілу керек. Жартылай отырықшы
тұрғындар орналасқан және ондағы қазақ шаруашылықтарын кооперациялау
процесі өзінің алғашқы сатысында болған орталық аймаққа (шамамен 50о және
48о солтүстік ендік арасында) өзара көмек комитеттеріне кредиттік қызметті
бере отырып, олардың атынан “делдалдық желі” арқылы кредит берілетін болды.
Жайылым-көшпелі түрдегі шаруашылықтары басым оңтүстік аймаққа (шамамен 48о
және 44о солтүстік ендік арасында) кредит беру Қазауылкредит филиалы арқылы
қысқы тұрақ орындарында жүргізілді.
Сонымен, ауылшаруашылық кредитін беру аясында өкімет мемлекеттік
басшылық принциптері мен кооперацияланатын тұрғындардың ерекшеліктерін
үйлестіруге тырысты. Алайда, осы кооперативтік принциптердің өзі де
көптеген жартылай көшпелі аудандарда іске асырылмады, өйткені кредит беру
қоғамдық өзара көмек шарауалар комитеттеріне жүктелген болатын. Ал олар
негізінде қоныстанған деревняларда орналасқан еді. Қазақ тұрғындары
арасында іс-әрекет еткен “Қосшы” одақтары да КОВ ОК өкімдері мен
директиваларын басшылыққа алатын, алайда Қазақ Орталық өзара көмек комитеті
қазақ көшпелі тұрғындары арасындағы өзара көмек қоғамдарын ұйымдастыруға
тек 1924 жылдан бастап кірісті және кейінгі екі-үш бойы орнығу сатысында
болды. 1925 жылы КОВ ОК-і Қазақ өлкелік өзара көмек комитеті деп аталып
қайта құрылды.
Қазақ өзара көмек комитетінің есепті баяндамасында қазақ ауылдарындағы
тұрғындар “шаруа комитеттері туралы ешқандай түсініктері жоқ екендігі”
айтылды, тіптен сол комитеттің өзі көшпелі тұрғындарды кооперациялау мен
оған кредит беру проблемалары жөнінде сөз қозғамады. Ауылшаруашылығы
кредитінің бүкіл жүйесі бойынша несие беру 192324 жылдары 1 455 000
рубльге, 192627 жылдары 11 887 000 рубльге дейін өсті, алайда осы
қаржылардың көбі егін шаруашылығына кетіп жатқан болатын. 1924 жылы егінші
шаруалар жалпы соманың 73 пайызын, 1925 жылы – 58 пайызын, 1926 жылы – 53
пайызын алды. Мемлекет біртін-бірте кредит беру мәселесін өз қолына ала
бастады.1925 жылы 22 қазанда Қазсовнарком қаулысымен ауыршаруашылық
машиналарымен жабдықтау бойынша барлық кредитті Мемлекеттік ауылқоймасы
атынан броньдап қойды, сөйтіп ауылшаруашылық кооперациясының өз мүшелерін
ауылшаруашылық машиналарымен жабдықтау мүмкіндігінен айырды. Әрі
Мемлекеттік ауыл қоймасы оларды жоғары бағамен сатты: зауыттық бағаға
“үстеме” 12 пайыз болды. Осы жайлы 1928 жылы 2 ақпанда Қазауылодақ
басқармасы төрағасының Қазсовнаркомға жазған хатында: “Қалыптасқан жағдай
ауылшаруашылық кооперациясы қызметіне кеселін тигізуі мүмкін, өйткені
шаруалар өз тәжірибелерінде оларды ауылшаруашылық машиналарымен жабдықтау
ісін Мемлекеттік ауылқоймасының Кеңесі мен Серіктестігі емес, өзінің
орындағаны маңызды екендігін біліп келе жатыр. Республика үкіметі 1928 жылы
РСФСР Совнаркомына ұсынған анықтамасында өзін-өзі ақтау үшін “кооперативтер
басқармалары бай элементтерімен толып кеткендігін” және осыған байланысты
мемлекеттің кооперативтер қызметіне араласуды және олардың әлеуметтік
“құрамын” реттеуді сылтау етті”.
Солай бола тұрса да, мұқтаждық пен материалдық жетпеушілік ауыл және
селолық тұрғындардың бір бөліктерін мемлекеттің бақылауындағы
кооперативтерге кіруге мәжбүр етті. 1927 жылы Қазақстанда болған 738
ауылдық және селолық ауылшаруашылық кооперативтерінде 73 138 адам тұрды
немесе республика бойынша ауылшаруашылық кооперациясы мүшелерінің жалпы
санының 53,9 пайызы болды. Ауылшаруашылық кооперациясының төменгі жүйесінде
басым орынды ауылшаруашылық кредиттік серіктестіктері (284) және
ауылшаруашылық артельдері алды, ал шикізатты қайта өңдеу бірлестіктері (12
кәсіби артельдер) шамалы ғана дамыды.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта шаруашылығы серіктестіктері құрыла
бастады, олардың жалпы саны 1928 жылы 43-ке жетті. Сырдария губерниясында
26 919 мүшесі бар 23 серіктестік, олардың ішінде қазағы 16 100 адам немесе
мүшелердің жалпы санының 159 пайызы жұмыс істеді.
Қазақстанның көшпелі аудандарында ауылшаруашылық кооперациясы арнаулы
малшаруашылығы серіктестіктері түрінде құрылды, олар мал өнімдерін өткізді
және өз мүшелерін қажетті заттар мен өндірістік құрал-саймандармен
жабдықтады.
Мал шаруашылығы кооперативтерінің жарғылары ауыл өмірінің көптеген
шаруашылық және мәдени жақтарын қамтыды, көшпелі және жартылай көшпелі
шаруашылықтардың ерекшелігіне бейімделе отырып, тұтынушылар қоғамы мен
кредиттік серіктестіктердің қызметін өз қолына алды. Дегенмен, қайта
қалпына келтіру кезеңінің соңында да республика экономикасындағы ауыл
шаруашылығы кооперациясының өзіндік салмағы көп болмады. Қазақ ауылдарын
кооперациялау жөніндегі көп жұмыстарды “Қосшы” одақтары жүргізді. 1927 жылы
олардың күш салуымен Сырдария губерниясының көшпелі аудандарында 16, Ақтөбе
округында 14 мал шаруашылығы серіктестіктері құрылған болатын. Жалпы
Қазақстан бойынша 1927 жылы 320 кооперативтің әр түрлері іс-әрекет етті,
оларда 88 370 қазақ шаруашылығы болды.
1928 жылы Орал округында 164 мүшесі бар 13 ауылшаруашылық, 7 жер өңдеу
(1129 мүшесі бар) және 22 мал шаруашылығы (331) серіктестіктері болды.
Қазақ шаруашылықтарының өзіндік жеке салмағы кооперацияланған
шаруашылықтардың жалпы санының 12,2 пайызын құрады. Алайда, Мәскеуге Орал
облысының Жампейті және Орал уездерінде “Қосшы” одағы мүшелерінің бастамасы
бойынша 12 мыңнан астам қазақ шаруашылығы кооперацияланды деген анықтама
келіп түсті.
Қазақ тұрғындары арасында кредиттік мал шаруашылығы серіктестіктері
аса әйгілі болды. 1926 жылы 1 қазанда серіктестіктерде 60 978, ал келесі
жылы (1қазанда) 102 379 қазақ болды. Сонымен бірге қазақтар май және сүт
шығару серіктестіктеріне тартылды, жылқы серіктестіктері құрыла бастады.
Салалық өндірістік кооперацияның басқа нысаны жер өңдеу серіктестіктері
болды, олардың қызметі, әсіресе, республиканың оңтүстік облыстарында тиімді
болды. Қазауылсельодақтың 1928 жылғы 1 қазандағы деректері бойынша
республикада 363 сал шаруашылығы бірлестіктері жұмыс істеді. Олардың ішінде
ірі қара малы бойынша 139, жылқы шаруашылығы бойынша – 6, ұсақ мал бойынша
– 2, май артельдері бойынша 216 мал шаруашылығы серіктестіктері болды.
Мал шаруашылығы бірлестіктерінің әрі қарай дамуына және соған орай
көшпелі және жартылай көшпелі ауылдарды кооперациялауға кеңес өкіметінің
қаржы-кредиттік саясаты бөгет келтірді, олар 1928 жылдан бастап,
индустрияландыру үшін жинақтау проблемасы шиеленіскен кезде, басты назарды
астық саласына және шаруа шаруашылықтары, ауылшаруашылық кооперациясы мен
мемлекеттік өндіріс арасындағы жабдықтау-өткізу және өндірістік келісімшарт
қатынастарының кең кешенін білдіретін кооперация жүйесіне аудара бастады.
Келісімшарт жасай отырып, шаруа алынған кредитті қайтару есебінен алдын ала
белгіленген баға бойынша малды, мал шаруашылығы өнімін немесе шартқа кірген
егістіктің бір бөлігін өткізуге міндеттенді.
Мал шаруашылығы саласындағы контарктілік жұмыстардың көлемі 192829
шаруашылық жылында едәуір өсті. Сонымен бірге мал шаруашылығы кооперациясы
астық кооперациясына қарағанда тиімсіз жағдайға қойылды. Мұндай теңсіздік
жасауға ВКП(б) ОК-нің “Ауылшаруашылық кооперациясын ұйымдық құру туралы”
(маусым 1929ж.) қаулысы мүмкіндік туғызды. Онда ауылшаруашылық
кооперациясының негізгі нысаны арнайы бағыттағы өндірістік серіктестіктер
болу керек деп көрсетілді. ВКП(б) ОК-і ауылшаруашылық кооперациясы алдына
бірінші кезекте арнайы астық кооперациясын ұйымдастыру міндетін қойды. 1929
жылы маусым айында Қазкрайком партиясы хатшылығы коопнанодақ - “Өндірістік,
астық дақылдарын өңдеу және өткізу жөніндегі ауылшаруашылық кооперация
одағын” құру туралы шешім қабылдады. Осыдан бастап партия мен кеңес
органдары астық проблемасы, тиісінше егістік және астық серіктестіктеріне
басты назарын аударып отырды.
1928 жылдың 1 қазанында мал шаруашылығымен шұғылданатын тұрғындардың
15 пайызы ғана кооперацияның әр түрімен қамтылды, бұл қазақ ауылдарының
кооперация идеясын қабылдауға, тіпті оның өндірістік нысандарына көшуге еш
дайын еместігін айғақтайды.
Мал шаруашылығы және басқа да серіктестіктер 1929 жылы инеоция бойынша
құрыла берді, 1929 жылдың екінші жартысында Семей округының қазақ
ауылдарында 224 ТОЗ, 9 мал шаруашылығы және 7 май жасау серіктестіктері
құрылды, Ақмола округының көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында
қыркүйек айында қазақтар 22 ТОЗ және 67 мал шаруашылығы серіктестігін
құрды. Алайда, жалпы шаруаларға, сондай-ақ әсіресе қазақ шаруаларына
қатысты кеңес өкіметі саясатының күрт өзгеруіне байланысты олардың күні
санаулы еді.
20-жылдардың аяғында кооперативтік қоғамдардың саны азая бастады,
кооператив мүшелері олардың уәкілдерінің өзін-өзі басқару және тікелей
қатысы негізінде шешетін мәселелердің ауқымы тарылды. Жоғарыда тұрған
ұйымдардың қаржы ресурстарын алуы қалыптасты. Жалпы алғанда, орнығып жатқан
командалық-әкімшілік экономика және жаппай басталған ұжымдастыру жағдайында
кооперативтік қозғалыстың өзіндік қызметі қысқара бастады. ҚР ҒА академигі
М.К.Қозыбаев: “Ерікті кооперативтік демократияның, шаруа кооперативтік
қозғалыстың дамуына материалдық мүдделілік принциптері, материалдық-
техникалық базаны, мәдени дамуды ескергенде, шаруаларды кооперацияның
қарапайымынан жоғары нысанына дамуының өтпелі баспалдақтары арқылы
кооперациялаудың жоғарғы нысанына тұрақты әкелу әдісі әрдайым
көргенсіздікпен аяққа басылды” деп көрсетті.
Кооперативтер мен кооперативтік меншікті мемлекеттендіру одан әрмен
жүргізілді, ал бұл қазақ шаруаларының сол кеңес өкіметі режиміне және
жүргізген кез келген әлеуметтік-экономикалық реформаларына деген
сенімсіздігі мен күдігін тудырды.
4.2. Қазақстанның егін шаруашылығы аудандарын ұжымдастыру
192728 жылдардағы астық дағдарысынан шығуды Кеңес өкіметі ауыл
шаруашылығындағы меншіке қатысты жеделтету мен жаппай мемлекеттендіру
жолынан іздеді және ол ең алдымен НЭП-тен бас тарту мен кооперативтік
қозғалысты қысқартудан туындаған болатын. Ауылшарушылықта тұрақты
өндірістік құрал-жабдықтар мен күш көліктерінің жетіспеушілігінен,
колхоздардың жерде орныға алмағандығынан еңбек өнімділігі күрт төмендеді.
1927 жылдың деректері бойынша колхоздар орыс тұрғындары арасында
кеңінен тарады, бұл машина серіктестіктері тәрізді еді.
Қазақтар көбінде артельдер мен ТОЗ-дарда айналысты. Олар колхоздардың
өзге нысандарына қарағанда ауылшаруашылық машиналары мен құрал-
саймандарымен аз жабдықталды. 1928 жылы артельдер мен ТОЗ-дарда 1 000
десятин егістікке тиісінше: 3,7 және 4,6 трактор, 7 және 9 сеялка, 4,8 және
6,7 молотилка, 13,4 және 16,2 егін оратын машинадан келді. Шаруашылықтың
ұжымдық нысанын жүргізудің ешбір тәжірибесі жоқ қазақ ауылдары жағдайында
коммуналар жасанды түрде құрылды. Сол себепті 1923-1924 жылдары Петропавл,
Қазалы және өзге де уездердегі коммуналар ауылда орныға алмады. Үй-жайы,
құрал-саймандары, малы және де басқа да материалдық жағдайы жоқ
Қазақстанның мал шаруашылығы аудандарында коммуналар жоғарыдан
орнықтырылды. Шын мәнінде бұл шаруа шаруашылықтарын толығымен
мемлекеттендіруге тырысу еді. Материалдық-техникалық базасыз құрылған
коммуналар қиын жағдайға тап болды, сондықтан да олардың біразы тарап,
біразы ауылшаруашылық артельдері мен ТОЗ-дарға айналдырылды.
1928 жылғы партия және кеңес органдарының ресми құжаттарында колхоздық
қозғалыстың стихиялығы туралы, оның материалдық-техникалық жағының
әлсіздігі туралы бірнеше мәрте атап көрсетілді. 1928 жылы қаңтарда болған І
Бүкілқазақстандық колхоздар съезінің қарарында КАССР колхоздарының басты
кемшілігі “ірі шаруашылықтардың артықшылығын іске асыру мүмкіндіктерін және
тиісті экономикалық эффектіні алуға қамтамасыз етпейтін олардың көлемдері
болып табылады” деп айтылды. Тек әр түрлі салықтар мен кредиттік
жеңілдіктерді пайдалану мақсатында, сондай-ақ партия, кеңес органдарының
әкімшілік қысымынан құтылу үшін құрылған “жалған колхоздар да” аз болмады.
Ұжымдастыру қарсаңында көптеген колхоздар ұсақ және қуаты аз болды.
1928 жылы колхоздар 14-15 шаруашылықпен 150га жерге егін екті. Алайда,
бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде көрінетін бұл деректер асыра айтылған
сияқты. Мысалы, 1928 жылы Ақтөбе округында орта есеппен бір колхоз 10
отбасыдан тұрды. Көптеген колхоздардың құрамы 7-8 шаруашылықтан аспады.
1927 жылы желтоқсан айында болған Жетісу губерниясындағы уәкілетті
ауылшаруашылық ұжымдарының съезі колхоздардағы жағдайды былайша сипаттады:
1) кадрлардың, шаруашылық қызметіне есептің, жұмыстағы
жоспарлылықтың, кадрлардың жетіспеушілігі;
2) еңбектің өте төмен өнімділігі;
3) жеке өзіндік негізгі және айналым капиталдың жоқтығы;
4) ауылшаруашылық құрал-саймандарымен, жер алқаптарымен және жұмыс
малдарымен қамтамасыз етілмегендік;
5) берілетін несиелер мен кредиттердің тиімсіздігі.
Мысалы, Ақтөбе округында орта есеппен 30-40 га егістік жері бар 600-ден
астам қазақ колхоздары құрылды. Бірақ олардың бірде-бір тракторы болмады.
Кооперацияға ұшыраған қазақ тұрғындарының басым бөлігі, жоғарыда атап
кеткендей, ТОЗ-дар мен ТОЖ-дарда шоғырланған болатын. Негізгі капиталдар
мен өндірістің қаражатын қоғамдастырудың біршама аз ғана дәрежесі, сондай-
ақ кірістерді бөлудің принциптері осы бірлестіктерді ұжымдық шаруашылық
жүргізудің қолайлы формасы етті. 1927 жылы Қазақстаның барлық коммуналары
бойынша жұмыс малдары 100 пайызға, ауылшаруашылық артельдерінде 69,1
пайызға, ал ТОЗ-дарда тек қана 28,6 пайызға; мүлік тиісінше – 100; 84,4,
және 24,6 пайызға қоғамдастырылған болатын. ТОЗ-дар көбінде тұрғылықты егін
шаруашылығы аудандарында, сондай-ақ қазақ тұрғындары бар бірқатар жартылай
көшпелі аудандарда құрылды.
1928 жылы егіндік және астық серіктестіктерінің саны тез өсті, бұл
астық дайындау дағдарысынан шығу үшін партия және кеңес органдарының
жасаған әкімшілік шараларымен байланысты еді. И.Сталиннің астық дайындауды
орындау үшін барлық қатал шараларды қолдануды талап еткен Қазкрайкомға
Ф.Голощекиннің атына жолдаған жеделхаты барлық күш-қуатты, қаржы ресурстары
мен қаражатты экономиканың астық секторында жинақтаудың басы болды. Тек
қана көктемгі егін кезінде Орал уезінде 56 егістік серіктестіктері
ұйымдастырылды. Олар Алматы округында 230, Сыдарияда – 51 болды. Жаз айының
соңында республикада егістік және астық серіктестіктері 2 060 бірлестіктен
тұрды. Осы уақытта ТОЗ-дардың 48 пайызы қазақ тұрғындары болды. Алайда
ВКП(б) ОК-нің қараша пленумында (1929ж.) шешім қабылдауына байланысты қазақ
халқының ТОЗ-дарға бірігу ниетінің жолын кесті. Ауылшаруашылығы
артельдерінің артықшылығы туралы шешім егін шаруашылығы аудандарындағы
қазақ тұрғындарының арман-мүддесіне қарсы қабылданды. И.Сталин
ұжымдастырудың формасы жөнінде нақты нұсқау бере отырып: “а) артель
колхозшылардың жеке, тұрмыстық мүдделерін олардың қоғамдық мүдделерімен
дұрыс үйлестіреді; б) артель жеке, тұрмыстық қажеттіліктерді қоғамдық
мүддеге табысты ыңғайлайды, сөйтіп кешегі жеке бастыларды ұжымдық рухта
тәрбиелеуді жеңілдетеді” деп атап көрсетті. Ал ХVІІ съезде ол осы жағдайда
ұжымдастырудың барлық формалары жойылады деді.
Өзінің алдына тек негізгі ауылшаруашылық жұмыстарының бірлесіп
өндіріуді мақсат етіп қойған және жарғысы өндірістің қаражатын
қоғамдастыруды жобаламаған ТОЗ-дар колхоздық қозғалыстың өтіп кеткен
баспалдағы болып табылады; 1929 жылда ауылшаруашылығының социалистік дамуы
ұжымдастырудың бұл алғашқы формасынан аттап кетті деп атап көрсетілді.
Сонымен, ТОЗ-дарды ауылшаруашылық артельдері етіп қайта құру және
соңғылардың басымдылықпен дамуы қазақ шаруашылықтарына тағы да бір соққы
болды, олардың мүдделері жалпы одақтық міндеттерді шешу үшін құрбандыққа
шалынды.
1929 жылдың өзінде-ақ жаппай ұжымдастыру бағыты колхоздар мен
совхоздардың бүкіл республика бойынша шұғыл өсуіне әкелді. Алайда
“колхоздық жарылыстың” детонаторы шаруалар бастамасы емес, әуел бастан-ақ
жаппай сипат алған ашық түрде қысым жасау әдісі болатын. Жиналыстарда
“Ұжымдастыруға кім қарсы?”деген сұрақ қойылатын. Ал әбден қорқып қалған
шаруалардың үнсіздігі колхоздарды құру жөніндегі бір ауыздан қабылданған
шешім деп қабылданды. Ал асауларға сайлау құқығынан айыру, тұрғылықты
жерлерінен басқа жерге көшіру секілді қорқыту әдістері қолданылды. Тіптен
“тәрбиелік мақсатта” превентивтік тұтқындау да қолданылды.
Округтарға совхоздар мен колхоздарды тез арада құру туралы жергілікті
жердің жағдайын ескермейтін директивалық нұсқаулар келіп жатты.
1928 жылғы 1 тамыздағы КСРО ЦИК мен СНК қаулысына сәйкес 6 млн 165 мың
гектар жер анықталып, жаңа құрылған совхоздарға берілу көзделді. Игеру
жоспарында осы мақсаттар үшін Қазақстанның Қостанай және Петропавл
аудандары территориясы енгізілді. Қысқа мерзім ішінде (1929-1930 ж.ж.) 25
алып-совхоздар құрылды, олар үшін бұрын қазақ ауылдары жайылымдық және
жартылай егістік ретінде пайдаланған құнарлы жерлерден жүз мыңдаған гектар
жерлер бөлінді.
О.Исаевтің деректері бойынша бесжылдықтың тек бірінші жылында ғана
Қазақстандағы колхоздардың саны 87,5 пайызға, 2 315-тен 4 348-ге дейін
өсті, ал колхоздарға біріктірілген шаруашылықтардың саны – 192728 жылдары
23 000-ға жетті. Сонда, “бір ғана 192829 жылы Қазақстан РСФСР Госпланы
біздің республикаға арнаған колхоз құрылысының бүкіл бесжылдығын орындады”
деп жазды Исаев. Қазақ колхоздары оынң барлық санының жартысын құрады.
О.Исаев көрсеткендей, олар “орналастырудың ерекше нысанына және басқа да
объективтік жағдайларға байланысты еуропалық колхоздардан ұсақтау болды”.
Материалдар жеткілікті болса да, колхоз құрылысындағы өзге де келеңсіз
тенденциялар туралы жоғарғы мінбелерден айтылмады. Мысалы, 1929 жылы
Кохозсекция республиканың 238 колхозына зерттеу жүргізді. Жоғарғы органға
ұсынылған материалдарында: “Колхоздарды зерттеу нәтижесінде алынған
материалдарға талдау кезінде Кохозсекция міндетіне тіптен де шындықты
боямалау кірмейді, қайта осы маңызды және ең қиын жердегі істің шынайы
жағдайын қалыпты көрсету” деп айтылды. Мұнда комиссия мына сәттерге назар
аударды:
-ТОЗ-дар мен жер өңдеу бірлестіктерін салыстырмалы және абсолюттік
қысқарту кезінде айрықша ауылшаруашылық артельдері тез қарқынмен
дамыды;
- кішігірім бірлестіктердің артықшылығы;
- көптеген аудандарда ұжымдық құрылыс жоспарлы басшылықсыз және
ұйымдастырушылықсыз жүзеге асырылды;
- кейбір колхоздар тек формалды түрде ауылшаруашылық артельдері деп
аталған, өйткені оларда тек егістік жерлерді қоғамдастырумен
шектелген;
- мүшелердің мәдени және саяси деңгейінің төмендігі, колхоз
активтерінің оны басқаруға дайындығының аздығы;
- бір жағынан, колхоздардың өндірістік негізгі құралдармен жеткілікті
қамтамасыз етілмеуі, екінші жағынан, олардағы ауылшаруашылық
жабдықтарының құрылымсыздығы;
- колхоздардың өндірістік қызметі көбінде егіншілікті қамтып,
шаруашылықтың өзге саласына назар аударылмаған;
- жаппай ұжымдастырылуға жататын Орал округындағы колхоздардың өзі 94
пайыз жерге орналастырылмаған;
- айналым және негізгі капиталдың жеткіліксіздігі;
- топырақты қарапайым өңдеудің және ластанған және шығымдылығы төмен
тұқым сорттарын егудің салдарынан егін шығымдылығының төмендігі;
- жеке орташа шаруашылықтарымен салыстырғанда артельдер мен
серіктестіктердегі еңбек өнімділігінің төмендігі;
- колхоздардың үштен бірі әлсіз, тіршілігі жоқ және жалған колхоздар.
Орыстардың да, сондай-ақ қазақтардың да колхоздарына тән осы
көрсетілген “аурулармен” қатар, қазақтардың көптеген қосымша қиындықтары
болды. Мысалы, тексеру көрсеткендей, қазақ колхоздарында қазақ тіліндегі
жарғылар болмады, жоғарғы органдардың құжаттары мен өкімдері орыс тілінде
түскен, сондықтан да оынң мазмұны түсініксіз болды.
Республикадағы колхоз құрылысының қарқынын, әдістері мен жағдайын
сипаттау кезінде біз әдейі мысал ретінде Орал және Ақтөбе округтарына
аламыз, өйткені біріншісі жаппай толығымен ұжымдастырылған, ал екіншісінде
– бес аудан қамтылған; яғни 192930 жылы екі округ те ұжымдастырудың
қарқыны бойынша республикадағы басқа округтерге қарағанда алда болатын.
1929 жылы Орал округында 1930 (13,75%), Ақтөбеде – 1 595 (31%) колхоз
болды. Бірақбұл көрсеткішке қалай қол жеткізілген болатын және бұл
цифрлардың соңында не бар?! Күш көліктерінің жетіспеуі нәтижесінде
колхоздар ет дайындаушыларға өткізілген аттар мен өгіздерді пайдаланды,
яғни оларды қайтадан қайтарып берді. Ақтөбе, Петропавл, Семей және өзге де
округтардың бірқатар аудандарында колхоздарды жабдықтау Коопнан жүйесімен
бұзылды. Тауар артықтарын, соынмен бірге тұқым қорын өткізіп, уәде етілген
дәннің ең жақсы сорттарының орнына колхоздар сапасы төменгі тұқымды әрі кеш
алды.
Оның үстіне 1929 жылғы көктемгі кампания кезінде басқа да көптеген
шұғыл іс-шаралар қоса жүктелді. Кейбір округтарда барлық басшы колхоз
қызметкерлері астық дайындауға жұмылдырылған, колхоз агрономдары
(Қазақстанда олардың саны 80 болды) шарт жасаумен, біраз бөлігі астық
дайындау жұмыстарында болды.
1929 жылы Ақтөбе округын зерттегенде колхоздардың 40 пайызына ғана
қанағаттанарлық қызмет көрсетілгендігі анықталды. Қазақ колхоздарының 55
пайыздан астамы ешбір агрономиялық көмекті пайдаланбады. Соынмен бірге осы
аталған агроқызмет көрсету біз білетін талаптарға лайық еместігін естен
шығармағанымыз жөн. Ол дүрлікпе, шаруашылыққа ешбір ықпалы жоқ жоспарларды
жасаудан тұратын. Округтық Колхозодақ төрағасы Точеный мұрағатта сақталған
өзінің “Ақтөбе округындағы 10 жыл ішіндегі қолхоздық қозғалыс” деген
қолжазбасында: “Ол (агроқызмет көрсетеу - Ғ.Х.) колхозға бір-екілі
агрономның келуімен және сыдырта оқыған лекциясына “қуаншылықпен күрес”
секілді, тіптен Нұх пайғамбардың топан суынан бастап американдық фермерлер
немесе көп танапты айналым секілді әңгімелерді айтуымен аяқталатын, ал сол
шаруашылық әлі де жерге орналастырылмаған және мұндай қызмет көрстеуді
қажет етпейтін” деп көрсетті.
Ұжымдық шаруашылықтардың әр түрлі нысандарының қызметін оқып-зерттеп,
Точеный республика колхоздарының жағдайын жақсартудың бүтіндей бір жүйесін
ұсынды. Алайда оның жаңашылдығын Колхозцентр қабылдамады.
Барлық қазақ колхоздарындағы егіндікке шарт жасау түбірімен
жүргізілді. 1929 жылы жаңадан ұйымдастырылған және ірілендірілген
колхоздарға 26 255 пұт астық тұқымы қажет еді. Бұдан басқа колхоздардың 35-
50 пайыз мөлшерінде ақшалай кепілпұл төлеу туралы Мемауылқойма тарапынан
қатаң талап қойылғандықтан, ақшалай қаражаты жоқ колхоздарды, әсіресе күші
аз қазақ шаруашылықтарын тырығыққа тіреді.
Қазақ колхоздарында еңбекті нормалау мен ақы төлеу ісі де нашартұғын,
өйткені олардың 4,6 пайызында ғана есепшілер бар болатын. 1930 жылы
еңбектің өнімділік нормасы қазақ колхоздарының 1,3 пайызына ендірілген, ал
еңбекті төлеудің тарифтік торы оалрдың 2 пайызында ғана бар болатын.
колхозшылардың көбісі өз еңбектерінің төлену тәртібін білмейтін.
Бұл жағдайда Қазақстандағы, әсіресе қазақтар орныққан аудандардағы
ұжымдастыру қарқынын тездетуді авантюризм демеске лажымыз жоқ. Саяси бағыт
шаруаларды әкішілік мәжбүрлеуге есептелді. 1929 жылы 7 қарашада жарияланған
Сталиннің “Ұлы өзгеріс жылы” атты мақаласы осы бағыттың “теориялық” негізі
болып табылды. Ол шаруалардың психологиясы мен көңіл-күйін толық білмеуімен
ерекшеленді. Сонда да болса, оның негізгі ережелері партия мен үкіметтің
көптеген директивалық құжаттарында көрінді. Молотов ВКП(б) ОК-нің қараша
пленумындағы баяндамасында: “Ұжымдастырудың қарқыны туралы мәселе жоспарда...
Енді қараша, желтоқсан, қаңтар, ақпан, наурыз айы ішінде біз экономика мен
ұжымдастыру саласында екпінді ұмтылыс жасауымыз керек” деп көрсетті. Пленум
өз шешімінде ұжымдастыруды қысқа мерзімде жүзеге асыруды талап етті. 1929
жылы желтоқсанда қабылданған Қазкрайком шешімінде Сырдария, Орал, Ақтөбе,
Павлодар және Алматы округтарының астық аудандарында жаппай ұжымдастыруды
тездету ұсынылды. Қазкрайком: “Бірінші жылы астық колхоздарындағы
ауылшаруашылық жабдықтары мен жұмыс малдарын және мал шаруашылығындағы
барлық өнімді малдарды қоғамдастыруға қол жеткізу” міндетін алға қойды.
1930 жылдың 1 қаңтарында Қазақстанда тұтастай ұжымдастырыған 51 аудан,
оның ішінде: Оралда округында – 10, Ақтөбеде – 5 аудан болды.
Жағдай былай болды, 1930 жылы қаңтарда ВКП(б) ОК-дегі тұтастай
ұжымдастырылған аудандар кеңесінде өте оғаш ескерту айтылды: “Егер сіз
кейбір істе асыра сілтесеңіз, онда сізді тұтқындайды, бірақ сізді
революциялық іс үшін тұтқындалғаныңыз есіңізде болсын”. Басқаша айтқанда,
асыра сілтеушілік заңсыз, бірақ қажетті іс.
1930 жылы 21 наурызда округтарға ВКП(б) ОК-нің “колхоздық қозғалыстағы
бұрмалаулар туралы” Қазкрайкомның қаулысын іске асыру туралы директивасы
таратылды. Алайда іс жүзінде қажетті өзгерістер болмады, өйткені
мәжбүрлеусіз және репрессиясыз ұжымдастырудың белгіленген межесіне жету
мүмкін емес еді, сондықтан да жоғарыдан колхоздарға жасанды директиваларды
жіберу жалғасып жатты. Округтардан, колхоздық құрылыстағы келеңсіз
құбылыстар, соның ішінде колхозшылардың басым бөлігін жаулап алған
әлеуметтік енжарлық пен түңілушілік туралы мәліметтер түсіп жатты. 1930
жылы наурызда Өлкелік колхоз одағы кейбір солтүстік аудандар тұрғындарының
25 пайызы өз шаруашылықтарын жойып, республикадан шеткері жерге көшіп
кеткендігі туралы хабарлады. Әкімшіліктендірудің арқасында “санмен алу”
принципі бойынша құрылған көптеген “хаттамалық” колхоздар туды. Көптеген
бұрмалаулар қоғамдастыру практикасында болды: бірқатар колхоздарда жеке
тұтынудағы заттар да (тігін машиналары, аңшылық мылтықтар, жинақ
кітапшалары, займ облигациялары және т.б.) қоғамдастырылды.
Қызылорда округының Қармақшы ауданындағы көктемгі егістіктің жай-күйі
мен ұжымдастырудың барысы (А.Розыбакиевтің атына) ауылдағы шынайы қалыпты
көрсетті. Есепте бірқатар қазақ ауылдарындағы “көпшіліктің көңіл-күйі жақсы
емес”. Колхоздар әкімшілік жолмен ұйымдастырылған. Сонымен бірге, алдынғы
астық дайындау, отбасылық қорды жинау жөніндегі кампаниялар көпшілікті
дайындамай, мәжбүрлеу бұйрығымен өткізілген. Ауылдық кеңестері тек қағаз
жүзінде ғана” деп көрсетілді. Әрине, дәл осындай жағдайда жаппай
ұжымдастыру туралы ойлаудың өзі де авантюризм еді.
Колхозшылардың көңіл-күйі мен колхоз құрылысына деген көзқарасы күзде
де, егін жиналғанда да өзгере қоймады. 1930 жылы 25 тамызда ауылкор
С.Ващенко Қазөлкелік колхоз одағына хат жолдады, онда ол Ақтөбе округының
“Авангард” колхозындағы жағдайды былайша сипаттады: “Колхоз мүшелер: жаз
бойы жұмыс істедік, киім тозды, артық ештеңе жоқ, қаржыны қайдан аламыз?
деген сұрақтар мен пікірлер білдірді”.
Дәл осындай жағдайдың негізгі себебі әрбір ауданның ерекшеліктерін
ескермей, шаруашылықтардың түрі мен әдет-ғұрпын ескермей ұжымдастырудың
қарқынын тездету болып табылады. Бүкілқазақстандық VІІ партия
конференциясының (6 маусым 1930ж.) қарары колхоздық құрылыстың дағдарысына
себепкер факторлардың бірі мыналар деп көрсетті:
- колхоз қозғалысын әкімшіліктендіру және ондағы еріктілік
принциптерінің бұзылуы;
- интернационалдық колхоздарды жасанды жасау;
- тиісті ұйымдастырушылық-техникалық базасы жоқ алып-колхоздарды
құру.
Алайда, конференция делегаттары колхозшының мүшкіл халінің себебі оны
мемлекеттің аяусыз қанауымен, ауыл шаруашылығынан өндіріске ресурстарды
сығып алуымен байланысты екендігін айтып өтпеді, ал көптеген колхоздар егін
өнімдерін бүтіндей мемлекет мәжбүрлеген сипатта өткізгені ешкімге құпия
емес болатын. Мысалы, 1930 жылы 30 наурызда КСРО жер Наркоматы қаулы
қабылдады, онда колхоздар өздерінің азық-түлік мақсаттары үшін “өте көп
аударымдар белгілеп, соның салдарынан колхоздың мемлекет алдындағы
міндеттемелері бұзылады” деп кінә тақты. Осыған байланысты Наркомат:
1. “Астық өнімідерін бөлу кезінде әрбір колхозға белгіленген мөлшер
мен мерзімде мемлекетке тауар астығын өткізу толығымен және сөзсіз
қамтамасыз етілуі керек.
2. Колхоздың 193031 жылдағы қарызы (машина, тұқым, мал, шарт жасау
бойынша) толығымен төлену көзделу керек.
3. Тұқымға берілген несие заттай толығымен қайтарылу көзделуі керек”
деп талап етті.
Жыл қорытындысы бойынша шаруашылықтың табысы болған жағдайда колхозшы
өзінің еңбегі үшін сыйақы алуы мүмкін.
Жиналған егіннің өте төмен шығымдылығы салдарынан қазақ колхоздары оны
толығымен өткізуге мәжбүр болды. Өте қарапайым агротехникалық қызмет
көрсету, қолайсыз жер климаты жағдайында орналасуы, ауылшаруашылық
жабдықтарының жетіспеуі, МТС-ке тәуелді болуы оларды аш-жалаңаш күн көруге
мәжбүр етті. Қазақ колхоздарын қосымша қанауға әкеліп соқтырған үздіксіз
құбылыстың бірі егіндік жерлер мен егін шығымдылығы, мал мен техниканың
саны бойынша бұрмаланған көрсеткіштер еді. Тіптен қазақ колхоздарының саны
туралы деректерде де қарама-қайшылық бар. Қазөлкелік колхоз одағы
ақпаратында 1930 жылы 15 наурызда 7 353 колхоздың жартысына жуығы қазақ
колхоздары деп көрсетілді. Алайда, 1930 жылы маусым айында болған
Бүкілқазақстандық VІІ партия конференциясы материалдарында басқаша дерек –
21 пайыз көрсетілген.
Егіндік жерлерді анықтау мәселелеріндегі көзбояушылық фактілеріне
Т.Рысқұлов назар аударды. Ол 1932 жылы 9 наурызда ВКП(б) ОК-не жазған
хатында: “Барлық құжаттар мен және баяндамаларда қазір Қазақстандағы қазақ
тұрғындарының егістігінің өзіндік жеке салмағы 1931 жыл қорытындысы бойынша
Қазақстанның жалпы егіндік жерлерінің 50 пайызы (дұрысы – 52%) деген
көрсеткіш көрсетіледі” деп атады.
Шын мәнінде бұл көрсеткіш дұрыс емес. Т.Рысқұловтың дәлелдері шүбәсіз.
Жоспар және статистикалық органдардың деректеріне сүйене отырып, ол 1931
жылы тұрғындары өлкедегі барлық тұрғындардың 52 пайызын құрайтын және
тұрғындар ішіндегі қазақтардың саны 90 пайыздан асатын 70 қазақ ауданында
қазақтардың орташа және жалпы саны барлық қазақ тұрғындарының 83 пайызын
құрады – осы аудандардағы қазақтардың егістік жерлері барлық егістік жердің
22,8 пайызынан аспады және олардың үлесіне республикадағы барлық
тракторлардың 19,5 пайызы ғана келді деп жазды. Егер бұған басқа аудандарда
тұратын қалған 17 пайыз қазақтардың егістік жерлерін қосатын болсақ, осы
аудандардан қазақтардың 30-дан 50-ге дейін пайызы көшіп кеткенін және де
1932 жылы өлке бойынша егістік жерлер 1931 жылға қарағанда тұрақты болғанын
ескерсек, онда 1932 жылы қазақтарда республикадағы барлық егістік жердің 30
пайыздан аспайтыны ғана қазақтардікі болған. Сонымен, тым көтеріңкі егістік
жоспарлары нәтижесінде қазақ колхоздары 1930, 1931 және 1932 жылдар ішінде
мемлекетке астықты 1,7 есе артық өткізуге мәжбүр болды. Егістік жердің
шығымдылығын анықтаудағы асыра сілтеушілік те олар үшін шамадан тыс
ауыртпалық еді. Осы фактілер жайында Қазкрайком хабардар болатын. Алайда
сол кездегі жағдайдың өзі 1933 жылы да жалғасын тапқан асыра сілтеушілік
пен жалған қосып жазуды тудырды.
1933 жылы 25 қарашада Ақтөбе ОГПУ бастығы Крамер Торғай ауданы бойынша
нан балансының көбейтілуі туралы обком партия хатшысы Ярмұхамедовтың атына
арнайы хабар жіберді. Оның деректері бойынша тек бір ауданда ғана қосып
жазу 60 мың пұт астықты құраған. “Тіптен жаңадан жасалған баланс 92 пұт та
шындыққа сай келмейді, өйткені аудан бойынша астық бастыру бұдан бірталай
аз астық берді” деп хабарлады. Мұрағат материалдарына қарағанда, дәл
осындай фактілер әрбір ауданда болып, жаппай сипатта болған.
Жаппай республика бойынша ұжымдастыру кампаниясының жоғарғы көрсеткіші
үшін күрес жүріп жатты. Алматы облысының Еңбекшіқазақ, Есік, Талғар
аудандарында шаруашылықтарды жүз пайыз ұжымдастыруға нысана жарияланып,
тіптен оның жоғарғы сатысы – коммунаға бірден өтіп кетуге тырысты. Малды,
құсты, киіз үйлер мен өзге де мүліктерді толығымен қоғамдастыру жүргізілді.
Ақтөбе облысының Ілек ауданында ұжымдастырудың деңгейі екі-ақ ай ішінде
(1931 жылдың 1 шілдесінен 1931 жылдың 1 қыркүйегі арасында) 37,9 пайыздан
54,4 пайызға дейін өсті. Атырау облысының Жаманқала, Испульск, Теңгіз
аудандарында ұжымдастыру “екпінді қарқынмен” жүргізілді, онда өнімді мал,
өндіріс құрал-саймандары толығымен қоғамдастырылды.
Жаңа колхоздарды құрумен қатар, оларды ірілендіру де жүріп жатты,
олардың негізінде көпшіліктің тілегі мен аймақтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайын есепке алу емес, ірі шаруашылықтардың экономикалық тиімділігі
жөніндегі априорлық идея жатқан болатын.
“Ұлылыққа ұмтылу” республиканың ауылшаруашылығына зор зиянын тигізді.
Мысалы, Ақтөбе ауданында 181 колхоздан 109 колхоз құрылды. Келес ауданында
“Қызыл интернационал” колхозының (мамыр 1932ж.) 80 шақырым қашықтықтағы
1500 га көлемінде егіндігі болды. Көшпелі-жайылымдық мал шаруашылығы
жағдайында “ірі болған сайын, жақсы” деген қағиданың тиімсіз екені
түсінікті, ал оның қолайлылығы мал саны мен жем-су ресурстарының тепе-
теңдігіне байланысты болады. Оны бұзу, яғни малды тым көп шоғырландыру
оларды қырғынға ұшыратады және колхозды жұтаттырады. Біршама уақыттан кейін
колхоздан кету басталды.
Республикадағы ұжымдастырудың бірінші нәтижелері 1931 жылы 15
қыркүйектегі “Әрі қарай ұжымдастырудың қарқыны және Қазақстан колхоздарын
нығайтудың міндеттері туралы” деген Өлкелік партия комитетінің қаулысында
жинақтап қорытылды. Осы құжат 1931 жылдың 1 қыркүйегінде өлкедегі барлық 1
176 718 еңбек шаруашылқтары 7 975 колхозға біріктірілгендігін айғақтайды.
Колхоздарда 4 285 086 га егіндік және ол барлық егіндік жердің 90 пайызын
құрады.
Өлкелік партия комитеті 42 негізгі астық және мақта шаруашылығы
аудандарында, колхозға 81 пайыз шараушылық біріктірліп, 93 пайыз егіндік
топтастырылды, яғни ұжымдастыру негізінен аяқталды деп таныды. Қалған
аудандар шаруашылықтарды ұжымдастыру және егіндік жерлерді қамту бойынша
әлі де болса қоғамдастыру бойынша жұмыстарды аяқтау керек болатын.
Алайда, жоғарғы органдар алдында есеп беруге керекті ұжымдастыру
деңгейінің секірмелі көрсеткіші колхоздардың қарды жағдайы мен материалдық-
техникалық базасын нығайтпады, ондағы еңбек өнімділігінің төмендігі
мемлекеттің тура және жанама қанауымен бірге ере жүрді. 1932 жылы 1 мамырда
дайындаушылар мен мемлекеттік мекемелер колхоздарға ондаған миллион рубльге
қарыз болып қалды. Мысалы, “Хлебживсоюз” Шынғырлау ауданының колхоздарына
60 мың рубль, МСС – 72 мың рубль қарызы болды. Олар сондай-ақ өздерінің
колхоздар мен “Одақнан” арасындағы есептесу органы жағдайын пайдаланып,
колхоздардағы машина-трактор станциялары арқасында күнелтті, өздерін
төлеммен қамтамасыз етіп, колхоздардікін ұстап қалды. Осыған байланысты
еске салатынымыз, трактор колоннасының жұмысы үшін тұрғындар егіннің жалпы
өнімінің үштен бірін аудару арқылы төледі.
Бұған тағы қосатынымыз, аудандық қаржы бөлімдері мен Мембанк
бөлімшелері колхоздардың келісімінсіз, олардың есептік шоттарынан
колхозшылардан алынатын мемзайм мен мемсақтандыру бойынша міндетті төлемдер
сомасын, тіптен колхозшылардың ресімделмеген несиелерін жазып алуды өз
практикаларына айналдырды. Былайша айтқанда, колхоздар өз қаржыларының
нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz