НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ теориялық негіздері
КІРІСПЕ
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында:
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің
қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді
мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне
деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады.
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде дамып
келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн дербес және
үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып,
түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық"1,- деп Елбасымыз Қазақстан
халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді
жеткізді.
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды,
халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсеңді түрде
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі
несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру
және басқа да операцияларды орындайды.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялар мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие.
Қазiргi банктер клиенттерге қызметтердiң кең, ауқымды, тиiстi жолдарын
ұсынып, банкте несиелiк операцияларында жаңа технологиянын қолданып, қызмет
көрсетудiң жоғарғы деңгейiмен қамтамасыз етiп отыр. Банктердiң ең басты
қызметi – несиелiк операциялар болып табылады. Ол кәсiпорындардың,
ұйымдардың және кәсiпкерлiк фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттары үшiн iске асырылады. Банктер өздерiнiң несиелік операцияларын
қаншалықты тиiмдi жүзеге асырса, соншалықты клиенттердiң экономикалық
жағдайына әсерiн тигiзедi. Себебi банктiк қарыз жаңа кәсiпорындардың пайда
болуына, жұмыс орын санының өсуiне мүмкiндiк туғызады және олардың
экономикалық өмiр икемдiлiгiн қамтамасыз етедi. Соның iшiнде әсiресе жеке
және заңды тұлғалардың, яғни кәсiпорындардың экономикалық тәуекелдiлiгiн
басшылыққа ала алады.
Банктiк несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда,
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын нығайтуға,
айналыстағы негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық
процестердiң алдын алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Кейiнгi жылдары қаржы секторының тез арада дамуы мен нығайюы бұрын болған
несие ресурстарының тапшылығын қысқартты. Қазақстанның экономикалық өсуi
мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң құрылымдық саясаты,
қоғамдық сенiмдi арттырып, мемлекеттiң банк секторының динамикалық дамуына
мүмкiншiлiк туғызды. Несие ресурстары мен несие операцияларының тиiмдiлiгi
бәсеке жағдайында өсуiнiң нәтижесiнде Қазақстан банктерi пайыздық
мөлшерлеме және мерзiмге байланысты банктiк қарыз беру бойынша аса ыңғайлы
жағдай ұсынуға ұмтылыс жасауда.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы шаруашылығы:
несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде бұрын-соңды
болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының жаңа
түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi
формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-
әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, Қазақстан Республикасындағы
несие жүйесінің қалыптасуының жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке
және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi
бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың
өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске
асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастар экономика дамуымен қатарлас жылжып келедi,
сонымен бiрге ол экономиканы реттеу құралы ретiнде шешушi септiгiн
тигiзедi. Ол тиiмдiлiкте банктiң сенiмдiлiгiн бағалайтын және оның несиелiк
саясатына әсер ететiн түрлi факторларды айқындау әдiстерi iс жүзiнде
пайдаланылады. Несие берушi мен алушының арасындағы қарым-қатынастар
дамуының бҰрынғылардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Қазiргi әдiстер шетел
тәжiрбиесiнiң нәтижелерiн бiздiң өмiрiмiзге енгiзiлiп көру. Несие берушi,
пайда табу мақсатын көздейтiн Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің
қалыптасуы кәсiпорындарды қалыптастыра отырып, өзiнiң iс-әркетiнiң
спецификасына байланысты нарықтық ортаның негiзгi элементi болып, оны
тиiмдi, реттеп жүргiзу арқылы әсерлi құралдары болып табылады.
Несиелiк қарым-қатынастардың даму деңгейi әр өңiрдiң мамандануы
ерекшелiгiне тiкелей байланысты. Өңiрдiң өндiрiстiк даму деңгейi банктердiң
несиелiк әлеуетi салым мехнизмi арқылы және өнеркәсiптiң есеп шотындағы
қалдықтары жүзiнде көрiнiп тұрады. Банктiк несиелердiң осы тұрғыдағы
әмбебаптылығын ескере отырып, банктiң тактикасы мен стратегиясын құрған
кезде, оның болашақта даму қабiлетiнiң ерекшелiктерi алдын ала айқындалады.
Банктiң несиелендiру процедурасы, оны ұйымдастыру, түрлi кезеңдер мен
қадамдардан тұрады. Несиелендiру процесiн реттейтiн мемлекеттiк саясатты
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi заң шығарушы және нормативтiк-
құқықтық актiлер арқылы жүргiзiп отырады. Банк әрекеттерiнiң барлық
сфераларында тәртiптерiн белгiлейтiн нормативтiк-құқықтық базаның құрылуы
мен қабылданатын заңдардың тәжірибелік пәрмендiлiгiн қамту, несиелендiрудiң
барлық формаларын қолдануға нақты негiз жасайды.
Елiмiз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңiл бөлiнген
мәселенiң бiрi банктердегi несиелiк операциялар жұмысы болды. Алғашқы
кезеңде банктер негiзiнен кәсiпорындар мен ұйымдарға қызмет көрсетiп,
соларға қысқа мерзiмдi несиелер берiп келдi. Бiрте-бiрте әр банктiң тұрақты
клиенттерi iрiктелiп, сондай-ақ жеке тұлғалардың салымдары көбейе түстi.
Сонымен бiрге көптеген несие алушы заңды тұлғалардың онша жақсы емес
несиелiк тарихы да банктер үшiн оңайға соққан жоқ. Сол себептi банктер
соңғы жылдары жеке тұлғаларға көбiрек көңiл аударатын болды.
Бiрақ Республикадағы банктердiң қызметi әр түрлi факторлардың ықпалынан
аса күрделi жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген экономикалық
секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем балансының
тапшылығы және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берiлген банктiк несиелер
бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкiншiлiгiнiң төмендеуiнен банктердiң несие
қызметi үшiн жағымсыз салдармен анықталады. Осының салдарынан банктiң несие
портфелi құрылымының төмендеуi, жiктелген активтер бойынша резервтердi
қалыптастыруға шығындардың тез өсуi, таза табыстық жалпы сомасының
қысқартылуы байқалады. Бұл жағдайда банктер сәттi несие және пайыздық
саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкiн тәсiлдер механизмдерiн
әзiрлеу көмегiмен несие тәуекелдiгiн басқаруға ұмтылады.
Осы мәселелердiң маңыздылығы мен тәжiрибе жүзiндегi мәндiлiгi дипломдық
жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп
айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қазақстан Республикасындағы
банктердің несие жүйесінің қалыптасуы барысында банктің сапасын
мамандырылуында құрылмайды. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие
жүйесінің сапасының өсуі – неси жүйесінің қалыптасыру операцияларын
басқаруды жүгізу негізінде жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда, коммерциялық
банктерде Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің
қалыптасуын басқару концепциясында – оны жүзеге асыру жүйесі, коммерциялық
банктердің банктік жүйенің қалыптасуындағы отандық шарттарында Қазақстан
Республикасындағы банктердің несие жүйесінің қалыптасуын басқаруды жүзеге
асыратын процесі жоқ. Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие жүйесі
қалыптасу саясаты мен процедураларының жақсы дамуы және несие механизімін
жақсы басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып
табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің
қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
• несие жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
• банктің басқару жүйесіндегі несиенің қозғалысын зерттеу;
• несие жүйесінің қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды
зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “Тұран-ӘлемБанк” АҚ-ның несие
жүйесінің қалыптасуы мен дамуын жетiлдiру жолдары. Несие жүйесінің
қалыптастыру мен дамытуда, банк саясатында үлкен рөл бар екенін дәлелдеу.
Зерттеу пәні – несие жүйесінің қалыптастыру мен даму барысындағы
тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие қатынастардағы
қабілеттілігі, несие жүйесін қалыптастыру мерзімділігі, төлемділігі және
экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері: Коммерциялық
банктер және олардың несие жүйесінің қалыптастыру мен даму қызметі туралы
ҚР Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, белгiлi экономист ғалымдарымыз:
Көшенова Б.А., Сейiтқасымов Ғ.С., Кемел Н., Мақыш С., Көшербаевтардың
банктердегі несие жүйесінің қалыптастыру мен дамыту қызметтерiнен жазған
еңбектерiн терең талқылай отырып, өз тың ғылыми-сараптамалық тұжырымдамамды
ұсынамын. Халықаралық банктер арасындағы заңды тұлғаларға несиелiк қызмет
көрсету бағдарламаларын салыстыратын экономикалық көрсеткiштерi бар
кестелер келтiрiлдi.
Дипломдық жұмысты орындау кезiнде құқықтық-нормативтiк актiлер,
әдiстемелiк сiлтемелер мен нұсқаулықтар, жоғарыда аталған отандық және
шетел экономистерiнiң ғылыми еңбектерi қолданылды.
Жоғарыда айтылғаннан соң, берілген тақырыптың өзектілігі - банктердің
негізгі қызметтерінің бірі несиелік операция болып табылатындықтан, ал
несиелік ресурстарға қазіргі кезде сұраныс қатты өскендіктен, банктерге
несиелік тәуекелдерден сақтану және төмендету мақсатында міндетті түрде
қарыз алушының несие қабілеттілігінің әдістемелерін жаңарту қажет.
Берілген тақырыптың зерттеу мақсаты болып қарыз алушының несие
қабілеттілігінің талдаудың теориялық және тәжірибелік негізін оқып үйрену
болып табылады.
Қойылған мақсатқа байланысты мәселелерді шешуде келесідей міндеттер
қарастырылуы қажет:
Диплом жұмысын жазудың әдістемелік негізі болып Қазақстан
Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің
нормативтік нұсқаулары, “Тұран Әлем Банкі” және Темірбанк АҚ-ның несиелік
саясаты мен ережелері, Қазақстан Республикасының статистика бойынша
агенттіктің мәліметтері.
Теориялық негізі болып – несиелендіруді ұйымдастыру сұрақтары бойынша
шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми еңбектері табылады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшаларды қамтиды.
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ теориялық негіздері
Бірінші тарауда несие жүйесінің қызмет етуінің теориялық негіздеріне
тоқталып, атап айтқанда несие жүйесінің тарихы, мәні, түсінігі, құрылымы,
сонымен қатар қазіргі кездегі несие жүйесінің үш маңызды элементі: Орталық
(эмиссиялык) банк, коммерциялық банктер, мамандандырылған несиелік
мекемелер қарастырылды.
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы түсінік
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды,
халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсеңді түрде
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі
несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру
және басқа да операцияларды орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі
оған тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай
қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай
отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын
қамтамасыз етеді.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибесінде несие жүйесі туралы екі түрлі
ұғым қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері мен
несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі – несие-қаржы институттарының
жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының калыптасуымен оның
жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие
жүйесі несие-қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
тұлғалардың уақытша бос ақшаларын есеп шоттарда шоғырландырып, оларды
кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әртүрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әртүрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен; атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемімен,
кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналмалы капиталын
қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем айналымымен және
т.б. сипатталады. Мысалы, әрбір қоғамның даму тарихындағы белгілі бір
кезеңге және қоғамдық-экономикалық формацияның өзіне тән несие жүйесінің
құрылымы болады. Мысалы, XX ғасырдың 20-жылдарынан 90-жылдардың бас жағына
дейін КСРО-да жоспарлы-орталықтанған экономикаға сай келетін қатаң
орталықтанған несие жүйесі құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесі, несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүниежүзіндегі
дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, ол
елде ақша капиталының орташа алғанда 34 бөлігінің несие жүйесі арқылы
өтуі.
Несие мекемелері арқылы айналатын ақша қаржыларының орташа жылдық сомасы
1989 жылы 700 млрд долларды құрады.
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік катынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен және
оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уакытша пайдалануына берумен ғана
шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік кұнға, яғни ұдайы өндірістің
ақша айналымына арналған төлем кұралдарының косымша массасы қалыптасады.
Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол несиелік
қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік мекемелер
арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке тұлғаларға
әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік экономикалық
қатынастар туындайды.
Несиелік катынастардың екі түрлі сипаты бар және шаруашылық субъектілері
үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де бірдей дәрежеде қажет болады.
Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың құрылуын, ал
оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру несие беруді
білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары мен
иесие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік
мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардын мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және акшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субъект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
кұжаттарды жазып береді, несие беруші оларды акша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субъектілері
ретінде шаруашылық субъектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын ұйымдастырушы,
ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін көрсетуші несие
мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа несиелік мекемелердің
несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық формалары мен
тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік катынастарды
ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес институттар
шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны калыптасады:
мемлекеттік мекмекемелер және мемлекеттік несие – қаржы мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық
мамандануымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге
шаруашылықты жүргізудің жекелеген субъектілеріне ұсынылатын қаржы-несие
қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кезде экономикасы дамыған мемлекеттердің несие жүйесінде көптеген
өзгерістер кездеседі. Банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы
нәтижесінде банк монополиясының пайда болуы: ХІХ-ғ. аяғы ХХ-ғ. басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталының мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие жүйесінде ірі
банктердін үлесінің өсуі тек операция жүргізумен ғана емес, сонымен қатар
капиталдардың бірігуінін интенсивті процесіне байланысты болады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие-қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ пошта-жинақ жүйесі
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары (мысалы, американдық федералды
жер банкі, АҚШ-тың экспорт-импорт банкі) мемлекеттік несие мекемесі болып
саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италияда және т.б.) ірі
коммерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады.
Несие жүйесінде мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын мемлекеттік
реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кездері отарлау жүйесінің құлауы нәтижесінде азат етілген елдерде құрылған
ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының пайда болуына
мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет меншігіне айналдыру
жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-несие және қаржы
институттары да құрылуда: Халықаралық валюта қоры, Халықаралық қайта құру
және Даму банкі, Аймақтық Даму банктері және т.с.с.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,
мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесінің өзегі – банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын
үйлестіретін бірыңғай орган – Орталық банк болып саналады. Орталық банк –
мемлекеттің банк жүйесінің бірінші деңгейіндегі басты банк, басты
эмиссиялық банк. Ол -"банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен
операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа
несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Экономиканың тарихи-экономикалық дамуының әрбір сатысына несиелік істі
ұйымдастырудың өз типі, несие-ақша қызметіндегі сәйкес сұраныстарға жауап
беретін несиелік жүйенің өз құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, КСРО-ның
жоспарлық-орталықтандырылған экономикасына Мемлекеттік банк баскарған
несиелік жүйенің катаң орталықтанған кұрылымы сәйкес келеді, нарықтық
экономика үшін басқасы, яғни банктік және банктік емес мекемелердің
демонополизацияланған кұрылымының кең желісі сәйкес келеді.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар. Егер
несиелік мекемелердің өз клинттеріне көрсететін қызметтер сипатын
жіктеменің негізі етіп алсақ, онда қазіргі кездегі иесиелік жүйенің үш
маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
• Орталық (эмиссиялык) банк;
• коммерциялық банктер;
• мамандандырылған несиелік мекемелер.
Несиелік жүйенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу негізінде белгілі бір
принциптер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында, оның нарықтық өту кезеңінде
оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға
мемлекеттік монополия, басқа банктік емес институттармен үйлестіре отыра
екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша – несие саясатының бірлігі,
несиелік мекемелер торабын барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына
жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктік автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттік банктердің құрылуы мен
жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу тәртібі мен ережелерін
заң жүзінде бекітуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк
Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді, банктер
мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат беру
кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар шеңберін белгілейді.
Нарықтық экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен үйлестіре
отырып көп деңгейлі банк жүйесінің, олардың ақша-несие және делдалдық
қызметінің формалары мен түрлері бойынша көп түрлілігінің, Орталық (бірінші
деңгей) және басқа банктер (екінші деңгей) арасындағы функцияларды заң
жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк) Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғары деңгейін құрайды.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, барлық елдердегі
несиелік институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда басты
роль атқаратын орталық банктер бөлініп шығатын болды.Ал олардың басшылық
ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіліктерге байланысты. Банктердің
банк функцияларын, ақша – несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты
орталық банктер коммерциялық банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің
қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экономикалық ықпал ету құқығы
несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар.
Коммерциялық банктер несиелік саясат жүргізуде және өз клиенттеріне
толығымен дербес әртүрлі қызметтер көрсетуде.
Нарықтық экономикада арнайы банктік емес институттар құрылмаған жағдайда
кез келген елдің несие жүйесі аяқталмай қалады. Халық салымдарын толығымен
тарту мүддесі мен өзгеріп отырған нарықтық экономика талаптарын толық
қанағаттандыру бұл институттардың құрылуын талап етеді, ал олар несие
жүйесін толықтырып, байытады, экономикадағы өзгерістерді икемді және
сезімтал ете түседі.
Мемлекет, экономикаға жетекшілік жасай отырып, Ұлттық банк арқылы бірегей
ақша – несие саясатын жүргізеді. Бұл принцип айналыстағы ақша массасының
көлемін реттеу жолымен ұлттық валютаның ішкі және сырқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін, ақша-несие саясатын жалпы экономикалық саясатты жүзеге
асыру және оны әлемдік экономикаға интеграциялау саласында республика
мүдделерін қорғау үшін қажет.
Несие жүйесін құрудың маңызды принципі – несиелік мекемелер торабының
барынша дамуы мен оларда барлық ақша операцияларының шоғырлануы. Шаруашылық
буындардың ұсынатын несие-қаржы қызметтерінің функционалдық мамандануы,
көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын банктік жүйе құрайды, ал
несие институттарының қызметін үйлестіруші ортақ орган болып – Орталық
банк есептеледі.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең өкілеттік
беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңының 9-бабына сәйкес,
Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен
құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған
негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
• оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен болатын
унитарлық банк;
• акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
• бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
• Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктерінің жарна пұл
төлемдерінен тұрады.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты – банкіге тиесілі
ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларга сәйкес жүргізілетіп
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай қосымша
міндеттер жүктеледі:
• Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
• ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
• банктік және басқа иесиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғауы.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
• елдегі иесиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
• өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
• банк ісін лицензиялау, ақша-иесиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
• банк ісін бақылау және қадағалау;
• елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
• валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
• меншікті қаражаттары;
• басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылган ақшалай қаражаттар;
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
Бөлімді қорыта келе, несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша
қаражатының экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз
ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі
арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады.
1.2 Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
Елдің несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің рөлі мен орнын бөліп
көрсету, олардың қоғам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маңыздылығын
ашу – бұл бөлімнің басты мақсаты.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30
наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және 1995 жылы 31 тамыз
айында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа алады. Бұл заңдарда
Қазақстан Республикасының банктерді құрудың, қайта ұйымдастырудың және
таратудың барлық ерекшеліктері көрініс тапқан.
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін коммерциялық банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл
құбылысты олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.
Кесте 1.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық құрамы
кезеңнің басына
Банк түрлері
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
банктердің өз шотына және пайдасына жүргізілетін
операциялар;
клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пасси
вті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 1. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен
өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана
пайданы сезінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға
ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың
ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің
жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда несиелер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және
олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды.
Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
1985 жылы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет еткен.
Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чар- тер
(рұқсат) алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың
үкіметінен чартер алғандар). Ұлттық банктер мен штаттық банктерінің қызмет
етуі банк жүйесінің қосарлы бағыныштылығын жасайды.
ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және оған мүше болуға жіберілген
коммерциялық банк ФРЖ-нің мүше – банкі болып табылады. Заң бойынша барлық
Ұлттық банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары
бойынша барлық және ФРЖ-нің мүше – банктерге қоятын талаптарына сәйкес
келген жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы
ФРЖ-ге мүше – банктер болып саналады. ФРЖ-ге мүше – банктер жалпы
коммерциялық банктер қатарының 40%-ын құрайды.
Депозиттік мекемелерді реттеу және ақша айналысына бақылау, банктерді ФРЖ-
нің банктік резервтерге қойылатын талаптарына бағындырды. Бұл ФРЖ-ге мүше –
банктер мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын қалыпқа
келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі – филиалсыз банктер.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу
кеңірек қанат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-ақ одан тысқары және
шетелдерде ашылған болатын. Көптеген ірі банктер банктік холдинг
компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру
формасы, тек қана банкі бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қоймай, сондай-
ақ жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг- компаниялар 6
мыңға жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін
бақылайды.
Банктердің бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу, сондай-ақ банктік
холдинг – компаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік
жағдайды қолдап отыру мақсатын көздейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы
бәсекенің артуына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің
бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдану, электрондық терминалдардың пайда
болуы және АҚШ-та халықаралық банктік операциялардың таралуы септігін
тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттардың тез арада
өсуіне байланысты күшейді ( мысалға жинақ коммерциялық банктерге тән
көптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары ).
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында шамамен 34 банк және олардың 783
бөлімшелері мен филиалдары орналасқан.
Бүкіл ақша айналымының несие жүйесінде жинақталуы – несиелік ресурстарды
шоғырландыруға және оларды елдің халық шауашылығына ұғымды бағыттауға
мүмкіндік береді.
Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді. Қазақстан
Республикасының "Валюталық реттеу туралы" заңында былай делінген:
"Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер кабинеті өз құзіреті
шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін
нормативті актілерді қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – Қазақстан Республикасының
валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады".
"Валюталық реттеу" түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару, ақпарат
жинау, валюталық заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған тұлғаларға
санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу функцияларын жүзеге
асырады.
Бұл принцип – ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы
резервтерді жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының
ықпалынан сенімді қорғау жолы.
Орталық банк елдегі ақша – несие саясатының жүргізілуіне толық жауап
береді. Өз кезегінде ақша – несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің
негізін құрайды. Сондықтан ақша – несие саясатын автономды түрде
жүргізбейінше, республикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз
қозғауға да болмайды.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет
игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады.
Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке
есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ – та заң жүзінде
бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз
саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша
айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті
емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек
Бундесбанк туралы заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын – Федералды
резервті жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін – сенаттың мақұлдауымен президент
тағайындайды және олардың қызметі келіспеушілік бойынша қызметіне босатылуы
мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің автономдылығының елеулі
дәрежесі – экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша –
несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің негізгі
жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік
қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Ұлттық банк
қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципиалдық мәні бар.
Президенттің " Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" заң күші бар
жарлығында былай деп жазылған: "Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие
саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының
кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді
несиелер береді;
б) осы шарттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық
ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты
өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қосымша несиелер береді".
Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да клиенттері тәрізді әрбір несие
бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының мерзімділігі және төлемдік
шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде қарыз алады.
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық мөлшерлемелері бар
тапсырылатын бағалы қағаздар шығарады. Оларды Ұлттық банктен өтеп алу
мерзімі алты айдан аспауы тиіс, бірақ бұл мерзімді Қазақстан Республикасы
Парламенті жыл аяғына дейін ұзартуы мүмкін.
АҚШ, Жапония, Англия, Канада және басқа елдерде іс жүзінде үкіметті
тікелей несиелендіру жоқ; Германия, Голландия, Францияда заңмен шектелген,
Австрияда үкіметтік несиеден заң алтын және конвертацияланатын валютамен
100% қамтамасыз етілуі талап етіледі.
Бөлімді қорытындылай келе, қазіргі тұрақтандырылған экономиканың
жетілдіруі үшін коммерциялық банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге
асырады. Еліміздің екінші деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие
қатынастарын ұйымдастыруымен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық
шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып
алу-сату, қаржылық операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда
делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
1.3 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
Бірінші тараудың бұл бөлімінде мамандандырылған несие мекемелері нарық
экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буыны болып
табылатындықтан, бұл мекемелерсіз экономиканың әртүрлі салаларында
және тұрғындарға көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас
еді. Сондықтан да маманданған несиелік мекемелердің түрлеріне тоқталып,
олардың қызметтеріннің ұйымдастырылуы қарастырылды.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан,
олар несиелік және есеп айырысу қызметтерін жүзеге асырумен
байланысты болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын
басшылыққа алады. Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы,
сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да операцияларға мамандана
отырып, тиісті ведомстволардың реттеу әрекеттеріне ұшырайды.
Тарихи маманданған несие-қаржы институттарының алғашқы мекемелері қарыз
капиталы нарығындағы кейбір сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында пайда
болды. Мысалы, бұрынғы КСРО-да 20-жылдарда коммерциялық банктер тұтыну
несиесін берумен шұғылданбағандықтан, сол кездерде тұтыну несиесін беретін
көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықтық экономикада кез
келген мемлекеттің несие жүйесінде нық орын алуда.
Маманданған несие-қаржы инстиуттары (немесе оларды парабанктік мекемелер
деп те атайды) не белгілі бір клиенттерге қызмет көрсетеді немесе бір-екі
қызмет түрін меңгереді. Ол мекемелер бір жағынан клиенттердің несие-есеп
операцияларын жүргізіп Орталық банктің талаптарын орындаса, екінші жағынан
қаржы, сақтандыру, инвестициялық және т.с. операциялар орындауымен сол
салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әртүрлі маманданған қаржы
институттарының жиынтығы: несие-жинақтау мекемелері, инвестициялық қорлар
немесе компаниялар, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары,
мекемелердегі өзара көмек кассалары, ломбардтар және т.б. Өркендеген
мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер коммерциялық
банктермен қаржы нарығында бәсекеге түсіп, халыққа, фирмалар мен
компанияларға сан алуан қызмет көрсетуде. Қазақстан экономикасының нарықтық
қатынастарға өту шағында бұл мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге
қызығушылық болуда.
Маманданған несие-қаржы институттары кейбір шаруашылық аясында кең түрде
қызмет керсетуде:
• халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
• ипотекалық несие беруде;
• тұтыну несиесін беруде;
• ауыл шаруашылық несиесін беруде;
• сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
• өнеркәсіп компанияларының бағалы қағаздарын орналастыру мен
капитал инвестициялауда.
Айта кететін жайт, революцияға дейінгі Ресейде, одан соң КСРО-да (оның
құрамындағы Қазақстанда) және жаңа экономикалық саясат (НЭП) пен кейін ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру (коллективтендіру) жылдарында несие
институттарының кейбіреулері, мысалы, несиелік серіктестіктер, өзара
несиелеу қоғамдары, несиелік одақтар және т.б. олардың түрлері болды.
Қазірде банктік емес мекемелерге кәсіпорындардағы өзара көмек кассаларын,
ломбардтарды, шаруа қожалықтары ассоциацияларында (одақ) құрылған есеп
айырысу қаржылық орталықтарын кіргізуге болады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік
мекемелерге ломбардтарды, несиелік серіктестіктерді , Қазпошта АҚ Пошта-
жинақтау жүйесін, жинақтаушы зейнетақы қорларын, сақтандыру компанияларын,
инвестициялық қорлар, Қазақстан инвестициялық қоры АҚ және одақтарды
жатқызады.
Ломбардтар – бұл жылжымайтын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа
мерзімге ссудалар беретін несиелік мекеме. ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29
тамыздағы № 314 "Ломбард туралы" ережесіне сәйкес, ломбард - банк болып
табылмайтын, Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде операциялар мен
қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлға.
Ондай операцияларға мыналар жатады:
• ломбардтық операциялар: тез іске асырылатын бағалы қағаздар мен
жылжымалы мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несие беруді
сипаттайды;
• бағалы металдардан (алтыннан, күмістен, платинадан, платина тобындағы
металдардан) жасалған монеталарды, сондай-ақ бағалы металдар және асыл
тастардан тұратын зергерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау,
есепке алу, сақтау және сату;
• сейфтік қызметтер: клиенттердің бағалы қағаздарын, құжаттарын,
құндылықтарын сақтауға байланысты, сол сияқты сейфтік жәшіктерді,
шкафтарды, бөлмелерді жалға беру қызметтерін көрсетеді;
• келісімшарт мерзімі ішінде жалған берілген мүлікке жалға берушінің
меншік құқығын сақтай отырып, ол мүлікті жалға беру;
• заң талаптарына сәйкес кепілге алынған мүлікті сату.
Ломбардтардың құрылтайшылары мен қатысушыларына жеке және заңды
тұлғалар жатады. Мемлекет өзінің өкілетті органдары арқылы оған құрылтайшы
болуы мүмкін. Ломбард кез келген ұйымдық құқықтық формада (ашық акционерлік
қоғамнан басқа) құрылып, өз қызметін жүзеге асырады.
Тарихта ломбардтар өсімқорлық несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде
пайда болған. Ломбардтардың мамандану саласы жылжитын мүлік, оның ішінде
бағалы металдар мен асыл тастарды (бағалы қағаздардан басқа)
кепілге алып, тұтыну несиесін беру болып табылады. Олардың ссудалары
негізінен қысқа мерзімге (30 күнге дейінгі мерзімге) кепілге салатын мүлік
құнының 50 – 80 % мөлшерінде беріледі. Кепілге алып ссуда берумен қатар,
олар клиенттердің құндылықтарын сақтау, сондай-ақ комиссиондық негізде
кепілге салынған мүліктерді сатумен айналысады.
Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі – мұнда несиелік
шарт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында:
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің
қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді
мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне
деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады.
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде дамып
келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн дербес және
үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып,
түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық"1,- деп Елбасымыз Қазақстан
халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді
жеткізді.
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды,
халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсеңді түрде
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі
несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру
және басқа да операцияларды орындайды.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялар мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие.
Қазiргi банктер клиенттерге қызметтердiң кең, ауқымды, тиiстi жолдарын
ұсынып, банкте несиелiк операцияларында жаңа технологиянын қолданып, қызмет
көрсетудiң жоғарғы деңгейiмен қамтамасыз етiп отыр. Банктердiң ең басты
қызметi – несиелiк операциялар болып табылады. Ол кәсiпорындардың,
ұйымдардың және кәсiпкерлiк фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттары үшiн iске асырылады. Банктер өздерiнiң несиелік операцияларын
қаншалықты тиiмдi жүзеге асырса, соншалықты клиенттердiң экономикалық
жағдайына әсерiн тигiзедi. Себебi банктiк қарыз жаңа кәсiпорындардың пайда
болуына, жұмыс орын санының өсуiне мүмкiндiк туғызады және олардың
экономикалық өмiр икемдiлiгiн қамтамасыз етедi. Соның iшiнде әсiресе жеке
және заңды тұлғалардың, яғни кәсiпорындардың экономикалық тәуекелдiлiгiн
басшылыққа ала алады.
Банктiк несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда,
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын нығайтуға,
айналыстағы негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық
процестердiң алдын алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Кейiнгi жылдары қаржы секторының тез арада дамуы мен нығайюы бұрын болған
несие ресурстарының тапшылығын қысқартты. Қазақстанның экономикалық өсуi
мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң құрылымдық саясаты,
қоғамдық сенiмдi арттырып, мемлекеттiң банк секторының динамикалық дамуына
мүмкiншiлiк туғызды. Несие ресурстары мен несие операцияларының тиiмдiлiгi
бәсеке жағдайында өсуiнiң нәтижесiнде Қазақстан банктерi пайыздық
мөлшерлеме және мерзiмге байланысты банктiк қарыз беру бойынша аса ыңғайлы
жағдай ұсынуға ұмтылыс жасауда.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы шаруашылығы:
несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде бұрын-соңды
болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының жаңа
түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi
формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-
әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, Қазақстан Республикасындағы
несие жүйесінің қалыптасуының жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке
және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi
бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың
өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске
асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастар экономика дамуымен қатарлас жылжып келедi,
сонымен бiрге ол экономиканы реттеу құралы ретiнде шешушi септiгiн
тигiзедi. Ол тиiмдiлiкте банктiң сенiмдiлiгiн бағалайтын және оның несиелiк
саясатына әсер ететiн түрлi факторларды айқындау әдiстерi iс жүзiнде
пайдаланылады. Несие берушi мен алушының арасындағы қарым-қатынастар
дамуының бҰрынғылардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Қазiргi әдiстер шетел
тәжiрбиесiнiң нәтижелерiн бiздiң өмiрiмiзге енгiзiлiп көру. Несие берушi,
пайда табу мақсатын көздейтiн Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің
қалыптасуы кәсiпорындарды қалыптастыра отырып, өзiнiң iс-әркетiнiң
спецификасына байланысты нарықтық ортаның негiзгi элементi болып, оны
тиiмдi, реттеп жүргiзу арқылы әсерлi құралдары болып табылады.
Несиелiк қарым-қатынастардың даму деңгейi әр өңiрдiң мамандануы
ерекшелiгiне тiкелей байланысты. Өңiрдiң өндiрiстiк даму деңгейi банктердiң
несиелiк әлеуетi салым мехнизмi арқылы және өнеркәсiптiң есеп шотындағы
қалдықтары жүзiнде көрiнiп тұрады. Банктiк несиелердiң осы тұрғыдағы
әмбебаптылығын ескере отырып, банктiң тактикасы мен стратегиясын құрған
кезде, оның болашақта даму қабiлетiнiң ерекшелiктерi алдын ала айқындалады.
Банктiң несиелендiру процедурасы, оны ұйымдастыру, түрлi кезеңдер мен
қадамдардан тұрады. Несиелендiру процесiн реттейтiн мемлекеттiк саясатты
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi заң шығарушы және нормативтiк-
құқықтық актiлер арқылы жүргiзiп отырады. Банк әрекеттерiнiң барлық
сфераларында тәртiптерiн белгiлейтiн нормативтiк-құқықтық базаның құрылуы
мен қабылданатын заңдардың тәжірибелік пәрмендiлiгiн қамту, несиелендiрудiң
барлық формаларын қолдануға нақты негiз жасайды.
Елiмiз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңiл бөлiнген
мәселенiң бiрi банктердегi несиелiк операциялар жұмысы болды. Алғашқы
кезеңде банктер негiзiнен кәсiпорындар мен ұйымдарға қызмет көрсетiп,
соларға қысқа мерзiмдi несиелер берiп келдi. Бiрте-бiрте әр банктiң тұрақты
клиенттерi iрiктелiп, сондай-ақ жеке тұлғалардың салымдары көбейе түстi.
Сонымен бiрге көптеген несие алушы заңды тұлғалардың онша жақсы емес
несиелiк тарихы да банктер үшiн оңайға соққан жоқ. Сол себептi банктер
соңғы жылдары жеке тұлғаларға көбiрек көңiл аударатын болды.
Бiрақ Республикадағы банктердiң қызметi әр түрлi факторлардың ықпалынан
аса күрделi жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген экономикалық
секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем балансының
тапшылығы және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берiлген банктiк несиелер
бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкiншiлiгiнiң төмендеуiнен банктердiң несие
қызметi үшiн жағымсыз салдармен анықталады. Осының салдарынан банктiң несие
портфелi құрылымының төмендеуi, жiктелген активтер бойынша резервтердi
қалыптастыруға шығындардың тез өсуi, таза табыстық жалпы сомасының
қысқартылуы байқалады. Бұл жағдайда банктер сәттi несие және пайыздық
саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкiн тәсiлдер механизмдерiн
әзiрлеу көмегiмен несие тәуекелдiгiн басқаруға ұмтылады.
Осы мәселелердiң маңыздылығы мен тәжiрибе жүзiндегi мәндiлiгi дипломдық
жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп
айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қазақстан Республикасындағы
банктердің несие жүйесінің қалыптасуы барысында банктің сапасын
мамандырылуында құрылмайды. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие
жүйесінің сапасының өсуі – неси жүйесінің қалыптасыру операцияларын
басқаруды жүгізу негізінде жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда, коммерциялық
банктерде Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің
қалыптасуын басқару концепциясында – оны жүзеге асыру жүйесі, коммерциялық
банктердің банктік жүйенің қалыптасуындағы отандық шарттарында Қазақстан
Республикасындағы банктердің несие жүйесінің қалыптасуын басқаруды жүзеге
асыратын процесі жоқ. Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие жүйесі
қалыптасу саясаты мен процедураларының жақсы дамуы және несие механизімін
жақсы басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып
табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің
қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
• несие жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
• банктің басқару жүйесіндегі несиенің қозғалысын зерттеу;
• несие жүйесінің қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды
зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “Тұран-ӘлемБанк” АҚ-ның несие
жүйесінің қалыптасуы мен дамуын жетiлдiру жолдары. Несие жүйесінің
қалыптастыру мен дамытуда, банк саясатында үлкен рөл бар екенін дәлелдеу.
Зерттеу пәні – несие жүйесінің қалыптастыру мен даму барысындағы
тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие қатынастардағы
қабілеттілігі, несие жүйесін қалыптастыру мерзімділігі, төлемділігі және
экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері: Коммерциялық
банктер және олардың несие жүйесінің қалыптастыру мен даму қызметі туралы
ҚР Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, белгiлi экономист ғалымдарымыз:
Көшенова Б.А., Сейiтқасымов Ғ.С., Кемел Н., Мақыш С., Көшербаевтардың
банктердегі несие жүйесінің қалыптастыру мен дамыту қызметтерiнен жазған
еңбектерiн терең талқылай отырып, өз тың ғылыми-сараптамалық тұжырымдамамды
ұсынамын. Халықаралық банктер арасындағы заңды тұлғаларға несиелiк қызмет
көрсету бағдарламаларын салыстыратын экономикалық көрсеткiштерi бар
кестелер келтiрiлдi.
Дипломдық жұмысты орындау кезiнде құқықтық-нормативтiк актiлер,
әдiстемелiк сiлтемелер мен нұсқаулықтар, жоғарыда аталған отандық және
шетел экономистерiнiң ғылыми еңбектерi қолданылды.
Жоғарыда айтылғаннан соң, берілген тақырыптың өзектілігі - банктердің
негізгі қызметтерінің бірі несиелік операция болып табылатындықтан, ал
несиелік ресурстарға қазіргі кезде сұраныс қатты өскендіктен, банктерге
несиелік тәуекелдерден сақтану және төмендету мақсатында міндетті түрде
қарыз алушының несие қабілеттілігінің әдістемелерін жаңарту қажет.
Берілген тақырыптың зерттеу мақсаты болып қарыз алушының несие
қабілеттілігінің талдаудың теориялық және тәжірибелік негізін оқып үйрену
болып табылады.
Қойылған мақсатқа байланысты мәселелерді шешуде келесідей міндеттер
қарастырылуы қажет:
Диплом жұмысын жазудың әдістемелік негізі болып Қазақстан
Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің
нормативтік нұсқаулары, “Тұран Әлем Банкі” және Темірбанк АҚ-ның несиелік
саясаты мен ережелері, Қазақстан Республикасының статистика бойынша
агенттіктің мәліметтері.
Теориялық негізі болып – несиелендіруді ұйымдастыру сұрақтары бойынша
шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми еңбектері табылады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшаларды қамтиды.
1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ теориялық негіздері
Бірінші тарауда несие жүйесінің қызмет етуінің теориялық негіздеріне
тоқталып, атап айтқанда несие жүйесінің тарихы, мәні, түсінігі, құрылымы,
сонымен қатар қазіргі кездегі несие жүйесінің үш маңызды элементі: Орталық
(эмиссиялык) банк, коммерциялық банктер, мамандандырылған несиелік
мекемелер қарастырылды.
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы түсінік
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды,
халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсеңді түрде
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі
несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру
және басқа да операцияларды орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі
оған тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай
қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай
отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын
қамтамасыз етеді.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибесінде несие жүйесі туралы екі түрлі
ұғым қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері мен
несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі – несие-қаржы институттарының
жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының калыптасуымен оның
жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие
жүйесі несие-қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
тұлғалардың уақытша бос ақшаларын есеп шоттарда шоғырландырып, оларды
кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әртүрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әртүрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен; атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемімен,
кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналмалы капиталын
қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем айналымымен және
т.б. сипатталады. Мысалы, әрбір қоғамның даму тарихындағы белгілі бір
кезеңге және қоғамдық-экономикалық формацияның өзіне тән несие жүйесінің
құрылымы болады. Мысалы, XX ғасырдың 20-жылдарынан 90-жылдардың бас жағына
дейін КСРО-да жоспарлы-орталықтанған экономикаға сай келетін қатаң
орталықтанған несие жүйесі құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесі, несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүниежүзіндегі
дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, ол
елде ақша капиталының орташа алғанда 34 бөлігінің несие жүйесі арқылы
өтуі.
Несие мекемелері арқылы айналатын ақша қаржыларының орташа жылдық сомасы
1989 жылы 700 млрд долларды құрады.
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік катынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен және
оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уакытша пайдалануына берумен ғана
шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік кұнға, яғни ұдайы өндірістің
ақша айналымына арналған төлем кұралдарының косымша массасы қалыптасады.
Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол несиелік
қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік мекемелер
арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке тұлғаларға
әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік экономикалық
қатынастар туындайды.
Несиелік катынастардың екі түрлі сипаты бар және шаруашылық субъектілері
үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де бірдей дәрежеде қажет болады.
Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың құрылуын, ал
оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру несие беруді
білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары мен
иесие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік
мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардын мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және акшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субъект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
кұжаттарды жазып береді, несие беруші оларды акша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субъектілері
ретінде шаруашылық субъектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын ұйымдастырушы,
ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін көрсетуші несие
мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа несиелік мекемелердің
несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық формалары мен
тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік катынастарды
ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес институттар
шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны калыптасады:
мемлекеттік мекмекемелер және мемлекеттік несие – қаржы мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық
мамандануымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге
шаруашылықты жүргізудің жекелеген субъектілеріне ұсынылатын қаржы-несие
қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кезде экономикасы дамыған мемлекеттердің несие жүйесінде көптеген
өзгерістер кездеседі. Банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы
нәтижесінде банк монополиясының пайда болуы: ХІХ-ғ. аяғы ХХ-ғ. басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталының мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие жүйесінде ірі
банктердін үлесінің өсуі тек операция жүргізумен ғана емес, сонымен қатар
капиталдардың бірігуінін интенсивті процесіне байланысты болады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие-қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ пошта-жинақ жүйесі
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары (мысалы, американдық федералды
жер банкі, АҚШ-тың экспорт-импорт банкі) мемлекеттік несие мекемесі болып
саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италияда және т.б.) ірі
коммерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады.
Несие жүйесінде мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын мемлекеттік
реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кездері отарлау жүйесінің құлауы нәтижесінде азат етілген елдерде құрылған
ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының пайда болуына
мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет меншігіне айналдыру
жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-несие және қаржы
институттары да құрылуда: Халықаралық валюта қоры, Халықаралық қайта құру
және Даму банкі, Аймақтық Даму банктері және т.с.с.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,
мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесінің өзегі – банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын
үйлестіретін бірыңғай орган – Орталық банк болып саналады. Орталық банк –
мемлекеттің банк жүйесінің бірінші деңгейіндегі басты банк, басты
эмиссиялық банк. Ол -"банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен
операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа
несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Экономиканың тарихи-экономикалық дамуының әрбір сатысына несиелік істі
ұйымдастырудың өз типі, несие-ақша қызметіндегі сәйкес сұраныстарға жауап
беретін несиелік жүйенің өз құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, КСРО-ның
жоспарлық-орталықтандырылған экономикасына Мемлекеттік банк баскарған
несиелік жүйенің катаң орталықтанған кұрылымы сәйкес келеді, нарықтық
экономика үшін басқасы, яғни банктік және банктік емес мекемелердің
демонополизацияланған кұрылымының кең желісі сәйкес келеді.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар. Егер
несиелік мекемелердің өз клинттеріне көрсететін қызметтер сипатын
жіктеменің негізі етіп алсақ, онда қазіргі кездегі иесиелік жүйенің үш
маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
• Орталық (эмиссиялык) банк;
• коммерциялық банктер;
• мамандандырылған несиелік мекемелер.
Несиелік жүйенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу негізінде белгілі бір
принциптер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында, оның нарықтық өту кезеңінде
оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға
мемлекеттік монополия, басқа банктік емес институттармен үйлестіре отыра
екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша – несие саясатының бірлігі,
несиелік мекемелер торабын барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына
жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктік автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттік банктердің құрылуы мен
жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу тәртібі мен ережелерін
заң жүзінде бекітуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк
Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді, банктер
мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат беру
кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар шеңберін белгілейді.
Нарықтық экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен үйлестіре
отырып көп деңгейлі банк жүйесінің, олардың ақша-несие және делдалдық
қызметінің формалары мен түрлері бойынша көп түрлілігінің, Орталық (бірінші
деңгей) және басқа банктер (екінші деңгей) арасындағы функцияларды заң
жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк) Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғары деңгейін құрайды.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, барлық елдердегі
несиелік институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда басты
роль атқаратын орталық банктер бөлініп шығатын болды.Ал олардың басшылық
ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіліктерге байланысты. Банктердің
банк функцияларын, ақша – несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты
орталық банктер коммерциялық банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің
қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экономикалық ықпал ету құқығы
несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар.
Коммерциялық банктер несиелік саясат жүргізуде және өз клиенттеріне
толығымен дербес әртүрлі қызметтер көрсетуде.
Нарықтық экономикада арнайы банктік емес институттар құрылмаған жағдайда
кез келген елдің несие жүйесі аяқталмай қалады. Халық салымдарын толығымен
тарту мүддесі мен өзгеріп отырған нарықтық экономика талаптарын толық
қанағаттандыру бұл институттардың құрылуын талап етеді, ал олар несие
жүйесін толықтырып, байытады, экономикадағы өзгерістерді икемді және
сезімтал ете түседі.
Мемлекет, экономикаға жетекшілік жасай отырып, Ұлттық банк арқылы бірегей
ақша – несие саясатын жүргізеді. Бұл принцип айналыстағы ақша массасының
көлемін реттеу жолымен ұлттық валютаның ішкі және сырқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін, ақша-несие саясатын жалпы экономикалық саясатты жүзеге
асыру және оны әлемдік экономикаға интеграциялау саласында республика
мүдделерін қорғау үшін қажет.
Несие жүйесін құрудың маңызды принципі – несиелік мекемелер торабының
барынша дамуы мен оларда барлық ақша операцияларының шоғырлануы. Шаруашылық
буындардың ұсынатын несие-қаржы қызметтерінің функционалдық мамандануы,
көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын банктік жүйе құрайды, ал
несие институттарының қызметін үйлестіруші ортақ орган болып – Орталық
банк есептеледі.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең өкілеттік
беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңының 9-бабына сәйкес,
Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен
құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған
негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
• оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен болатын
унитарлық банк;
• акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
• бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
• Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктерінің жарна пұл
төлемдерінен тұрады.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты – банкіге тиесілі
ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларга сәйкес жүргізілетіп
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай қосымша
міндеттер жүктеледі:
• Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
• ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
• банктік және басқа иесиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғауы.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
• елдегі иесиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
• өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
• банк ісін лицензиялау, ақша-иесиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
• банк ісін бақылау және қадағалау;
• елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
• валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
• меншікті қаражаттары;
• басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылган ақшалай қаражаттар;
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
Бөлімді қорыта келе, несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша
қаражатының экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз
ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі
арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады.
1.2 Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
Елдің несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің рөлі мен орнын бөліп
көрсету, олардың қоғам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маңыздылығын
ашу – бұл бөлімнің басты мақсаты.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30
наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және 1995 жылы 31 тамыз
айында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа алады. Бұл заңдарда
Қазақстан Республикасының банктерді құрудың, қайта ұйымдастырудың және
таратудың барлық ерекшеліктері көрініс тапқан.
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін коммерциялық банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл
құбылысты олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.
Кесте 1.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық құрамы
кезеңнің басына
Банк түрлері
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
банктердің өз шотына және пайдасына жүргізілетін
операциялар;
клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пасси
вті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 1. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен
өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана
пайданы сезінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға
ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың
ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің
жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда несиелер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және
олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды.
Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
1985 жылы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет еткен.
Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чар- тер
(рұқсат) алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың
үкіметінен чартер алғандар). Ұлттық банктер мен штаттық банктерінің қызмет
етуі банк жүйесінің қосарлы бағыныштылығын жасайды.
ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және оған мүше болуға жіберілген
коммерциялық банк ФРЖ-нің мүше – банкі болып табылады. Заң бойынша барлық
Ұлттық банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары
бойынша барлық және ФРЖ-нің мүше – банктерге қоятын талаптарына сәйкес
келген жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы
ФРЖ-ге мүше – банктер болып саналады. ФРЖ-ге мүше – банктер жалпы
коммерциялық банктер қатарының 40%-ын құрайды.
Депозиттік мекемелерді реттеу және ақша айналысына бақылау, банктерді ФРЖ-
нің банктік резервтерге қойылатын талаптарына бағындырды. Бұл ФРЖ-ге мүше –
банктер мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын қалыпқа
келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі – филиалсыз банктер.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу
кеңірек қанат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-ақ одан тысқары және
шетелдерде ашылған болатын. Көптеген ірі банктер банктік холдинг
компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру
формасы, тек қана банкі бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қоймай, сондай-
ақ жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг- компаниялар 6
мыңға жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін
бақылайды.
Банктердің бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу, сондай-ақ банктік
холдинг – компаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік
жағдайды қолдап отыру мақсатын көздейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы
бәсекенің артуына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің
бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдану, электрондық терминалдардың пайда
болуы және АҚШ-та халықаралық банктік операциялардың таралуы септігін
тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттардың тез арада
өсуіне байланысты күшейді ( мысалға жинақ коммерциялық банктерге тән
көптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары ).
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында шамамен 34 банк және олардың 783
бөлімшелері мен филиалдары орналасқан.
Бүкіл ақша айналымының несие жүйесінде жинақталуы – несиелік ресурстарды
шоғырландыруға және оларды елдің халық шауашылығына ұғымды бағыттауға
мүмкіндік береді.
Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді. Қазақстан
Республикасының "Валюталық реттеу туралы" заңында былай делінген:
"Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер кабинеті өз құзіреті
шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін
нормативті актілерді қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – Қазақстан Республикасының
валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады".
"Валюталық реттеу" түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару, ақпарат
жинау, валюталық заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған тұлғаларға
санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу функцияларын жүзеге
асырады.
Бұл принцип – ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы
резервтерді жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының
ықпалынан сенімді қорғау жолы.
Орталық банк елдегі ақша – несие саясатының жүргізілуіне толық жауап
береді. Өз кезегінде ақша – несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің
негізін құрайды. Сондықтан ақша – несие саясатын автономды түрде
жүргізбейінше, республикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз
қозғауға да болмайды.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет
игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады.
Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке
есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ – та заң жүзінде
бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз
саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша
айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті
емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек
Бундесбанк туралы заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын – Федералды
резервті жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін – сенаттың мақұлдауымен президент
тағайындайды және олардың қызметі келіспеушілік бойынша қызметіне босатылуы
мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің автономдылығының елеулі
дәрежесі – экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша –
несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің негізгі
жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік
қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Ұлттық банк
қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципиалдық мәні бар.
Президенттің " Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" заң күші бар
жарлығында былай деп жазылған: "Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие
саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының
кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді
несиелер береді;
б) осы шарттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық
ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты
өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қосымша несиелер береді".
Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да клиенттері тәрізді әрбір несие
бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының мерзімділігі және төлемдік
шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде қарыз алады.
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық мөлшерлемелері бар
тапсырылатын бағалы қағаздар шығарады. Оларды Ұлттық банктен өтеп алу
мерзімі алты айдан аспауы тиіс, бірақ бұл мерзімді Қазақстан Республикасы
Парламенті жыл аяғына дейін ұзартуы мүмкін.
АҚШ, Жапония, Англия, Канада және басқа елдерде іс жүзінде үкіметті
тікелей несиелендіру жоқ; Германия, Голландия, Францияда заңмен шектелген,
Австрияда үкіметтік несиеден заң алтын және конвертацияланатын валютамен
100% қамтамасыз етілуі талап етіледі.
Бөлімді қорытындылай келе, қазіргі тұрақтандырылған экономиканың
жетілдіруі үшін коммерциялық банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге
асырады. Еліміздің екінші деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие
қатынастарын ұйымдастыруымен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық
шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып
алу-сату, қаржылық операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда
делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
1.3 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
Бірінші тараудың бұл бөлімінде мамандандырылған несие мекемелері нарық
экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буыны болып
табылатындықтан, бұл мекемелерсіз экономиканың әртүрлі салаларында
және тұрғындарға көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас
еді. Сондықтан да маманданған несиелік мекемелердің түрлеріне тоқталып,
олардың қызметтеріннің ұйымдастырылуы қарастырылды.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан,
олар несиелік және есеп айырысу қызметтерін жүзеге асырумен
байланысты болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын
басшылыққа алады. Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы,
сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да операцияларға мамандана
отырып, тиісті ведомстволардың реттеу әрекеттеріне ұшырайды.
Тарихи маманданған несие-қаржы институттарының алғашқы мекемелері қарыз
капиталы нарығындағы кейбір сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында пайда
болды. Мысалы, бұрынғы КСРО-да 20-жылдарда коммерциялық банктер тұтыну
несиесін берумен шұғылданбағандықтан, сол кездерде тұтыну несиесін беретін
көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықтық экономикада кез
келген мемлекеттің несие жүйесінде нық орын алуда.
Маманданған несие-қаржы инстиуттары (немесе оларды парабанктік мекемелер
деп те атайды) не белгілі бір клиенттерге қызмет көрсетеді немесе бір-екі
қызмет түрін меңгереді. Ол мекемелер бір жағынан клиенттердің несие-есеп
операцияларын жүргізіп Орталық банктің талаптарын орындаса, екінші жағынан
қаржы, сақтандыру, инвестициялық және т.с. операциялар орындауымен сол
салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әртүрлі маманданған қаржы
институттарының жиынтығы: несие-жинақтау мекемелері, инвестициялық қорлар
немесе компаниялар, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары,
мекемелердегі өзара көмек кассалары, ломбардтар және т.б. Өркендеген
мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер коммерциялық
банктермен қаржы нарығында бәсекеге түсіп, халыққа, фирмалар мен
компанияларға сан алуан қызмет көрсетуде. Қазақстан экономикасының нарықтық
қатынастарға өту шағында бұл мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге
қызығушылық болуда.
Маманданған несие-қаржы институттары кейбір шаруашылық аясында кең түрде
қызмет керсетуде:
• халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
• ипотекалық несие беруде;
• тұтыну несиесін беруде;
• ауыл шаруашылық несиесін беруде;
• сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
• өнеркәсіп компанияларының бағалы қағаздарын орналастыру мен
капитал инвестициялауда.
Айта кететін жайт, революцияға дейінгі Ресейде, одан соң КСРО-да (оның
құрамындағы Қазақстанда) және жаңа экономикалық саясат (НЭП) пен кейін ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру (коллективтендіру) жылдарында несие
институттарының кейбіреулері, мысалы, несиелік серіктестіктер, өзара
несиелеу қоғамдары, несиелік одақтар және т.б. олардың түрлері болды.
Қазірде банктік емес мекемелерге кәсіпорындардағы өзара көмек кассаларын,
ломбардтарды, шаруа қожалықтары ассоциацияларында (одақ) құрылған есеп
айырысу қаржылық орталықтарын кіргізуге болады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік
мекемелерге ломбардтарды, несиелік серіктестіктерді , Қазпошта АҚ Пошта-
жинақтау жүйесін, жинақтаушы зейнетақы қорларын, сақтандыру компанияларын,
инвестициялық қорлар, Қазақстан инвестициялық қоры АҚ және одақтарды
жатқызады.
Ломбардтар – бұл жылжымайтын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа
мерзімге ссудалар беретін несиелік мекеме. ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29
тамыздағы № 314 "Ломбард туралы" ережесіне сәйкес, ломбард - банк болып
табылмайтын, Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде операциялар мен
қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлға.
Ондай операцияларға мыналар жатады:
• ломбардтық операциялар: тез іске асырылатын бағалы қағаздар мен
жылжымалы мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несие беруді
сипаттайды;
• бағалы металдардан (алтыннан, күмістен, платинадан, платина тобындағы
металдардан) жасалған монеталарды, сондай-ақ бағалы металдар және асыл
тастардан тұратын зергерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау,
есепке алу, сақтау және сату;
• сейфтік қызметтер: клиенттердің бағалы қағаздарын, құжаттарын,
құндылықтарын сақтауға байланысты, сол сияқты сейфтік жәшіктерді,
шкафтарды, бөлмелерді жалға беру қызметтерін көрсетеді;
• келісімшарт мерзімі ішінде жалған берілген мүлікке жалға берушінің
меншік құқығын сақтай отырып, ол мүлікті жалға беру;
• заң талаптарына сәйкес кепілге алынған мүлікті сату.
Ломбардтардың құрылтайшылары мен қатысушыларына жеке және заңды
тұлғалар жатады. Мемлекет өзінің өкілетті органдары арқылы оған құрылтайшы
болуы мүмкін. Ломбард кез келген ұйымдық құқықтық формада (ашық акционерлік
қоғамнан басқа) құрылып, өз қызметін жүзеге асырады.
Тарихта ломбардтар өсімқорлық несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде
пайда болған. Ломбардтардың мамандану саласы жылжитын мүлік, оның ішінде
бағалы металдар мен асыл тастарды (бағалы қағаздардан басқа)
кепілге алып, тұтыну несиесін беру болып табылады. Олардың ссудалары
негізінен қысқа мерзімге (30 күнге дейінгі мерзімге) кепілге салатын мүлік
құнының 50 – 80 % мөлшерінде беріледі. Кепілге алып ссуда берумен қатар,
олар клиенттердің құндылықтарын сақтау, сондай-ақ комиссиондық негізде
кепілге салынған мүліктерді сатумен айналысады.
Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі – мұнда несиелік
шарт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz