БИЗНЕСТІ БАҒАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

Пән: Бизнесті бағалау
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 БИЗНЕСТІ БАҒАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ..5
1.1Салыстырмалы
әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5
1.2 Табыстық
әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Шығындық
әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..27

КІРІСПЕ

Елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты бизнесті бағалаудың
қажеттілігі де күннен күнге арта түсуде. Қазақстан Республикасындағы
бағалау қызметі туралы заңына сәйкес меншік объектілерін (мемлекеттік
немесе жартылай мемлекеттік меншік объектілерін, мемлекеттік субъектілер
немесе муниципалды құрылым меншігіндегі объектілерді) жекешелендіру,
сенімді басқару немесе жалға беру, сату, национализациялау, өтеп алу,
ипотекалық несиелендіру, жарғылық капиталға салым ретінде беру кезінде
бағалау міндетті болып табылады.
Бизнесті бағалау өтімділігі төмен акциялары бар жабық кәсіпорындардың
немесе ашық акционерлік қоғамдардың меншікті (жарғылықты) капиталының
нарықтық құнын бағалауға мүмкіндік береді. Акционерлік қоғамдар туралы
заңға сәйкес бірнеше жағдайларда акционерлік капиталдың нарықтық құнын
бағалау тәуелсіз бағалаушылармен жүргізілуі тиіс. Мысалға, бұл әрекет,
акцияларды өтеп алу кезінде т.б. жағдайларда алдын ала қарастырылуы керек.
Бизнесті бағалаудың қажеттілігі инвестициялау, несиелендіру,
сақтандыру, салық салу қорын есептеу кезінде артады.
Бизнесті бағалау міндетті түрде кәсіпорынды қайта құрылымдаудың
негізделген бағытын таңдау үшін керек. Бизнесті бағалау процесінде нарықтық
экономикада меншік иелері мен фирма менеджерлерінің басты мақсаты болып
табылатын кәсіпорынды басқарудың мүмкін болатын тәсілдерін және осы
тәсілдердің ішінде кәсіпорынға максималды тиімділік беретінін, яғни ең
жоғарғы нарықтық бағаны қамтамасыз ететін әдістерін анықтауға мүмкіндік
береді.
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуімен байланысты елімізде еңбек
және әлеуметтік қамсыздандыру Министрлігімен бекітілген жаңа мамандық –
бағалаушы-сарапшы пайда болды.
Бұл курстық жобаның тақырыбы: Кәсіпорынның бизнесін бағалау. Осы
аталған тақырыпқа сәйкес барлық бизнеске және оны бағалауға қатысты
мәліметер мен ақпарат қаралды. Соған сәйкес нәтиже де алынды.
Ол үшін ең алдымен жалпы кәсіпорындардың бизнесін бағалаудағы оның
теориялық алғышарттарына қысқаша шолу жасалып, кейін сол бағалаудың мақсаты
мен сипаты анықталынды. Сонымен қатар теория бөлімінде осы бағалауды
жүргізудегі ұстанатын қағидалар аталып, жалпы бағалауда қолданған ұғымдар
мен түсініктерді баяндалды. Аталған тарау бойынша теорияның негізі болып
табылатын тәртіптерді, реттеуші заңдылықтарды айтпай кету мүмкін емес.
Осымен негізгі бөлімге бастау беретін теория бөлімі аяқталып, ең басты
мақсатымыз бағалау әдістемесі тарауына өтеуге болады.
Әдістемелік тараудың басты ерекшелігі болып, оның алдындағы бөлімге
қарағандағы күрделілік мәні мен көтерілген мәселелер көптігі табылады. Яғни
мұнда барлық бағалаушыларға ортақ, олардың қызметінің басты көрінісі –
бағалау әдістері мен тәсілдері қарастырылады. Олардың жалпы бағалаудағы
есептемелік сипаты, әдістемелік нұсқаулары, баты теңдеулері т.б. осы
бөлімде көрсетілген. Бағалаудың негізгі үш әдісі де әр қайсысы өздігінен
жеке тарау ретінде толығымен ашылған.
Келесі маңыздылығы жағынан кем емес, барлық курстық жұмысымыздың
қорытындысы немесе нәтижелерінің жайыны іспеттес тарауымыз – есептеулер
бөлімі. Мұнда атынан белгілі болып отырғандай қорытынды есептеулер,
салыстырулар және ең бастысы – талдау жұмыстары көрсетілген.

2 БИЗНЕСТІ БАҒАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

2.1 Салыстырмалы әдіс

Салыстырмалы, немесе компания-аналог әдісі бір мемлекет ішіндегі және
бір салаға жататын, сонымен қатар өндірістік және қаржылық ұқсастықтары бар
компаниялардың нарықтық құндарының бір-бірінен елеулі өзгерістері болмайды
деген тұжырымдамаға негізделеді. Компания-аналог әдісі акциялары қор
нарығында айналысқа түсетін ашық компаниялар бойынша немесе бизнесті
толығымен сатып алу-сату мәмілелері туралы ақпаратты қолдануды алдын ала
қарастырады.
Бұл әдіс кәсіпорындар акциялары бағасының бағаланатын кәсіпорындағы
бағамен ұқсастығына негізделеді. Орынбасу принцыпына сәйкес әрекеттеніп
инвестор өз қаражатын бағаланатын не өзге қолайлы компанияға инвестициялауы
мүмкін. Сондықтан салыстырылатын кәсіпорындар туралы мәліметтер қажетті
түзетулерді қолдану кезінде бағаланатын кәсіпорынның құнын анықтау үшін
бағдар болуы мүмкін. Беілген әдісті қолдану спецификасы Экономикалық
тоқырау мен қор нарығының нашар дамуының әсерінен отандық кәсіпорындардың
акцияларына белгіленімі өте төмен дәрежеде.
Компания-аналогтар ұғымында бағаланатын компания үшін салыстыруға
негіз бола алатын компаниялар түсіндіріледі. Аналогтар туралы мәлімет
отандық және шетелдік қор нарықтарынан алына алады, бірақ шетелдік
аналогтарды қолданған кезде мемлекеттік тәуекелдің әр түрлі дәрежесіне
түзетулер есептеулерде ескерілуі тиіс.
Салыстырмалы әдісте фирманың меншікті капиталының құндылығы жеткілікті
дәрежеде қалыптасқан нарықтың болуы кезіндегі осы капиталдың қаншаға
сатылатындығымен анықталады деп тұжырымдалады. Басқаша айтқанда,
бағаланатын бизнестің ең ықтималды құны болып қолайлы фирманың нарықта
тіркелген нақты сату бағасы.
Салыстырмалы әдістің қолданымдылығын сонымен қатар нәтижелік шаманың
объективтілігін дәлелдейтін теориялық негізі болып келесі базалық жағдайлар
табылады.
Біріншіден, бағалаушы бағдар ретінде қолайлы кәсіпорындарға нақты
нарықта қалыптасқан бағаларды қолданады. Дамыған қаржы нарығында
кәсіпорынның не бір акцияның нақты сатып алу-сату бағасы кәсіпорынның
меншікті капиталының құнына әсер ететін көптеген факторларды интегралды
ескереді.мұндай факторларға: берілген бизнес түріне сұраныс пен ұсыныстың
қатынасын; тәуекел деңгейін; саланың болашақта дамуын; кәсіпорынның нақты
ерекшеліктерін және т.б. көптеген нарыққа сенім артқан бағалаушының жұмысын
жеңілдететін жағдайлар жатады.
Екіншіден, салыстырмалы әдіс алтернативті инвестициялар принцыпына
негізделеді. Инвестор өз ақшасын акцияларға сала отырып ең алдымен болашақ
табысты сатып алады. Нақты бизнестің өндірістік, технологиялық және т.б.
ерекшеліктері инвесторды тек қана пайда табу жайғасымынан қызықтырады.
Салынған капиталдан Адекватты тәуекел деңгейінде және инвестициялардың
еркін орнығуында максималды пайда көруге деген ұмтылыс нарықтық бағалардың
теңесуін қамтамасыз етеді.
Үшіншіден, кәсіпорынның бағасы өндірістік және қаржылық
мүмкіндіктерін, нарықтағы жағдайын, даму болашағын сипаттайды. Демек,
қолайлы кәсіпорында баға және табыс, дивидендті төлемдер, өткізу көлемі,
меншікті капиталдың баланстық құны сияқты маңызды қаржылық параметрлердің
арасындағы қатынас сәйкес келуі керек. Осы параметрлерің ерекшелігі
инвестордың алатын табысынтың пайда болуында алатын орны болып табылады.
Салыстрмалы әдістің негізгі артықшылығы бағалаушы қолайлы
кәсіпорындардың нақты сатып алу-сату бағаларына сүйенетіндігінде. Берілген
жағдайда бағалаушы аналогтың бағаланатын объектімен салыстырымдылығын
қамтамасыз ететін түзетулермен ғана шектелетіндіктен баға нарықпен
анықталады. Өзге әдістерді қолданғанда бағалаушы кәсіпорының құнын
есептеулер негізінде анықтайды.
Салыстырмалы әдіс ретроақпаратқа сүйенеді және кәсіпорынның нақты қол
жеткізген өндірістік-қаржылық қызметінің нәтижесін сипаттайды.
Салыстырмалы әдістің басқа ерекшелігіне берілген инвестиция
объектісіне сұраныс пен ұсыныстың нақты көрінуінде, өйткені нақты жасалған
мәміленің бағасы нарықтағы жағдайды ең интегралды түрде ескереді.
Салыстырмалы әдісті қолдану мүмкіндігі белсенді қаржы нарығының
болуына тәуелді, өйткені әдіс нақты жасалған мәмілелер туралы мәліметтерді
қолдануды ұсынады. Сонымен қатар нарықтың ашық болғандығы мен бағалаушыға
керекті қаржы ақпаратының қол жетерліктей болғандығы қажет.
Бағалаудың мақсатына, объектісіне, нақты шарттарына қарай салыстырмалы
әдіс үш негізгі тәсілді ұсынады:
• компания-аналог тәсілі;
• мәміле тәсілі;
• салалық коэффиценттер тәсілі.
Компания-аналог немесе капитал нарығының тәсілі ашық қор нарығында
қалыптасқан бағаларды қолдануға негізделген. Салыстыру үшін база болып ашық
типті акционерлік қоғамдардың бір акциясының бағасы табылады. Сәйекесінше,
берілген тәсіл таза түрде миноритарлы (басқарушылық емес) акциялар қоржынын
бағалауда қолданылады.
Мәміле немесе сату тәсілі кәсіпорынды толықтай не оның акцияларының
басқару қоржынын иелену бағасына негізделеді. Бұл берілген әдістің ең
оптималды қолдану саласын анықтау – 100%-ды капиталды немесе акциялардың
басқару қоржынын бағалау.
Салалық коэффицент немесе салалық қатынастар тәсілі белгілі қаржылық
параметрлер мен баға арасындағы ұсынылған қатынастарды пайдалануға
негізделген. Салалық коэффиценттер кәсіпорынның меншікті капиталы мен оның
ең маңызды өндірістік-қаржылық көрсеткіштері арасындағы қатынастарды ұзақ
статистикалық бақылау негізіндегі арнайы аналитикалық ұйымдармен
есептелінеді. Жинақталған акпарат сараптауына сүйене отырып бағаланатын
кәсіпорынның құнын анықтаудың қарапайым формулалары жасап шығарылды.
Сонымен қатар салыстырмалы әдіс максималды салыстырымдылықты
қамтамасыз ету үшін түзетулер енгізуді ұсынады. Ең алдымен бағалаудың
шарттары, мақсаты, ақпарат сапасына қарай салыстырмдылық критерийлері
анықталуы керек.
Кәсіпорынды компания-аналог әдісімен бағалау процесі келесідей
кезеңдерден тұрады:
1. Қажетті ақпаратты жиану;
2. Ұқсас кәсіпорындар тізімін жасау;
3. Қаржылық талдау;
4. Бағалау мультипликаторларын есептеу;
5. Құнының қорытынды мөлшерін анықтау;
6. Қорытынды түзетулер енгізу;
Салыстырмалы әдіс кезінде ақпараттың екі түрі қолданылады:
• нарықтық;
• қаржылық.
Нарықтық ақпарат бағаланатын компанияның акцияларын сатып алу-сату
бағалары туралы мәліметтен тұрады. Ақпараттың сапасы мен қол жетерлігі қор
нарығының дамығандығына байланысты. Отандық қор нарығының қалыптасуы әлі де
аяқталған жоқ, бірақ та бірқатар агенттіктер күнделікті қор нарығының
ақпараттарын ұсынуда.
Қаржылық ақпарат әдетте бухгалтерлік және қаржылық есеп түріндегі
ақпарат, сонымен қатар компананиялардың ұқсастығын анықтауға және қажетті
түзетулер жасауға көмектесетін қосымша мәліметтерден тұрады.
Салыстырылатын компанияларды таңдау. Ол бірнеше кезеңде жүзеге
асырлады:
1. ұқсас аналогтар тізімі мен саны анықталады;
2. кандидаттар тізімі жасалып, негізгі ұқсастықтары анықталады;
3. қорытынды тізім жасалады.
Баға мультипликаторларының сипаттамасы. Кәсіпорынның меншікті
капиталының құнын салыстырмалы әдіспен анықтау баға мультипликаторларын
анықтауға негізделеді. Баға мультипликаторы – бұл кәсіпорынның нарықтық
құны мен қаржы базасы арасыедағы қатынасты көрсететін коэффицент.
Бағаланатын мультипликатордың қаржы базасы кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижесін көрсететін өлшем болып табылады. Оған тек қана табыс емес, ақша
ағымын да, дивидендті төлемдер, өткізуден түскен табыс т.б. көрсеткіштер
жатады.
Құнның қорытынды мөлшерін қалыптастыру. Бұл процес үш негізгі кезеңнен
тұрады:
• мультипликатор мөлшерін таңдау;
• аралық нәтижелерін салмақтау;
• қорытынды түзетулер енгізу.

2.2 Табыстық әдіс

Табыстық әдіс логикасы кәсіпорынды бағалауда инвестордың күтуін ең
анық сипаттайды. Бизнестің құны бағаланатын кәсіпорын әкелуі мүмкін болатын
болашақта күтілетін табыс негізінде анықталады. Табыстық әдістің ішінде
әдетте ерекшелетін екі түрі: ақша ағымын дисконттау және табысты
капитализациялау әдістері.
Ақша ағымын дисконттау әдісі
Әдетте бизнесті нарықтық бағалау көбіне оның болашағының
қаншалықтыжақсы болатынына байланысты. Бизнестің нарықтық құнын бағалауда
оның капиталының тек болашақта кез келген табыс түрін алып келе алатын
бөлігі ғана ескеріледі.
Мұнда осы табысты меншік иесі қашан алатыны және ол қандай тәуекелмен
байланыстылығы ең маңызды болып табылады. Бизнесқа әсерін тигізетін аталған
факторлардың барлығы ақша ағымын дисконттау ( ары қарай – ААД әдісі )
әдісін ескеруге мүмкіндік береді.
Әдістің мән-мағынасы. Бизнестің құнын ААД әдісімен анықтау кез келген
инвестор берілген бизнес үшін оның болашақ табысының ағымдық құнынан үлкен
соманы төлемейді деген тұжырымдамаға негізделеді. Ал иесі өз бизнесін
мүмкін болатын болашақ табысының ағымдық құнынан аз бағаға сатпайды. Қарым-
қатынас нәтижесінде екі жақ болашақ табыстың ағымдық құнына шамалас
нарықтық баға туралы ортақ келісімге келеді деп саналады.
Бағалаудың берілген әдісі инвестициялық уәжді ескергендегі ең қолайлы
болып есептеледі., өйткені өз ақшасын қолданыстағы кәсіпорынға салғалы
жатқан кез келген инвестор имараттар, ғимараттар, көліктер, жабдықтар,
материалды емес және т.б. құндылықтардан тұратын активтер жиынтығын емес
оған салынған қаражатты ақтайтын, пайда алып келеті және өзінің дәулетін
асыратын болашақ табыс ағымын сатып алады. Осы тұрғыдан қарастырғанда
экономиканың қай саласына жатса да барлық кәсіпорындар тауар өнімінің
тек бір түрін – ақшаны өндіреді.
Ақша ағымын дисконттау әдісі қолданыстағы кез келген кәсіпорынды
бағалауда қолданыла алады. Бірақта ең дәл нәтижені осы әдіс қана беретін
кейбір жағдайлар да бар. Берілген әдісті қолдану өзінің белгілі шарушылық
(табыстық болғанда қалаулырақ) тарихы бар және тұрақты экономикалық даму
кезеңінде тұрған кәсіпорындарды бағалауда ең тиімдісі болып табылады. ААД
әдісі жүйелі түрде шығынға ұшырайтын кәсіпорындарды бағалауда ең аз
дәрежеде қолданылуы мүмкін (бірақ бизнестің кері мөлшердегі құны да
басқарушылық шешімдер қабылдауға себеп бола алады). Бұл әдісті болашағы
үміттендіргіш жаңа кәсіпорындарды бағалау үшін қолдану кезінде абайлық
сақтау қажет. Ретроспективті табыстың болмауы бизнестің болашақ ақша
ағымыныңобьективті болжануына қиындық келтіреді.
Кәсіпорынды ақша ағымын дисконттау әдісімен бағалаудың негізгі
кезеңдері:
1. Ақша ағымының моделін таңдау;
2. Болжау кезеңінің ұзақтығын анықтау;
3. Өткізуден түскен жалпы табысты ретроспективті сараптама және болжау;
4. Шығынды болжау және сараптау;
5. Инвестицияларды болжау және сараптау;
6. Болжау кезеңінің әр жылдық ақша ағымының көлемін есптеу;
7. Дисконт мөлшерлемесін анықтау;
8. Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мөлшерін есептеу;
9. Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мен болашақ ақша ағымдарының ағымдық
құндарын есептеу;
10. Қорытынды түзетулерді енгізу;
Ақша ағымының моделін таңдау. Бизнесті бағалауда ақша ағымының екі
моделінің біреуін қолдануға болады: меншікті капитал үшін; барлық салынған
(инвестиция) капитал үшін. Төмендегі 1-кестеде меншікті капитал үшін ақша
ағымының есебі келтірілген. Осы кестені колдану кезінде кәсіпорынның
меншікті капиталының құнын есептейді.
1.1-кесте – Меншікті капитал үшін ақша ағымының моделі
Іс-әрекет Көрсеткіш
Салық төлегенннен
кейінгі таза табыс
Қосу Амортизациялық аударымдар
Қосу (азайту) Таза айналым капиталының азаюы
(өсуі)
Қосу (азайту) Активтарды сату (капиталды
салымдар)
Қосу (азайту) Ұзақ мерзімді қарыздар өсуі
(азаюы)
Қорытынды Меншікті капитал үшін ақша ағымы

Осы модельге сәйкес барлық инвестициялық каитал үшін кәсіпорынның
меншікті капиталының құны қарыз капитал мен артықшылықты капитал құнын алып
тастағандағы оның операцияларының құны есебінде алынады.
Берілген модель әсіресе көп салалы бизнесті бағалауда қолайлы. Ақша
ағымының моделін барлық инвестициялық капитал үшін қолданған кезде шартты
түрде кәсіпорынның меншікті капиталын қарыз капиталынан ажыратпай отырып,
жиынтық ақша ағымын есептей беруге болады. Осыдан алғанда есептеу таза
табыстан емес пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі табыстан басталады,
яғни шартты түрде пайыздар табысқа салық салық деп есептеледі. Мұндай
тұжырымдама Халықаралық бағалау стандарттарында тіркелген. Сонымен қатар
бұл модельде шартты түрде кәсіпорынның меншікті капиталын қарыз капиталынан
ажыратпайтындықтан ақша ағымын есептеу кезінде ұзақмерзімді қарыздың
өзгерісі ескерілмейді. Екінші модель бойынша нәтиже кәсіпорынның барлық
салынған капиталының нарықтық құны болып табылады.
1.2 -кесте – Барлық салынған капитал үшін ақша ағымының моделі
Іс-әрекет Көрсеткіш
Пайыздар мен салықтарды
төлегенге дейінгі табыс
Азайту Табысқа салық
Қосу Амортизациялық аударымдар
Қосу (азайту) Таза айналым капиталының азаюы
(өсуі)
Қосу (азайту) Активтарды сату (капиталды салымдар)

Қорытынды Барлық салынған капитал үшін ақша ағымы
Екі модельде де ақша ағымы (ағымдық бағада) номиналды негізде де
(инфляция жағдайын ескере отырып) нақты негізде де солай есептеліне алады.
Болжау кезеңінің ұзақтығын анықтау. ААД әдісіне сәйкес кәсіпорынның
құны өткендегі емес болашақ табысқа негізделеді. Сондықтан бағалаушының
мақсаты ағымдағы жылдан бастап кез келген болашақ уақыт кезеңіне (ақша
ағымының қозғалыс туралы болжаулы есептемелер негізінде) ақша ағымының
болжауын жасап шағару болып табылады. Болжау кезеңі ретінде компанияның өсу
жылдамдығы тұрақталғанға дейінгі созылып жатқан уақыт аралығы алынады
(постболжаулы кезеңде өсудің тұрақты ұзақмерзімді жылдамдықтары мен
үздіксіз табыс ағымы алуы керек деп саналады).
Болжаулы кезеңнің баламалылық ұзақтығының анықтамасы – бұл оңай мәселе
емес. Бір жағынан болжау кезеңі ұзақ болған сайын Боқылаулар саны да
көбейеді және кәсіпорынның ағымдық құнының нәтижеллік мөлшері де соғұрлым
негіздірек болып көрінеді. Ал екінші жағынан болжау кезеңі ұзақ болған
сайын табыстың, шығынның, инфляция мен ақша ағымдары қарқынының нақты
мөлшерлерін божау қиындай түседі. Экономикасы дамыған елдерде қалыптақан
тәжірибеге сүйенсек бағалау мақсаты мен пайда болған жағдайға қарай
кәсіпорынды бағалау үшін болжау кезеңі 5-тен 10 жылды құрауы мүмкін.
Адекватты ұзақмерзімді божаулар ерекше қиыншылық тудыратын тұрақсыз өтпелі
экономикасы бар елдерде бөлек жағдайларда болжау кезеңін 3 жылға дейінгі
мерзімге қысқартуға болады.
Өткізуден түскен жалпы табысты ретроспективті сараптама және болжау.
Жалпы табысты сараптау және оны болжау детальді қарастыру мен мынадай бір
қатар факторларды ескеруді талап етеді:
• шығарылатын өнім номенклатурасы;
• өнімнің шығару көлемі мен бағасы;
• кәсіпорын өсуінің ретроспективті қарқыны;
• өнімге деген сұраныс;
• инфляция қарқыны;
• қолда бар өндіріс қуаттылығы;
• капитал салымдарының болашағы мен мүмкін болатын салдары;
• сұраныстың жарқын болашағын анықтайтын экономикадағы жалпы жағдай;
• қазіргі бәсекелестік деңгейін ескергендегі нақты саладағы жағдай;
• бағаланатын кәсіпорынның нарықтағы үлесі;
• болжаудан кейінгі кезеңдегі өсудің ұзақмерзімді қарқыны;
• берілген кәсіпорын менеджерлерінің жоспарлары.
Жалпы табыстың болжауы кәсіпорын мен толықтай сала қызметінің
ретроспективті көрсеткіштерімен логикалық сәйкестікте болу керек деген
ортақ ережені ұстану өте маңызды.
Инфляция қарқыны белгілі бір уақыт аралығындағы баға деңгейінің орташа
өзгерісін сипаттайтын баға индексі көмегімен өлшенеді. Ол үшінмына формула
қолданылады:
∑ P1∙
G1

Ip = –––––––– ,
∑ P0∙
G1

мұнда Ip − инфляция индексі;
P1 − сарапталған кезеңдегі бағалар;
P0 − алғашқы кезеңегі бағалар;
G1 − сарапталған кезеңдегі өткізілген тауар саны.

Кез келген сала ішінде ең аз дегенде бірнеше кәсіпорын нарықтағы өз
үлесіне күрес жүргізеді. Бұл жерде әр түрлі варианттардың болуы мүмкін. Өз
үлесіңді кішірейіп жатқан нарықта жолы болмайтын бәсекелестердің арқасынде
өсіріп алуға, не керісінше өсіп жатқан нарықта жоғалтып алуға болады.
Осыған байланысты кәсіпорын жұмыс істегелі жатқан нарықтық сегменттің
өлшемі мен шектеулерін тура анықтап алу қажет. Бағалаушының міндеті: соңғы
тұтынушылардың сұранысы мен қажеттілігін ескерегендегі кәсіпорынмен
ұсталынып отырған нақты нарық үлесінің өзгеріс тенденциясын анықтау керек.
Сонымен қатар мынадай факторларды сараптап алғаны жөн:
1) осы уақытта кәсіпорын иелігіндегі нарық үлесін;
2) осы үлес өзгерісінің ретроспективті тенденциясын;
3) кәсіпорынның бизнес-жоспарын. Әсіресе кәсіпорын нарықтағы өз үлесін
қандай жолмен сақтап не үлкейтіп алғысы келетіндігіне ерекше көңіл бөлу
керек;
4) негізгі бәсекелестердің жағдайларын сараптаптау.
Шығынды болжау және сараптау. Берілген кезеңде бағалаушы мынаны
істеуге міндетті:
• шығын құрылымын, әсіресе тұрақты шығын мен ауыспалы шығын қатынасын
зерттеу;
• шығынның әр категориясы үшін инфляциялық күтімді бағалау;
• қаржылық есепте болатын, бірақ болашақта кездеспейтін төтенше және бір
мезгілді шығын баптарын зерттеу;
• активтердің бүгінгі санына және болашақтағы өсімі мен шығысына қарай
амортизациялық салымдарды анықтау;
• болжанған қарыздар деңгейіне негізделіп, пайыздарды төлеудің
шығындарын есептеу;
• болжанатын шығындарды бәсекелес кәсіпорындардың сәйкес
көрсеткіштерімен немесе ұқсас орташа салалық көрсеткіштермен
салыстыру.

1-сурет. Инвестицияларды болжау мен сараптау

Инвестицияларды болжау мен сараптау. Бұндай сарсаптау үш негізгі
компаненттен тұрады және 1-суретте көрсетілген кезекпен жүзеге асырылады:
Дисконттау мөлшерлемесін анықтау. Техникалық, яғни математикалық
көзқараспен дисконттау қойылымы – бұл болашақ табыс ағымын бизнестің
нарықтық құнын анықтау үшін негіз болатын ағымдық құнның бірегей көлеміне
қайта есептеу үшін қолданылатын пайыз қойылымы, олар бірнешеу болуы мүмкін.
Экономикалық мағынада дисконттау мөлшерлеменің ұғымында тәуекел деңгейі
бойынша салыстырылатын инвестициялық объектілерге салынатын капиталдың
инвесторлар талап ететін қойылымы берілген, басқаша айтқанда, бағалау
күніне тәуекелдің салыстырмалы деңгейіндегі қолда бар инвестициялық вариант
бойынша талап етілетін табыс мөлшерлемесі.
Дисконттау қойылымын есептеу бағалау үшін негіз болып қандай ақша
ағымы қолданылатынына байланысты. Меншікті капиталдың ақша ағымы үшін
меншік иесімен талап етілетін салынған капитал үсті түсімінің қойылымына
тең дисконттау қойылымы қолданылады. Капиталды активтерді бағалау моделіне
сәйкес дисконттау қойылымы мына формуламен анықталады:
R=Rf +β ∙(Rm - R f)+S1+S2+C ,
мұнда R – инвестормен талап етілетін (меншікті капитал үшін) табыс
мөлшерлемесі;
Rf – тәуекелсіз табыс қойылымы;
β – бета коэффиценті (мемлекетте болып жатқан
макроэкономикалық және саяси процестермен байланысты систематикалық
тәуекел өлшемі);
Rm – нарықтың жалпы табыстылығы (құнды қағаздардың орташа
нарықтық қоржыны);
S1 – кіші кәсіпорындар үшін сыйақы;
S2 – жеке компанияларға тән тәуекел үшін сыйақы;
C – мемлекеттік тәуекел.
Бета коэффиценті тәуекел өлшемі болып табылады. Қор нарығында
тәуекелдің екі түрі ерекшеленеді: белгілі бір компания үшін спецификалық,
оны тағы жүйелі емес тәуекел деп те атайды, және акциялары айналымда
жүрген компанияларға тән жалпы нарықтық, ол жүйелі тәуекел деп
аталады.Капитал активтерін бағалау моделінде бета коэффицентінің көмегімен
систематикалық тәуекел мөлшері анықталады. Бета белгілі компания
акцияларының жалпы табысиылығын жалпы қор нарығының ортақ табыстылығымен
салыстырғандағы ауытқу амплетудасына сәйкес есептелінеді.
Компания акцияларының бір кезең бойынша жалпы табыстылығы:

P1 – P0 + D
R = ────────
P0
мұнда P1 - кезеңнің соңына қарай акцияладың нарықтық құны;
P0 - кезеңнің басындағы акцияладың нарықтық құны;
D – кезең бойына төленген дивидендтер.
Тұтқасыз бета – бұл компанияның қарызы болмаған кезде онда болатын
бета. Содан соң тұтқасыз негізде бағаланатын компанияның
салыстырылатындарға қарағандағы тәуекелі қайда екендігін анықтау қажет.
Осыдан кейін ғана бағаланатын компания үшін капиталдың бір немесе бірнеше
берілген құрылымы бойынша жаңа тұтқасыз бетасын анықтау керек. Нәтижесі
нарықтан алынған, бағаланатын компания үшін қаржы тұтқасының деңгейіне
қарай арнайы түзетілген бета болып табылады.
Тұтқасыз бетаны есептеу формуласы:
Bu = Bl 1 + (1 – t) wd we ,
мұнда Bu – тұтқасыз бета;
B l – тұтқалы бета;
t − компания үшін салық қойылымы;
wd – капитал құрылымындағы қарыз үлесі;
we – меншікті капитал үлесі.
Нарықтың жалпы табыстылығының көрсеткіші болып ортақ нарықтық
табыстылық индексі табылады және ол специалисттердің статистикалық
мәліметтеді сараптауы бойнша есептелінеді.
Дисконтау мөлшерлемесінің кумулятивті құрылым әдісінің формуласы:
E(Ri) = Rf + RPm + RPs + Rpu ,
мұндағы E(Ri) – i құнды қағазына күтіліп отырған табыс қойылымы;
Rf – бағалау күніндегі жағдайы бойынша тәуекелсіз құнды қағаздың
дабыс қойылымы;
RPm − акцияларға тәуекел үшін жалпы нарықтық сыйақы;
RPs − кіші компаниялар үшін тәуекел үшін сыйақы;
Rpu − белгілі компанияның жүйелі емес тәуекел үшін сыйақы.

Барлық инвестицияға салынған ақша үшін меншікті және қарыз қаражаттың
салмақталған қайтарым мөлшерлемелеріне тең дисконттау мөлшерлемелері
қолданылады. Мұнда таразы болатын капитал құрылымындағы қарыз және меншікті
қаражаттардың үлестері. Мұндай дисконттау мөлшерлемесі капиталдың орта
салмақталған құны (weighted average cost of capital – WACC) деп аталады.
Капиталдың орта салмақталған құны:

WACC = kd (1 – tc) wd + kp w p+k s w s
мұнда kd – қарыз капиталды тарту құны;
tc – кәсіпорынның табысына салық мөлшерлемесі;
wd – кәсіпорын капиталының құрылымындағы қарыз капитал үлесі;
kp – акционерлік капиталды тарту құны (артықшылықты
акциялардың);
wp – кәсіпорын капиталының құрылымындағы артықшылықты
акцияларды үлесі;
ks − акционерлік капиталды тарту құны (жай акциялардың);
w s − кәсіпорын капиталының құрылымындағы жай акциялардың
үлесі.
WACC- ты қолдану жағдайлары. Мысалыға, сатып алушы компанияны сатып
алғаннан кейін барлық акционерлік пен қарыз капиталды ұстап отырғандар
ақшасын толықтай төлеп компанияны өздігінше рефинанстағысы келген жағдайды
қарастыралық. Маңыздысы – қарыз бен меншікті капиталдың қатысты салмақтары
әр компаненттің баланстық емес нарықтық құндарына негізделуі керектігі.
Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мөлшерін есептеу. Постболжаулы
кезеңдегі құн мөлшерін анықтау бизнес болжау кезеңі аяқталғаннан кейін де
пайда әкеле алады деген алғышартқа негізделеді.
Бизнестің даму болашағына қарай болжаудан кейінгі кезеңде әдістердің
біреуін немесе дисконттау мөлшерлемесін есептеу моделі таңдалады.
• жойылу құнының әдісі. Берілген әдіс болжаудан кейінгі кезеңде
компанияның банкротқа ұшырауы мен оның акцияларының болашақта сатылуы
күтіліп отырған жағдайда қолданылады.
• таза активтер әдісі. Есептеу техникасы жойылу құнын есептеу
техникасына ұқсас, бірақ мұнда компания активтерінің жедел сатылуына
шегерімдер мен жойылу кетен шығындар ескерілмейді.
• сатылу мүмкіндігінің әдісі. Ол салыстырмалы компанияларды сату бойынша
ретроспективті мәліметтерді сараптаудан алынғанарнайы коэффиценттердің
көмегімен ақша ағымын құн көрсеткштеріне қайта санауға негізделеді.
• Гордон моделі. Модель бойынша болжаудан кейінгі кезеңнің жылдық табысы
ұзақмерзімді өсу қарқыны мен дисконттау қойылымының арасындағы
айырмасы түрінде есептелінетін капитализация мөлшерлемесі көмегімен
анықталған құн көрсеткіштеріне капитализацияланады. Өсу қарқындары
болмаған жағдайда капитализация қойылымы дисконттау қойылымына тең
болады. Гордон моделі қалдық кезеңде тұрақты табыс алу болжамына
негізделеді, және тозу мен какпитал салымы мөлшерлері тең деп
тұжырымдайды.
Гордон моделіне сәйкес соңғы бағаны есептеу мына формуламен арқылы
көрсетілген:
V(term) = CF( t +1 ) (Rd – g) ,
мұнда V (term) – болжаудан кейінгі кезеңдегі құн;
CF( t +1 ) – болжаудан кейінгі кезеңнің бірінші жыл бойынша табыстың
ақша ағымы;
R d − дисконттау мөлшерлемесі;
g − ақша ағымы өсуінің ұзақмерзімді қарқындары.
Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мен болашақ ақша ағымдарының ағымдық
құндарын есептеу. Ағымдық құндарды есептеу техникалық есеп болып табылады.
Бағалауда ААД (ақша ағымын дисконттау) әдісін қолдану кезінде божау
кезеңінде бағалау объектісі әкелетін болашақта күтіліп отырған кезеңдік
ақша ағымдарының ағымдық құндары мен божаудан кейінгі кезеңдегі ағымдық
құнды сомалау керек.
Бизнес құнының алдын-ала жасалған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.