С.Мәуленов поэзиясындағы теңеулердің танымдық сипаты
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Тіл және әдебиет институты
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
С.Мәуленов поэзиясындағы теңеулердің танымдық сипаты
Мамандығы: 050117 – қазақ тілі мен әдебиеті, сырттай ҚТӘ-16 (жед.)
АВТОР:
_________
(тегі, аты, әкесінің аты)
(қолы, мерзімі)
ЖЕТЕКШІ:
__________
(тегі, аты, әкесінің аты)
(қолы, мерзімі)
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 С. МӘУЛЕНОВ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ТЕҢЕУЛЕРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1. Теңеу жасалымындағы халықтық
таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..5
1.2 Метафоралық, эпитеттік теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
1.3 Метонимиялық, синекдохалық теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ...24
1.4 Гиперболалық, литоталық теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..32
1.5 Градациялық теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Тіл – адамзаттың баға жетпес, асыл
құндылықтарының бірі. Тілдің ақиқат болмыс пен шындықты бейнелеп, ой-сананы
дамытудағы қызметі ерекше. Адам санасындағы сан қырлы сезім мен
тіршіліктегі бар құбылысты тек қана тіл арқылы, сөз арқылы жеткіземіз.
Ұлтымыздың бойындағы асыл қасиеттер, дініміз бен діліміздегі құндылықтар да
– осы тілден көрініс табады. Мәдени ұлттық танымның бар ерекшкліктері де
тек ұлт тілі деп танылады. Осы тұста тілдің мәдениетпен тығыз байланысты
екені айқындалады. Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен қоғамдық сана
қалыптастырған ұғымдарды бейнелейтін тіл – адамзат танымының феномені. Тіл
– тек қарым-қатынас құралы емес, адамзат дүниетанымы мен сананы
қалыптастырып, дамытуға қызмет ететін күрделі құрылым. Тіл ұлттық
мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана қоймайды, бүкіл мәдениет пен
танымның негізі саналады. Мәдениет тіл арқылы жүйеленіп, қалыптасып дамиды.
Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау сипатымене шектелмейді, адам
ойының, санасының жетілуі мен дамуына да ықпал етеді.
Жеке қаламгер тілін зерттеу, оның стилі мен сөз саптауындағы
шеберлігіне тоқталу – бүгінгі күнде жалғасын тауып келе жатқан мәселелердің
бірі. Қаламгер тілін лингвистикалық тұрғыдан зерттеу арқылы стилистиканың
көптеген мәселелерін шешуге мүмкіндік туса, екіншіден, оның шеберлігін,
көркем шығарманың тілдік-эстетикалық қуатын тануға жағдай жасалады.
Курстық жұмысымызда қазақ кеңес әдебиетінің ірге тасын қалаушылардың
бірі, поэзия әлемінде қайталанбас тұлға – Сырбай Мәуленов өлеңдерінің
тілін, әсіресе ақын тіліндегі теңеулерді тілдік-танымдық тұрғыдан зерттеу
болып отыр.
Суреткер тіліндегі теңеулер әлем оның поэтикалық тіл арқылы көрінетін
дүниетанымын көрсетеді. Теңеу – таным көзі. Салыстыру, ұқсату, теңеу арқылы
таным үрдісі арта түседі. Теңеу – адамның бейнелі ойлауының, әлемді
бейнелеу тануының және қоршаған дүниені көркем қабылдауының нәтижесінде
қалыптасады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленетін ақын Сырбай Мәуленов
өлеңдеріндегі теңеулерді тілдік, функционалды стильдік, ұлттық таным
тұрғыдан талдау болды. Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- теңеу жасалымындағы халықтық таным ерекшеліктеріне тоқталу;
- метафоралық, эпитеттік, метонимиялық және синекдохалық теңеулердің
бейнелі-бағалауыштық қызметін таныту;
- гиперболалық, литоталық, градациялық теңеулер қолданысының өзіндік
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Сырбай Мәуленов поэзиясындағы теңеулерді танымдық
тұрғыда зерттеуге ақынның әр жылдары жарық көрген жыр-жинақтары
пайдаланылды. Олар: Тартыс таңбасы, Қызыл арша, От пен су, Сен
екеуміз, Тау гүлдері, Жалын, Жаңбырсыз күз т.б.
Зерттеу әдістері. Ғылыми зерттеу барысында сипаттама әдісі,
стилистикалық-семантикалық талдау әдісімен қатар, баяндау әдісі
қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Тақырыпты зерттеуде
әдіснамалық негіз ретінде жалпы тіл біліміндегі ғылыми көзқарастар мен
теориялық қағидалар алынды. Атап айтқанда, А.Байтұрсынов, Р.Сыздық, З.
Қабдолов, З. Ахметов, Қ. Жұмалиев, Т. Қоңыров, М. Серғалиев, Ә. Қайдар, Б.
Шалабай, Н. Уәли, Г.Смағұлова, С.К.Сатенова, Г.Ә.Мұратова, В.В.Виноградов,
Л.И. Тимофеев және тағы басқа ғалымдардың құнды ғылыми пікірлері басшылыққа
алынды.
Зерттеудің практикалық мәні. Курстық жұмыстың практикалық құндылығы
жоғары оқу орындарында Әдебиет теориясы,
Әдебиеттануға кіріспе, Қазіргі қазақ әдебиеті және элективті пәндерінен
дәріс беруде пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Дүниетанымдық зерттеулердің нәтижесінде
ақын өлеңдеріндегі теңеулердің бейнелілік және көркемдік қасиетімен қоса
ұлттық тілдің танымдық ерекшелігі айқындалды.
- ұлттық бояуы барынша айқын метафоралық, эпитеттік және метонимиялық,
синекдохалық теңеулердің бейнелі-бағалауыштық, эмоциялық мән туғызу
қасиеттері айқындалды және гиперболалық және литоталық, градациялық
теңеулердің қызметі анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- С. Мәуленов поэзиясындағы теңеулер ұлттық, танымдық белгісімен,
бейнелілігімен, бағалауыш, экспрессивтік мәнімен құнды;
- этномаркерлік теңеулер ұлттық мәдени код дәрежесінде бағаланады;
- С.Мәуленов өлеңдеріндегі метафоралық, эпитеттік теңеулер,
метонимиялық және синекдохалық, гиперболалық, литоталық,
градациялық теңеулер автордың дүниетанымын, идеясын танытып,
дүниенің ассоциативтік бейнесін көрсетеді.
Курстық жұмысының құрылымы кіріспеден, бір тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиттер тізімінен тұрады.
1 С. МӘУЛЕНОВ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ТЕҢЕУЛЕРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1. Теңеу жасалымындағы халықтық таным
Адамзаттың өзін қоршаған шындықты, әлемдегі заттар мен құбылыстардың
қыр-сырын танып білуге деген құштарлығы шексіз. Қоршаған ортаны танып білу
адамның когнициялық қабілеті арқылы жүзеге асады. Ұлы Абай жетінші
қарасөзінде таным процесі туралы: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің
құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді,
қуат таппайды. Біреу білсем екен демелік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-
жылтыр еткен болас, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, даусына ұмтылып, онан
ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да
тұра жүгіріп, ол немене?, бұл немене? деп, ол неге үйтеді?, бұл неге
бүйтеді? деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық
көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен
деген [1, 166] – деп, танымның адам өміріндегі қаншалықты қызмет
атқаратынын жазады. Ең алдымен, таным барысында адам қоршаған ортаны
игереді, ғалам туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі. Таным – өте күрделі
үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі – түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы, сезім
тебіреністері, ішкі көкей көзі, (интуиция) – бәрі де өзара бір-бірімен
байланысты түрде қатысады. Әр адам айнала қоршаған заттар мен құбылыстарды
өз жасына, өмірден түйген тәжірибесіне, білімі мен кәсіби іс-әрекетіне
байланысты сана-сезіміндегі қалыптасқан ұғымдарды пайдаланып қабылдайды.
Таным процесі ең алдымен адам ойымен байланысты. Адамның танып-білгені адам
санасында қорытылып, тілде көрініс табады. Адамның танымдық әрекеті мен
тілдік қатысын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің маңызы ерекше. Бүгінгі
таңда бұл бағытта когнитивті лингвитсика ғылымы өз нәтижесін көрсетіп отыр.
Когнитивті лингвистиканың алғашқы идеялары В.фон Гумбольдт, Б. Уорф, Э.
Сепир еңбектерінен бастау алып, қазақ тіл білімінде Ж.А. Манкеева, Н. Уәли,
Қ. Жаманбаева, Э. Оразалиева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Қ. Жаманбаева тілдің таным құралы ретіндегі қызметі жайлы: Тіл мен таным
процестерінің ара қатысын көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне
сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның ара қатысы адам баласының
интеллектуалды өмірінде (оған тіл де кіреді) құндылықтар қаншалықты роль
атқаратынын белгілеп береді [2.3] деген тұжырым айтады. Ал Б. Сағындықұлы
Адамзат баласы қашан да өзін қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың
мәнін, сыр-сипатын жете білуге тырысқан. Бірте-бірте олардың даму
заңдылықтарын ашып, дүниетанымын кеңейткен [3. 5] – деп, тілдің адам
өміріндегі аса маңызды қызметі танып-білу арқылы дүниетанымын кеңейту
мәселесін сөз етеді. Когнитивтік тіл білімі когнитивизм ғылымымен тікелей
байланысты. Когнитивизм – бұл адамның зердесін, ойлау қабілеті мен
ментальды әрекеттері және оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт. Адамның
білімі мен танымы туралы, дүниені қабылдау және ұғыну механизмі туралы
ғылым. Сонымен, қоршаған ортаны танып білу адамның когнициялық қабілеті
арқылы жүзеге асады. Адам санасындағы, ми қатпарларындағы ақпараттар
когнитивтік құрылымдар арқылы сыртқа шығып, жарық көреді және танымдық
жүйеде адамның білім қоры мен тәжірибесі маңызды орынға ие. Таным жеке бір
адамға тән, белгілі бір ұлтқа және жалпыадамзатқа тән болады. Ғалым
Б.Қалиев: Сөз мағынасын таным қағидасымен (теориясымен) тікелей
байланысты. Адам затты, құбылысты қаншалықты жақсы таныса, сол затты,
құбылысты белгілейтін сөздердің мағыналарын соншалықты анық, айқын біледі,
- деп сөз мағынасын таныммен байланыстырып қарайды [4.135]. Дүние қаншама
шексіз болса, ақиқат дүниені танып білуде адам танымының да шегі жоқ.
Әлемнің, заман құбылысының біз білмеген, әлі де жете алмаған аясы кең.
Ақиқат шындықты танып білуде әр ұлттың ғасырлар бойы жинаған білім-қоры,
дүниетанымы, парасат-пайымы ескеріледі. Танып білудің ең қарапайым формасы
ұқсату, балау, салыстыру, теңеу нәтижесінде жүзеге асады. Бұл процесте
түрлі сипаттағы заттар мен құбылыстардың ұқсастығы мен үйлестігі белгілініп
салыстырылады. Салыстыру тек бір-біріне ұқсас болып келетін заттар мен
құбылыстар арасында ғана емес, бір-біріне мүлдем ұқсас емес заттар мен
құбылыстардың нәтижесінде де жүзеге асуы мүмкін. Ал профессор Т.Қоңыров
... теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған,
дүниетанымның ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі [5. 3]
– деп ой тұжырымдайды. Теңеуде адам қоршаған ортаны субъективті бейнелеп
көрсете алады. Теңеу ең алдымен адам санасымен, ассоциялық ойлау
нәтижесімен тығыз байланысты.
Ассоциация – дүниенені тануда адам санасындағы алғаш пайда болатын
ментальді сигналдар, ілім алудың бір тәсілі. Ассоциация арқылы тану-
бұрынғы тәжірибелер мен жаңадан қабылданған түсініктер арасындағы байланыс.
Ассоциациялық ойлау нәтижесінде зат пен құбылыстың әртүрлі белгілері
анықталады және теңеліп отырған зат пен құбылысқа осы әртүрлі белгілердің
біреуі негіз болады. Үлкен анықтамалықта Сравнение, акт мышления, прием
мыслительной деятельности, посредством которого классифицируется,
упорядочивается и оцнеивается содержание бытия и познания [6. 359] – деген
тұжырымнан теңеу қызметінің әмбебаптығын байқауымызға болады. Әсіресе,
теңеу адамның ойлау қызметімен тығыз байланысты. Теңеуді философия таным
құралы ретінде, ал әдебиеттану ғылымы көркемдеу-бейнелеуші құрал есесбінде,
ал тіл білімі лингвистикалық категория ретінде қарастырады. Логикалық және
тілдік теңеудің органикалық тұтастығы тіл мен ойлаудың диалектикалық
бірлігін көрсетеді. Теңеліп отырған зат пен құбылыс адам санасында ойлау
нәтижесінде белігілі бір атауға ие болып теңеуге айналады. Ойлау барлық
халыққа, адамзатқа тән қасиет. Ойлау нәтижесінде жарық көрген тілдік
бірліктер әр ұлттың ерекшелігіне қарай әртүрлі болып қалыптасады. Тілмен
бірге пайда болған адамның ойлау қабілеті – субъектінің сөзбен жасалған
танымдық әрекеті. Біз білмеген заттар мен құбылыстардың айрықша, ерекше
қасиеттері мен белгілері таным процесінің арқасында нақтылана түседі.
Сондықтан теңеулерді танымдық мәні зор ұғымдар қатарына жатқызуға болады.
Жалпы адам таным үдерісі арқылы қоршаған ортаны қабылдайды және оны тіл
арқылы сыртқа шығарады. Қазақ тіл білімінде теңеу туралы ең алғаш теориялық
тұжырым жасаған, тұңғыш әдебиет теориясын жазған ғалым Ахмет Байтұрсынұлы
[7. 354-355], ал Қ.Жұмалиев те өз еңбегінде тенеуге анықтама беріп, оның
жасалу жолдарына тоқталады [8. 102-110]. Академик З.Қабдолов [9. 212]
теңеудің көріктеу құралы ретіндегі қызметіне көңіл бөлген. Ал теңеудің
стильдік мәні жөнінде құнды пікір айтқан академик З.Ахметов[10. 18]. Ал
қазақ теңеулерін топтастырып, олардың кұрылымы мен құрамына талдау жасап,
стильдік ерекшелігін ашып, тілдік және поэтикалық табиғатына зерттеу
жүргізген профессор Т.Қоңыров теңеуге былай деп анықтама береді: "...теңеу
дегеніміз - ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа
салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-
экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық
қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы"[5. 7]. Ғалым өз
зерттеулерінде теңеудің семантикалық құрылымын аныктаудың маңызы зор
екеніне баса назар аударады. Т.Қоңыров та теңеу құрылымын үш мүшелі деп
есептейді. Олар: 1) теңеудің сипатталушы мүшесі немесе теңеудің предметі,
2) теңеудің сипаттаушы мүшесі немесе теңеудің образы, 3) предмет пен
образға ортақ қасиет немесе теңеудің белгісі [5. 8].
Академик Қ.Жұмалиев теңеулердің жасалуының үш түрін атап көрсетсе,
профессор Т.Қоңыров қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының 10 түрлі тәсілін
атап көрсетеді [5. 11].
Қазақ ССР энциклопедиясында теңеулердің жасалуын; морфологиялық,
лексикалық-морфологиялық, лексикалық-синтаксистік және
фразеологиялық-
синтаксистік деп төрт топқа бөлсе [11. 570], Қ.Т.Маликов "Қ.Бекхожин
поэзиясындағы теңеу мен эпитеттің қолданыс ерекшеліктері" деген зерттеу
еңбегінде теңеулердің жасалу жолын; синтетикалық, аналитикалық,
синтаксистік және аралас тәсіл деп 4 топқа бөліп қарастырады және
фразеологиялық-синтаксистік тәсіл бойынша жасалған түрақты теңеулердің
жасалу жолын теңеу жасаудың негізгі тәсілдерінен бөліп алудың қажеттілігі
жоқ екенін ескертеді [12. 8].
Суреткер шығармаларына ерекше көрік беріп тұратын теңеу түрлері ақын-
жазушылар шығармаларында молынан кездеседі. Әрине, теңеудің сапасы, оның
көркемдік қуаты ақын, жыраудың дүние танымына, өмір тәжірибесіне, тіршілік
еткен ортасына, айтпақ ойына - авторлық идеясына байланысты болады.
Көркем шығарманың өзіндік ерекшелігі - оның бейнелі әсерлілігінде. Ол адам
қиялынан туындап, бүкіл таным ассоциациялары мен фантазияларын қозғайтын,
дүниені бейнелі көзқараста тануға ықпал ететін, адамның ойлау механизміне
күш салатын филологиялық, психологиялық қүбылыс ретінде суреттеледі. Ақиқат
дүниені бейнелеп танып білуде теңеулердің қолданылатыны сөзсіз. Теңеу -
күнделікті ауызекі сөйлеу барысында және көркем шығармаларда молынан
қолданылатын тәсіл. Теңеуді қажет жерінде дәл қолдану, тың жаңа теңеулер
жасау - кімнен болса да нағыз шеберлікті талап етеді. Өз орнында тұрған
ұтымды теңеуден дүниенің тілдік бейнесін ғана емес, ақиқат дүние туралы
хабар да аламыз. Теңеулердің көркем шығарманың эстетикалық қырын
айқындаудағы қызметі де ерекше деуге болады. Теңеуді тиімді пайдалана
отырып, ақын-жазушылар өз шығармасының көркемдік дәрежесін биікке көтереді,
ақиқат болмысты толығырақ танып білуге мүмкіндік береді және теңеуге тілдік
тұрғыдан талдау жасау арқылы әр ақынның өзіндік қолтаңбасын, дүниетанымын
байқауға болады. "Қазақ халқының тілі - әрі бай, әрі көркем тіл. Сан алуан
көрікті де қанатты сөздер, шешендік сөздер мен нақыл сөздер халық тілінде.
Көркемдеп бейнелеуші, өрнектеп мәнерлеуші тәсілдер де сонда" [13. 60] - деп
академик М.С.Серғалиев айтқандай, С.Мәуленов өлеңдерінде көріктеуіш амал-
тәсілдердің қай-қайсысы болса да көптеп кездеседі. Әсіресе Сырбай Мәуленов
өлеңдерінде кездесетін теңеулер ақын ойына айтулы ажар, әдемі әсер беріп,
таным-түсінікті тереңдетіп тұрғаны байқалады.
Профессор Т.Қоңыров теңеудің танымдық мәні туралы "...теңеулік таным
жалпы танымдай емес. Бүл дүниеге көркемдік көзбен қарайды. Ол заттар мен
қүбылыстарды өрнектеп, әшекейлеп, бояп, әсерлеп, сезімге бөлеп көрсетеді.
Бір зат пен екінші бір зат салыстырылғанда, оның шын болмысымен қатар
көркемдік тұрғыдан болуға тиісті "қасиеттері" де еске алынады. Яки көркем
теңеулерде бір-біріне ұқсатылатын заттар мен құбылыстардың негізгі
қасиеттерімен қатар олардың қосымша қасиеттері де салыстырылады. Мінеки осы
қосымша белгілер көркемдік танымның құнын арттыра түседі" [5. 57] - дейді.
Әр ұлттың тілі мен дініндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден көрінеді.
Теңеулердің ұлттық таным көрсеткіші бола алатындығы турасында
В.В.Виноградов та сөз еткен болатын. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздерді
қолдануы заңды да. Себебі, тіл иесінің ой-өрісі мен концептуалды әлеміне
байланысты әр тіл дүние-ғаламның үзіктерін өзінше жеткізіп, бейнелеп
суреттейді және ол өз тіліндегі ғалам бейнесіне сай болады. С.Мәуленов
өлеңдерінде ұлттық ерекшелікті өрнектейтін атауларды, ел арасына кеңінен
тараған поэтикалық тіркестерді, теңеулерді шебер пайдаланады. Жалпы қай
ұлттың тілінде болмасын қолданылып жүрген атаулар мен сөз оралымдарының
пайда болуының негізінде әр ұлттың өзіне тән ұлттық ерекшелігі болатыны
белгілі. Әр ұлт өз тілінде дүние, әлем туралы түсініктерін түрлі тілдік
фактілер арқылы кесіп-пішеді, қоршаған әлемнің тілдік әлемі, негізінен
алғанда адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас
болып келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын
жасайтын лексемалардың толығуына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай
алғандағы атаулары тілдің негізін құраса, ондағы құбылыстардың тілдегі
бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып білуге болады. Дүниенің ұлттық
бейнесінің әр этноста әр түрлі болуы, сол этностың тәжірибесімен, білімімен
байланысты, себебі тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқы дүниемен
тікелей байланысында емес, адамның өмірінен көрген білгені, көңілге түйгені
білімнің негізі болып табылады. Әр ұлттың, әр халықтың өмірлік тәжірибесі
әр түрлі болғандықтан, дүниенің тілдік бейнесі де, сол қоғамда өмір сүрген
адамдардың тәжірибесі де әр түрлі болмақ, сондықтан тілдік тұлға ретінде
олардың когнитивтік санасындағы дүниенің тілдік бейнесінде айырма болады.
Сөздің артында ақиқаттың, шындықтың үзігі тұрады, оның тілдік бейнесі әр
халықта әр түрлі болмақ. Дүниенің жалпыға бірдей болуы, ұқсас заттардың
болуы олардың санада бейнеленуінің ұқсас болуын қамтамасыз етеді, алайда
адамзатқа ортақ нәрсенің негізінде ұлттық ерекшеліктер жасалады. Этносты
ұлттық тіл арқылы таныту - тіл білімінің бір саласы этнолингвистиканың
үлесіне тиеді. Әр халықтың этномәдени тұрмысын үлт тілінің жетегінде,
әлемдік мәдениет ауқымында сөз ету мәселесі тіл ғылымында соңғы жылдары
сәтті іске асуда.
Қазақ халқының ұлттық өмірі, оның бүгіні мен өткені, танымы мен діні,
флора-фаунасы, мінезі мен психологиясы оның тілінде, әсіресе тұрақты сөз
тіркестерінде, ауыз әдебиеті мұраларында, ән-күй өнерінде жэне т.б.
халықтың білім жүйесінен, әдеби-жазба, этика-эстетикалық және халықтық
педагогика дәстүрлерінде қалыптасқан тілдік құралдар арқылы тануға болады.
Жалпы лингвистика ғылымында ұлттық мәдениет пен ұлттық тілді байланыста
қарастыру туралы пікірлер кездеседі. Тілдегі бірліктер халықтың тұрмыс-
тіршілігінен, дүниетанымынан, әдет-ғұрпы мен мәдениетінен, психологиясынан
мол ақпарат береді. Бұл жөнінде А.Вежбицкая: "...каждый язык национально
специфичен. При этом в языке отражаются не только особенности природных
условий и культуры, но и своеобразие национального характера его
носителей"[14. 21] деген пікір айтады. Әр халық тілінде сол халықтың тұрмыс-
тіршілігінде ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениет ізі көрініс табады.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танып білудің негізі болып отыр.
Лингвомәдениеттану ғылымы ұлттық тілді танудың негізі екені Г.Смағұлова,
А.Алдашева, Р.Авакова еңбектерінде қарастырылған. Тіліміздегі теңеулер
халықтың тұрмыс-тіршілігі, оның ойлау және танымдық қабілеті жөнінде бай
мәлімет береді. Ендеше, тілімізде қолданылып жүрген теңеулердің де ұлттық
болмысымызды бейнелейтініне еш күмән жоқ.
С.Мәуленов өлеңдерінен қазақ ұғымына жақын ұлттық өрнекпен өрілген
теңеулерді өте көп кездестіруге болады. Әсіресе төрт түлік малға
байланысты, көрініс тапқан теңеулер ақын өлеңдерінде өте көп кездеседі.
Мысалы,
Арада жылдар салып Сырға бардым,
Сан тарау көрдім сұлу жылғаларын.
Қыдырып құмдарында құлыншақтай
Жаңғыртып кеттім кезіп ну орманын.
("Арада жылдар салып Сырға бардым", 106-б.).
Теңеуге образ ретінде қолданылған құлыншақ сөзі - ат мініп күн кешкен
қазақ халқына барынша жақын, әрі таныс сөз. Ақынның жастық шағының Сырда
өскенін ескерсек, ақын өлеңдерінен ақынның өз бейнесін ашық көреміз. Өлеңде
құлыншақтай теңеуімен ақынның қызығы мол балалық шақты еске түсіріп, туған
жерге құлыншақтай еркелеуі суреттелген. Ақын өлеңдерінде жылқы малына
қатысты туған теңеулер өте жиі қолданысқа түскен. Қазақ үшін жылқы малы -
қазақтың ен даласының кеңдігін танытқан аса киелі, қасиетті жануар. Әсіресе
халқымыздың бүкіл тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, өнер-білімі,
бар салтанаты, мәдениеті жылқы түлігімен байланысып жатады. Халқымыз үшін
жылқы мәңгілік қозғалыс, өмір сүріп тіршілік ету. Талай аңыздарға арқау,
ертегілерге үзілмес желі болған, күні бүгінге дейін де ақын-жазушылардың
шығармаларында төрт түліктің ішінде, әсіресе жылқы малының жыр көзіне
айналып отыруы - қазақ халқының осы түлікке деген аса зор құрметінің
белгісі болса керек. Сондықтан ақын қолданған теңеулерден тектіліктің
нышаны болып саналатын жылқы малын түрлі зат пен құбылысқа салыстыра
бейнелеген суреттерді көреміз.
Жұлдызды қойдай қоралап,
Жылқыдай бұлтты үйірлеп.
Сапырып саумал сәуледен
Сабадай шың түр иіндеп.
("Жұлдызды қойдай", 103-б.)
Ақын кешкі табиғаттың әсем бір көрінісін беруде жұлдызды қойдай
қоралап, жылқыдай бұлтты үйіріп деген теңеулік құрылымға салып суреттейді.
Бәрі де танымымызға барынша жақын теңеулер. Әсіресе қазақ халқы төрт түлік
малды байлық пен берекенің басы санаған. Оларды өлеңдері мен жырларына
негіз етіп алған. Қазақтың төрт түлік малына байланысты дүниетанымдық
сипаты бар ғалам бейнесін суреттейтін түсінік кодтарды Ж.Қ.Қаракузова мен
М.Ш.Хасанова былай деп түсіндіреді: "Қазақ әлеуметтік дәреженің толықтығын,
бүтіндігін көрсету үшін төрт түлік малды атайды: жылқы, түйе, қой, сиыр.
Олар дүниенің төрт бүрышын, төрт стихияны, төрт бағытты, адамның төрт түрлі
мінезін білдіреді. Осылардан басқа әр жануардың жалпы өзіндік мінезі,
басқалардан өзгешілік нышаны бар: жылқы - жоғарғы элем, қой - материалдық
әлем, яғни жер, сиыр - о дүние, өлілер әлемін білдіреді. Ал түйе - бұлардың
барлығын жинақтап байланыстырып тұрған төртінші бірлік - ғарыштың символы.
Қазақтар үшін жылқы - жоғарғы әлемнің, даналық әлемнің, ата-бабалар
әлемінің символы. Әсіресе, ол - салт-дәстүрде айқын көрініс табады: дүниеге
келу, жерлеу, үйлену салттарында жылқы малы - жоғарғы әлем, интеллект
белгісі. Сондықтан барлық батырлар жырларында жылқы ақылшы, көмекші ретінде
көрсетіледі. Жылқы ата-бабалар символы, олар батырдың жердегі және ғарыштық
істеріне көмектеседі, қорғайды" [15. 32]. Ауыз әдебиетінің бай дәстүріне
сүйенген қазақ ақындары шығармашылығын елекке салғанда да тұлпарға
байланысты алынған теңеу, баламалардың да өзіндік даму өрісі бар екенін
бағымдаймыз. Ақындар не өзін, не қастерлеген адамын тұлпарға, сұңқар,
қыранға т.б. теңеп келгені мәлім. Біздің қоспағымыз: әр ақын тек тұлпарға
балаумен шектелмей, оның бір ерекшелігін қоса ашуға да
көңіл бөлген. С.Мәуленов өлеңдерінде де жылқыға байланысты теңеулерді
беруде өзіндік даму өрісі байқалады.
Жалаң аяқ жарыстарда,
Алып ұштым алға тынбай.
Сыр бермедім шабыстарда,
Шаң боратқан бәйге атындай.
("Кеттім қалай алғаш түрып", 64-б.)
Ақын балалық шақтың әсем бір көрінісін беріп, жүйріктікті аңғартуда
тағы да бәйге атын теңеу образы ретінде қолданады. Бәйгеге тек қана әбден
бабы жеткен тұлпарлар ғана қатысатынын ескерсек, өлең жолдарынан ақынның
сөз таңдаудағы талғампаздығын да көреміз. Бәйге атының теңеу
образы қызметінде қолданылуы ақын қолданған теңеудің қасиетін арттыра
түскен.
Жанардан құйылғанда жаңбыр жасы,
Маржандай жылтылдайды шалғын басы.
Еркіндік бейнесіндей жылқы малы,
Даланың ерте күннен тағдырласы.
("Жанардан құйылғанда жаңбыр жасы", 322-б.)
Қазақтың Құланғайыр даласындағы жылқы малының - еркіндік бейнесінде
суреттелуінде де ақынның жылқы малы туралы таным-түсінігі жатыр. Жылқыға
катысты теңеулерді беруде ақынның өзіне ғана тән ерекшелігі байқалады.
Көбіне ақын-жазушылардың шығармасында не өзін, не қастерлейтін адамын
тұлпарға теңеу жағы басым болып жатса, С.Мәуленов өлеңдерінде табиғаттың
әсем бір көрінісін тұлпарға немесе атқа, арғымаққа да теңеу жағын көбірек
кездестіруге болады.
1. Құяды жасты талай
Қоректік азық беріп.
Шабады қас тұлпардай
Бауырын жазып, керіп.
"Өзендер ағады" 352.
2. Аппақ жон, шоқ-шоқ қайыңдар,
Ерттеулі ақ боз аттардай,
Боз көделі адырлар
Боз сақалды қарттардай.
("Аппақ жон, шоқ-шоқ қайыңдар", 84-б.)
3. Таңда алтайы түлкідей қызыл түспен,
Алып таулар алда түр тізіліскен.
Кейбіреуі теңіздің ортасында
Арғымақтай толқынды жүзіп ішкен.
("Таңда", 38-б.)
Өлеңде өзен ағысының жылдамдығы қас тұлпардың шабысының жылдамдығына
теңеліп, көз алдымызға жылдам аққан өзен ағысы мен қас тұлпардың шабысы
қатар келгендей болады. Ал келесі теңеулік құрылымда ақ қайың ерттеулі ақ
боз атқа теңелсе, үшінші мысалда теңіздің ортасында орналасқан алып таулар
арғымаққа теңелген. Арғымақ - қазақтың асыл тұқымды жылқыларының бірі.
Арғымақ өзінің жүйріктігімен, алысқа шабар ұшқырлығымен ерекшеленеді.
Арғымақтың дене бітімі сұлу, белі ұшқыр тазының беліндей иілген, тік
мойынды, басы кішкене келген, ал аяқтары ұзын, жіңішке, тұяқтары -
кішкентай, құйрық жалы қысқа, жүні тықыр болып келеді. Өлең жолдарындағы
арғымақтай теңеуі осы мағынасында қолданылып әдемілікті, биіктікті,
сұлулықты бейнелеп тұр. Бағалы асыл жылқы тұқымы болғандықтан арғымақты
бұрынғы уақытта хандар мен билер, батырлар ғана мінетін болған.
1. Сарқып алып аз күнде сабырымды,
Алыс қалып білдірдің қадіріңді.
Самал желдей сағындым әр үніңді,
Маңмаңкердей сағындым адымыңды.
("Сарқып алып аз күнде сабырымды", 43-б.)
2. Ереймен тауда сұп-сұрғылт болып жүзді күн,
Құлагердей құла бұлтты күз бүгін.
Жаз кетіп енді, әкеткен жасыл шалғынын,
Ұйқылы күзде келеді күздей қалқығым.
(Ерейменнен ескен жел, 18-б.)
Маңмаңкерді, Ақан Құлагерін білмейтін бірде-бір қазақ жоқ шығар. Ақын
өлеңдерінде осы тұлпар аттары теңеу образы қызметін атқарумен қатар,
ұлттанымдық мәнге ие болып тұр. Сонымен, төрт түлік малға қатысты теңеулер
этностың дүниетанымын, мәдениеті мен өмірін көрсететін —. лингвомэдени
құрал болып есептеледі және оларды халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі
лексемалармен байланыста қарастыру арқылы халықтың танымдық болмысын аша
түсеміз.
1. Боп-боз таулар айнала
Түйелердей тіркелген.
Бұлдырайды сай-сала,
Бұрқасынды бүркенген.
("Жаяу борасын үрледі", 62-б.)
2. Жүгірдік боз жусанды даланы аңсап,
Аунадық қара нардай қара адырда.
Қосылып қос аққуға қараған шақ
Қалыпты сурет боп жанарымда.
("Алуаш, көрмегелі көп жыл өтті", 257-б.)
3. Көп ішінен көрінбейсің неге сен,
Қайран менің шаруа қолды жеңешем?
Күлуші едің кірбіңі жоқ көңілмен,
Қажымайтын қара нарга теңесем.
(Көрінбейсің неге сен?, 129-б.)
Өлеңде ежелден қазақтардың көш көлігі атанған түйе малы теңеу образы
қызметін атқаруға негіз болған. Ақын бірде түйе малының керемет кербездігі
мен сырбаздыгын әсем таумен салыстырса, бірде балалық шақтың әсем көрінісін
ұлттық өрнегі басым қара нар теңеуімен бейнелейді. Ал соңғы мысалда тыным
таппай өз шаруасымен жүретін, қажуды білмейтін, ауыр жүкті ерлерден кем
қайыспай көтере білген қасиетті жеңешесі нарға теңелген.
1. Толқынды қойдай қайырып,
Темірдің тілін оқысақ.
Тастардан торқа айырып,
Талдардан жібек тоқысақ.
(Жеркүні, 21-б.)
2. Қора-қора қойлардай,
Жусап алып, бұлт көшіп,
Көлге енді бет қойғандай,
Ұбақ-шұбақ тіркесіп.
("Нөсерменен шайылды", 50-б.)
Толқынды қойдай қайыру және бұлттың қора-қора қойлардай жусап алып
көшуі — қазақ өміріне жақын үлттық өрнекті сәтті пайдалану жемісі.
С.Мәуленов өлеңдерінде төрт түлік малдан басқа да қазақ танымына жақын
аң және жан-жануарлар әлемі теңеу образын жасауға негіз болған. Аңшылық
қазақ өмірінде ертеден келе жатқан кәсіптің бір түрі ретінде танылумен
қатар, ол ауыз әдебиетінде күрделі тақырып болып та енді. Бұл жөнінде халық
әдебиеті әдемі әңгіме-жыр, ертегілер шығарумен бірге, сол аңшылықты
елестететіндей әдемі теңеу, образды сөздер, эпитет метафоралар жасады.
Халық әдебиеті жағымды батырлар образын жасағанда, олардың мықты, күшті
екендігін, сырт келбетін айтқанда "арыстандай", "жолбарыстай" немесе
"арыстандай айбатты", "жолбарыстай жүректі" деп отырады. Бертін келе,
ақындар айтысында, айтысқа түскен әрбір ақын өзін алғыр қыран қүсқа, ақиық
бүркітке теңейді. Мұның бәрі ауыз әдебиетінде образ жасау, жақсы теңеу
табу, салыстыру жасау үшін қолданылған. Мысалы,
1. Ай туды таудың аппақ қалпағындай,
Құс жолы көктің тартқан арқанындай.
Жағада жапырласқан бозша тастар
Арқаның жусап жатқан арқарындай.
(Көрініс, 334-б.)
2. Кез еді ол жас киіктей жалтаңдаған,
Кез еді, ол жар таңдаған, ән таңдаған.
Кездессе көздеріміз жасаурады,
Жұлдыздай бір-біріне жаутаңдаған.
(Айтылмаған сыр, 290-б.)
3. Күн сияқты бір салқындап, бір ысып,
Еліктердей бұлақтардан су ішіп,
Жасырынбай тау, ормандар тәрізді,
Табиғатпен жатамын бір туысып.
(Күн сияқты бір салқындап, бір
ысып, 213-б.)
Өлең жолдарында теңеу образы қызметін атқарып түрған арқар, киік, елік,
марал - бәрі де қазақ таныма жақын атаулар. Қазақ таным-түсінігінде төрт
түлік мал мен кейбір аң-құстардың және жануарлардың киелі екені ертеден
белгілі. Киелі жануарлар туралы әртүрлі ырымдар мен наным-сенімдердің күні
бүгінге дейін сақталғанын білеміз. Мысалы, қазақ танымында - марал киелі
жануар, әрі сұлулықтың символы.
Айнала тастар бұғып аңдығандай,
Жел ессе, елегзиді жаны қалмай.
Көркем кыз көршімізде келеді өсіп.
Жан-жаққа қарап осы кер маралдай.
(Айнала тастар бұғып аңдығандай, 55-б.)
Ақын өлеңдерінде өзін және сомдап отырған бейнелерін аспан перзенті
-құс атауларына балап көркем суреттеу кеңінен орын алған. Әсіресе қазақтың
таным түсінігіне барынша жақын белгілі бір құстар әлемі теңеу образын
жасауға негіз болған және олардың саны мол. Олардың кейбіреуінің киелілігі
жайлы ауыз әдебиеті мен күні бүгінгі ақын-жазушылардың шығармаларында да
айтылған. Әсіресе аңшылықпен айналысып, саятшылық құрған қазақ халқының
өмірінде қыран құстардың орны ерекше болған. Ертедегі адамдардың
дүниетанымында құс-жоғарғы әлемнің бейнесі, аспан тәңірімен тілдесіп
тұратын, көк пен жерді байланыстыратын күш ретінде қаралған. Сондықтан
ертедегі адамдар оны өзіне тотем санап табынған. Мәселен, қазақ қыздарының,
сал-серілерінің тақиясына тағылатын үкі қауырсыны, көктің, яғни үстіңгі
әлемнің көрінісінің белгісі. Жалпы құс қауырсындарын төбеге қадау арқылы
ертедегі адамдар аспан әлемін шартты түрде кескіндеген, өзінің көкке, тотем
санаған объектісіне деген құрметін білдірген. Құс - жоғарғы әлем символы,
ол әрқашан қуаныш, жақсылық, байлық ұғымында түсінілетіні белгілі. Халық
түсінігінде "бақыт" үғымы қүспен ассоцацияланатыны да белгілі. Жалпы құспен
қатысты теңеулерде мифтік мазмұн басым болып келеді және олар туралы таным-
түсінік тілімізде молынан сақталған. Бұл жөнінде Б.Ақбердиева:"...әлемдік
мифологиялық жүйелердің қаймағы бұзылмай сақталып қалған жалғыз көз
-қазақтың үлттық тілі мен мәдениеті. Біздің тіліміздегі кез-келген сөз -
символ. Өйткені оның астарында мифтік мазмұн жатыр" [16. 30] - деп ой
тұжырымдайды.
Жыр домбыра келтіре алмай бұрауын,
Ыза болып столымнан тұрамын.
Аққуымдай ақындықтан айрылып,
Түні бойы кірпік ілмей шығамын.
(Жыр жазар алдында, 272-б.)
Өлең жолындағы жанкештілік және оған өзін арнауы өлеңде аққуымдай
ақындықтай айырылып деген жолдармен берілген. Теңеулік құрылымда қазақ
этносының мифтік-таным түсінігі жатыр. Мифологиялық таным-
түсінік бойынша аққу ерекше қасиеті бар киелі құс. Аққу - құс
патшасы, оны халқымыз ежелден киелі санап ауламаған және атпаған. Аққу
жұбымен ғана өмір сүре алады. Аққудың сыңарынан айырылуында ырым бойынша
жамандықтың белгісі жатыр. Бір сыңарынан айырылуы, оның да жуық арада мерт
болатынынан хабар береді. Ал ақынның аққуымдай ақындықтан айрылып деуінде
осы таным-түсінік негізге алынған. Ақын жаны - өлеңмен егіз, шабыт келіп
өлең тумаса, ақынның да аққудай сыңарынан айырылып, мерт болары теңеумен
өте әсерлі етіп берілген. Ақын өлеңдерінде аққудың әсем қимылы, сұлу
бейнесі сұлулыққа негіз болып, теңеу образы қызметін атқарған. Жалпы
тіліміздегі аққуды сұлулық символы ретінде бағалап, сұлулар сынының аққу
бейнесімен берілуі ауыз әдебиетінен басталып, күні бүгінге дейін ақын-
жазушылардың шығармаларында өз жалғасын тауып отыр.
1. Қанатымен су бетін сызып түнық,
Тұңғиықты аяған үзіп түрып,
Сен аққуга үқсадың мойны сүңғақ,
Тарттың мені алыстан қызықтырып.
("Қанатымен су бетін сызып тұнық", 34-б.)
2. Көзден ұшты кешегі,
Аққу-сынды айқай жаз.
Донда толқын көшеді,
Сол толқынға айтам наз.
("Он сегізде әскермін", 18-б.)
Ақын жыл мезгілінің ең бір әдемі кезеңі жазды аққуға теңей отырып,
сол жаздың өтуімен өзінің көңіл-күйін білдіріп түр. Аз сөзге көп мағына
сыйғыза отырып, он сегізде әскерге алынғанын, елімен, балалықпен
қоштасқанын өте әсерлі етіп жеткізген.
Асқақты көңілім басылмай,
Өтеді шалқып уақытым,
Қанатын қагып лашындай,
Қасымда жүр бақытым.
(Жыр жолы, 117-б.)
Ақынның қанатын қагып лашындай, қасында жүрген бақыты - жыр жолы,
өлеңі. Ақын үшін жырдан артық бақыт жоқ. Лашынды бақытына теңеп
суреттеуінде көне түркілердегі лашын құсты киелі деп санаудағы таным-
түсінік жатыр.
1. Ақ үкідей қарайды алыстан күн,
Шаң боратып біздермен жарысқан құм,
Көрінеді түлғасы жота үстінде
Шөгіп жатқан айбарлы арыстанның.
("Ақ үкідей қарайды алыстан күн", 68-б.)
2. Жарқ етіп жүздерінен жаз нышаны,
Әлемнің әнге басты жастық шағы.
Көгіме көгершіндей көтерілді,
Жастық шақ - жақсы тілек, дос құшағы.
(Фестиваль туралы өлеңдер, 259-б.)
3. Көтеріңдер өмір отын,
Ең бір биікке бір де іркілмей.
Көтеріңдер, - дейді, ақын,
Бостандықтың бүркітіндей.
(Назым Хикметтің сөзі, 146-б.).
Жалпы халқымыз құсты - еркіндіктің, азаттықтың символы ретінде
қолданады. Ақын өлеңдерінде де құстар - еркіндіктің, азаттықтың символы
ретінде алынған. Теңеу образы қызметін атқарып тұрған үкі, аққу, лашын,
көгершін, бүркіт - зооморфизмдері қазақ танымына өте жақын құстар.
С.Мәуленов тілінде кездесетін теңеу образы қызметін атқарған құс атаулары
әсіресе, адам бойындағы әртүрлі қасиеттерді бейнелеп, адам басынан кешкен
жағдайларды, көңіл-күйін таныту қызметін атқарып тұрғанын байқауға болады.
Сонымен, әлемнің тілдік бейнесін көрсетуде ұлттық өмірдің көрсеткіші болып
табылатын теңеулердің қызметі ерекше болса, ал оны ұлттық, танымдық
тұрғыдан талдау арқылы ұлттың бар болмысы мен дүниетанымы жөнінен толық
хабар алуға болады. С.Мәуленов өлеңдерінде ақиқат дүниенің тілдік бейнесін
көрсететін, ұлттық ерекшелігімізді танытатын теңеулер молынан кездеседі
және оларды былай деп топтастыруға болады:
- төрт түлік малға қатысты туған теңеулер;
- жануарлар әлеміне байланысты қолданылған теңеулер;
- құстар әлеміне байланысты туған теңеулер.
Сонымен бірге, ұлттық өрнекке негізделген теңеулер, ақынның қазақ
ұғымына жақын баламаларды шебер пайдалану нәтижесі деуге болады.
2. Метафоралық және эпитеттік теңеулер
Жалпы әлем тіл білімі метафора мәселесін зерттеуде көптеген
жетістіктерге жетіп отыр. Мұның өзі метафораның сан қырлы, қызық та,
күрделі құбылыс екенін аңғартады. Орыс тіл білімінде метафораға қатысты
зерттеулер А.А.Потебня, В.Н.Телия Е.С.Кубрякова т.б. ғалымдар есімдерімен
байланысты. Ал қазақ тіл білімінде метафора туралы А.Байтұрсынұлы,
Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, Б.Хасанов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев сынды ғалымдар
құнды ғылыми пікірлер білдірген. Метафораның көркем шығарма үшін маңызы аса
зор, метафора арқылы сөз барынша түрленіп, нағыз бейнелі суретке айналады.
Б.Хасанов "Метафора - заттар мен құбылыстардың бүтіндей, не бір ғана белгі;
форма, қасиет пен қимыл ортақтығына орай, түр, түс, иіс, дыбыс ұқсастығына,
құрамына, өз арақатысына қарай ауыстыру. Ал метафораны қолдану - көру,
есту, сезу әселерінің кірігуі"[17. 19] - дейді. Э.Оразалиева "Метафора -
тұжырымдау мен танудың үлгісі. Ол - жаңа ұғымдарды жасай отырып, жаңа
білімнің қалыптасуына тікелей әсер ететін маңызды фактор"[18. 281] - деген
тұжырым айтады. Ең алдымен, метафора сөздердің мағына ауыстырып жұмсалуы.
Мағына ауыстыру адам ойлауының нәтижесінде жүзеге асады. Адамның танымдық
және ұғымдық ой-өрісі үнемі жетіліп, дамып отыратыны заңды құбылыс. Ойлау
процесінің нәтижесінде бізге таныс болып келген заттар мен құбылыстардың
бізге байқалмаған ерекше белгілері ескеріліп, санадағы үғымды танытудың
шеңбері кеңейе түсетіні де белгілі. Ендеше, метафора - бейнелі ойлаудың
жемісі, дүниені жан-жақты түрде көркем тану құралы. Адамның ойлау, қиялдау
шеберлігі неғұрлым жоғары болса, үғымның метафоралану деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Метафора астарлы, жасырын ұғымға негізделеді, яғни әр
метафораның бойында жасырын код болады, сол жасырын кодтың кілтін ашып,
түсініп-білу адамнан асқан шеберлік пен үлкен ой күшін қажет етеді. Адам
санасында жақын жэне кашық салыстырмалар болады. Метафоралық мағынаға ие
болып тұрған сөз өз бойына көптеген қасиеттер мен қызметтерді, белгілерді
сыйғызып, біз байқамаған, ескермеген қасиеттерді байқауға көмектеседі. Адам
қиялы мен ойының арқасында батыл ассоциация нәтижесінде метафора жасалады.
Әлемдегі заттар мен қүбылыстардың, іс-әрекеттер арасындагы ұқсастықты танып-
білу, табу мүмкіндігі қаншама шексіз болса, метафоралардың да тілде жасалуы
мүмкіндігі сондай шексіз. Н.Уәли сөздің метафоралануы жайлы өз ойын былай
түжырымдайды: "Метафора - когнитивтік санадагы ең іргелі қасиет. Адамның
дүниетанымына тән бұл қасиет жаңаны ескімен, белгісізді белгілімен
салыстыру барысында дүниедегі заттар мен қүбылыстарды танып біледі,
салыстыру арқылы олардағы ортақ белгіні табады. Оларды ортақ белгілеріне
қарай ортақ атаумен атайды, яғни когнитивтік санада білім пайда болады. Сол
білімді игеру, сақтау, қайта жаңғырту, бірден-бірге беру метафора
операциясымен тікелей байланысты"[19. 228]. Ал ғалым
Э.Оразалиева "...казақ тіл білімінде танымдық деңгейде кең қолданыс тапқан
ұғымдар қатарында метафораларды атаған орынды. Ұқсату мен балауға, адамның
өмірден көрген-білгенін, түйгенін таразылауға мүмкіндік беретін бұл тілдік
құбылыс лингвистикалық талдаулардың маңызды бөлігін құрайды"[18. 219] - деп
тұжырымдайды.
Әсіресе метафораның адам ойын қалыптастырушылық қызметі зерттеушілердің
қызығушылығын туғызып отыр. Метафораның тіліміздегі сөз мағынасын кеңейтуде
де маңызы зор. Себебі, ұшқыр қиял мен шеберліктің арқасында бұрыннан бар
атау ұқсату, балау, теңеу, салыстыру нәтижесінде жаңа атауға ие болады.
Метафора - ең алдымен ойлау мен таным арқылы жүзеге асатын құбылыс. Таным
үдерісінде адамдар қабылдаған ұғымдар ауыспалы мағыналарға ие болып жатады,
яғни семантикалық өрісті қайта құрушы үдеріс ретінде тіл адамдарды жаңа
ақпарат ағынын қабылдауға қажетті ауыстырулармен қамтамасыз етеді. Ғылымда
мұны метафора (грек сөзі-ауыстыру) дейді. Адам ойында танылған зат, құбылыс
тілде таңбаланады. Көркем шығармадағы метафора - суреткердің көркем ойын
бейнеленуінің тиімді құралы және сөз зергерлерінің стилін анықтайтын тілдік
өрнек. Сонымен бірге метафораның қалыптасу барысында көркем бейне
туындайды. Бейне тудыру - метафораның ең негізгі қасиеттерінің бірі деп
ұғынуымыз керек. А.Әмірбекова метафораның ең басты қызметі ұқсатуға
негізделіп жасалынатынын ескеріп, өз ойын былай тұжырымдайды: "...метафора
когнитивтік санадағы логикалық операциялардың динамикалық көрінісі, ой
тудыру моделі. Поэтикалық мэтіндегі метафораның концепт қалыптастыру
қызметі ұқсату, ауыстыру механизміне сүйенеді. Поэтикалық мәтінде берілген
метафораларды зерттеу барысында санадағы логикалық операциялардың екі түрлі
қызмет атқаратыны байқалды.
1. Метафораланушы объектілердің үқсастығын табу;
2. Ондағы басты ұғымға жақын семаны жинау"[ 20. 21-22].
Метафора - тілде әмбебап құбылыс. Оның әмбебаптығы тілдің құрылымында
және қызметінде көрінеді. Ол тілдің түрлі аспектісі мен қолданыстық
қызметін қамтиды. Сонымен қатар, метафоралар жыр мәтінінде прагматикалық
қызмет атқарады. Метафораны қолдану барысында автор(адресант) ұлттық
дүниетанымда қалыптасқан дайын құрылымдарды - фреймдерді іске қосады, оның
да кез келгенін емес, сол сәттегі тыңдаушысына (адресатқа) неғұрлым әсер
ететін нұсқасын тауып айтуы тиісі. Метафора мен теңеу де салыстыруға,
ұқсатуға негізделіп жасалады және екеуінің де танымдық мәні зор. Метафора -
қысқарған теңеу, яғни онда теңеуге тән қасиет белгі көрсетілмейді.
Т.Қоңыров теңеулерді метафоралық теңеуге айналдыратын басты белгі - онда
теңеу белгісінің көрсетілуі және оның тек қана ауыспалы мағынада қолданылуы
деп түжырымдайды.
Әрбір суреткер өз шығармасында метафораны қолданады. Әр көркем сөз
шеберінің алмастырудың осы түрін қолдануында өзіндік ерекшеліктері
байқалады. Әсіресе метафораның қаламгердің ойы мен танымын көрсетудегі
кызметі айрықша. Бұл жөнінде ғалым Р.Авакова өз ойын былай деп
тұжырымдайды: "Метафора - дүниені, болмысты танудың көзі. Кез келген
метафора танымдық қызмет атқарады деуге болады. Оның бейнелілік, көркемдік
сияқты қасиеттері мен қызметтерінен гөрі адам ойлауы мен тілінде танымдық
қызметінің үлес салмағы басым"[21. 151]. Ақын-жазушылар колданған
метафоралар автордың көзқарасын, белгілі бір зат пен қүбылысқа деген
тұжырымды бағасы ретінде айтылады. Сөз зергері ғаламды суреткерлік көзбен
танып біліп, ғаламның тілдік бейнесінің суретін жасайды. Ендеше метафора -
поэтикалық ойлау мен ғаламды көркем танудан туындайтын күбылыс. Қаламгер
шығармаларындағы метафора қолданысын зерттеу нэтижесінде метафора
құбылысының үнемі жаңарып, жаңғырып отыратындығы дәлелденді. Поэтикалық
метафора поэзия тілінде жиі қолданылады. Айтпақ ойды бейнелі етіп жеткізу
үшін сөздің тура мағынасы адамның ойындағы ұғымға лайықталып, метафоралық
мағынаға айналады. Метафора адамның ойлауымен, әсіресе, көркем ойлауымен
тікелей байланысты. Сондықтан олар барлық стильде, барлық жанрда жалпылама
кездесе бермейді. Көбіне поэзияда жиі үшырасады. Ақындар мен жазушылардың,
танымал каламгерлердің шығармаларында кездесетін эсерлі сөз өрнектерін
поэтикалық метафора деп атайды. Демек, тілдік метафораны жасауға бүкіл
халық қатысса, поэтикалық метафораны көркем әдебиет қайраткерлері, қоғамдық
ақпарат кызметкерлері қалыптастырады. С.Мәуленов өлеңдерінде теңеу мен
метафораның қатар қолдануы асқан шеберлік нәтижесі деуге болады. Көріктеуіш
амал-тәсілді қатар қолдану арқылы ақын айтпақ ойын "тайға таңба басқандай"
оқырманға анық, дәл жеткізеді.
Қағазға ақын төнеді,
Көңілден көлдей күй ацты.
Өлеңнің бүлты келеді.
Жауар жыр жақын сияқты.
(Жауар күн жақын сияқты, 260-б.)
Өлеңде ақын әлемінің көркем бейнелі суреті жасалынған. Күйдің көлдей
ағуы - метафоралық теңеу. Шабыты тасыған ақын жүрегінен жырмен қоса күй
төгіліп, ол көл сияқты қозғалысқа ие болып ағады. Толық мағынасы мәнмәтінде
ашылатын күйдің көлдей ағуын авторлық метафоралық теңеуге жатқызуға болады.
Дүниеге жаңа келер жырдың көлдей ағуы оның толассыздығынаы хабар береді
және метафоралық теңеу арқылы ақын өз әлеміндегі жырды жаңа бір қырынан
танытып тұр. Әрбір метафоралық теңеуге айналу процесіне ақынның өзіндік
танымы, ғаламды түсінуі қатынасқан. Сондықтан, ақын қолданған метафоралық
теңеулердің барлығын авторлық метафораға жатқызуға болады. Бұл тұста ақын
мағына жағынан үйлеспейтін сөздерді үйлестіре отырып, тың бейнелер жасап,
әр ой мен әр сөзді әсем бейнемен мүсіндейді.
Саған айтар сөздерім бар арнаған,
Үмітім бар көктей өсіп каулаган.
Жаңа жылда тассын өзен арнадан,
Тусын бала дәл өзіңнен аумаған.
("Досым едің қүлын-тайдай ойнаған", 320-б.)
Әлемнің тілдік суреті автордың танымында түрлі қасиетке ие болған.
Адамды алға жетелейтін абстрактілі үміт сөзі ақын қолданысында мағынасы
тереңдеп, біз көре алатындай нақты дәрежеге жеткен. Жаңа ғана көктеп келе
жатқан өсімдіктің өсу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл және әдебиет институты
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
С.Мәуленов поэзиясындағы теңеулердің танымдық сипаты
Мамандығы: 050117 – қазақ тілі мен әдебиеті, сырттай ҚТӘ-16 (жед.)
АВТОР:
_________
(тегі, аты, әкесінің аты)
(қолы, мерзімі)
ЖЕТЕКШІ:
__________
(тегі, аты, әкесінің аты)
(қолы, мерзімі)
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 С. МӘУЛЕНОВ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ТЕҢЕУЛЕРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1. Теңеу жасалымындағы халықтық
таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..5
1.2 Метафоралық, эпитеттік теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
1.3 Метонимиялық, синекдохалық теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ...24
1.4 Гиперболалық, литоталық теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..32
1.5 Градациялық теңеулер
қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Тіл – адамзаттың баға жетпес, асыл
құндылықтарының бірі. Тілдің ақиқат болмыс пен шындықты бейнелеп, ой-сананы
дамытудағы қызметі ерекше. Адам санасындағы сан қырлы сезім мен
тіршіліктегі бар құбылысты тек қана тіл арқылы, сөз арқылы жеткіземіз.
Ұлтымыздың бойындағы асыл қасиеттер, дініміз бен діліміздегі құндылықтар да
– осы тілден көрініс табады. Мәдени ұлттық танымның бар ерекшкліктері де
тек ұлт тілі деп танылады. Осы тұста тілдің мәдениетпен тығыз байланысты
екені айқындалады. Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен қоғамдық сана
қалыптастырған ұғымдарды бейнелейтін тіл – адамзат танымының феномені. Тіл
– тек қарым-қатынас құралы емес, адамзат дүниетанымы мен сананы
қалыптастырып, дамытуға қызмет ететін күрделі құрылым. Тіл ұлттық
мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана қоймайды, бүкіл мәдениет пен
танымның негізі саналады. Мәдениет тіл арқылы жүйеленіп, қалыптасып дамиды.
Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау сипатымене шектелмейді, адам
ойының, санасының жетілуі мен дамуына да ықпал етеді.
Жеке қаламгер тілін зерттеу, оның стилі мен сөз саптауындағы
шеберлігіне тоқталу – бүгінгі күнде жалғасын тауып келе жатқан мәселелердің
бірі. Қаламгер тілін лингвистикалық тұрғыдан зерттеу арқылы стилистиканың
көптеген мәселелерін шешуге мүмкіндік туса, екіншіден, оның шеберлігін,
көркем шығарманың тілдік-эстетикалық қуатын тануға жағдай жасалады.
Курстық жұмысымызда қазақ кеңес әдебиетінің ірге тасын қалаушылардың
бірі, поэзия әлемінде қайталанбас тұлға – Сырбай Мәуленов өлеңдерінің
тілін, әсіресе ақын тіліндегі теңеулерді тілдік-танымдық тұрғыдан зерттеу
болып отыр.
Суреткер тіліндегі теңеулер әлем оның поэтикалық тіл арқылы көрінетін
дүниетанымын көрсетеді. Теңеу – таным көзі. Салыстыру, ұқсату, теңеу арқылы
таным үрдісі арта түседі. Теңеу – адамның бейнелі ойлауының, әлемді
бейнелеу тануының және қоршаған дүниені көркем қабылдауының нәтижесінде
қалыптасады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленетін ақын Сырбай Мәуленов
өлеңдеріндегі теңеулерді тілдік, функционалды стильдік, ұлттық таным
тұрғыдан талдау болды. Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- теңеу жасалымындағы халықтық таным ерекшеліктеріне тоқталу;
- метафоралық, эпитеттік, метонимиялық және синекдохалық теңеулердің
бейнелі-бағалауыштық қызметін таныту;
- гиперболалық, литоталық, градациялық теңеулер қолданысының өзіндік
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Сырбай Мәуленов поэзиясындағы теңеулерді танымдық
тұрғыда зерттеуге ақынның әр жылдары жарық көрген жыр-жинақтары
пайдаланылды. Олар: Тартыс таңбасы, Қызыл арша, От пен су, Сен
екеуміз, Тау гүлдері, Жалын, Жаңбырсыз күз т.б.
Зерттеу әдістері. Ғылыми зерттеу барысында сипаттама әдісі,
стилистикалық-семантикалық талдау әдісімен қатар, баяндау әдісі
қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Тақырыпты зерттеуде
әдіснамалық негіз ретінде жалпы тіл біліміндегі ғылыми көзқарастар мен
теориялық қағидалар алынды. Атап айтқанда, А.Байтұрсынов, Р.Сыздық, З.
Қабдолов, З. Ахметов, Қ. Жұмалиев, Т. Қоңыров, М. Серғалиев, Ә. Қайдар, Б.
Шалабай, Н. Уәли, Г.Смағұлова, С.К.Сатенова, Г.Ә.Мұратова, В.В.Виноградов,
Л.И. Тимофеев және тағы басқа ғалымдардың құнды ғылыми пікірлері басшылыққа
алынды.
Зерттеудің практикалық мәні. Курстық жұмыстың практикалық құндылығы
жоғары оқу орындарында Әдебиет теориясы,
Әдебиеттануға кіріспе, Қазіргі қазақ әдебиеті және элективті пәндерінен
дәріс беруде пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Дүниетанымдық зерттеулердің нәтижесінде
ақын өлеңдеріндегі теңеулердің бейнелілік және көркемдік қасиетімен қоса
ұлттық тілдің танымдық ерекшелігі айқындалды.
- ұлттық бояуы барынша айқын метафоралық, эпитеттік және метонимиялық,
синекдохалық теңеулердің бейнелі-бағалауыштық, эмоциялық мән туғызу
қасиеттері айқындалды және гиперболалық және литоталық, градациялық
теңеулердің қызметі анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- С. Мәуленов поэзиясындағы теңеулер ұлттық, танымдық белгісімен,
бейнелілігімен, бағалауыш, экспрессивтік мәнімен құнды;
- этномаркерлік теңеулер ұлттық мәдени код дәрежесінде бағаланады;
- С.Мәуленов өлеңдеріндегі метафоралық, эпитеттік теңеулер,
метонимиялық және синекдохалық, гиперболалық, литоталық,
градациялық теңеулер автордың дүниетанымын, идеясын танытып,
дүниенің ассоциативтік бейнесін көрсетеді.
Курстық жұмысының құрылымы кіріспеден, бір тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиттер тізімінен тұрады.
1 С. МӘУЛЕНОВ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ТЕҢЕУЛЕРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1. Теңеу жасалымындағы халықтық таным
Адамзаттың өзін қоршаған шындықты, әлемдегі заттар мен құбылыстардың
қыр-сырын танып білуге деген құштарлығы шексіз. Қоршаған ортаны танып білу
адамның когнициялық қабілеті арқылы жүзеге асады. Ұлы Абай жетінші
қарасөзінде таным процесі туралы: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің
құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді,
қуат таппайды. Біреу білсем екен демелік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-
жылтыр еткен болас, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, даусына ұмтылып, онан
ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да
тұра жүгіріп, ол немене?, бұл немене? деп, ол неге үйтеді?, бұл неге
бүйтеді? деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық
көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен
деген [1, 166] – деп, танымның адам өміріндегі қаншалықты қызмет
атқаратынын жазады. Ең алдымен, таным барысында адам қоршаған ортаны
игереді, ғалам туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі. Таным – өте күрделі
үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі – түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы, сезім
тебіреністері, ішкі көкей көзі, (интуиция) – бәрі де өзара бір-бірімен
байланысты түрде қатысады. Әр адам айнала қоршаған заттар мен құбылыстарды
өз жасына, өмірден түйген тәжірибесіне, білімі мен кәсіби іс-әрекетіне
байланысты сана-сезіміндегі қалыптасқан ұғымдарды пайдаланып қабылдайды.
Таным процесі ең алдымен адам ойымен байланысты. Адамның танып-білгені адам
санасында қорытылып, тілде көрініс табады. Адамның танымдық әрекеті мен
тілдік қатысын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің маңызы ерекше. Бүгінгі
таңда бұл бағытта когнитивті лингвитсика ғылымы өз нәтижесін көрсетіп отыр.
Когнитивті лингвистиканың алғашқы идеялары В.фон Гумбольдт, Б. Уорф, Э.
Сепир еңбектерінен бастау алып, қазақ тіл білімінде Ж.А. Манкеева, Н. Уәли,
Қ. Жаманбаева, Э. Оразалиева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Қ. Жаманбаева тілдің таным құралы ретіндегі қызметі жайлы: Тіл мен таным
процестерінің ара қатысын көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне
сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның ара қатысы адам баласының
интеллектуалды өмірінде (оған тіл де кіреді) құндылықтар қаншалықты роль
атқаратынын белгілеп береді [2.3] деген тұжырым айтады. Ал Б. Сағындықұлы
Адамзат баласы қашан да өзін қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың
мәнін, сыр-сипатын жете білуге тырысқан. Бірте-бірте олардың даму
заңдылықтарын ашып, дүниетанымын кеңейткен [3. 5] – деп, тілдің адам
өміріндегі аса маңызды қызметі танып-білу арқылы дүниетанымын кеңейту
мәселесін сөз етеді. Когнитивтік тіл білімі когнитивизм ғылымымен тікелей
байланысты. Когнитивизм – бұл адамның зердесін, ойлау қабілеті мен
ментальды әрекеттері және оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт. Адамның
білімі мен танымы туралы, дүниені қабылдау және ұғыну механизмі туралы
ғылым. Сонымен, қоршаған ортаны танып білу адамның когнициялық қабілеті
арқылы жүзеге асады. Адам санасындағы, ми қатпарларындағы ақпараттар
когнитивтік құрылымдар арқылы сыртқа шығып, жарық көреді және танымдық
жүйеде адамның білім қоры мен тәжірибесі маңызды орынға ие. Таным жеке бір
адамға тән, белгілі бір ұлтқа және жалпыадамзатқа тән болады. Ғалым
Б.Қалиев: Сөз мағынасын таным қағидасымен (теориясымен) тікелей
байланысты. Адам затты, құбылысты қаншалықты жақсы таныса, сол затты,
құбылысты белгілейтін сөздердің мағыналарын соншалықты анық, айқын біледі,
- деп сөз мағынасын таныммен байланыстырып қарайды [4.135]. Дүние қаншама
шексіз болса, ақиқат дүниені танып білуде адам танымының да шегі жоқ.
Әлемнің, заман құбылысының біз білмеген, әлі де жете алмаған аясы кең.
Ақиқат шындықты танып білуде әр ұлттың ғасырлар бойы жинаған білім-қоры,
дүниетанымы, парасат-пайымы ескеріледі. Танып білудің ең қарапайым формасы
ұқсату, балау, салыстыру, теңеу нәтижесінде жүзеге асады. Бұл процесте
түрлі сипаттағы заттар мен құбылыстардың ұқсастығы мен үйлестігі белгілініп
салыстырылады. Салыстыру тек бір-біріне ұқсас болып келетін заттар мен
құбылыстар арасында ғана емес, бір-біріне мүлдем ұқсас емес заттар мен
құбылыстардың нәтижесінде де жүзеге асуы мүмкін. Ал профессор Т.Қоңыров
... теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған,
дүниетанымның ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі [5. 3]
– деп ой тұжырымдайды. Теңеуде адам қоршаған ортаны субъективті бейнелеп
көрсете алады. Теңеу ең алдымен адам санасымен, ассоциялық ойлау
нәтижесімен тығыз байланысты.
Ассоциация – дүниенені тануда адам санасындағы алғаш пайда болатын
ментальді сигналдар, ілім алудың бір тәсілі. Ассоциация арқылы тану-
бұрынғы тәжірибелер мен жаңадан қабылданған түсініктер арасындағы байланыс.
Ассоциациялық ойлау нәтижесінде зат пен құбылыстың әртүрлі белгілері
анықталады және теңеліп отырған зат пен құбылысқа осы әртүрлі белгілердің
біреуі негіз болады. Үлкен анықтамалықта Сравнение, акт мышления, прием
мыслительной деятельности, посредством которого классифицируется,
упорядочивается и оцнеивается содержание бытия и познания [6. 359] – деген
тұжырымнан теңеу қызметінің әмбебаптығын байқауымызға болады. Әсіресе,
теңеу адамның ойлау қызметімен тығыз байланысты. Теңеуді философия таным
құралы ретінде, ал әдебиеттану ғылымы көркемдеу-бейнелеуші құрал есесбінде,
ал тіл білімі лингвистикалық категория ретінде қарастырады. Логикалық және
тілдік теңеудің органикалық тұтастығы тіл мен ойлаудың диалектикалық
бірлігін көрсетеді. Теңеліп отырған зат пен құбылыс адам санасында ойлау
нәтижесінде белігілі бір атауға ие болып теңеуге айналады. Ойлау барлық
халыққа, адамзатқа тән қасиет. Ойлау нәтижесінде жарық көрген тілдік
бірліктер әр ұлттың ерекшелігіне қарай әртүрлі болып қалыптасады. Тілмен
бірге пайда болған адамның ойлау қабілеті – субъектінің сөзбен жасалған
танымдық әрекеті. Біз білмеген заттар мен құбылыстардың айрықша, ерекше
қасиеттері мен белгілері таным процесінің арқасында нақтылана түседі.
Сондықтан теңеулерді танымдық мәні зор ұғымдар қатарына жатқызуға болады.
Жалпы адам таным үдерісі арқылы қоршаған ортаны қабылдайды және оны тіл
арқылы сыртқа шығарады. Қазақ тіл білімінде теңеу туралы ең алғаш теориялық
тұжырым жасаған, тұңғыш әдебиет теориясын жазған ғалым Ахмет Байтұрсынұлы
[7. 354-355], ал Қ.Жұмалиев те өз еңбегінде тенеуге анықтама беріп, оның
жасалу жолдарына тоқталады [8. 102-110]. Академик З.Қабдолов [9. 212]
теңеудің көріктеу құралы ретіндегі қызметіне көңіл бөлген. Ал теңеудің
стильдік мәні жөнінде құнды пікір айтқан академик З.Ахметов[10. 18]. Ал
қазақ теңеулерін топтастырып, олардың кұрылымы мен құрамына талдау жасап,
стильдік ерекшелігін ашып, тілдік және поэтикалық табиғатына зерттеу
жүргізген профессор Т.Қоңыров теңеуге былай деп анықтама береді: "...теңеу
дегеніміз - ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа
салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-
экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық
қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы"[5. 7]. Ғалым өз
зерттеулерінде теңеудің семантикалық құрылымын аныктаудың маңызы зор
екеніне баса назар аударады. Т.Қоңыров та теңеу құрылымын үш мүшелі деп
есептейді. Олар: 1) теңеудің сипатталушы мүшесі немесе теңеудің предметі,
2) теңеудің сипаттаушы мүшесі немесе теңеудің образы, 3) предмет пен
образға ортақ қасиет немесе теңеудің белгісі [5. 8].
Академик Қ.Жұмалиев теңеулердің жасалуының үш түрін атап көрсетсе,
профессор Т.Қоңыров қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының 10 түрлі тәсілін
атап көрсетеді [5. 11].
Қазақ ССР энциклопедиясында теңеулердің жасалуын; морфологиялық,
лексикалық-морфологиялық, лексикалық-синтаксистік және
фразеологиялық-
синтаксистік деп төрт топқа бөлсе [11. 570], Қ.Т.Маликов "Қ.Бекхожин
поэзиясындағы теңеу мен эпитеттің қолданыс ерекшеліктері" деген зерттеу
еңбегінде теңеулердің жасалу жолын; синтетикалық, аналитикалық,
синтаксистік және аралас тәсіл деп 4 топқа бөліп қарастырады және
фразеологиялық-синтаксистік тәсіл бойынша жасалған түрақты теңеулердің
жасалу жолын теңеу жасаудың негізгі тәсілдерінен бөліп алудың қажеттілігі
жоқ екенін ескертеді [12. 8].
Суреткер шығармаларына ерекше көрік беріп тұратын теңеу түрлері ақын-
жазушылар шығармаларында молынан кездеседі. Әрине, теңеудің сапасы, оның
көркемдік қуаты ақын, жыраудың дүние танымына, өмір тәжірибесіне, тіршілік
еткен ортасына, айтпақ ойына - авторлық идеясына байланысты болады.
Көркем шығарманың өзіндік ерекшелігі - оның бейнелі әсерлілігінде. Ол адам
қиялынан туындап, бүкіл таным ассоциациялары мен фантазияларын қозғайтын,
дүниені бейнелі көзқараста тануға ықпал ететін, адамның ойлау механизміне
күш салатын филологиялық, психологиялық қүбылыс ретінде суреттеледі. Ақиқат
дүниені бейнелеп танып білуде теңеулердің қолданылатыны сөзсіз. Теңеу -
күнделікті ауызекі сөйлеу барысында және көркем шығармаларда молынан
қолданылатын тәсіл. Теңеуді қажет жерінде дәл қолдану, тың жаңа теңеулер
жасау - кімнен болса да нағыз шеберлікті талап етеді. Өз орнында тұрған
ұтымды теңеуден дүниенің тілдік бейнесін ғана емес, ақиқат дүние туралы
хабар да аламыз. Теңеулердің көркем шығарманың эстетикалық қырын
айқындаудағы қызметі де ерекше деуге болады. Теңеуді тиімді пайдалана
отырып, ақын-жазушылар өз шығармасының көркемдік дәрежесін биікке көтереді,
ақиқат болмысты толығырақ танып білуге мүмкіндік береді және теңеуге тілдік
тұрғыдан талдау жасау арқылы әр ақынның өзіндік қолтаңбасын, дүниетанымын
байқауға болады. "Қазақ халқының тілі - әрі бай, әрі көркем тіл. Сан алуан
көрікті де қанатты сөздер, шешендік сөздер мен нақыл сөздер халық тілінде.
Көркемдеп бейнелеуші, өрнектеп мәнерлеуші тәсілдер де сонда" [13. 60] - деп
академик М.С.Серғалиев айтқандай, С.Мәуленов өлеңдерінде көріктеуіш амал-
тәсілдердің қай-қайсысы болса да көптеп кездеседі. Әсіресе Сырбай Мәуленов
өлеңдерінде кездесетін теңеулер ақын ойына айтулы ажар, әдемі әсер беріп,
таным-түсінікті тереңдетіп тұрғаны байқалады.
Профессор Т.Қоңыров теңеудің танымдық мәні туралы "...теңеулік таным
жалпы танымдай емес. Бүл дүниеге көркемдік көзбен қарайды. Ол заттар мен
қүбылыстарды өрнектеп, әшекейлеп, бояп, әсерлеп, сезімге бөлеп көрсетеді.
Бір зат пен екінші бір зат салыстырылғанда, оның шын болмысымен қатар
көркемдік тұрғыдан болуға тиісті "қасиеттері" де еске алынады. Яки көркем
теңеулерде бір-біріне ұқсатылатын заттар мен құбылыстардың негізгі
қасиеттерімен қатар олардың қосымша қасиеттері де салыстырылады. Мінеки осы
қосымша белгілер көркемдік танымның құнын арттыра түседі" [5. 57] - дейді.
Әр ұлттың тілі мен дініндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден көрінеді.
Теңеулердің ұлттық таным көрсеткіші бола алатындығы турасында
В.В.Виноградов та сөз еткен болатын. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздерді
қолдануы заңды да. Себебі, тіл иесінің ой-өрісі мен концептуалды әлеміне
байланысты әр тіл дүние-ғаламның үзіктерін өзінше жеткізіп, бейнелеп
суреттейді және ол өз тіліндегі ғалам бейнесіне сай болады. С.Мәуленов
өлеңдерінде ұлттық ерекшелікті өрнектейтін атауларды, ел арасына кеңінен
тараған поэтикалық тіркестерді, теңеулерді шебер пайдаланады. Жалпы қай
ұлттың тілінде болмасын қолданылып жүрген атаулар мен сөз оралымдарының
пайда болуының негізінде әр ұлттың өзіне тән ұлттық ерекшелігі болатыны
белгілі. Әр ұлт өз тілінде дүние, әлем туралы түсініктерін түрлі тілдік
фактілер арқылы кесіп-пішеді, қоршаған әлемнің тілдік әлемі, негізінен
алғанда адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас
болып келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын
жасайтын лексемалардың толығуына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай
алғандағы атаулары тілдің негізін құраса, ондағы құбылыстардың тілдегі
бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып білуге болады. Дүниенің ұлттық
бейнесінің әр этноста әр түрлі болуы, сол этностың тәжірибесімен, білімімен
байланысты, себебі тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқы дүниемен
тікелей байланысында емес, адамның өмірінен көрген білгені, көңілге түйгені
білімнің негізі болып табылады. Әр ұлттың, әр халықтың өмірлік тәжірибесі
әр түрлі болғандықтан, дүниенің тілдік бейнесі де, сол қоғамда өмір сүрген
адамдардың тәжірибесі де әр түрлі болмақ, сондықтан тілдік тұлға ретінде
олардың когнитивтік санасындағы дүниенің тілдік бейнесінде айырма болады.
Сөздің артында ақиқаттың, шындықтың үзігі тұрады, оның тілдік бейнесі әр
халықта әр түрлі болмақ. Дүниенің жалпыға бірдей болуы, ұқсас заттардың
болуы олардың санада бейнеленуінің ұқсас болуын қамтамасыз етеді, алайда
адамзатқа ортақ нәрсенің негізінде ұлттық ерекшеліктер жасалады. Этносты
ұлттық тіл арқылы таныту - тіл білімінің бір саласы этнолингвистиканың
үлесіне тиеді. Әр халықтың этномәдени тұрмысын үлт тілінің жетегінде,
әлемдік мәдениет ауқымында сөз ету мәселесі тіл ғылымында соңғы жылдары
сәтті іске асуда.
Қазақ халқының ұлттық өмірі, оның бүгіні мен өткені, танымы мен діні,
флора-фаунасы, мінезі мен психологиясы оның тілінде, әсіресе тұрақты сөз
тіркестерінде, ауыз әдебиеті мұраларында, ән-күй өнерінде жэне т.б.
халықтың білім жүйесінен, әдеби-жазба, этика-эстетикалық және халықтық
педагогика дәстүрлерінде қалыптасқан тілдік құралдар арқылы тануға болады.
Жалпы лингвистика ғылымында ұлттық мәдениет пен ұлттық тілді байланыста
қарастыру туралы пікірлер кездеседі. Тілдегі бірліктер халықтың тұрмыс-
тіршілігінен, дүниетанымынан, әдет-ғұрпы мен мәдениетінен, психологиясынан
мол ақпарат береді. Бұл жөнінде А.Вежбицкая: "...каждый язык национально
специфичен. При этом в языке отражаются не только особенности природных
условий и культуры, но и своеобразие национального характера его
носителей"[14. 21] деген пікір айтады. Әр халық тілінде сол халықтың тұрмыс-
тіршілігінде ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениет ізі көрініс табады.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танып білудің негізі болып отыр.
Лингвомәдениеттану ғылымы ұлттық тілді танудың негізі екені Г.Смағұлова,
А.Алдашева, Р.Авакова еңбектерінде қарастырылған. Тіліміздегі теңеулер
халықтың тұрмыс-тіршілігі, оның ойлау және танымдық қабілеті жөнінде бай
мәлімет береді. Ендеше, тілімізде қолданылып жүрген теңеулердің де ұлттық
болмысымызды бейнелейтініне еш күмән жоқ.
С.Мәуленов өлеңдерінен қазақ ұғымына жақын ұлттық өрнекпен өрілген
теңеулерді өте көп кездестіруге болады. Әсіресе төрт түлік малға
байланысты, көрініс тапқан теңеулер ақын өлеңдерінде өте көп кездеседі.
Мысалы,
Арада жылдар салып Сырға бардым,
Сан тарау көрдім сұлу жылғаларын.
Қыдырып құмдарында құлыншақтай
Жаңғыртып кеттім кезіп ну орманын.
("Арада жылдар салып Сырға бардым", 106-б.).
Теңеуге образ ретінде қолданылған құлыншақ сөзі - ат мініп күн кешкен
қазақ халқына барынша жақын, әрі таныс сөз. Ақынның жастық шағының Сырда
өскенін ескерсек, ақын өлеңдерінен ақынның өз бейнесін ашық көреміз. Өлеңде
құлыншақтай теңеуімен ақынның қызығы мол балалық шақты еске түсіріп, туған
жерге құлыншақтай еркелеуі суреттелген. Ақын өлеңдерінде жылқы малына
қатысты туған теңеулер өте жиі қолданысқа түскен. Қазақ үшін жылқы малы -
қазақтың ен даласының кеңдігін танытқан аса киелі, қасиетті жануар. Әсіресе
халқымыздың бүкіл тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, өнер-білімі,
бар салтанаты, мәдениеті жылқы түлігімен байланысып жатады. Халқымыз үшін
жылқы мәңгілік қозғалыс, өмір сүріп тіршілік ету. Талай аңыздарға арқау,
ертегілерге үзілмес желі болған, күні бүгінге дейін де ақын-жазушылардың
шығармаларында төрт түліктің ішінде, әсіресе жылқы малының жыр көзіне
айналып отыруы - қазақ халқының осы түлікке деген аса зор құрметінің
белгісі болса керек. Сондықтан ақын қолданған теңеулерден тектіліктің
нышаны болып саналатын жылқы малын түрлі зат пен құбылысқа салыстыра
бейнелеген суреттерді көреміз.
Жұлдызды қойдай қоралап,
Жылқыдай бұлтты үйірлеп.
Сапырып саумал сәуледен
Сабадай шың түр иіндеп.
("Жұлдызды қойдай", 103-б.)
Ақын кешкі табиғаттың әсем бір көрінісін беруде жұлдызды қойдай
қоралап, жылқыдай бұлтты үйіріп деген теңеулік құрылымға салып суреттейді.
Бәрі де танымымызға барынша жақын теңеулер. Әсіресе қазақ халқы төрт түлік
малды байлық пен берекенің басы санаған. Оларды өлеңдері мен жырларына
негіз етіп алған. Қазақтың төрт түлік малына байланысты дүниетанымдық
сипаты бар ғалам бейнесін суреттейтін түсінік кодтарды Ж.Қ.Қаракузова мен
М.Ш.Хасанова былай деп түсіндіреді: "Қазақ әлеуметтік дәреженің толықтығын,
бүтіндігін көрсету үшін төрт түлік малды атайды: жылқы, түйе, қой, сиыр.
Олар дүниенің төрт бүрышын, төрт стихияны, төрт бағытты, адамның төрт түрлі
мінезін білдіреді. Осылардан басқа әр жануардың жалпы өзіндік мінезі,
басқалардан өзгешілік нышаны бар: жылқы - жоғарғы элем, қой - материалдық
әлем, яғни жер, сиыр - о дүние, өлілер әлемін білдіреді. Ал түйе - бұлардың
барлығын жинақтап байланыстырып тұрған төртінші бірлік - ғарыштың символы.
Қазақтар үшін жылқы - жоғарғы әлемнің, даналық әлемнің, ата-бабалар
әлемінің символы. Әсіресе, ол - салт-дәстүрде айқын көрініс табады: дүниеге
келу, жерлеу, үйлену салттарында жылқы малы - жоғарғы әлем, интеллект
белгісі. Сондықтан барлық батырлар жырларында жылқы ақылшы, көмекші ретінде
көрсетіледі. Жылқы ата-бабалар символы, олар батырдың жердегі және ғарыштық
істеріне көмектеседі, қорғайды" [15. 32]. Ауыз әдебиетінің бай дәстүріне
сүйенген қазақ ақындары шығармашылығын елекке салғанда да тұлпарға
байланысты алынған теңеу, баламалардың да өзіндік даму өрісі бар екенін
бағымдаймыз. Ақындар не өзін, не қастерлеген адамын тұлпарға, сұңқар,
қыранға т.б. теңеп келгені мәлім. Біздің қоспағымыз: әр ақын тек тұлпарға
балаумен шектелмей, оның бір ерекшелігін қоса ашуға да
көңіл бөлген. С.Мәуленов өлеңдерінде де жылқыға байланысты теңеулерді
беруде өзіндік даму өрісі байқалады.
Жалаң аяқ жарыстарда,
Алып ұштым алға тынбай.
Сыр бермедім шабыстарда,
Шаң боратқан бәйге атындай.
("Кеттім қалай алғаш түрып", 64-б.)
Ақын балалық шақтың әсем бір көрінісін беріп, жүйріктікті аңғартуда
тағы да бәйге атын теңеу образы ретінде қолданады. Бәйгеге тек қана әбден
бабы жеткен тұлпарлар ғана қатысатынын ескерсек, өлең жолдарынан ақынның
сөз таңдаудағы талғампаздығын да көреміз. Бәйге атының теңеу
образы қызметінде қолданылуы ақын қолданған теңеудің қасиетін арттыра
түскен.
Жанардан құйылғанда жаңбыр жасы,
Маржандай жылтылдайды шалғын басы.
Еркіндік бейнесіндей жылқы малы,
Даланың ерте күннен тағдырласы.
("Жанардан құйылғанда жаңбыр жасы", 322-б.)
Қазақтың Құланғайыр даласындағы жылқы малының - еркіндік бейнесінде
суреттелуінде де ақынның жылқы малы туралы таным-түсінігі жатыр. Жылқыға
катысты теңеулерді беруде ақынның өзіне ғана тән ерекшелігі байқалады.
Көбіне ақын-жазушылардың шығармасында не өзін, не қастерлейтін адамын
тұлпарға теңеу жағы басым болып жатса, С.Мәуленов өлеңдерінде табиғаттың
әсем бір көрінісін тұлпарға немесе атқа, арғымаққа да теңеу жағын көбірек
кездестіруге болады.
1. Құяды жасты талай
Қоректік азық беріп.
Шабады қас тұлпардай
Бауырын жазып, керіп.
"Өзендер ағады" 352.
2. Аппақ жон, шоқ-шоқ қайыңдар,
Ерттеулі ақ боз аттардай,
Боз көделі адырлар
Боз сақалды қарттардай.
("Аппақ жон, шоқ-шоқ қайыңдар", 84-б.)
3. Таңда алтайы түлкідей қызыл түспен,
Алып таулар алда түр тізіліскен.
Кейбіреуі теңіздің ортасында
Арғымақтай толқынды жүзіп ішкен.
("Таңда", 38-б.)
Өлеңде өзен ағысының жылдамдығы қас тұлпардың шабысының жылдамдығына
теңеліп, көз алдымызға жылдам аққан өзен ағысы мен қас тұлпардың шабысы
қатар келгендей болады. Ал келесі теңеулік құрылымда ақ қайың ерттеулі ақ
боз атқа теңелсе, үшінші мысалда теңіздің ортасында орналасқан алып таулар
арғымаққа теңелген. Арғымақ - қазақтың асыл тұқымды жылқыларының бірі.
Арғымақ өзінің жүйріктігімен, алысқа шабар ұшқырлығымен ерекшеленеді.
Арғымақтың дене бітімі сұлу, белі ұшқыр тазының беліндей иілген, тік
мойынды, басы кішкене келген, ал аяқтары ұзын, жіңішке, тұяқтары -
кішкентай, құйрық жалы қысқа, жүні тықыр болып келеді. Өлең жолдарындағы
арғымақтай теңеуі осы мағынасында қолданылып әдемілікті, биіктікті,
сұлулықты бейнелеп тұр. Бағалы асыл жылқы тұқымы болғандықтан арғымақты
бұрынғы уақытта хандар мен билер, батырлар ғана мінетін болған.
1. Сарқып алып аз күнде сабырымды,
Алыс қалып білдірдің қадіріңді.
Самал желдей сағындым әр үніңді,
Маңмаңкердей сағындым адымыңды.
("Сарқып алып аз күнде сабырымды", 43-б.)
2. Ереймен тауда сұп-сұрғылт болып жүзді күн,
Құлагердей құла бұлтты күз бүгін.
Жаз кетіп енді, әкеткен жасыл шалғынын,
Ұйқылы күзде келеді күздей қалқығым.
(Ерейменнен ескен жел, 18-б.)
Маңмаңкерді, Ақан Құлагерін білмейтін бірде-бір қазақ жоқ шығар. Ақын
өлеңдерінде осы тұлпар аттары теңеу образы қызметін атқарумен қатар,
ұлттанымдық мәнге ие болып тұр. Сонымен, төрт түлік малға қатысты теңеулер
этностың дүниетанымын, мәдениеті мен өмірін көрсететін —. лингвомэдени
құрал болып есептеледі және оларды халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі
лексемалармен байланыста қарастыру арқылы халықтың танымдық болмысын аша
түсеміз.
1. Боп-боз таулар айнала
Түйелердей тіркелген.
Бұлдырайды сай-сала,
Бұрқасынды бүркенген.
("Жаяу борасын үрледі", 62-б.)
2. Жүгірдік боз жусанды даланы аңсап,
Аунадық қара нардай қара адырда.
Қосылып қос аққуға қараған шақ
Қалыпты сурет боп жанарымда.
("Алуаш, көрмегелі көп жыл өтті", 257-б.)
3. Көп ішінен көрінбейсің неге сен,
Қайран менің шаруа қолды жеңешем?
Күлуші едің кірбіңі жоқ көңілмен,
Қажымайтын қара нарга теңесем.
(Көрінбейсің неге сен?, 129-б.)
Өлеңде ежелден қазақтардың көш көлігі атанған түйе малы теңеу образы
қызметін атқаруға негіз болған. Ақын бірде түйе малының керемет кербездігі
мен сырбаздыгын әсем таумен салыстырса, бірде балалық шақтың әсем көрінісін
ұлттық өрнегі басым қара нар теңеуімен бейнелейді. Ал соңғы мысалда тыным
таппай өз шаруасымен жүретін, қажуды білмейтін, ауыр жүкті ерлерден кем
қайыспай көтере білген қасиетті жеңешесі нарға теңелген.
1. Толқынды қойдай қайырып,
Темірдің тілін оқысақ.
Тастардан торқа айырып,
Талдардан жібек тоқысақ.
(Жеркүні, 21-б.)
2. Қора-қора қойлардай,
Жусап алып, бұлт көшіп,
Көлге енді бет қойғандай,
Ұбақ-шұбақ тіркесіп.
("Нөсерменен шайылды", 50-б.)
Толқынды қойдай қайыру және бұлттың қора-қора қойлардай жусап алып
көшуі — қазақ өміріне жақын үлттық өрнекті сәтті пайдалану жемісі.
С.Мәуленов өлеңдерінде төрт түлік малдан басқа да қазақ танымына жақын
аң және жан-жануарлар әлемі теңеу образын жасауға негіз болған. Аңшылық
қазақ өмірінде ертеден келе жатқан кәсіптің бір түрі ретінде танылумен
қатар, ол ауыз әдебиетінде күрделі тақырып болып та енді. Бұл жөнінде халық
әдебиеті әдемі әңгіме-жыр, ертегілер шығарумен бірге, сол аңшылықты
елестететіндей әдемі теңеу, образды сөздер, эпитет метафоралар жасады.
Халық әдебиеті жағымды батырлар образын жасағанда, олардың мықты, күшті
екендігін, сырт келбетін айтқанда "арыстандай", "жолбарыстай" немесе
"арыстандай айбатты", "жолбарыстай жүректі" деп отырады. Бертін келе,
ақындар айтысында, айтысқа түскен әрбір ақын өзін алғыр қыран қүсқа, ақиық
бүркітке теңейді. Мұның бәрі ауыз әдебиетінде образ жасау, жақсы теңеу
табу, салыстыру жасау үшін қолданылған. Мысалы,
1. Ай туды таудың аппақ қалпағындай,
Құс жолы көктің тартқан арқанындай.
Жағада жапырласқан бозша тастар
Арқаның жусап жатқан арқарындай.
(Көрініс, 334-б.)
2. Кез еді ол жас киіктей жалтаңдаған,
Кез еді, ол жар таңдаған, ән таңдаған.
Кездессе көздеріміз жасаурады,
Жұлдыздай бір-біріне жаутаңдаған.
(Айтылмаған сыр, 290-б.)
3. Күн сияқты бір салқындап, бір ысып,
Еліктердей бұлақтардан су ішіп,
Жасырынбай тау, ормандар тәрізді,
Табиғатпен жатамын бір туысып.
(Күн сияқты бір салқындап, бір
ысып, 213-б.)
Өлең жолдарында теңеу образы қызметін атқарып түрған арқар, киік, елік,
марал - бәрі де қазақ таныма жақын атаулар. Қазақ таным-түсінігінде төрт
түлік мал мен кейбір аң-құстардың және жануарлардың киелі екені ертеден
белгілі. Киелі жануарлар туралы әртүрлі ырымдар мен наным-сенімдердің күні
бүгінге дейін сақталғанын білеміз. Мысалы, қазақ танымында - марал киелі
жануар, әрі сұлулықтың символы.
Айнала тастар бұғып аңдығандай,
Жел ессе, елегзиді жаны қалмай.
Көркем кыз көршімізде келеді өсіп.
Жан-жаққа қарап осы кер маралдай.
(Айнала тастар бұғып аңдығандай, 55-б.)
Ақын өлеңдерінде өзін және сомдап отырған бейнелерін аспан перзенті
-құс атауларына балап көркем суреттеу кеңінен орын алған. Әсіресе қазақтың
таным түсінігіне барынша жақын белгілі бір құстар әлемі теңеу образын
жасауға негіз болған және олардың саны мол. Олардың кейбіреуінің киелілігі
жайлы ауыз әдебиеті мен күні бүгінгі ақын-жазушылардың шығармаларында да
айтылған. Әсіресе аңшылықпен айналысып, саятшылық құрған қазақ халқының
өмірінде қыран құстардың орны ерекше болған. Ертедегі адамдардың
дүниетанымында құс-жоғарғы әлемнің бейнесі, аспан тәңірімен тілдесіп
тұратын, көк пен жерді байланыстыратын күш ретінде қаралған. Сондықтан
ертедегі адамдар оны өзіне тотем санап табынған. Мәселен, қазақ қыздарының,
сал-серілерінің тақиясына тағылатын үкі қауырсыны, көктің, яғни үстіңгі
әлемнің көрінісінің белгісі. Жалпы құс қауырсындарын төбеге қадау арқылы
ертедегі адамдар аспан әлемін шартты түрде кескіндеген, өзінің көкке, тотем
санаған объектісіне деген құрметін білдірген. Құс - жоғарғы әлем символы,
ол әрқашан қуаныш, жақсылық, байлық ұғымында түсінілетіні белгілі. Халық
түсінігінде "бақыт" үғымы қүспен ассоцацияланатыны да белгілі. Жалпы құспен
қатысты теңеулерде мифтік мазмұн басым болып келеді және олар туралы таным-
түсінік тілімізде молынан сақталған. Бұл жөнінде Б.Ақбердиева:"...әлемдік
мифологиялық жүйелердің қаймағы бұзылмай сақталып қалған жалғыз көз
-қазақтың үлттық тілі мен мәдениеті. Біздің тіліміздегі кез-келген сөз -
символ. Өйткені оның астарында мифтік мазмұн жатыр" [16. 30] - деп ой
тұжырымдайды.
Жыр домбыра келтіре алмай бұрауын,
Ыза болып столымнан тұрамын.
Аққуымдай ақындықтан айрылып,
Түні бойы кірпік ілмей шығамын.
(Жыр жазар алдында, 272-б.)
Өлең жолындағы жанкештілік және оған өзін арнауы өлеңде аққуымдай
ақындықтай айырылып деген жолдармен берілген. Теңеулік құрылымда қазақ
этносының мифтік-таным түсінігі жатыр. Мифологиялық таным-
түсінік бойынша аққу ерекше қасиеті бар киелі құс. Аққу - құс
патшасы, оны халқымыз ежелден киелі санап ауламаған және атпаған. Аққу
жұбымен ғана өмір сүре алады. Аққудың сыңарынан айырылуында ырым бойынша
жамандықтың белгісі жатыр. Бір сыңарынан айырылуы, оның да жуық арада мерт
болатынынан хабар береді. Ал ақынның аққуымдай ақындықтан айрылып деуінде
осы таным-түсінік негізге алынған. Ақын жаны - өлеңмен егіз, шабыт келіп
өлең тумаса, ақынның да аққудай сыңарынан айырылып, мерт болары теңеумен
өте әсерлі етіп берілген. Ақын өлеңдерінде аққудың әсем қимылы, сұлу
бейнесі сұлулыққа негіз болып, теңеу образы қызметін атқарған. Жалпы
тіліміздегі аққуды сұлулық символы ретінде бағалап, сұлулар сынының аққу
бейнесімен берілуі ауыз әдебиетінен басталып, күні бүгінге дейін ақын-
жазушылардың шығармаларында өз жалғасын тауып отыр.
1. Қанатымен су бетін сызып түнық,
Тұңғиықты аяған үзіп түрып,
Сен аққуга үқсадың мойны сүңғақ,
Тарттың мені алыстан қызықтырып.
("Қанатымен су бетін сызып тұнық", 34-б.)
2. Көзден ұшты кешегі,
Аққу-сынды айқай жаз.
Донда толқын көшеді,
Сол толқынға айтам наз.
("Он сегізде әскермін", 18-б.)
Ақын жыл мезгілінің ең бір әдемі кезеңі жазды аққуға теңей отырып,
сол жаздың өтуімен өзінің көңіл-күйін білдіріп түр. Аз сөзге көп мағына
сыйғыза отырып, он сегізде әскерге алынғанын, елімен, балалықпен
қоштасқанын өте әсерлі етіп жеткізген.
Асқақты көңілім басылмай,
Өтеді шалқып уақытым,
Қанатын қагып лашындай,
Қасымда жүр бақытым.
(Жыр жолы, 117-б.)
Ақынның қанатын қагып лашындай, қасында жүрген бақыты - жыр жолы,
өлеңі. Ақын үшін жырдан артық бақыт жоқ. Лашынды бақытына теңеп
суреттеуінде көне түркілердегі лашын құсты киелі деп санаудағы таным-
түсінік жатыр.
1. Ақ үкідей қарайды алыстан күн,
Шаң боратып біздермен жарысқан құм,
Көрінеді түлғасы жота үстінде
Шөгіп жатқан айбарлы арыстанның.
("Ақ үкідей қарайды алыстан күн", 68-б.)
2. Жарқ етіп жүздерінен жаз нышаны,
Әлемнің әнге басты жастық шағы.
Көгіме көгершіндей көтерілді,
Жастық шақ - жақсы тілек, дос құшағы.
(Фестиваль туралы өлеңдер, 259-б.)
3. Көтеріңдер өмір отын,
Ең бір биікке бір де іркілмей.
Көтеріңдер, - дейді, ақын,
Бостандықтың бүркітіндей.
(Назым Хикметтің сөзі, 146-б.).
Жалпы халқымыз құсты - еркіндіктің, азаттықтың символы ретінде
қолданады. Ақын өлеңдерінде де құстар - еркіндіктің, азаттықтың символы
ретінде алынған. Теңеу образы қызметін атқарып тұрған үкі, аққу, лашын,
көгершін, бүркіт - зооморфизмдері қазақ танымына өте жақын құстар.
С.Мәуленов тілінде кездесетін теңеу образы қызметін атқарған құс атаулары
әсіресе, адам бойындағы әртүрлі қасиеттерді бейнелеп, адам басынан кешкен
жағдайларды, көңіл-күйін таныту қызметін атқарып тұрғанын байқауға болады.
Сонымен, әлемнің тілдік бейнесін көрсетуде ұлттық өмірдің көрсеткіші болып
табылатын теңеулердің қызметі ерекше болса, ал оны ұлттық, танымдық
тұрғыдан талдау арқылы ұлттың бар болмысы мен дүниетанымы жөнінен толық
хабар алуға болады. С.Мәуленов өлеңдерінде ақиқат дүниенің тілдік бейнесін
көрсететін, ұлттық ерекшелігімізді танытатын теңеулер молынан кездеседі
және оларды былай деп топтастыруға болады:
- төрт түлік малға қатысты туған теңеулер;
- жануарлар әлеміне байланысты қолданылған теңеулер;
- құстар әлеміне байланысты туған теңеулер.
Сонымен бірге, ұлттық өрнекке негізделген теңеулер, ақынның қазақ
ұғымына жақын баламаларды шебер пайдалану нәтижесі деуге болады.
2. Метафоралық және эпитеттік теңеулер
Жалпы әлем тіл білімі метафора мәселесін зерттеуде көптеген
жетістіктерге жетіп отыр. Мұның өзі метафораның сан қырлы, қызық та,
күрделі құбылыс екенін аңғартады. Орыс тіл білімінде метафораға қатысты
зерттеулер А.А.Потебня, В.Н.Телия Е.С.Кубрякова т.б. ғалымдар есімдерімен
байланысты. Ал қазақ тіл білімінде метафора туралы А.Байтұрсынұлы,
Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, Б.Хасанов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев сынды ғалымдар
құнды ғылыми пікірлер білдірген. Метафораның көркем шығарма үшін маңызы аса
зор, метафора арқылы сөз барынша түрленіп, нағыз бейнелі суретке айналады.
Б.Хасанов "Метафора - заттар мен құбылыстардың бүтіндей, не бір ғана белгі;
форма, қасиет пен қимыл ортақтығына орай, түр, түс, иіс, дыбыс ұқсастығына,
құрамына, өз арақатысына қарай ауыстыру. Ал метафораны қолдану - көру,
есту, сезу әселерінің кірігуі"[17. 19] - дейді. Э.Оразалиева "Метафора -
тұжырымдау мен танудың үлгісі. Ол - жаңа ұғымдарды жасай отырып, жаңа
білімнің қалыптасуына тікелей әсер ететін маңызды фактор"[18. 281] - деген
тұжырым айтады. Ең алдымен, метафора сөздердің мағына ауыстырып жұмсалуы.
Мағына ауыстыру адам ойлауының нәтижесінде жүзеге асады. Адамның танымдық
және ұғымдық ой-өрісі үнемі жетіліп, дамып отыратыны заңды құбылыс. Ойлау
процесінің нәтижесінде бізге таныс болып келген заттар мен құбылыстардың
бізге байқалмаған ерекше белгілері ескеріліп, санадағы үғымды танытудың
шеңбері кеңейе түсетіні де белгілі. Ендеше, метафора - бейнелі ойлаудың
жемісі, дүниені жан-жақты түрде көркем тану құралы. Адамның ойлау, қиялдау
шеберлігі неғұрлым жоғары болса, үғымның метафоралану деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Метафора астарлы, жасырын ұғымға негізделеді, яғни әр
метафораның бойында жасырын код болады, сол жасырын кодтың кілтін ашып,
түсініп-білу адамнан асқан шеберлік пен үлкен ой күшін қажет етеді. Адам
санасында жақын жэне кашық салыстырмалар болады. Метафоралық мағынаға ие
болып тұрған сөз өз бойына көптеген қасиеттер мен қызметтерді, белгілерді
сыйғызып, біз байқамаған, ескермеген қасиеттерді байқауға көмектеседі. Адам
қиялы мен ойының арқасында батыл ассоциация нәтижесінде метафора жасалады.
Әлемдегі заттар мен қүбылыстардың, іс-әрекеттер арасындагы ұқсастықты танып-
білу, табу мүмкіндігі қаншама шексіз болса, метафоралардың да тілде жасалуы
мүмкіндігі сондай шексіз. Н.Уәли сөздің метафоралануы жайлы өз ойын былай
түжырымдайды: "Метафора - когнитивтік санадагы ең іргелі қасиет. Адамның
дүниетанымына тән бұл қасиет жаңаны ескімен, белгісізді белгілімен
салыстыру барысында дүниедегі заттар мен қүбылыстарды танып біледі,
салыстыру арқылы олардағы ортақ белгіні табады. Оларды ортақ белгілеріне
қарай ортақ атаумен атайды, яғни когнитивтік санада білім пайда болады. Сол
білімді игеру, сақтау, қайта жаңғырту, бірден-бірге беру метафора
операциясымен тікелей байланысты"[19. 228]. Ал ғалым
Э.Оразалиева "...казақ тіл білімінде танымдық деңгейде кең қолданыс тапқан
ұғымдар қатарында метафораларды атаған орынды. Ұқсату мен балауға, адамның
өмірден көрген-білгенін, түйгенін таразылауға мүмкіндік беретін бұл тілдік
құбылыс лингвистикалық талдаулардың маңызды бөлігін құрайды"[18. 219] - деп
тұжырымдайды.
Әсіресе метафораның адам ойын қалыптастырушылық қызметі зерттеушілердің
қызығушылығын туғызып отыр. Метафораның тіліміздегі сөз мағынасын кеңейтуде
де маңызы зор. Себебі, ұшқыр қиял мен шеберліктің арқасында бұрыннан бар
атау ұқсату, балау, теңеу, салыстыру нәтижесінде жаңа атауға ие болады.
Метафора - ең алдымен ойлау мен таным арқылы жүзеге асатын құбылыс. Таным
үдерісінде адамдар қабылдаған ұғымдар ауыспалы мағыналарға ие болып жатады,
яғни семантикалық өрісті қайта құрушы үдеріс ретінде тіл адамдарды жаңа
ақпарат ағынын қабылдауға қажетті ауыстырулармен қамтамасыз етеді. Ғылымда
мұны метафора (грек сөзі-ауыстыру) дейді. Адам ойында танылған зат, құбылыс
тілде таңбаланады. Көркем шығармадағы метафора - суреткердің көркем ойын
бейнеленуінің тиімді құралы және сөз зергерлерінің стилін анықтайтын тілдік
өрнек. Сонымен бірге метафораның қалыптасу барысында көркем бейне
туындайды. Бейне тудыру - метафораның ең негізгі қасиеттерінің бірі деп
ұғынуымыз керек. А.Әмірбекова метафораның ең басты қызметі ұқсатуға
негізделіп жасалынатынын ескеріп, өз ойын былай тұжырымдайды: "...метафора
когнитивтік санадағы логикалық операциялардың динамикалық көрінісі, ой
тудыру моделі. Поэтикалық мэтіндегі метафораның концепт қалыптастыру
қызметі ұқсату, ауыстыру механизміне сүйенеді. Поэтикалық мәтінде берілген
метафораларды зерттеу барысында санадағы логикалық операциялардың екі түрлі
қызмет атқаратыны байқалды.
1. Метафораланушы объектілердің үқсастығын табу;
2. Ондағы басты ұғымға жақын семаны жинау"[ 20. 21-22].
Метафора - тілде әмбебап құбылыс. Оның әмбебаптығы тілдің құрылымында
және қызметінде көрінеді. Ол тілдің түрлі аспектісі мен қолданыстық
қызметін қамтиды. Сонымен қатар, метафоралар жыр мәтінінде прагматикалық
қызмет атқарады. Метафораны қолдану барысында автор(адресант) ұлттық
дүниетанымда қалыптасқан дайын құрылымдарды - фреймдерді іске қосады, оның
да кез келгенін емес, сол сәттегі тыңдаушысына (адресатқа) неғұрлым әсер
ететін нұсқасын тауып айтуы тиісі. Метафора мен теңеу де салыстыруға,
ұқсатуға негізделіп жасалады және екеуінің де танымдық мәні зор. Метафора -
қысқарған теңеу, яғни онда теңеуге тән қасиет белгі көрсетілмейді.
Т.Қоңыров теңеулерді метафоралық теңеуге айналдыратын басты белгі - онда
теңеу белгісінің көрсетілуі және оның тек қана ауыспалы мағынада қолданылуы
деп түжырымдайды.
Әрбір суреткер өз шығармасында метафораны қолданады. Әр көркем сөз
шеберінің алмастырудың осы түрін қолдануында өзіндік ерекшеліктері
байқалады. Әсіресе метафораның қаламгердің ойы мен танымын көрсетудегі
кызметі айрықша. Бұл жөнінде ғалым Р.Авакова өз ойын былай деп
тұжырымдайды: "Метафора - дүниені, болмысты танудың көзі. Кез келген
метафора танымдық қызмет атқарады деуге болады. Оның бейнелілік, көркемдік
сияқты қасиеттері мен қызметтерінен гөрі адам ойлауы мен тілінде танымдық
қызметінің үлес салмағы басым"[21. 151]. Ақын-жазушылар колданған
метафоралар автордың көзқарасын, белгілі бір зат пен қүбылысқа деген
тұжырымды бағасы ретінде айтылады. Сөз зергері ғаламды суреткерлік көзбен
танып біліп, ғаламның тілдік бейнесінің суретін жасайды. Ендеше метафора -
поэтикалық ойлау мен ғаламды көркем танудан туындайтын күбылыс. Қаламгер
шығармаларындағы метафора қолданысын зерттеу нэтижесінде метафора
құбылысының үнемі жаңарып, жаңғырып отыратындығы дәлелденді. Поэтикалық
метафора поэзия тілінде жиі қолданылады. Айтпақ ойды бейнелі етіп жеткізу
үшін сөздің тура мағынасы адамның ойындағы ұғымға лайықталып, метафоралық
мағынаға айналады. Метафора адамның ойлауымен, әсіресе, көркем ойлауымен
тікелей байланысты. Сондықтан олар барлық стильде, барлық жанрда жалпылама
кездесе бермейді. Көбіне поэзияда жиі үшырасады. Ақындар мен жазушылардың,
танымал каламгерлердің шығармаларында кездесетін эсерлі сөз өрнектерін
поэтикалық метафора деп атайды. Демек, тілдік метафораны жасауға бүкіл
халық қатысса, поэтикалық метафораны көркем әдебиет қайраткерлері, қоғамдық
ақпарат кызметкерлері қалыптастырады. С.Мәуленов өлеңдерінде теңеу мен
метафораның қатар қолдануы асқан шеберлік нәтижесі деуге болады. Көріктеуіш
амал-тәсілді қатар қолдану арқылы ақын айтпақ ойын "тайға таңба басқандай"
оқырманға анық, дәл жеткізеді.
Қағазға ақын төнеді,
Көңілден көлдей күй ацты.
Өлеңнің бүлты келеді.
Жауар жыр жақын сияқты.
(Жауар күн жақын сияқты, 260-б.)
Өлеңде ақын әлемінің көркем бейнелі суреті жасалынған. Күйдің көлдей
ағуы - метафоралық теңеу. Шабыты тасыған ақын жүрегінен жырмен қоса күй
төгіліп, ол көл сияқты қозғалысқа ие болып ағады. Толық мағынасы мәнмәтінде
ашылатын күйдің көлдей ағуын авторлық метафоралық теңеуге жатқызуға болады.
Дүниеге жаңа келер жырдың көлдей ағуы оның толассыздығынаы хабар береді
және метафоралық теңеу арқылы ақын өз әлеміндегі жырды жаңа бір қырынан
танытып тұр. Әрбір метафоралық теңеуге айналу процесіне ақынның өзіндік
танымы, ғаламды түсінуі қатынасқан. Сондықтан, ақын қолданған метафоралық
теңеулердің барлығын авторлық метафораға жатқызуға болады. Бұл тұста ақын
мағына жағынан үйлеспейтін сөздерді үйлестіре отырып, тың бейнелер жасап,
әр ой мен әр сөзді әсем бейнемен мүсіндейді.
Саған айтар сөздерім бар арнаған,
Үмітім бар көктей өсіп каулаган.
Жаңа жылда тассын өзен арнадан,
Тусын бала дәл өзіңнен аумаған.
("Досым едің қүлын-тайдай ойнаған", 320-б.)
Әлемнің тілдік суреті автордың танымында түрлі қасиетке ие болған.
Адамды алға жетелейтін абстрактілі үміт сөзі ақын қолданысында мағынасы
тереңдеп, біз көре алатындай нақты дәрежеге жеткен. Жаңа ғана көктеп келе
жатқан өсімдіктің өсу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz