Ойын іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы туралы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы Ойын іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ойын іс-әрекетінің
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
1.1 Ойын іс-әрекетінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Ойын іс-әрекетінің негізгі әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ойын іс-әрекетінің принциптері, түрлері мен қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. Ойын іс-әрекетінің сабақ барысында пайдалану туралы жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Ойын іс-әрекетінің ғылыми әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..23
2.2 Ойын іс-әрекетінің сабақ барысында қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3 Оқушылардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қосымша
№1 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .40
Қосымша№2 ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қосымша№3 ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...45
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: ХХІ ғасырда әлемдік өркениет жаңа даму сатысына
көтерілді. Қазақстан Республикасының қазіргі білім жүйесінің стратегиялық
мақсаты: жоғары білімді, бәсекелестік қабілеті мол, шығармашыл тұлға
қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады. Қазіргі
мектептерде балалар белгілі бір білім ғана алып, біліктілікке үйреніп қана
қоймай, сондай-ақ алған үлгі-өнегені өмір бойы пайдалана білуі тиіс. Өзін-
өзі тану сабақтары оқушылардың өздерінің және өзгелердің іс-әрекеттеріне
адами баға беру, адамдарды нақты қалпында қабылдау, оларға шыдамдылық пен
мейірімділік таныту үдерісінде педагогтың оқушылармен тұлғалық қарым-
қатынасын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әлеуметтік-психологиялық
тренингтер жүргізуге талап етеді.
Зерттеудің мақсаты: Ойын іс-әрекетінің ақпарат ала отырып түсініксіз
сәттерді талқылауға, сұрақ қоюға мүмкіндік алса, онда берілген ақпарат тез
меңгеріледі және алынған білімдер шәкірттердің мінез – құлық дағдыларын
қалыптастыруға ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- өзін-өзі тану, түсіну, тұлғалық даму тәсілдерін таба білу;
- ойдың икемділігін, тапқырлығын талап ету, өзгешелігін дамыту;
- ойлаудың дәлдігі мен жылдамдығын жаттықтыру;
- қиялды, шығармашылық қабілетті дамыту;
- өзінің және өзгенің даралығын бағалау, өзін-өзі құрметтеу;
- коммуникативтік дағдыны дамыту, қарым-қатынастың түрлі әдіс-тәсілдерін
меңгеру;
- өзі, өз құқығы мен міндеттері туралы ойларын дамыту;
- көңіл-күйді көтеру, сезім мен эмоцияны реттеу.
Басқаларды қабылдау, олармен әртүрлі қарым-қатынастар жасау кезінде адамдар
бірін-бірі бағалап, бірімен-бірі не жағымды (симпатия, ұнамды), не жағымсыз
(антипатия, ұнатпау) эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Эмоциялық қатынастар
іскерлік, ұжымдық, рөлдік қатынастарға өз әсерін тигізеді. Мұндай жағдайда
мәдениаралық өзара тренинг жаттығу жұмыстарын ұйымдастыруға болады.
Зерттеу объектісі: Ойын іс-әрекеті
Зерттеу пәні: Тұлғаны қалыптастырудағы ойын іс-әрекетінің негіздері.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- Әлеуметтік – психологиялық тренингтердің мінез– құлықы жаңа білімдерді,
ойларды және дағдыларды оқытатын жан-жақты дамыған оқу формасы анықталса;
- Психологиялық ойындар мен жаттығулар ынтымақтастыққа тәрбиелеуге
бағытталса, сонымен бірге топ жетекшілері бұларды әр түрлі жағдайларда:
топпен өтетін тренинг пен қарым – қатынас тренингтерін, тұлғалық өсу
тренингтерін мектепте, қолдануға қалыптасса;
- Тренингті оқытудың бір формасы, әдісі деп қарастырғанда, оның тиімділігі
бірлескен пікірлік, танымдық іс-әрекеттерінің қалыптасуына мүмкіндік
болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: тұлғаны әлеуметтік ортаға қалыптастыру
мақсатында ойын іс-әрекетінің жүргізілді.
Зерттеу әдістері: Тақырып бойынша әдебиеттерге теориялық талдау және
тұлғаны қалыптастыруға байланысты әлеуметтік – психологиялық тренингтерге
эксперимент жасадық, сұрақнама, салыстыру, әңгімелесу, бақылау әдістерін
жүргіздік.
Зерттеудің тірек орындары: Мағжан Жұмабаев ауданы, Булаев орта мектебі.
Зерттеу жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудаң,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшлардан тұрады.
І. Ойын іс-әрекетінің теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Ойын іс-әрекетінің жалпы сипаттамасы
1970-ші жылдары ГДР-да М.Форвергтің жетекшілігімен ол әлеуметтік-
психологиялық тренинг деп атаған әдіс жасап шығарылды. Біздің елге де
тренинг осы атауымен келді. Біздің елімізде тренингтер қарым-қатынас
тренингінен басталды. Қарым-қатынас тренингі іс жүзінде кез келген басқа
тренинг үшін базалық бағдарлама болып табылады. Басқа бағдарламалар (өз-
өзіне сенімділік тренингі, келіссөздер тренингі, сауда-саттық тренингі, топ
қалыптастыру тренингі, жанжалсыз мінез-құлық тренингі және басқалары) жасап
шығарылғанда, бұл бағдарламалардың негізіне әлеуметтік-психологиялық
тренинг алынды. Сондықтан әлеуметтік-психологиялық тренинг атауы әлеуметтік-
психологиялық тренинг қағидаттарында құрылған басқа тренингтік
бағдарламаларды белгілеу үшін де жиі пайдаланылады.[1]
Егер Артур Ребер құрастырған Үлкен түсіндірмелік психологиялық сөздікке
жүгінетін болсақ, тренингтің мынадай анықтамасын көреміз: Жалпы тренинг
дегеніміз – олардың жүзеге асырылуы нәтижесінде қандай да бір белгілі
реакцияға (реакцияларға) немесе қандай да бір күрделі, шеберліктерді қажет
ететін қызметке қатысуға қабілетті организм түріндегі ақырғы өнімді алу
үшін жасап шығарылған процедуралар жиынтығы немесе кез келген оқу
бағдарламасы. Бұл кез келген, соның ішінде адамды ғана емес, оқытуды
қамтитын өте кең анықтама. Бұл анықтаманың негізгі ойы тренингтің жаттығу,
дағдылар мен шеберліктерді жинақтау болып табылатындығында.[2]
Тренингтің тағы бір анықтамасын Ю.Н.Емельянов берген: Тренинг дегеніміз –
қызметтің кез келген күрделі түріне, соның ішінде қарым-қатынасқа үйренуге
және оны меңгеруге қабілеттіліктерді дамыту әдістерінің тобы.[3]
И.В.Вачков тренингтің мынадай анықтамасын ұсынады: Практикалық
психологияның өзін-өзі тану және өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру
мақсатында қолданылатын белсенді әдістерінің жиынтығы.[4]
Психологиялық сөздікте (1990) әлеуметтік-психологиялық тренинг (ары қарай
ӘПТ) Практикалық психологияның қарым-қатынастағы хабардарлықты дамыту
мақсатында топтық психологиялық жұмыстың белсенді әдістерін пайдалануға
бағдарланған саласы ретінде анықталады. Бұл анықтама тренинг ұғымын қарым-
қатынас тренингіне әкеліп саяды да, оның аясын одан әрі тарылтады. Көбінесе
әлеуметтік-психологиялық тренинг атауы қарым-қатынас тренингінің,
іскерлік қарым-қатынас тренингінің, әріптестік қарым-қатынас тренингінің
және т.б. синонимі ретінде қолданылады.[5]
Тренинг дегеніміз – жаттығу, және топ қатысушыларына жаттығуға мүмкіндік
беру қажет. Өз жаттықтырушысына әрбір жаттығуда өзінің бұлай жүгіре
білетіндігін және жүгірудің қандай да бір жаңа тәсілін үйренгісі
келетіндігін мәлімдейтін жүгіргішті елестетіп көріңіздерші. Нағыз шеберлік
қайта-қайта жаттыға отырып қалыптасады, тренингтің өзі де осы үшін керек.
Тренинг сырттай қарағанда қатысушылар көп күліп-ойнайтын қандай да бір
әншейін ойындардың жиынтығы сияқты көрінуі мүмкін, және бұл жұмысқа
ұқсамайды. Жаттықтырушы, терапевтік топтарда болғаннан кейін, өз тренингіне
терапевтік жаттығуларды қоса бастайды. Нәтиже әрқашан біреу: қатысушылардың
біреуі көз жасына ерік береді, осылайша, онымен жұмыс істеу аяқталады,
өйткені кәдімгі тренингте бұл жағдайды ары қарай өрбітуге уақыт жоқ, және
көбінесе шеберлік те жоқ. Сондықтан жаттықтырушы осы тәсілдердің арасындағы
айырмашылықты анық түсініп, оларды ешқашан бір бағдарламада араластырмауы
тиіс. Бұл – әр түрлі жұмыстар.
Топ – әлеуметтік психологияның негізгі түсініктерінің бірі. Зерттеу
тақырыбы және нысаны ретінде ол көптеген белгілі ғалымдардың және
практиктердің назарында болып келген. Бірақ бұл құбылысты белсенді түрде
зерттеу ХХ ғасырдың екінші жартысында жүзеге асырыла бастаған еді. Дәл осы
кезеңде психологияның қолданбалы және тәжірибелік салаларында тренинг
түсінігі пайда болды және кеңінен қолданыла бастады. Бүгінгі күнде
тренинг түсінігінің нақты бір анықтамасы жоқ, сондықтан бұл термин
психологиялық практикада әр түрлі іс-әрекеттердің, әдіс-тәсілдер мен
құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылады.
Тренинг термині (ағылшынның train, training сөздерінен) оқыту, тәрбиелеу,
жаттықтыру, үйрету сияқты бірқатар мағынаға ие. Мұндай көп мағыналық
тренингтің ғылыми анықтамасына да тән. Ю.Н. Емельянов тренингке іс-
әрекеттің кез-келген қиын түрін игеру мен оқыту қабілеттілігін дамыту
әдістерінің топтамасы деген анықтама береді. Тренинг адам бойында
қалыптасқан мінез-құлық пен іс-әрекеттерді басқару модельдерін қайтадан
қалыптастыру тәсілі ретінде қолданылады және тренингке ұйымның жоспарлы
белсенділігін арттыра түсу үшін оның мүшелерінің кәсіби білімі мен
қабілеттілігін көтеруге бағытталған, сондай-ақ тренингті жеке адамның
әлеуметтік мінез-құлқын ұйымның мақсаты мен іс-әрекеттерінің талаптарымен
сәйкес тәсілдерге сай өзгертудің бір бөлшегі деп қарастыруға болады.[3]
Г.А.Ковалев әлеуметтік-психологиялық тренингті белсенді түрде әлеуметтік-
психологиялық білім беру әдістемесінің кешенді әулеметтік-дидактикалық
бағыты ретінде қарастырады.[6]
Ресейлік психологияда тренингті оқытудың немесе әлеуметтік - психологиялық
тренингтің белсенді тәсілдерінің бірі деген ұғым кең таралған.
Л.А.Петровская әлеуметтік-психологиялық тренингті өзара қатынастағы
білімді, әлеуметтік белгілеулерді, қабілеттілік пен тәжірибені дамытуға
бағытталған әсер ету құралы, қарым-қатынаста жетіктілікті дамыту құралы,
психологиялық әсер ету құралы ретінде қарастырады.[7]
Б.Д.Парыгиннің пайымдауынша, топтық кеңес беру тәсілі жөнінде, оларды
өмірде және жалпы қоғамдағы қатынас дағдыларына белсенді түрде топтық оқыту
ретінде яғни, кәсіби пайдалы дағдылардан Мен - тұжырымдамасы мен өзін-өзі
бағалауға сәйкес жаңа әлеуметтік рөлге бейімделуге дейін оқыту әрекеті.
Б.Д.Парыгин топтық кеңес беру тәсілі жөнінде, оларды өмірде және жалпы
қоғамдағы қатынас дағдыларына белсенді түрде топтық оқыту ретінде яғни,
кәсіби пайдалы дағдылардан Мен - тұжырымдамасы мен өзін-өзі бағалауға
сәйкес жаңа әлеуметтік рөлге бейімделуге дейін оқыту деп бейнелей
айтады.[8]
Бүгінгі күнде тренингті анықтау үшін көп жағдайда психологиялық әсер ету
термині қолданылады. Ал, С.И. Макшанованың жұмыстарынан бұл терминнің
тренингті әдіс ретінде дәл толықтай бейнелемейтінін байқауға болады, яғни
бұл термин тек бір адамнан екінші адамға әсер ететін ақпараттардың алмасу
процесін бейнелейтін түсінік ретінде ғана бола алады. Процессуалдық
мінездемеге ие әсер ету түсінігі өзгеріс категориясының көмегімен
анықталатын оның мақсаты мен нәтижесін толықтай ашпайды. Негізінен әсер
етудің нәтижесін күтетін тренингтің және оны қолданушылардың негізгі
мақсаты тек ғана әсер ету бола алмайды. С.И.Макшанов ұсынып отырған
мақсатты түрде өзгерту термині адам мен топ феноменінің психологиялық
динамикасына жататын көптеген құбылыстарды бейнелеуге мүмкіндік береді.
Тренингтің процессуалдық және өнімдік мінездемесін ашып, тренингтің
субъект- субъекті мінездемесін айқындайды, оның тиімділігі тренингке
сұраныс берушілер мен оған қатысушылардың және оны ұйымдастырушы
мамандардың жауаптылығын сезінуімен байланысты. Осыған байланысты тренингті
адамның жеке тұрмысы мен кәсіби үйлесімділігінің мақсаты болып табылатын
жеке адамның, топтың және ұйымның психологиялық феноменін мақсатты түрде
өзгертудің көпқырлы әдісі деп анықтауға болады.[9]
Қатынастың тиімділігін арттыруды көздеген тренинг оқытулар алғашқы рет
Бетеледе (АҚШ) К.Левиннің оқушыларының ұйымдастыруымен өткен және олар Т-
топ деген атқа ие болған. Оның негізінде адамдардың көпшілігі топтасып өмір
сүреді және жұмыс атқарады, алайда олар көп жағдайда осы топтың жұмысына
өзінің қандай деңгейде ықпал жасайтындығына, басқа адамдар оған қалай
қарайтындығына, айналасындағылардың бойында оның мінез-құлқының қандай әсер
тудыратындығына есеп бермейді деген ой жатты. К.Левин адамдардың мінез-
құлқымен бойындағы бейімділіктердегі тиімді өзгерістер негізінде жеке
контексте емес, жалпы топта бой алады, сондықтан да өзінің бейімділіктерін
байқап, өзгерту үшін, мінез-құлқында жаңа формаларды қалыптастыру үшін адам
өзінің жекешеленуін жеңіп, өзіне басқалардың көзқарасымен қарауға үйренуі
тиіс деген ұстанымда болған.[10]
Т-топ өзара қарым-қатынас әсерінен бой алдырған қатынас пен топтық
динамиканы зерттеуді мақсат ету үшін жиналған геторогендік индивидтердің
жиыны ретінде болды. К.Левинің оқушыларының топаралық қатынас
шеберханасындағы нәтижелі еңбектері АҚШ-дағы Ұлттық тренинг зертхананың
негізін қалады. Бұл зертханада тренингтік топтарының негізі қаланды.
Нәтижесінде, оның жұмысының қорытындысы Т-топтың тәжірибесінде қолданылды.
Т-топтарында басқарушы қызметкерлерді, менеджерлер мен саяси көшбасшыларды
өзара тиімді қарым-қатынасқа, ұйымдардағы қақтығыстарды шешуге, басқару
шеберлігіне, топтық бірлестікті нығайтуға оқытты. Кейбір Т-топтарындағы
оқытулар адам өмірінің құндылықтарын анықтауға, өзінің жеке жетілу сезімін
күшейтуге бағытталған еді. Мұндай топтар 1954 жылы құрыла бастады және
сенситивті топ деп аталған еді. 60 жылдардың аяғы мен 70 - жылдардың
басында Т-топтары мен сенситивті топтар көптеп бой алды. Олардың негізгі
мақсаты жұмысшы топтарындағы қақтығыстарды шешу және жұмысшы мен
қызметкерлер арасындағы кәсіптік қарым- қатынасты нығайта түсу болды. 1964
жылы Т-тобының дамуындағы 17 жылдық тәжірибенің нәтижесі көрініс тапқан
жинақ жарық көрді. Онда негізінен төрт мәселе: жаттықтырушылардың кәсіби
деңгейі, Т-тобының әдістемесін жаңарту, зертханалық емес жағдайларда
зертханалық әдістерді қолдану және теориялық зерттеу мен дамудың шыңдалуы
жан-жақты қарастырылды. 60 - жылдары менеджерлердің кәсіби дайындығын
арттыру үшін психологиялық қолдау көрсету мақсатында гуманистік психология
дәстүріне сүйенген К.Роджерстің әлеуметтік және өмірлік
қабілеттіліктердің (sociallife skills training) тренингі қозғалысы пайда
болды.
Өмірлік қабілеттіліктер тренингінде негізінен тренингке қатысушыларға
өзіндік жол таба білуді айқындайтын үш модель пайдаланылды. Бірінші модель
өмірлік қабілеттіліктің жеті категориясына яғни: мәселелерді шешу, қарым-
қатынас, жігерлік, өз-өзіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығы, өзін-өзі
басқару қабілеттілігі және Мен - тұжырымдамасын дамытуға сүйенді. Екінші
модель тренингтің мақсаты болып табылатын өмірлік қабілеттіліктің төрт
категориясын, яғни: жеке адамдар арасындағы қатынас, денсаулықты қолдау,
жеке ерекшелікті дамыту, шешім қабылдау мен мәселелерді шешу айқындалды.
Үшінші модельге эмоциялық өзін-өзі бақылау, жеке адам аралық қатынас, өзін-
өзі тану, қаржылық өзін-өзі қаржылай қамсыздандыру, өзін-өзіне қолдау
көрсету және тәжірибені тұжырымдамалау жатады.
70-жылдары Лейпциг және Йенск университеттерінде М.Форвергтің басқаруымен
әлеуметтік-психологиялық тренинг атты әдіс жетілдірілді. Тренингтің құралы
ретінде тиімді қатынастық дағдыларды қалыптастыруға жағдай тудыратын
драматизация элементтері бар рөлдік ойындар қолданылды. М.Форверг ұсынған
әдістердің практикалық қосымшасы ретінде өндірістік кәсіпорындардың
жетекшілерін әлеуметтік-психологиялық дайындау болды.[1]
Әлеуметтік-психологиялық тренинг Ресейлік психология практикасында да
кеңінен таралды. Әлеуметтік-психологиялық тренинг теориялық және
әдістемелік аспектілеріне арналған алғашқы монографиялық еңбек 1982 жылы
жарық көрген Л.А. Петровскаяның монографиясы болды. Бұл әдіс балалармен,
ата-аналармен, әлеуметтік топтардың кәсіби мамандарымен, кәсіпорындар мен
ұйымдардың жетекшілерімен жұмыс істеуде белсенді түрде қолданылып келеді.
Әдісті пайдалану тәжірибесі Ю.Н.Емельянованың, В.П.Захарованың,
Г.А.Ковалеваның, Х.Миккинаның, Л.А. Петровскаяның, Т.С. Яценконың және т.б.
еңбектерінде көрініс тапқан.
Әлеуметтік-психологиялық тренингтің жалпы мақсаты - қатынастағы тиімділікті
арттыру- міндетті түрде қатынастағы мінез-құлықты, адамның перцептивті
қабілеттілігін, жеке адамның қатынас жүйесін шындай түсу және дамытумен
анықталатын білімді меңгерумен, қабілеттілігі мен дағдыларын
қалыптастырумен байланысты түрлі кескіндегі бірқатар міндеттермен нақтылана
түседі, өйткені жеке тұлғалық өзгешелік адамның іс-әрекетін және оның
вербальді және вербальді емес әрекеттерін әр түрлі түспен әрлендіретін
бейне болып келеді. Тренинг топ жұмысының нәтижелі болуының бір талабы
оқыту барысында шешімін табуы тиіс міндеттерге жүргізушінің ықпал ете алуы
болмақ. Ықпал ету белгілеулер деңгейінде немесе қабілеттер мен дағдылар,
немесе перцептивті қабілеттер және т.б. деңгейлер негізінде жүзеге асады.
Бір тренингтік топтың жұмысы барысында әр түрлі міндеттерді пайдалану дұрыс
емес, өйткені мұндай әрекет бір жағынан әсер етудің тиімділігін төмендетуі
мүмкін, ал екінші жағынан этикалық мәселелердің орын алуын тудырады,
сондықтан да тренинг барысында міндеттерді тек топтың келісімен ғана
өзгертуге болады. Адамдарға психологиялық көмек көрсету тәсілі ретінде
топтық тренинг алғаш рет шет ел психологиясында қолданылды. К.Левин
қалыптастырған негізгі ой: Адамдар өздерінің бойындағы адекватты емес
белгілерді анықтау және мінез-құлықтың жаңа түрлерін қалыптастыру үшін
өздерін басқалардың көзқарасымен көре білуді үйренуі қажет - деген
мазмұнда болды.[10]
Алғашқы тренингтік топты (Т-тобын) жаратылыс ғылымдары саласының бірнеше
мамандары құрды. Олар 1946 жылы негізгі әлеуметтік заңдарды (мысалы,
жұмысқа алу заңы) зерттеу, шешімдердің оңтайлы варианттарын іздеу үшін
қолданылды. Оларды қолданумен байланысты әртүрлі жағдайларды ойнату үшін
іскер адамдар мен кәсіпкерлерді жинаған. Нәтижесінде, алға қойылған
мақсаттармен бірге, топтың әрбір мүшесі кері байланыс алу көмегімен өз-өзін
жаңа қырынан ашу және өз-өзін түсіну тәжірибесін игерді. Адамдардың кез-
келген тобы шынайы өмірді, қарапайым адамдардың өмірінде бар қарым-
қатынастарды бейнелейді. Алайда, жасанды түрде құрылған зертхана шынайы
өмірден келесі белгілерімен ерекшеленеді: Психологиялық тәжірибе саласында
белгілі мамандар Т-тобының басқа түрдегі топтардан айырмашылығы қалай
үйрену қажеттілігін баулуға негізделеді деп жазады. Мұнда топтың
мүшелерінің барлығы жалпы өзара үйрену процесіне тартылады және сондықтанда
олар әдетте жетекшіге емес бір біріне сенім артады. Т-тобында оқыту
жетекшінің түсіндіруі және нұсқауларынан бұрын, топтың өз тәжірибесінің
нәтижесі болып келеді.
Т- тобының басқа да басымдық жағы:
өз-өзін таныстыру
кері байланыс
эксперименттеу
сияқты элементтерді шамалаған процестің сипаттамасына байланысты.[10]
Топтық психологиямен және топ нәтижесін жеке адамға арнайы әсер ету
құралы ретінде пайдалануға байланысты нәтижелі жұмыстар қатарына көп
жағдайда А.Адлердің, К.Левиннің, Дж. Мореноның, Дж. Праттаның, К.Роджерстің
еңбектері жатады. Топтың жеке адамға кәсіби әсер ету құралы ретінде,
отандық психологиялық көмек тәжірибесінде, ХХ ғасырдың басынан бері
қолданылады деп айтуға болады. Топтық жұмыстар әдістемелеріне деген ғылыми
және тәжірибелік қызығушылық таныту Ресейде тек осы ғасырдың 90- жылдарында
ғана арта бастады. Ресей ғалымдарының арасынан топтық жұмыстардың
мәселелерін теориялық және әдістемелік тұрғыда талдаған алғашқы ғалым
ретінде Лариса Андреевна Петровскаяны атауға болады. Оның монографиясы 1982
жылы жарық көрді. Өзінің еңбектерінде ол тренингті (нақтырақ айтқанда,
әлеуметтік-психологиялық тренинг ӘПТ) қатынас саласындағы білімге және жеке
қабілеттерге үйретудің өзіндік түрі және оларды түзетудің сәйкес формасы
ретінде қарастырды. Бұл формалардың алуан түрі үлкен екі класқа
бөлінеді:[7]
а) арнайы қабілеттерді дамытуға бағытталғандар;
б) қатынас жағдайында талдау тәжірибесін тереңдетуге мақсатталғандар;
Әрине, отандық тренинг мектептерінің көбі батыстан келген теориялық
тұжырымдамаларға сүйенеді. Топтық психологиялық жұмыстардың формаларының
өзі бүгінгі күнге дейін шетелдік үлгілердің өзгертілген нұсқасы болып
табылады.
Топтық психологиялық тренинг практикалық психологияның өзін-өзі тану және
өзін-өзі жетілдіру дағдыларын қалыптастыру мақсатында қолданылатын белсенді
әдістерінің бірігуі болып табылады. Сонымен бірге, автор тренингтік
әдістердің клиникалық психотерапия аясында неврозды, алкоголизмді және
бірқатар соматикалық ауруларды емдеу барысында қолданумен қатар, психикалық
жағынан сау, алайда жеке басында психологиялық проблемалары бар адамдармен
жұмыс істеу кезінде, оларға өзін-өзі жетілдіруде көмек көрсету мақсатында
қолданылатындығын баяндайды.
Тренингтің мәніне түсінік беретін көзқарастарға шолуды түйіндей келе,
аталмыш ұғымға жалпылама анықтама берілетін тағы да бір көзқарасқа
тоқталайық. Этностық толеранттықтың және осы контексте тренингтік топпен
жұмыс жүргізу әдістері мен шарттарын ұйымдастыру мәселелерін шеше келе
Н.М.Лебедева, О.В.Лунаева, Т.Г.Стефаненко тренингті белгілі бір мақсатқа
жетуге бағытталған арнайы үлгіде ұйымдастырылған топтық жұмыс ретінде
қарастырады.
1.2 Ойын іс-әрекетінің негізгі әдіс-тәсілдері
Тренингтің негізгі әдіс-тәсілдері үш үлкен салаға бөлінеді – топтық пікір-
сайыс және ойындар. Сонымен қатар, бейнені жобалау және психогимнастикалық
жаттығу қосалқылар болап табылады. Топтық пікір-сайыс тренинг әдістерінің
негізгісі болып табылады. Талқыланатын пікір-сайыстың мәні негізгі үш
мақсат арқылы жүзеге асады, олар: топтық үрдісте кенеттен пайда болатын
жағдайлар топтық ойындарды өткізу нәтижесі ретінде және топтың шеңберде
әлеуметтік-психологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізудің нәтижелері ретінде.
Сонымен қатар, ...топтың әр қатысушысына топтық үрдістер мен осы топтағы
адамдардың оған деген көзқарасы және топта болған уақыт аралығында өзінде
болған белгілі бір нақты психологиялық жағдайды жан-жақты, әрі терең
зерттеуге мүмкіндік беріледі.
В.П.Захаров пен Н.Ю.Хрящева топтағы пікір-сайысты сындарлы және бейсындарлы
деп екіге бөледі. Сындарлы пікір-сайыстың іс-әрекеттік нәтижесі келесі
қорытындылар арқылы жүзеге асады: өз ой-пікірін айту жағынан қатысушылар
тең құқылы; әрқайсысы демографиялық атмосфераны сезінеді; әрбір қатысушы
белсенділік көрсетеді; қатысушылар альтруистік және аффилиативті
реакциялары басымды болады; бірлесе жұмыс жасау мен өзара қарым-қатынасқа
қанағаттану. Топта орындалатын міндеттер әлеуметтік және тұлға аралық
мәселелер; тұлғалық мәселелер; ақыл-ой міндеттер мен ұйымдастырушылық-
басқарушылық мәселелер пікір-сайыстың пәні болып табылады. Топтық пікір-
сайысты тиімді, әрі табысты өткізу үшін қарым-қатынас ережелері сияқты
арнайы қағидаларды енгізу қажет. Пікір-сайыс жетекшісінің міндеті бұл
қағидаларды түсіндіру мен бұлжытпай жүзеге асыру.[11]
Ойын әдістері. Д.Б.Эльконин рольдік ойындардың және оның формаларын
игерудің тарихи пайда болуы жөніндегі болжамның алғашқы құрастырушысы
болған. Ойындық мінез-құлықтың бұған дейін болған тұжырымдамаларынан
өзгешелігі, оның психологиялық ойындарды зерттеуге арналған кітабының басты
идеясы. Ойын өзінің жаратылысы бойынша әлеуметті деген ой болды. Бүгінде
отандық көптеген авторлардың тренингтік бағдарламалары осы тұжырымдамаға
сүйенеді.[12]
Нақтырақ айтсақ, М.Р.Битянова, ойын - бұл тірі іс-әрекет деп жазады.
Мұндай контексте автор, ойын үйретпейді, яғни ойын адамды басқа әлемдер мен
қарым-қатынастар ойына шомылдыра отырып, ой-өрісін кеңейтетіндігін, оларды
ойында тудыру, таңдау, құрастыру тәжірибесін беретіндігін атап өтеді.
Сонымен бірге, ойындық іс-әрекет және одан жинақтаған тәжірибе өмірде
жүзеге асу үшін жеке жұмыс қажет етілетіндігі де айтылады. Автор ойын адам
бойында ұзақ уақыт бойында жетілетіндігіне назар аударады. Ойынды
оқытумен салыстыра отырып, автор ойын оқытпайды, ол тұлғаны тұтастай,
баурап алатын бүтіндей іс-әрекет сияқты өзгертеді деген қортындыға
келеді.[13]
Әлеуметтік-психологиялық дайындық тәжірибесінде ойын әдістері операциондық
және рольдік деп екіге бөлінеді. Операциондық ойындар (басқарушылық,
іскерлі) өмірдегі тұлғалық аспектілерге қарағанда, құралды оқыту аспектісі
әлдеқайда басымырақ, формальды және минималды. Мұндай ойындар экономикалық,
ұйымдастырушылық және басқа да кәсіби мәселелерді шешу іскерлігін қолдануға
бағытталған.
Рольдік ойындар өз қалауына қарай белгілі бір рольді орындауға арналған.
К.С.Станиславскийдің актерлік тренинг жүйесінде рольдік ойындарды өткізу
тәжрибесі жайлы көптеген пайдалы мағлұмат алуға болады. Бұл текке емес,
себебі ...театр - рольдік ойындардың бастамасы, символикалық ықпалдың
тұжырымдамасы, адам тұлғасының үлгісі және өзін-өзі тануда қолданатын
тәсілдер, сонымен қатар, психотерапевтік драматизация және инсценизация,
имагопсихотерапия және топтық белсенді әдістердің рольдік варианттары
сияқты психологиялық әлеуметтік-тәжірибелік лабораторияның алғашқысы деп
есептеуге болады.[14]
Психология мен театрдың байланысы Я.Мореноның психодрама әдісінде
көрсетілген. Психодрамада қолданатын рольдік ойындар базалық және жағдайлық
деп бөлінеді. Базалық-рольдік ойындардың әмбебап психологиялық маңызы бар
және олардың мазмұнына қарамастан түрлі психологиялық мәселелерде қолдануға
болады. Бұл өзін-өзі таныстыру, диалог, монолог, дубляж, рольмен
алмасу, репликалар айту, рольдерді орындау, бос зал, айна сияқты
техникалар.[15]
Жағдайлық-рольдік ойында шектеулі негіз бар, олар қарастырылатын
мәселелердің ерекше мазмұнымен бір-бірімен тығыз байланысты. Оның мақсаты –
сабақ барысында пайда болатын терапевтикалық қажеттіліктерді
қанағаттандыру. Н.Н.Богомолованың пікірінше, жағдайлық-рольдік ойындардың
мәні қатысушыларға берілген проблемалық жағдайды импровизациялап ойнау
болып табылады.[16]
Д.Книппер рольдік ойындарға сәйкес оларды өткізуде мынадай қағидаларды
ұсынды:[17]
– рольдік ойындар, нақты бейнелеу мен қоршаған ортаның жансыз жақтарына
негізделу қажет;
– көрселетін іс-әрекет аутентивті, яғни дұрыс және дәлме-дәл болу керек.
Өзінің іс-әрекеттерін еркін көрсетіп, ойынға толығымен қатысып, қатысушы
өзінің қиыншылықтарын қазіргі жағдайда болатындай етіп көрсету қажет;
– рольдік ойындарды ойнаған кезде, ішкі үрдістерді драмалық түрде іштен
шығару және уақытша сипаттардың өзгеруі арқылы ойындағы белгілі
бөлімдердің шамасының артуы сияқты таңдаулы фокусировка болу қажет;
– рольдік ойындарда көрсетілетін эпизодтардың өзара байланысы
дәйектелінеді. Мұндай қағиданың алғы шарттары ретінде, рольдік ойындар бір
эпизодтан басқа эпизодтарға дәйекті көшу арқылы максималды терапевтикалық
тиімділік артады және кейбір эпизодтардың өзара байланыстан құралуы болып
табылады.
Я.Морено рольдік ойындарды келесідей түрлерге бөледі: импровизациялық ойын
– топтағы қатысушылардың қалауы бойынша жүргізіледі және ойынға
қатысушылардың қияли мен шынайы ұсыныстарына сәйкес өз бетімен өрбиді;
рольдік ойындар әлеуметтік-педагогикалық қызметті орындау ретінде - бірдей
рольдік тәртіпке оқыту, рольдерді интеграциялау және рольдік ебедейсіздікті
алдын алу (адамның өміріне жаңа рольді енгізу); жағдайлық ойын – қиынға
түскен әлеуметтік жағдайларды алдын алу іскерлігін иелену.[15]
Оқиғалы-рольдік ойынның тренингтегі маңыздылығы оның топ қатысушыларының
бірінің басынан өткен шынайы оқиғаға сүйенуді, анық нұсқаулықтың
жеткіліктілігі, алдын-ала белгіленген рольдердің, белгілі бір сюжеттің
басым болуын білдіретіндігімен байланысты. Әдетте тренингте, рольдер:
баршаның келісімі бойынша, немесе оқиғасы көпшіліктің уайымының тақырыбына
айналған қатысушының пікіріне сәйкес алдын-ала беріледі. Оқиғаны өрбіту
үрдісінде келесі жағдайлар орын алуы мүмкін:
- жаттықтырушы орындаушыларға қандай да бір сұрақтар қоя отырып, араласа
алады;
- бастапқы оқиғаның қайталануы мүмкін, яғни оқиғалар тренингтік шынайлықтың
физикалық кеңістігінде, басқаша түрде қайта жүзеге асырылуы мүмкін.
Оқиғалы-рольдік ойындар өмірлік жағдайларға әлеуметтенуге және бейімделуге
мүмкіндік туғызады. Күйзеліс жағдайын тудыратын ауыртпалықтардың алдын-
алуға көмектеседі. Мұндай контексте, оқиғалық-рольдік ойындардың маңызды
қызметі адам үшін ауыр оқиғаны барынша қауіпсіз психологиялық қарым-
қатынаста ойнау. Барлық теріс әсерлерді жеңудің айырықша тәжірибесін игере
отырып, тек қайта басынан өткізу ғана емес, сондай-ақ, ойындық қайта жасау
талаптарын да, шынайы өмір талаптарында кері әсердегі оқиғаларды жеңе
білуге мүмкіндік беру. Іріктеу және талдау жолымен тиімді мінез-құлықтық
әдеттерді табу мүмкіндігіне негізделетіндігі түсінікті.
Психожаттығу. Сөздің көмегінсіз қарым-қатынас жасап, топтың мүшелері
өздерін көрсететін қосымша әдісті білдіреді. Жаттығулар дайындық,
пантомимикалық және қорытынды бөлім деп үшке бөлінеді. Дайындық және
қорытынды бөлімдер дерективті сипатта болады, ал пантомимикалық бөлімде
қатысушылардың қиялы мен өз эмоцияларын көрсетуге еркіндік беріледі.
Дайындық бөлімде үш қызмет көрсетілген:[18]
жаттығулық (дененің барлық мүшесімен жаттығу жасау),
релаксациялық (психологиялық дистанцияның және қорқыныштың төмендеуі),
байланыс (байланыстық элементтерге дайындық, мысалы, сөзсіз сезімдерді
түсіну). Бұл бөлімде қарым-қатыс, іс-әрекет және қиял өзара біріктіріледі.
Мысалы, жұптасыңның іс-әрекеттерін айнадай қайталау, мотивациялық секіру
мен іс-әрекеттер (мысал ретінде, шұңқырды аттап секіру, көпшілікке жүгіру,
қозғалу) жабық көзбен жүру сияқты дайындық жаттығулар болады.
Пантомимикалық бөлім ең негізгі болып табылады. Қатысушылар мұнда жетекші
ұсынған тақырыпты өз іс-әрекетімен көрсету керек. Тақырып бір адамға, екі
адамға, топтағы бірнеше адамдарға және топқа бірдей ұсынуы мүмкін. Г.Юнова
тақырыптарды төрт салаға бөлуді ұсынады, олар: дағдыланған өмірлік
жағдайлар; ішкі, сыртқы және жалпы адамдық кикілжіңдер; ерекше мәселелер;
топтағы интерперсоналдық өзара қарым-қатынастар. Қорытынды бөлім
белсенділік пен сергектік сезімін тудыру керек және басқа да топтың
қатысушыларымен етенесіп, өзіндік күшті сезіну. Психожаттығу сөздерінің
астарында көптеген жаттығуларды қолдану деп толығымен айтуға болады.
Б.Д.Карвасарский психожаттығудың басты ерекшелігі оның негізгі байланыс
қарым-қатынастары – қозғағыштық экспрессия арқылы эмоцияларды мимика мен
пантомимиканың көмегімен көрсету, сонымен қатар, тапсырылған белгілі-бір
тақырып бойынша жағдайларды манипуляциялау деп ойлайды. Психожаттығуларды
өткізген кезде мынадай жағдайларды ескеру қажет:[19]
– топтағы әрбір қатысушы қалаған жағдайдың өзгеруін ескеріп, жаттығуларды
дұрыс таңдау;
– жаттығуды дәлме-дәл және дұрыс орындау алдында жүргізуші мысал ретінде
жаттығулардың қалай орындалуын мүмкіндік болғанша көрсетіп, топпен
инструктаж жүргізу;
– қатысушылар жаттығулардан әсер алып, максималды қанағаттанған сезімге
жеткен кезде жаттығуларды тоқтату қажет;
– орындалған психологиялық жаттығуларды талқылау.
Оқытуларды жоспарлау кезінде, психожаттығуларды өткізу барысында бірқатар
сәттерді ескеру қажет. Олар жаттығуларды дұрыс таңдау, оларды орындау
алдында топқа нұсқау беру, дер кезінде тоқтау және нәтижелерді талқылау.
Осы мәселелердің әрқайсысына жеке тоқталып өтейік. Негізгі әдістерінен
басқа, қосымша ретінде қолданылатын жұмыс тәсілдерінің тобы бар. Мұндай
қосымша (көмекші) әдістерге көптеген мамандар негізінен психогимнастикалық
ойындарды жатқызады, олар шартты түрде келесі топтарға бөлінген:
- мақсаты сәйкес эмоциялық жағдай қалыптастыру арқылы қатысушыларды ары
қарай жұмысқа мотивациялау мақсатына ие бой жазушы (бой қыздырушы);
- қалыптасқан шиеліністі жағдайды ширату және шаршағандықты тарқату үшін
қолданылатын ширатушы.
Проективті сурет. Проективті бейненің әдістері қиын вербалды проблемаларды
түсіну және шығаруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ суреттелген бейнелердің,
түстердің және сызықтардың байланысы жалпы топтық қарым-қатынастың негізгі
тәсілдері болып табылады.
Т.С.Яценконың пікірі бойынша, проективті сурет ...мазмұнның жағдайын
түсінуге мүмкіндік беретін қарым-қатынастарды, себептерді, сезімдерді
тудыруға және олардың динамикасы мен бағытын ынталандырады. Бейнелеу
үрдісінің өзі тұлғалық түстер, ішкі әлемді, кикілжіңдерді, проблемаларды
және олардағы маңызды жағдайды көрсету мен тудыру сияқты маңызды
материалдар жағымды болуы мүмкін.[20]
С.Кратохвил проективті сурет сеансын екі бөлімге бөледі: сурет салу (15-30
мин.) мен пікір-сайыс. Автордың ойынша, әлдеқайда дұрыс интерпритацияны
іздеуге бейімделу пайдасыз болып келеді. Талқылау болса, қатысушыларға
көмек көрсеткен кезде және қатысушылардың жағдайының қалауы бойынша қажетті
өзгеруіне алғы шарттарды тудыру кезі топ үшін өте маңызды. Дегенмен,
суреттерді талдау үшін кейбір критерийлер әзерленген проективті суреттік
тесттердің қажетті саны бар деп айтып кету жөн.[21]
Қазіргі заманауи қоғамда тренинг түсінігінің нақты бір анықтамасы жоқ,
сондықтан бұл термин психологиялық практикада әр түрлі іс-әрекеттердің,
әдіс-тәсілдер мен құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылады.
Тренинг адам бойында қалыптасқан мінез-құлық пен іс-әрекеттерді басқару
модельдерін қайтадан қалыптастыру тәсілі ретінде қолданылады және тренингке
ұйымның жоспарлы белсенділігін арттыра түсу үшін оның мүшелерінің кәсіби
білімі мен қабілеттілігін көтеруге бағытталған, сондай-ақ тренингті жеке
тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын ұйымның мақсаты мен іс-әрекеттерінің
талаптарымен сәйкес тәсілдерге сай өзгертудің бір бөлшегі деп қарастыруға
болады.
Аталмыш салаға қатысты отандық белгілі мамандардың бірі М.Р.Битянова
келесіге назар аударады: Әлеуметтік-психологиялық тренингті өткізу
барысында нақты тақырыптар және топтық динамикасы сияқты жұмыстардан басқа,
тағы бір элемент - психогимнастикалық жаттығулар.[13]
Қатынас тренингінде олар көп жағдайда бағынышты рөл атқарады. Топты қалыпты
қолдау үшін бір тақырыптан екіншісіне ауысу кезеңінде ширату ретінде
қолданылады. Әдетте, психогимнастикалар ширату кезінде жиі қолданылады.
Алайда, әлеуметтік-психологиялық тренинг оған басымдылық танытпайтындығын
тағы да айтып өтеміз. Әрі психогимнастикалық жаттығуларды таңдауда
жауапкершілік таныту қажет. Өйткені олардың көбінен төтенше энергияға толы
немесе керісінше кейін топ дағдыларды игеруге ауысуына кедергі тудыруы
мүмкін өте ауқымды топтық энергия бөлінеді. Кейде психогимнастиканы - тек
жалпы топтың және оның әр мүшесінің жеке жағдайын өзгертуді мақсат еткен
жаттығуларды ғана атайды. Бұл орынды екенін мойындай отырып, біз
тренингтің мазмұндылық мақсатына сәйкес келетін тәжірибе жинақтауға
бағытталған жаттығуларды да психогимнастикалық деп атаймыз. Мысалы, топ
мүшелері шаршаған кезде және оларға эмоциялық күш қажет болған сәтте дене
шынықтыру жаттығуларын жасауға болады (бұл жұмыстың бір түрі). Сондай-ақ,
топ мүшелеріне орындарынан қозғалмай, бір деген санақ кезінде қандайда
бір қимыл-әрекет жасауды ұсынуға болады. Барлығы бірдей қимыл-әрекет
жасағанға дейін, әрбір келесі санақта қимыл-әрекеттерді өзгертіп тұру тиіс.
Мұндай жаттығулардың нәтижесінде, бір жағынан топтың белсенділігі артады,
шаршағандығы тарқайды, көңіл-күйі көтеріледі, ал екінші жағынан – топ
мүшелері ортақ шешімге қалай жеткендігі және әрқайсысы қандай жол
ұстанғанын талқылау арқылы тәжірибе жинақтауға болады. Талқылаулар кезінде
туындаған ойлар әріптестік қатынас, іскерлік келісімдер және т.б.
тренингтерде пайдалы болмақ.
Сонымен бірге автор тренингте оқыту міндеті ашық қойылатындығын атап өтеді.
Бұл жерде ол тренингке И.Вачков және С.Дерябо: Тренингтің мақсаты жеке
тұлғамен қандай да бір іс-әрекетті игеру болып табылады. Адам бір нәрсені
жүзеге асыра алуға қабілеті болу үшін не қажет? Әлбетте ол:[4]
1) қалай жүзеге асыру қажеттігін білуі;
2) оны жүзеге асыруды қалауы;
3) оны жүзеге асыра алуы қажет- деген анықтамамен келіседі.
Тренингтік топтың жұмысы өзіне тән бірқатар қағидалармен ерекшеленеді.
Оларға қысқаша анықтама беріп, тоқталып өтейік.
1. Белсенділік ұстанымы. Тренинг топ мүшелерінің белсенділігі ерекше мәнге
ие, оны кітап оқушы немесе лекция тыңдаушы тұлғаның белсенділігімен
салыстыруға болмайды. Тренинг барысында әрбір тұлға арнайы талқыланған іс-
әрекеттерге араласады. Ол қандайда бір іс- әрекетке араласу, жаттығуларды
орындау, арнайы кесте бойынша басқалардың мінез-құлқын бақылау болуы
мүмкін. Сондықтанда іс-әрекетке кез-келген уақытта араласуға болатындығын
түсіндірген жағдайда, оған қатысушылардың белсенділігі арта түседі.
Әсіресе, жаттықтырушы ұсынған ойды, мінез-құлық амалдарын сезіну және
жаттығу тәсілдерін меңгеру арқылы тренингің мақсатына жетуде топтың барлық
мүшелерін белсенді түрде бірдей араласуына мүмкіндік беретін жағдайлар мен
жаттығуларды қолдану тиімді болмақ. Белсенділік ұстанымы, негізінен
эксперименталды психология саласындағы белгілі адам естігенінің он пайызын,
көргенінің елу пайызын, айтқанының жетпіс пайызын және өзі істегенінің
тоқсан пайызын игереді деген идеяға сүйенеді.
2. Зерттеулік (шығармашылық) ұстанымы. Бұл ұстанымның маңыздылығы тренинг
барысында топ мүшелері психологияда белгілі ойлар мен заңдылықтарды
сезініп, анықтап, ашумен қатар, өзінің бойындағы жеке мүмкіншіліктері мен
ерекшеліктерін де сезіне түсетіндігінде болмақ. Осы ұстанымға сүйене отырып
жаттықтырушы топ мүшелерінің өз бойларындағы жаңа мінез-құлықтарды сезініп,
қалыптастыра түсуге, тәжірибе жасауына мүмкіндік беретін жағдайлар ойлап
табады, құрастырады және ұйымдастырады. Бұл ұстанымды жүзеге асыру әдетте
қатысушылар тарапынан қарсылық тудырады. Тренингтік топқа келетін адамдар
бойында мектепте, институтта алған білім арқылы берілген арнайы өмірлік
ережелер мен алдағы уақыта ұстануы тиіс құндылықтардан тәжірибе жинақтаған
жандар. Сондықтанда үйреншікті емес оқыту тәсілдерімен бетпе-бет келген
сәтте, адамдар наразылық білдіреді, кейде тіпті наразылығы агрессивті
формада болады. Мұндай қақтығысты шешуге тренинг мүшелеріне дайындықта
болуын қалыптастырудың маңыздылығы мен қажеттілігін түсіндіретін және
тренинг аяқталғаннан кейін өзінің мінез-құлқына, өмірге, өз-өзіне
шығармашылық тұрғыда қарауға, тәжірибе жасауына мүмкіндік беретін жағдайлар
септігін тигізеді.
3. Мінез-құлықты нысаналау (түсіну) ұстанымы. Оқыту үрдісі барысында
қатысушылардың мінез-құлқы импульсивтіліктен біртіндеп нысаналық деңгейге
ауысады, бұл тренингті өзгеріске ұшыратады. Осы сәтте екі жақты байланыс
мінез-құлықты нысаналаудың әмбебап құралы болмақ. Топта екі жақты байланыс
орнатуға тиімді жағдай тудыру - жаттықтырушы жұмысының басты міндеттердің
бірі болып табылады. Қатысушылар бойында қабілеттілік пен дағдыларды
қалыптастыруға бағытталған тренинг түрлерінде мінез-құлықты нысаналаудың
қосымша құралдары пайдаланылады. Солардың бірі топ мүшелерінің қандай да
бір жағдайда іс-әрекеттері, мінез-құлықтарының көрініс табуы бейнеленген
бейне жазба болмақ, оны кейін топ мүшелері қарап шығып, талқыға салады. Бұл
жерде бейне жазба негативті әсер тудыруы мүмкін күшті құрал екенін ескеру
қажет, сондықтанда оны пайдаланарда өте мұқият болу керек, және кәсіби
деңгейде пайдалана білу өте маңызды.
4. Достық қарым-қатынас ұстанымы (субъект-субъект). Достық немесе субъект-
субъекті қатынасында ең бастысы топ мүшелерінің арасындағы өзара әрекетке
деген қызығушылығы, сондай-ақ олардың сезімі, көңіл- күйі, мазасыздануы
ескеріледі, басқа адамның жеке құндылықтары құпталынады.
Бұл ұстанымды жүзеге асыру топ мүшелерінің арасында өз қателіктерін
жасырмай, мінез-құлқын аша түсу үшін түрлі тәжірибелер жасауына мүмкіндік
беретін сенімділік, ашықтық, қауіпсіздік жағдайын қалыптастырады. Бұл
ұстаным топ мүшелерінің өз-өзіне толық зерттеу жүргізе алатындығына орай,
шығармашылық ұстанымымен тығыз байланысты.
Біз тоқталып өткен ұстанымдардың жүйелі түрде жүзеге асуы - әлеуметтік-
психологиялық тренинг тобы жұмысының тиімді болуының басты талаптарының
бірі. Ол бұл жұмысты психологиялық әсер етудің және оқытудың басқа
әдістерінен ерекшелендіреді. Сондай-ақ, тренингтік топтардың жұмысының
өзіндік ұстанымдарымен қатар, топта орын алып отырған жағдайды тұрақты
түрде үйлестіріп отыратын жаттықтырушы жұмысының өзіндік ұстанымдарын да
атап кеткен жөн. Жаттықтырушы бір күндік жұмысын жоспарлау барысында,
тренингті өткізуге кірісер алдында және жұмыс барысында:
Тренингтің тиімділігі жаттықтырушы жүргізген зерттеудің бара-барлығына ғана
емес, сонымен қатар, алдына қойған қандай да бір мақсатқа жету үшін
қаншалықты құрал-жабдықтармен жабдықталғанына да байланысты болады. Құрал
таңдаудағы мақсаттың шешіміндегі алғашқы қадам – бұл әдістемелік тәсілді
таңдау. Жиі қолданылатын әдістер қатарына топтық пікірталастар, рөлдік
ойындар, психодрама және оның өзгертулері, психогимнастика жатады. Қандай
да бір әдістемелік тәсілді, сондай- ақ осы тәсіл аясында нақты бір құралды
таңдау төмендегі шарттармен айқындалады:
тренингтің мазмұнымен, топтың ерекшелігімен, жағдайдың ерекшеліктерімен,
жаттықтырушының мүмкіншіліктерімен.
1.3 Ойын іс-әрекетінің принциптері, түрлері мен қолдану ерекшеліктері
Тренинг сабақтарын жүргізгенде ескеріп отыратын бірнеше ережелер мен
принциптер болады. Солардың арасынан негізгі принциптерді бөліп көрсететін
болсақ:[22]
Өзара әсер диалогизациясы принципі, яғни қарым-қатынастағы тұлға аралық
теңдік, қатысушылардың өзара силасуы мен бір-біріне деген толық сеніміне
негізделген. Егер топта біреуі немесе бірнешеуі басым болса, онда қарым-
қатынас диалогқа тән қасиеттерді жоғалтады, да монологқа ауысады. Бұл
тренинг табиғатына қарама-қайшы келеді және тренингтің өту барысын
қиындатады.
Тұрақты кері байланыс принципі, яғни қатысушының өзі туралы информацияны
барлық іс-әрекетінің нәтижелерін талдап отырған басқа топмүшелеріне ұдайы
алып отыруы. Кері байланыс арқылы адам келесі қадамдарына коррекция
жасауға, сәтсіз қарым-қатынас тәсілін жаңаға ауыстыруға, оның қоршаған
ортаға әсерін байқауға мүмкіндік алады. Ол үшін қатысушының басқаларға
солар туралы пікірін айтуға және өздері туралы пікірлер тыңдауға барлық
жағдайлар жасалуы керек. Осындай арнайы саналы түрде ұйымдастырылған кері
байланыс максималды дамыту эффектісін береді.
Өзін-өзі диагностикалау принципі, қатысушылардың өзін-өзі ашуына, өздерінің
жеке маңызды проблемаларын анықтап, түсіне алуға көмектеседі. Тренинг
мазмұнында адамға өзін, өз тұлғасының ерекшеліктерін тануға көмектесетін
жаттығулар қарастырылады. Топтың әр мүшесінің белгілі бір шешеім мен оны
жүзеге асыруды талап ететін түрлі жағдайларда өзін көрсете білуіне
көмектесу керек. Бұған вербальды қарым-қатынас тәсілі емес, практикалық
әрекет көмектеседі.
Интеллектілі және эмоциялы сфералар гармонизациясы принципі, бір жағынан
тренингте жоғары эмоциялы қатысушылар болған жағдайда ол шынайы өтеді. Бұл
ашықтыққа бағыттап, топ мүшелерін сенімге, ізгілікті қарым-қатынасқа
жетелейді. Ал екінші жағынан, болған жағдайларды талқылау кезінде
интеллектілі аналитикалық процестерді ынталандырады. Мұндай әрекеттің
формасы – барлық тренинг бойы қолданылатын топтық дискуссия.
Дамытуды оңтайландыру принципі, жүргізушіден нақты диагностика, бөлек
қатысушылар мен толық топтың белгілі бір психологиялық күйінің
квалификацияланған констатациясы, сонымен қатар шарттарды оптимизациялау
мақсатында болып жатқан іске белсенді түрде араласуын көздеу. Арнайы
жаттығуларды қолдану арқылы жүргізуші қатысушылардың өзіндік дамуына түрткі
беруі, олардың барлық күшін керек арнаға бағыттауы керек.
Барлық тренингке, жеке сабақтар мен жаттығуларға өз еркімен қатысу
принципі, әрбір тренингке қатысушының жұмыс барысындағы өзгеруінетабиғи
түрде ішкі қызығушылығы болуы керек. Тұлғаның позитивті өзгерістері мәжбүр
ету кезіндепайда болмайды, оны талап етудің де қажеті жоқ.ъ
Топтың тұрақты құрамы принципі, егер тренингтік топ жабық болып тұрақты
құрам болып, жаңа адамдар қосылып отырмаса, онда топта топ мүшелерінің
ашылуына әсер ететін ерекше процестер пайда болады, тренингтік топ өнімді
түрде жұмыс істейді. Топтың қалыптасу принципі туралы сұрақтар аса маңызды
болып табылады. Жұмысқа қатысу үшін ең қолайлы жас 16 мен 40 жас деп
есептеген. Оның құрамына мектеп жасындағыларды да қосуға болады. Бірақ бұл
үшін жүргізуші тренингтен кейінгі психологиялық көмек пен жүріс-тұрысына
коррекция жасау мақсатында қатысушылармен контакт жасауға мүмкіндігі болуы
керек. Мектептерде практик-психолог қызметінде жұмыс істеп жүрген педагог
мұндай мүмкіншілікке ие. Өзіндік тренингпен алғаш рет айналысушыға
кішкентай топпен 10-12 адам жұмыс істеген қолайлы. Белгілі бір тәжірибе
жинақтаған соң қатысушылар санын 30-40 адамға дейін көбейтуге болады.
Ену принципі, сабақ ұзақтығы жұмыс басында айқындалуы керек. Оларды жүргізу
тәжірибесі толық түрде негізделген қорытындыға дәйек береді: өте
ауқымдыэффектіге ірі уақыт блоктарымен жұмыс істегенде ғана қол жеткізуге
болады, 3-4 сағат енумен, кейде бұдан ұзақ кезең бойына. Бұл қатысушыларды
“елітуге”, олрдың ұзақ үзілістен кейін толық процестерге эмоциялы енулеріне
көп уақыт кететіндігімен байланысты. Қосарланған сабақты аптасына кем
дегенде бір рет өткізген жөн.
Бөлектену принципі, бұл жағдайда қатысушылардың сөздерін бөтен ешкім естіп
қоймауы шарт. Егер жүргізушіге аудио немесе видео жазбалар қажет болса,
топтың барлық мүшелерінен рұқсат сұрауы қажет. Тренингтік жаттығулар мен
тапсырмалардың үлкен бөлігі осы материалдармен кейінірек өзіндік жұмыстары
үшін арнайы жазылады.
Еркін кеңістік принципі, бөлмеде қатысушылардың еркін қозғалуына, шеңбер
құруларына, 3-4 және 7-8 адамнан микротоптарға бөлінуіне, оқшаулануына
мүмкіндік болуы керек. Тренинг дайындығының негізгі элементі, болашақ
ұжыммен алғашқы кездесуі болып табылады. Бұл екі кезеңнен тұрады.
Біріншісінде, міндеттері, мерзімі кездесу ұзақтылығы туралы топтық әңгіме
жүргізіледі. Жиналғандар тренингке қатысу немесе қандай да бір себептермен
бас тарту сияқты шешімдер қабылдайды. Екінші кезеңде сабаққа қатысуға ниет
білдіргендермен жекелеген түрде сөйлеседі.
Тренинг өткізуде принциптерді жүйелі түрде жүзеге асыру, дәстүрлі оқыту
әдістерінің (лекция, семинар, көркем әдебиеттерді оқыту) сала жағынан
айырмашылығымен қамтамасыз етеді, олар:[23]
Белсенділік, әркімнің топ жұмысының нәтижелігіне жауапкершілігі.
Топ жұмысына қатысу тұрақтылығы. Әр топ мүшесінің топ жұмысына басынан
аяғына дейін үзіліссіз қатысуы міндетті.
Топтың тұйықтығы. Топтағы болған оқиға топтан сыртқа шықпауы керек.
Ашықтық пен адалдық.
“Тоқта” ережесі. Ойынға қатысқысы немесе қандайда бір сұраққа жауап
бергісі, шынын айтқысы келмейтін адамның “Тоқта” деп айтуына және ойыннан
шығуына болады.
Психологиялық тренинг әртүрлілігімен сипатталады және әртүрлі негіздерге
жіктеледі. Бірінші жағдайда негіз сыртқы көрініске, мінез-құлық салдарына,
тұлғалық өзгеріске әкеледі. Екінші жағдайда негізгі нәтиже ішкі өзгерісте
бірақ алдымен тұлғалық өзгерістер (өзін-өзі бағалауы, іс-әрекеті, басты
құндылықтары) содан кейін мінез-құлығы өзгеруі мүмкін.
Нақты біліктілік тренингі
Қарым-қатынас тренингі
Тұлағалық даму тренингі
Қарым-қатынас тренингі осы тренингтер аралығында орналасқан. Ол қатысушының
әлеуметтік дамуына ықпал жасайды, біліктіліктің жалпы дамуына әсер етеді.
Ішкі және сыртқы өзгерістер бірқатарда іске асады. Тұлғааралық қарым-
қатынасқа байланысты келесі жіктеулерді қарастыруға болады:
Мен-мен: тұлғалық даму тренингі, өзіне деген қарым-қатынасы. Топ қолдау
көрсету мен бір-бірімен кері байланыс арқылы жұмыс атқарады.
Мен-олар: әлеуметтік біліктілікті арттыруға арналған қарым-қатынас
барысында жүзеге асады.
Мен-әлеумет: біріктірілген топтық тренинг, белгілі бір ұжымдағы әлеуметтік
психологиялық адаптация арқылы жүзеге асады.
Мен-мамандық: тренинг өзінің мамандығын анықтауға арналған. Мамандықтың
маңызыдылығы өзінің басқа іс-әрекетке қатынасы, коммуникативті біліктілігін
дамытуға арналған.
Психологиялық бағдарлану тренингініің кең таралған түрі гуманистік
психологияда психоанализ идеясын қолданған 1947 жылы К.Левин анықтаған Т-
тобы. Бұл анықтаманы тренинг сезімталдығы немесе тренинг сенситивтілігі деп
те атайды. Қатысушылар біліктілігін қарым-қатынас барысында жоғарлатады. Т-
топ жұмысының мақсаты қатысушылардың өзін-өзі тануы, сезімталдығының
жоғарлығы болып табылады. Әлеуметтік біліктіліктің дамуыда жүзеге
асады.[10]
Гуманистік психологияда қалыптасқан кездесу тобы тренингі К.Роджерс
қалыптастырған. Бұл топ тұлғалық ішкі өзгерістердің өсуіне алып келеді. Бұл
топты жүргізушілерге ең басты міндет сенімді атмосфера құра білуі, шынайы
және де сезімталболуы, қазір және осында принципін қолдану қажет. Кездесу
тобы тренингінде жоспар берілген материалдар бойынша құрастырылады. 1960-
1970 жылдары Америкада топтық кездесу тренингтері танымал болды.[24]
Тренинг барысында арттерапиялық бағыттары бихевиоризмдік, гештальттық,
психодрамалық бағыттары қолданылады. Психологиялық бағыттарды таңдау
тренингтің мақсаттарымен жұмысы барысында анықталады. Егер де сауда
тренингі өткізілетін болса, онда оның мақсаты тауарларды нәтижелі сатуға
арналған. Бұл тренингте бихевиористік бағыт жүзеге асады. Егер де басты
мақсат өзіндік өсуге арналса онда басқа да бағыттарды қолдануға болады.
И.В.Вачков және С.Д.Дерябо тренингттік 4 парадигманы бөліп қарастырды.[4]
1. Тренинг жаттығу ретінде. Жүргізу үшін басқа адамдардың өз өздерін кез
келген жағдайда қалай ұстау керектігін анықтайды. Жаттығу барысында осы іс-
әрекеттерін қалыптастыру.
2. Тренинг дайындық ретінде. Жүргізуші қатысушыларға ең басты біліктілікті
үйретуді, нығайтуды мақсат етеді.
3. Тренинг жетекші ретінде. Жұмыс барысында шарт қойылады, яғни ол арқылы
қатысушылар тренингтік іс-әрекет жаттығуларын өздері орындайды.
4. Тренинг субъектінің дамуы ретінде. Басты мақсаты субъкетінің
қабілеттілігін дамыту, оларды рухани және физикалық күшке бөлу. Тренинг
түрі қатысушының дүниетанымын өзгертуге, өмірлік бағдарын дамытуға
арналған.
Қатысушылар өз қалауынсыз тренингке қатысатын болса, берілген уақыт аз
болса тренинг нәтижесіз және тұлғалық өсуі жүрмейді. Тренинг әсері
қатысушылар өз рөлдерін атқарған жағдайда пайда болуы мүмкін. Жалпы тренинг
қатысушылардың өз біліктілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы Ойын іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ойын іс-әрекетінің
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
1.1 Ойын іс-әрекетінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Ойын іс-әрекетінің негізгі әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ойын іс-әрекетінің принциптері, түрлері мен қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. Ойын іс-әрекетінің сабақ барысында пайдалану туралы жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Ойын іс-әрекетінің ғылыми әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..23
2.2 Ойын іс-әрекетінің сабақ барысында қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3 Оқушылардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қосымша
№1 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .40
Қосымша№2 ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қосымша№3 ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...45
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: ХХІ ғасырда әлемдік өркениет жаңа даму сатысына
көтерілді. Қазақстан Республикасының қазіргі білім жүйесінің стратегиялық
мақсаты: жоғары білімді, бәсекелестік қабілеті мол, шығармашыл тұлға
қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады. Қазіргі
мектептерде балалар белгілі бір білім ғана алып, біліктілікке үйреніп қана
қоймай, сондай-ақ алған үлгі-өнегені өмір бойы пайдалана білуі тиіс. Өзін-
өзі тану сабақтары оқушылардың өздерінің және өзгелердің іс-әрекеттеріне
адами баға беру, адамдарды нақты қалпында қабылдау, оларға шыдамдылық пен
мейірімділік таныту үдерісінде педагогтың оқушылармен тұлғалық қарым-
қатынасын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әлеуметтік-психологиялық
тренингтер жүргізуге талап етеді.
Зерттеудің мақсаты: Ойын іс-әрекетінің ақпарат ала отырып түсініксіз
сәттерді талқылауға, сұрақ қоюға мүмкіндік алса, онда берілген ақпарат тез
меңгеріледі және алынған білімдер шәкірттердің мінез – құлық дағдыларын
қалыптастыруға ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- өзін-өзі тану, түсіну, тұлғалық даму тәсілдерін таба білу;
- ойдың икемділігін, тапқырлығын талап ету, өзгешелігін дамыту;
- ойлаудың дәлдігі мен жылдамдығын жаттықтыру;
- қиялды, шығармашылық қабілетті дамыту;
- өзінің және өзгенің даралығын бағалау, өзін-өзі құрметтеу;
- коммуникативтік дағдыны дамыту, қарым-қатынастың түрлі әдіс-тәсілдерін
меңгеру;
- өзі, өз құқығы мен міндеттері туралы ойларын дамыту;
- көңіл-күйді көтеру, сезім мен эмоцияны реттеу.
Басқаларды қабылдау, олармен әртүрлі қарым-қатынастар жасау кезінде адамдар
бірін-бірі бағалап, бірімен-бірі не жағымды (симпатия, ұнамды), не жағымсыз
(антипатия, ұнатпау) эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Эмоциялық қатынастар
іскерлік, ұжымдық, рөлдік қатынастарға өз әсерін тигізеді. Мұндай жағдайда
мәдениаралық өзара тренинг жаттығу жұмыстарын ұйымдастыруға болады.
Зерттеу объектісі: Ойын іс-әрекеті
Зерттеу пәні: Тұлғаны қалыптастырудағы ойын іс-әрекетінің негіздері.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- Әлеуметтік – психологиялық тренингтердің мінез– құлықы жаңа білімдерді,
ойларды және дағдыларды оқытатын жан-жақты дамыған оқу формасы анықталса;
- Психологиялық ойындар мен жаттығулар ынтымақтастыққа тәрбиелеуге
бағытталса, сонымен бірге топ жетекшілері бұларды әр түрлі жағдайларда:
топпен өтетін тренинг пен қарым – қатынас тренингтерін, тұлғалық өсу
тренингтерін мектепте, қолдануға қалыптасса;
- Тренингті оқытудың бір формасы, әдісі деп қарастырғанда, оның тиімділігі
бірлескен пікірлік, танымдық іс-әрекеттерінің қалыптасуына мүмкіндік
болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: тұлғаны әлеуметтік ортаға қалыптастыру
мақсатында ойын іс-әрекетінің жүргізілді.
Зерттеу әдістері: Тақырып бойынша әдебиеттерге теориялық талдау және
тұлғаны қалыптастыруға байланысты әлеуметтік – психологиялық тренингтерге
эксперимент жасадық, сұрақнама, салыстыру, әңгімелесу, бақылау әдістерін
жүргіздік.
Зерттеудің тірек орындары: Мағжан Жұмабаев ауданы, Булаев орта мектебі.
Зерттеу жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудаң,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшлардан тұрады.
І. Ойын іс-әрекетінің теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Ойын іс-әрекетінің жалпы сипаттамасы
1970-ші жылдары ГДР-да М.Форвергтің жетекшілігімен ол әлеуметтік-
психологиялық тренинг деп атаған әдіс жасап шығарылды. Біздің елге де
тренинг осы атауымен келді. Біздің елімізде тренингтер қарым-қатынас
тренингінен басталды. Қарым-қатынас тренингі іс жүзінде кез келген басқа
тренинг үшін базалық бағдарлама болып табылады. Басқа бағдарламалар (өз-
өзіне сенімділік тренингі, келіссөздер тренингі, сауда-саттық тренингі, топ
қалыптастыру тренингі, жанжалсыз мінез-құлық тренингі және басқалары) жасап
шығарылғанда, бұл бағдарламалардың негізіне әлеуметтік-психологиялық
тренинг алынды. Сондықтан әлеуметтік-психологиялық тренинг атауы әлеуметтік-
психологиялық тренинг қағидаттарында құрылған басқа тренингтік
бағдарламаларды белгілеу үшін де жиі пайдаланылады.[1]
Егер Артур Ребер құрастырған Үлкен түсіндірмелік психологиялық сөздікке
жүгінетін болсақ, тренингтің мынадай анықтамасын көреміз: Жалпы тренинг
дегеніміз – олардың жүзеге асырылуы нәтижесінде қандай да бір белгілі
реакцияға (реакцияларға) немесе қандай да бір күрделі, шеберліктерді қажет
ететін қызметке қатысуға қабілетті организм түріндегі ақырғы өнімді алу
үшін жасап шығарылған процедуралар жиынтығы немесе кез келген оқу
бағдарламасы. Бұл кез келген, соның ішінде адамды ғана емес, оқытуды
қамтитын өте кең анықтама. Бұл анықтаманың негізгі ойы тренингтің жаттығу,
дағдылар мен шеберліктерді жинақтау болып табылатындығында.[2]
Тренингтің тағы бір анықтамасын Ю.Н.Емельянов берген: Тренинг дегеніміз –
қызметтің кез келген күрделі түріне, соның ішінде қарым-қатынасқа үйренуге
және оны меңгеруге қабілеттіліктерді дамыту әдістерінің тобы.[3]
И.В.Вачков тренингтің мынадай анықтамасын ұсынады: Практикалық
психологияның өзін-өзі тану және өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру
мақсатында қолданылатын белсенді әдістерінің жиынтығы.[4]
Психологиялық сөздікте (1990) әлеуметтік-психологиялық тренинг (ары қарай
ӘПТ) Практикалық психологияның қарым-қатынастағы хабардарлықты дамыту
мақсатында топтық психологиялық жұмыстың белсенді әдістерін пайдалануға
бағдарланған саласы ретінде анықталады. Бұл анықтама тренинг ұғымын қарым-
қатынас тренингіне әкеліп саяды да, оның аясын одан әрі тарылтады. Көбінесе
әлеуметтік-психологиялық тренинг атауы қарым-қатынас тренингінің,
іскерлік қарым-қатынас тренингінің, әріптестік қарым-қатынас тренингінің
және т.б. синонимі ретінде қолданылады.[5]
Тренинг дегеніміз – жаттығу, және топ қатысушыларына жаттығуға мүмкіндік
беру қажет. Өз жаттықтырушысына әрбір жаттығуда өзінің бұлай жүгіре
білетіндігін және жүгірудің қандай да бір жаңа тәсілін үйренгісі
келетіндігін мәлімдейтін жүгіргішті елестетіп көріңіздерші. Нағыз шеберлік
қайта-қайта жаттыға отырып қалыптасады, тренингтің өзі де осы үшін керек.
Тренинг сырттай қарағанда қатысушылар көп күліп-ойнайтын қандай да бір
әншейін ойындардың жиынтығы сияқты көрінуі мүмкін, және бұл жұмысқа
ұқсамайды. Жаттықтырушы, терапевтік топтарда болғаннан кейін, өз тренингіне
терапевтік жаттығуларды қоса бастайды. Нәтиже әрқашан біреу: қатысушылардың
біреуі көз жасына ерік береді, осылайша, онымен жұмыс істеу аяқталады,
өйткені кәдімгі тренингте бұл жағдайды ары қарай өрбітуге уақыт жоқ, және
көбінесе шеберлік те жоқ. Сондықтан жаттықтырушы осы тәсілдердің арасындағы
айырмашылықты анық түсініп, оларды ешқашан бір бағдарламада араластырмауы
тиіс. Бұл – әр түрлі жұмыстар.
Топ – әлеуметтік психологияның негізгі түсініктерінің бірі. Зерттеу
тақырыбы және нысаны ретінде ол көптеген белгілі ғалымдардың және
практиктердің назарында болып келген. Бірақ бұл құбылысты белсенді түрде
зерттеу ХХ ғасырдың екінші жартысында жүзеге асырыла бастаған еді. Дәл осы
кезеңде психологияның қолданбалы және тәжірибелік салаларында тренинг
түсінігі пайда болды және кеңінен қолданыла бастады. Бүгінгі күнде
тренинг түсінігінің нақты бір анықтамасы жоқ, сондықтан бұл термин
психологиялық практикада әр түрлі іс-әрекеттердің, әдіс-тәсілдер мен
құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылады.
Тренинг термині (ағылшынның train, training сөздерінен) оқыту, тәрбиелеу,
жаттықтыру, үйрету сияқты бірқатар мағынаға ие. Мұндай көп мағыналық
тренингтің ғылыми анықтамасына да тән. Ю.Н. Емельянов тренингке іс-
әрекеттің кез-келген қиын түрін игеру мен оқыту қабілеттілігін дамыту
әдістерінің топтамасы деген анықтама береді. Тренинг адам бойында
қалыптасқан мінез-құлық пен іс-әрекеттерді басқару модельдерін қайтадан
қалыптастыру тәсілі ретінде қолданылады және тренингке ұйымның жоспарлы
белсенділігін арттыра түсу үшін оның мүшелерінің кәсіби білімі мен
қабілеттілігін көтеруге бағытталған, сондай-ақ тренингті жеке адамның
әлеуметтік мінез-құлқын ұйымның мақсаты мен іс-әрекеттерінің талаптарымен
сәйкес тәсілдерге сай өзгертудің бір бөлшегі деп қарастыруға болады.[3]
Г.А.Ковалев әлеуметтік-психологиялық тренингті белсенді түрде әлеуметтік-
психологиялық білім беру әдістемесінің кешенді әулеметтік-дидактикалық
бағыты ретінде қарастырады.[6]
Ресейлік психологияда тренингті оқытудың немесе әлеуметтік - психологиялық
тренингтің белсенді тәсілдерінің бірі деген ұғым кең таралған.
Л.А.Петровская әлеуметтік-психологиялық тренингті өзара қатынастағы
білімді, әлеуметтік белгілеулерді, қабілеттілік пен тәжірибені дамытуға
бағытталған әсер ету құралы, қарым-қатынаста жетіктілікті дамыту құралы,
психологиялық әсер ету құралы ретінде қарастырады.[7]
Б.Д.Парыгиннің пайымдауынша, топтық кеңес беру тәсілі жөнінде, оларды
өмірде және жалпы қоғамдағы қатынас дағдыларына белсенді түрде топтық оқыту
ретінде яғни, кәсіби пайдалы дағдылардан Мен - тұжырымдамасы мен өзін-өзі
бағалауға сәйкес жаңа әлеуметтік рөлге бейімделуге дейін оқыту әрекеті.
Б.Д.Парыгин топтық кеңес беру тәсілі жөнінде, оларды өмірде және жалпы
қоғамдағы қатынас дағдыларына белсенді түрде топтық оқыту ретінде яғни,
кәсіби пайдалы дағдылардан Мен - тұжырымдамасы мен өзін-өзі бағалауға
сәйкес жаңа әлеуметтік рөлге бейімделуге дейін оқыту деп бейнелей
айтады.[8]
Бүгінгі күнде тренингті анықтау үшін көп жағдайда психологиялық әсер ету
термині қолданылады. Ал, С.И. Макшанованың жұмыстарынан бұл терминнің
тренингті әдіс ретінде дәл толықтай бейнелемейтінін байқауға болады, яғни
бұл термин тек бір адамнан екінші адамға әсер ететін ақпараттардың алмасу
процесін бейнелейтін түсінік ретінде ғана бола алады. Процессуалдық
мінездемеге ие әсер ету түсінігі өзгеріс категориясының көмегімен
анықталатын оның мақсаты мен нәтижесін толықтай ашпайды. Негізінен әсер
етудің нәтижесін күтетін тренингтің және оны қолданушылардың негізгі
мақсаты тек ғана әсер ету бола алмайды. С.И.Макшанов ұсынып отырған
мақсатты түрде өзгерту термині адам мен топ феноменінің психологиялық
динамикасына жататын көптеген құбылыстарды бейнелеуге мүмкіндік береді.
Тренингтің процессуалдық және өнімдік мінездемесін ашып, тренингтің
субъект- субъекті мінездемесін айқындайды, оның тиімділігі тренингке
сұраныс берушілер мен оған қатысушылардың және оны ұйымдастырушы
мамандардың жауаптылығын сезінуімен байланысты. Осыған байланысты тренингті
адамның жеке тұрмысы мен кәсіби үйлесімділігінің мақсаты болып табылатын
жеке адамның, топтың және ұйымның психологиялық феноменін мақсатты түрде
өзгертудің көпқырлы әдісі деп анықтауға болады.[9]
Қатынастың тиімділігін арттыруды көздеген тренинг оқытулар алғашқы рет
Бетеледе (АҚШ) К.Левиннің оқушыларының ұйымдастыруымен өткен және олар Т-
топ деген атқа ие болған. Оның негізінде адамдардың көпшілігі топтасып өмір
сүреді және жұмыс атқарады, алайда олар көп жағдайда осы топтың жұмысына
өзінің қандай деңгейде ықпал жасайтындығына, басқа адамдар оған қалай
қарайтындығына, айналасындағылардың бойында оның мінез-құлқының қандай әсер
тудыратындығына есеп бермейді деген ой жатты. К.Левин адамдардың мінез-
құлқымен бойындағы бейімділіктердегі тиімді өзгерістер негізінде жеке
контексте емес, жалпы топта бой алады, сондықтан да өзінің бейімділіктерін
байқап, өзгерту үшін, мінез-құлқында жаңа формаларды қалыптастыру үшін адам
өзінің жекешеленуін жеңіп, өзіне басқалардың көзқарасымен қарауға үйренуі
тиіс деген ұстанымда болған.[10]
Т-топ өзара қарым-қатынас әсерінен бой алдырған қатынас пен топтық
динамиканы зерттеуді мақсат ету үшін жиналған геторогендік индивидтердің
жиыны ретінде болды. К.Левинің оқушыларының топаралық қатынас
шеберханасындағы нәтижелі еңбектері АҚШ-дағы Ұлттық тренинг зертхананың
негізін қалады. Бұл зертханада тренингтік топтарының негізі қаланды.
Нәтижесінде, оның жұмысының қорытындысы Т-топтың тәжірибесінде қолданылды.
Т-топтарында басқарушы қызметкерлерді, менеджерлер мен саяси көшбасшыларды
өзара тиімді қарым-қатынасқа, ұйымдардағы қақтығыстарды шешуге, басқару
шеберлігіне, топтық бірлестікті нығайтуға оқытты. Кейбір Т-топтарындағы
оқытулар адам өмірінің құндылықтарын анықтауға, өзінің жеке жетілу сезімін
күшейтуге бағытталған еді. Мұндай топтар 1954 жылы құрыла бастады және
сенситивті топ деп аталған еді. 60 жылдардың аяғы мен 70 - жылдардың
басында Т-топтары мен сенситивті топтар көптеп бой алды. Олардың негізгі
мақсаты жұмысшы топтарындағы қақтығыстарды шешу және жұмысшы мен
қызметкерлер арасындағы кәсіптік қарым- қатынасты нығайта түсу болды. 1964
жылы Т-тобының дамуындағы 17 жылдық тәжірибенің нәтижесі көрініс тапқан
жинақ жарық көрді. Онда негізінен төрт мәселе: жаттықтырушылардың кәсіби
деңгейі, Т-тобының әдістемесін жаңарту, зертханалық емес жағдайларда
зертханалық әдістерді қолдану және теориялық зерттеу мен дамудың шыңдалуы
жан-жақты қарастырылды. 60 - жылдары менеджерлердің кәсіби дайындығын
арттыру үшін психологиялық қолдау көрсету мақсатында гуманистік психология
дәстүріне сүйенген К.Роджерстің әлеуметтік және өмірлік
қабілеттіліктердің (sociallife skills training) тренингі қозғалысы пайда
болды.
Өмірлік қабілеттіліктер тренингінде негізінен тренингке қатысушыларға
өзіндік жол таба білуді айқындайтын үш модель пайдаланылды. Бірінші модель
өмірлік қабілеттіліктің жеті категориясына яғни: мәселелерді шешу, қарым-
қатынас, жігерлік, өз-өзіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығы, өзін-өзі
басқару қабілеттілігі және Мен - тұжырымдамасын дамытуға сүйенді. Екінші
модель тренингтің мақсаты болып табылатын өмірлік қабілеттіліктің төрт
категориясын, яғни: жеке адамдар арасындағы қатынас, денсаулықты қолдау,
жеке ерекшелікті дамыту, шешім қабылдау мен мәселелерді шешу айқындалды.
Үшінші модельге эмоциялық өзін-өзі бақылау, жеке адам аралық қатынас, өзін-
өзі тану, қаржылық өзін-өзі қаржылай қамсыздандыру, өзін-өзіне қолдау
көрсету және тәжірибені тұжырымдамалау жатады.
70-жылдары Лейпциг және Йенск университеттерінде М.Форвергтің басқаруымен
әлеуметтік-психологиялық тренинг атты әдіс жетілдірілді. Тренингтің құралы
ретінде тиімді қатынастық дағдыларды қалыптастыруға жағдай тудыратын
драматизация элементтері бар рөлдік ойындар қолданылды. М.Форверг ұсынған
әдістердің практикалық қосымшасы ретінде өндірістік кәсіпорындардың
жетекшілерін әлеуметтік-психологиялық дайындау болды.[1]
Әлеуметтік-психологиялық тренинг Ресейлік психология практикасында да
кеңінен таралды. Әлеуметтік-психологиялық тренинг теориялық және
әдістемелік аспектілеріне арналған алғашқы монографиялық еңбек 1982 жылы
жарық көрген Л.А. Петровскаяның монографиясы болды. Бұл әдіс балалармен,
ата-аналармен, әлеуметтік топтардың кәсіби мамандарымен, кәсіпорындар мен
ұйымдардың жетекшілерімен жұмыс істеуде белсенді түрде қолданылып келеді.
Әдісті пайдалану тәжірибесі Ю.Н.Емельянованың, В.П.Захарованың,
Г.А.Ковалеваның, Х.Миккинаның, Л.А. Петровскаяның, Т.С. Яценконың және т.б.
еңбектерінде көрініс тапқан.
Әлеуметтік-психологиялық тренингтің жалпы мақсаты - қатынастағы тиімділікті
арттыру- міндетті түрде қатынастағы мінез-құлықты, адамның перцептивті
қабілеттілігін, жеке адамның қатынас жүйесін шындай түсу және дамытумен
анықталатын білімді меңгерумен, қабілеттілігі мен дағдыларын
қалыптастырумен байланысты түрлі кескіндегі бірқатар міндеттермен нақтылана
түседі, өйткені жеке тұлғалық өзгешелік адамның іс-әрекетін және оның
вербальді және вербальді емес әрекеттерін әр түрлі түспен әрлендіретін
бейне болып келеді. Тренинг топ жұмысының нәтижелі болуының бір талабы
оқыту барысында шешімін табуы тиіс міндеттерге жүргізушінің ықпал ете алуы
болмақ. Ықпал ету белгілеулер деңгейінде немесе қабілеттер мен дағдылар,
немесе перцептивті қабілеттер және т.б. деңгейлер негізінде жүзеге асады.
Бір тренингтік топтың жұмысы барысында әр түрлі міндеттерді пайдалану дұрыс
емес, өйткені мұндай әрекет бір жағынан әсер етудің тиімділігін төмендетуі
мүмкін, ал екінші жағынан этикалық мәселелердің орын алуын тудырады,
сондықтан да тренинг барысында міндеттерді тек топтың келісімен ғана
өзгертуге болады. Адамдарға психологиялық көмек көрсету тәсілі ретінде
топтық тренинг алғаш рет шет ел психологиясында қолданылды. К.Левин
қалыптастырған негізгі ой: Адамдар өздерінің бойындағы адекватты емес
белгілерді анықтау және мінез-құлықтың жаңа түрлерін қалыптастыру үшін
өздерін басқалардың көзқарасымен көре білуді үйренуі қажет - деген
мазмұнда болды.[10]
Алғашқы тренингтік топты (Т-тобын) жаратылыс ғылымдары саласының бірнеше
мамандары құрды. Олар 1946 жылы негізгі әлеуметтік заңдарды (мысалы,
жұмысқа алу заңы) зерттеу, шешімдердің оңтайлы варианттарын іздеу үшін
қолданылды. Оларды қолданумен байланысты әртүрлі жағдайларды ойнату үшін
іскер адамдар мен кәсіпкерлерді жинаған. Нәтижесінде, алға қойылған
мақсаттармен бірге, топтың әрбір мүшесі кері байланыс алу көмегімен өз-өзін
жаңа қырынан ашу және өз-өзін түсіну тәжірибесін игерді. Адамдардың кез-
келген тобы шынайы өмірді, қарапайым адамдардың өмірінде бар қарым-
қатынастарды бейнелейді. Алайда, жасанды түрде құрылған зертхана шынайы
өмірден келесі белгілерімен ерекшеленеді: Психологиялық тәжірибе саласында
белгілі мамандар Т-тобының басқа түрдегі топтардан айырмашылығы қалай
үйрену қажеттілігін баулуға негізделеді деп жазады. Мұнда топтың
мүшелерінің барлығы жалпы өзара үйрену процесіне тартылады және сондықтанда
олар әдетте жетекшіге емес бір біріне сенім артады. Т-тобында оқыту
жетекшінің түсіндіруі және нұсқауларынан бұрын, топтың өз тәжірибесінің
нәтижесі болып келеді.
Т- тобының басқа да басымдық жағы:
өз-өзін таныстыру
кері байланыс
эксперименттеу
сияқты элементтерді шамалаған процестің сипаттамасына байланысты.[10]
Топтық психологиямен және топ нәтижесін жеке адамға арнайы әсер ету
құралы ретінде пайдалануға байланысты нәтижелі жұмыстар қатарына көп
жағдайда А.Адлердің, К.Левиннің, Дж. Мореноның, Дж. Праттаның, К.Роджерстің
еңбектері жатады. Топтың жеке адамға кәсіби әсер ету құралы ретінде,
отандық психологиялық көмек тәжірибесінде, ХХ ғасырдың басынан бері
қолданылады деп айтуға болады. Топтық жұмыстар әдістемелеріне деген ғылыми
және тәжірибелік қызығушылық таныту Ресейде тек осы ғасырдың 90- жылдарында
ғана арта бастады. Ресей ғалымдарының арасынан топтық жұмыстардың
мәселелерін теориялық және әдістемелік тұрғыда талдаған алғашқы ғалым
ретінде Лариса Андреевна Петровскаяны атауға болады. Оның монографиясы 1982
жылы жарық көрді. Өзінің еңбектерінде ол тренингті (нақтырақ айтқанда,
әлеуметтік-психологиялық тренинг ӘПТ) қатынас саласындағы білімге және жеке
қабілеттерге үйретудің өзіндік түрі және оларды түзетудің сәйкес формасы
ретінде қарастырды. Бұл формалардың алуан түрі үлкен екі класқа
бөлінеді:[7]
а) арнайы қабілеттерді дамытуға бағытталғандар;
б) қатынас жағдайында талдау тәжірибесін тереңдетуге мақсатталғандар;
Әрине, отандық тренинг мектептерінің көбі батыстан келген теориялық
тұжырымдамаларға сүйенеді. Топтық психологиялық жұмыстардың формаларының
өзі бүгінгі күнге дейін шетелдік үлгілердің өзгертілген нұсқасы болып
табылады.
Топтық психологиялық тренинг практикалық психологияның өзін-өзі тану және
өзін-өзі жетілдіру дағдыларын қалыптастыру мақсатында қолданылатын белсенді
әдістерінің бірігуі болып табылады. Сонымен бірге, автор тренингтік
әдістердің клиникалық психотерапия аясында неврозды, алкоголизмді және
бірқатар соматикалық ауруларды емдеу барысында қолданумен қатар, психикалық
жағынан сау, алайда жеке басында психологиялық проблемалары бар адамдармен
жұмыс істеу кезінде, оларға өзін-өзі жетілдіруде көмек көрсету мақсатында
қолданылатындығын баяндайды.
Тренингтің мәніне түсінік беретін көзқарастарға шолуды түйіндей келе,
аталмыш ұғымға жалпылама анықтама берілетін тағы да бір көзқарасқа
тоқталайық. Этностық толеранттықтың және осы контексте тренингтік топпен
жұмыс жүргізу әдістері мен шарттарын ұйымдастыру мәселелерін шеше келе
Н.М.Лебедева, О.В.Лунаева, Т.Г.Стефаненко тренингті белгілі бір мақсатқа
жетуге бағытталған арнайы үлгіде ұйымдастырылған топтық жұмыс ретінде
қарастырады.
1.2 Ойын іс-әрекетінің негізгі әдіс-тәсілдері
Тренингтің негізгі әдіс-тәсілдері үш үлкен салаға бөлінеді – топтық пікір-
сайыс және ойындар. Сонымен қатар, бейнені жобалау және психогимнастикалық
жаттығу қосалқылар болап табылады. Топтық пікір-сайыс тренинг әдістерінің
негізгісі болып табылады. Талқыланатын пікір-сайыстың мәні негізгі үш
мақсат арқылы жүзеге асады, олар: топтық үрдісте кенеттен пайда болатын
жағдайлар топтық ойындарды өткізу нәтижесі ретінде және топтың шеңберде
әлеуметтік-психологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізудің нәтижелері ретінде.
Сонымен қатар, ...топтың әр қатысушысына топтық үрдістер мен осы топтағы
адамдардың оған деген көзқарасы және топта болған уақыт аралығында өзінде
болған белгілі бір нақты психологиялық жағдайды жан-жақты, әрі терең
зерттеуге мүмкіндік беріледі.
В.П.Захаров пен Н.Ю.Хрящева топтағы пікір-сайысты сындарлы және бейсындарлы
деп екіге бөледі. Сындарлы пікір-сайыстың іс-әрекеттік нәтижесі келесі
қорытындылар арқылы жүзеге асады: өз ой-пікірін айту жағынан қатысушылар
тең құқылы; әрқайсысы демографиялық атмосфераны сезінеді; әрбір қатысушы
белсенділік көрсетеді; қатысушылар альтруистік және аффилиативті
реакциялары басымды болады; бірлесе жұмыс жасау мен өзара қарым-қатынасқа
қанағаттану. Топта орындалатын міндеттер әлеуметтік және тұлға аралық
мәселелер; тұлғалық мәселелер; ақыл-ой міндеттер мен ұйымдастырушылық-
басқарушылық мәселелер пікір-сайыстың пәні болып табылады. Топтық пікір-
сайысты тиімді, әрі табысты өткізу үшін қарым-қатынас ережелері сияқты
арнайы қағидаларды енгізу қажет. Пікір-сайыс жетекшісінің міндеті бұл
қағидаларды түсіндіру мен бұлжытпай жүзеге асыру.[11]
Ойын әдістері. Д.Б.Эльконин рольдік ойындардың және оның формаларын
игерудің тарихи пайда болуы жөніндегі болжамның алғашқы құрастырушысы
болған. Ойындық мінез-құлықтың бұған дейін болған тұжырымдамаларынан
өзгешелігі, оның психологиялық ойындарды зерттеуге арналған кітабының басты
идеясы. Ойын өзінің жаратылысы бойынша әлеуметті деген ой болды. Бүгінде
отандық көптеген авторлардың тренингтік бағдарламалары осы тұжырымдамаға
сүйенеді.[12]
Нақтырақ айтсақ, М.Р.Битянова, ойын - бұл тірі іс-әрекет деп жазады.
Мұндай контексте автор, ойын үйретпейді, яғни ойын адамды басқа әлемдер мен
қарым-қатынастар ойына шомылдыра отырып, ой-өрісін кеңейтетіндігін, оларды
ойында тудыру, таңдау, құрастыру тәжірибесін беретіндігін атап өтеді.
Сонымен бірге, ойындық іс-әрекет және одан жинақтаған тәжірибе өмірде
жүзеге асу үшін жеке жұмыс қажет етілетіндігі де айтылады. Автор ойын адам
бойында ұзақ уақыт бойында жетілетіндігіне назар аударады. Ойынды
оқытумен салыстыра отырып, автор ойын оқытпайды, ол тұлғаны тұтастай,
баурап алатын бүтіндей іс-әрекет сияқты өзгертеді деген қортындыға
келеді.[13]
Әлеуметтік-психологиялық дайындық тәжірибесінде ойын әдістері операциондық
және рольдік деп екіге бөлінеді. Операциондық ойындар (басқарушылық,
іскерлі) өмірдегі тұлғалық аспектілерге қарағанда, құралды оқыту аспектісі
әлдеқайда басымырақ, формальды және минималды. Мұндай ойындар экономикалық,
ұйымдастырушылық және басқа да кәсіби мәселелерді шешу іскерлігін қолдануға
бағытталған.
Рольдік ойындар өз қалауына қарай белгілі бір рольді орындауға арналған.
К.С.Станиславскийдің актерлік тренинг жүйесінде рольдік ойындарды өткізу
тәжрибесі жайлы көптеген пайдалы мағлұмат алуға болады. Бұл текке емес,
себебі ...театр - рольдік ойындардың бастамасы, символикалық ықпалдың
тұжырымдамасы, адам тұлғасының үлгісі және өзін-өзі тануда қолданатын
тәсілдер, сонымен қатар, психотерапевтік драматизация және инсценизация,
имагопсихотерапия және топтық белсенді әдістердің рольдік варианттары
сияқты психологиялық әлеуметтік-тәжірибелік лабораторияның алғашқысы деп
есептеуге болады.[14]
Психология мен театрдың байланысы Я.Мореноның психодрама әдісінде
көрсетілген. Психодрамада қолданатын рольдік ойындар базалық және жағдайлық
деп бөлінеді. Базалық-рольдік ойындардың әмбебап психологиялық маңызы бар
және олардың мазмұнына қарамастан түрлі психологиялық мәселелерде қолдануға
болады. Бұл өзін-өзі таныстыру, диалог, монолог, дубляж, рольмен
алмасу, репликалар айту, рольдерді орындау, бос зал, айна сияқты
техникалар.[15]
Жағдайлық-рольдік ойында шектеулі негіз бар, олар қарастырылатын
мәселелердің ерекше мазмұнымен бір-бірімен тығыз байланысты. Оның мақсаты –
сабақ барысында пайда болатын терапевтикалық қажеттіліктерді
қанағаттандыру. Н.Н.Богомолованың пікірінше, жағдайлық-рольдік ойындардың
мәні қатысушыларға берілген проблемалық жағдайды импровизациялап ойнау
болып табылады.[16]
Д.Книппер рольдік ойындарға сәйкес оларды өткізуде мынадай қағидаларды
ұсынды:[17]
– рольдік ойындар, нақты бейнелеу мен қоршаған ортаның жансыз жақтарына
негізделу қажет;
– көрселетін іс-әрекет аутентивті, яғни дұрыс және дәлме-дәл болу керек.
Өзінің іс-әрекеттерін еркін көрсетіп, ойынға толығымен қатысып, қатысушы
өзінің қиыншылықтарын қазіргі жағдайда болатындай етіп көрсету қажет;
– рольдік ойындарды ойнаған кезде, ішкі үрдістерді драмалық түрде іштен
шығару және уақытша сипаттардың өзгеруі арқылы ойындағы белгілі
бөлімдердің шамасының артуы сияқты таңдаулы фокусировка болу қажет;
– рольдік ойындарда көрсетілетін эпизодтардың өзара байланысы
дәйектелінеді. Мұндай қағиданың алғы шарттары ретінде, рольдік ойындар бір
эпизодтан басқа эпизодтарға дәйекті көшу арқылы максималды терапевтикалық
тиімділік артады және кейбір эпизодтардың өзара байланыстан құралуы болып
табылады.
Я.Морено рольдік ойындарды келесідей түрлерге бөледі: импровизациялық ойын
– топтағы қатысушылардың қалауы бойынша жүргізіледі және ойынға
қатысушылардың қияли мен шынайы ұсыныстарына сәйкес өз бетімен өрбиді;
рольдік ойындар әлеуметтік-педагогикалық қызметті орындау ретінде - бірдей
рольдік тәртіпке оқыту, рольдерді интеграциялау және рольдік ебедейсіздікті
алдын алу (адамның өміріне жаңа рольді енгізу); жағдайлық ойын – қиынға
түскен әлеуметтік жағдайларды алдын алу іскерлігін иелену.[15]
Оқиғалы-рольдік ойынның тренингтегі маңыздылығы оның топ қатысушыларының
бірінің басынан өткен шынайы оқиғаға сүйенуді, анық нұсқаулықтың
жеткіліктілігі, алдын-ала белгіленген рольдердің, белгілі бір сюжеттің
басым болуын білдіретіндігімен байланысты. Әдетте тренингте, рольдер:
баршаның келісімі бойынша, немесе оқиғасы көпшіліктің уайымының тақырыбына
айналған қатысушының пікіріне сәйкес алдын-ала беріледі. Оқиғаны өрбіту
үрдісінде келесі жағдайлар орын алуы мүмкін:
- жаттықтырушы орындаушыларға қандай да бір сұрақтар қоя отырып, араласа
алады;
- бастапқы оқиғаның қайталануы мүмкін, яғни оқиғалар тренингтік шынайлықтың
физикалық кеңістігінде, басқаша түрде қайта жүзеге асырылуы мүмкін.
Оқиғалы-рольдік ойындар өмірлік жағдайларға әлеуметтенуге және бейімделуге
мүмкіндік туғызады. Күйзеліс жағдайын тудыратын ауыртпалықтардың алдын-
алуға көмектеседі. Мұндай контексте, оқиғалық-рольдік ойындардың маңызды
қызметі адам үшін ауыр оқиғаны барынша қауіпсіз психологиялық қарым-
қатынаста ойнау. Барлық теріс әсерлерді жеңудің айырықша тәжірибесін игере
отырып, тек қайта басынан өткізу ғана емес, сондай-ақ, ойындық қайта жасау
талаптарын да, шынайы өмір талаптарында кері әсердегі оқиғаларды жеңе
білуге мүмкіндік беру. Іріктеу және талдау жолымен тиімді мінез-құлықтық
әдеттерді табу мүмкіндігіне негізделетіндігі түсінікті.
Психожаттығу. Сөздің көмегінсіз қарым-қатынас жасап, топтың мүшелері
өздерін көрсететін қосымша әдісті білдіреді. Жаттығулар дайындық,
пантомимикалық және қорытынды бөлім деп үшке бөлінеді. Дайындық және
қорытынды бөлімдер дерективті сипатта болады, ал пантомимикалық бөлімде
қатысушылардың қиялы мен өз эмоцияларын көрсетуге еркіндік беріледі.
Дайындық бөлімде үш қызмет көрсетілген:[18]
жаттығулық (дененің барлық мүшесімен жаттығу жасау),
релаксациялық (психологиялық дистанцияның және қорқыныштың төмендеуі),
байланыс (байланыстық элементтерге дайындық, мысалы, сөзсіз сезімдерді
түсіну). Бұл бөлімде қарым-қатыс, іс-әрекет және қиял өзара біріктіріледі.
Мысалы, жұптасыңның іс-әрекеттерін айнадай қайталау, мотивациялық секіру
мен іс-әрекеттер (мысал ретінде, шұңқырды аттап секіру, көпшілікке жүгіру,
қозғалу) жабық көзбен жүру сияқты дайындық жаттығулар болады.
Пантомимикалық бөлім ең негізгі болып табылады. Қатысушылар мұнда жетекші
ұсынған тақырыпты өз іс-әрекетімен көрсету керек. Тақырып бір адамға, екі
адамға, топтағы бірнеше адамдарға және топқа бірдей ұсынуы мүмкін. Г.Юнова
тақырыптарды төрт салаға бөлуді ұсынады, олар: дағдыланған өмірлік
жағдайлар; ішкі, сыртқы және жалпы адамдық кикілжіңдер; ерекше мәселелер;
топтағы интерперсоналдық өзара қарым-қатынастар. Қорытынды бөлім
белсенділік пен сергектік сезімін тудыру керек және басқа да топтың
қатысушыларымен етенесіп, өзіндік күшті сезіну. Психожаттығу сөздерінің
астарында көптеген жаттығуларды қолдану деп толығымен айтуға болады.
Б.Д.Карвасарский психожаттығудың басты ерекшелігі оның негізгі байланыс
қарым-қатынастары – қозғағыштық экспрессия арқылы эмоцияларды мимика мен
пантомимиканың көмегімен көрсету, сонымен қатар, тапсырылған белгілі-бір
тақырып бойынша жағдайларды манипуляциялау деп ойлайды. Психожаттығуларды
өткізген кезде мынадай жағдайларды ескеру қажет:[19]
– топтағы әрбір қатысушы қалаған жағдайдың өзгеруін ескеріп, жаттығуларды
дұрыс таңдау;
– жаттығуды дәлме-дәл және дұрыс орындау алдында жүргізуші мысал ретінде
жаттығулардың қалай орындалуын мүмкіндік болғанша көрсетіп, топпен
инструктаж жүргізу;
– қатысушылар жаттығулардан әсер алып, максималды қанағаттанған сезімге
жеткен кезде жаттығуларды тоқтату қажет;
– орындалған психологиялық жаттығуларды талқылау.
Оқытуларды жоспарлау кезінде, психожаттығуларды өткізу барысында бірқатар
сәттерді ескеру қажет. Олар жаттығуларды дұрыс таңдау, оларды орындау
алдында топқа нұсқау беру, дер кезінде тоқтау және нәтижелерді талқылау.
Осы мәселелердің әрқайсысына жеке тоқталып өтейік. Негізгі әдістерінен
басқа, қосымша ретінде қолданылатын жұмыс тәсілдерінің тобы бар. Мұндай
қосымша (көмекші) әдістерге көптеген мамандар негізінен психогимнастикалық
ойындарды жатқызады, олар шартты түрде келесі топтарға бөлінген:
- мақсаты сәйкес эмоциялық жағдай қалыптастыру арқылы қатысушыларды ары
қарай жұмысқа мотивациялау мақсатына ие бой жазушы (бой қыздырушы);
- қалыптасқан шиеліністі жағдайды ширату және шаршағандықты тарқату үшін
қолданылатын ширатушы.
Проективті сурет. Проективті бейненің әдістері қиын вербалды проблемаларды
түсіну және шығаруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ суреттелген бейнелердің,
түстердің және сызықтардың байланысы жалпы топтық қарым-қатынастың негізгі
тәсілдері болып табылады.
Т.С.Яценконың пікірі бойынша, проективті сурет ...мазмұнның жағдайын
түсінуге мүмкіндік беретін қарым-қатынастарды, себептерді, сезімдерді
тудыруға және олардың динамикасы мен бағытын ынталандырады. Бейнелеу
үрдісінің өзі тұлғалық түстер, ішкі әлемді, кикілжіңдерді, проблемаларды
және олардағы маңызды жағдайды көрсету мен тудыру сияқты маңызды
материалдар жағымды болуы мүмкін.[20]
С.Кратохвил проективті сурет сеансын екі бөлімге бөледі: сурет салу (15-30
мин.) мен пікір-сайыс. Автордың ойынша, әлдеқайда дұрыс интерпритацияны
іздеуге бейімделу пайдасыз болып келеді. Талқылау болса, қатысушыларға
көмек көрсеткен кезде және қатысушылардың жағдайының қалауы бойынша қажетті
өзгеруіне алғы шарттарды тудыру кезі топ үшін өте маңызды. Дегенмен,
суреттерді талдау үшін кейбір критерийлер әзерленген проективті суреттік
тесттердің қажетті саны бар деп айтып кету жөн.[21]
Қазіргі заманауи қоғамда тренинг түсінігінің нақты бір анықтамасы жоқ,
сондықтан бұл термин психологиялық практикада әр түрлі іс-әрекеттердің,
әдіс-тәсілдер мен құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылады.
Тренинг адам бойында қалыптасқан мінез-құлық пен іс-әрекеттерді басқару
модельдерін қайтадан қалыптастыру тәсілі ретінде қолданылады және тренингке
ұйымның жоспарлы белсенділігін арттыра түсу үшін оның мүшелерінің кәсіби
білімі мен қабілеттілігін көтеруге бағытталған, сондай-ақ тренингті жеке
тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын ұйымның мақсаты мен іс-әрекеттерінің
талаптарымен сәйкес тәсілдерге сай өзгертудің бір бөлшегі деп қарастыруға
болады.
Аталмыш салаға қатысты отандық белгілі мамандардың бірі М.Р.Битянова
келесіге назар аударады: Әлеуметтік-психологиялық тренингті өткізу
барысында нақты тақырыптар және топтық динамикасы сияқты жұмыстардан басқа,
тағы бір элемент - психогимнастикалық жаттығулар.[13]
Қатынас тренингінде олар көп жағдайда бағынышты рөл атқарады. Топты қалыпты
қолдау үшін бір тақырыптан екіншісіне ауысу кезеңінде ширату ретінде
қолданылады. Әдетте, психогимнастикалар ширату кезінде жиі қолданылады.
Алайда, әлеуметтік-психологиялық тренинг оған басымдылық танытпайтындығын
тағы да айтып өтеміз. Әрі психогимнастикалық жаттығуларды таңдауда
жауапкершілік таныту қажет. Өйткені олардың көбінен төтенше энергияға толы
немесе керісінше кейін топ дағдыларды игеруге ауысуына кедергі тудыруы
мүмкін өте ауқымды топтық энергия бөлінеді. Кейде психогимнастиканы - тек
жалпы топтың және оның әр мүшесінің жеке жағдайын өзгертуді мақсат еткен
жаттығуларды ғана атайды. Бұл орынды екенін мойындай отырып, біз
тренингтің мазмұндылық мақсатына сәйкес келетін тәжірибе жинақтауға
бағытталған жаттығуларды да психогимнастикалық деп атаймыз. Мысалы, топ
мүшелері шаршаған кезде және оларға эмоциялық күш қажет болған сәтте дене
шынықтыру жаттығуларын жасауға болады (бұл жұмыстың бір түрі). Сондай-ақ,
топ мүшелеріне орындарынан қозғалмай, бір деген санақ кезінде қандайда
бір қимыл-әрекет жасауды ұсынуға болады. Барлығы бірдей қимыл-әрекет
жасағанға дейін, әрбір келесі санақта қимыл-әрекеттерді өзгертіп тұру тиіс.
Мұндай жаттығулардың нәтижесінде, бір жағынан топтың белсенділігі артады,
шаршағандығы тарқайды, көңіл-күйі көтеріледі, ал екінші жағынан – топ
мүшелері ортақ шешімге қалай жеткендігі және әрқайсысы қандай жол
ұстанғанын талқылау арқылы тәжірибе жинақтауға болады. Талқылаулар кезінде
туындаған ойлар әріптестік қатынас, іскерлік келісімдер және т.б.
тренингтерде пайдалы болмақ.
Сонымен бірге автор тренингте оқыту міндеті ашық қойылатындығын атап өтеді.
Бұл жерде ол тренингке И.Вачков және С.Дерябо: Тренингтің мақсаты жеке
тұлғамен қандай да бір іс-әрекетті игеру болып табылады. Адам бір нәрсені
жүзеге асыра алуға қабілеті болу үшін не қажет? Әлбетте ол:[4]
1) қалай жүзеге асыру қажеттігін білуі;
2) оны жүзеге асыруды қалауы;
3) оны жүзеге асыра алуы қажет- деген анықтамамен келіседі.
Тренингтік топтың жұмысы өзіне тән бірқатар қағидалармен ерекшеленеді.
Оларға қысқаша анықтама беріп, тоқталып өтейік.
1. Белсенділік ұстанымы. Тренинг топ мүшелерінің белсенділігі ерекше мәнге
ие, оны кітап оқушы немесе лекция тыңдаушы тұлғаның белсенділігімен
салыстыруға болмайды. Тренинг барысында әрбір тұлға арнайы талқыланған іс-
әрекеттерге араласады. Ол қандайда бір іс- әрекетке араласу, жаттығуларды
орындау, арнайы кесте бойынша басқалардың мінез-құлқын бақылау болуы
мүмкін. Сондықтанда іс-әрекетке кез-келген уақытта араласуға болатындығын
түсіндірген жағдайда, оған қатысушылардың белсенділігі арта түседі.
Әсіресе, жаттықтырушы ұсынған ойды, мінез-құлық амалдарын сезіну және
жаттығу тәсілдерін меңгеру арқылы тренингің мақсатына жетуде топтың барлық
мүшелерін белсенді түрде бірдей араласуына мүмкіндік беретін жағдайлар мен
жаттығуларды қолдану тиімді болмақ. Белсенділік ұстанымы, негізінен
эксперименталды психология саласындағы белгілі адам естігенінің он пайызын,
көргенінің елу пайызын, айтқанының жетпіс пайызын және өзі істегенінің
тоқсан пайызын игереді деген идеяға сүйенеді.
2. Зерттеулік (шығармашылық) ұстанымы. Бұл ұстанымның маңыздылығы тренинг
барысында топ мүшелері психологияда белгілі ойлар мен заңдылықтарды
сезініп, анықтап, ашумен қатар, өзінің бойындағы жеке мүмкіншіліктері мен
ерекшеліктерін де сезіне түсетіндігінде болмақ. Осы ұстанымға сүйене отырып
жаттықтырушы топ мүшелерінің өз бойларындағы жаңа мінез-құлықтарды сезініп,
қалыптастыра түсуге, тәжірибе жасауына мүмкіндік беретін жағдайлар ойлап
табады, құрастырады және ұйымдастырады. Бұл ұстанымды жүзеге асыру әдетте
қатысушылар тарапынан қарсылық тудырады. Тренингтік топқа келетін адамдар
бойында мектепте, институтта алған білім арқылы берілген арнайы өмірлік
ережелер мен алдағы уақыта ұстануы тиіс құндылықтардан тәжірибе жинақтаған
жандар. Сондықтанда үйреншікті емес оқыту тәсілдерімен бетпе-бет келген
сәтте, адамдар наразылық білдіреді, кейде тіпті наразылығы агрессивті
формада болады. Мұндай қақтығысты шешуге тренинг мүшелеріне дайындықта
болуын қалыптастырудың маңыздылығы мен қажеттілігін түсіндіретін және
тренинг аяқталғаннан кейін өзінің мінез-құлқына, өмірге, өз-өзіне
шығармашылық тұрғыда қарауға, тәжірибе жасауына мүмкіндік беретін жағдайлар
септігін тигізеді.
3. Мінез-құлықты нысаналау (түсіну) ұстанымы. Оқыту үрдісі барысында
қатысушылардың мінез-құлқы импульсивтіліктен біртіндеп нысаналық деңгейге
ауысады, бұл тренингті өзгеріске ұшыратады. Осы сәтте екі жақты байланыс
мінез-құлықты нысаналаудың әмбебап құралы болмақ. Топта екі жақты байланыс
орнатуға тиімді жағдай тудыру - жаттықтырушы жұмысының басты міндеттердің
бірі болып табылады. Қатысушылар бойында қабілеттілік пен дағдыларды
қалыптастыруға бағытталған тренинг түрлерінде мінез-құлықты нысаналаудың
қосымша құралдары пайдаланылады. Солардың бірі топ мүшелерінің қандай да
бір жағдайда іс-әрекеттері, мінез-құлықтарының көрініс табуы бейнеленген
бейне жазба болмақ, оны кейін топ мүшелері қарап шығып, талқыға салады. Бұл
жерде бейне жазба негативті әсер тудыруы мүмкін күшті құрал екенін ескеру
қажет, сондықтанда оны пайдаланарда өте мұқият болу керек, және кәсіби
деңгейде пайдалана білу өте маңызды.
4. Достық қарым-қатынас ұстанымы (субъект-субъект). Достық немесе субъект-
субъекті қатынасында ең бастысы топ мүшелерінің арасындағы өзара әрекетке
деген қызығушылығы, сондай-ақ олардың сезімі, көңіл- күйі, мазасыздануы
ескеріледі, басқа адамның жеке құндылықтары құпталынады.
Бұл ұстанымды жүзеге асыру топ мүшелерінің арасында өз қателіктерін
жасырмай, мінез-құлқын аша түсу үшін түрлі тәжірибелер жасауына мүмкіндік
беретін сенімділік, ашықтық, қауіпсіздік жағдайын қалыптастырады. Бұл
ұстаным топ мүшелерінің өз-өзіне толық зерттеу жүргізе алатындығына орай,
шығармашылық ұстанымымен тығыз байланысты.
Біз тоқталып өткен ұстанымдардың жүйелі түрде жүзеге асуы - әлеуметтік-
психологиялық тренинг тобы жұмысының тиімді болуының басты талаптарының
бірі. Ол бұл жұмысты психологиялық әсер етудің және оқытудың басқа
әдістерінен ерекшелендіреді. Сондай-ақ, тренингтік топтардың жұмысының
өзіндік ұстанымдарымен қатар, топта орын алып отырған жағдайды тұрақты
түрде үйлестіріп отыратын жаттықтырушы жұмысының өзіндік ұстанымдарын да
атап кеткен жөн. Жаттықтырушы бір күндік жұмысын жоспарлау барысында,
тренингті өткізуге кірісер алдында және жұмыс барысында:
Тренингтің тиімділігі жаттықтырушы жүргізген зерттеудің бара-барлығына ғана
емес, сонымен қатар, алдына қойған қандай да бір мақсатқа жету үшін
қаншалықты құрал-жабдықтармен жабдықталғанына да байланысты болады. Құрал
таңдаудағы мақсаттың шешіміндегі алғашқы қадам – бұл әдістемелік тәсілді
таңдау. Жиі қолданылатын әдістер қатарына топтық пікірталастар, рөлдік
ойындар, психодрама және оның өзгертулері, психогимнастика жатады. Қандай
да бір әдістемелік тәсілді, сондай- ақ осы тәсіл аясында нақты бір құралды
таңдау төмендегі шарттармен айқындалады:
тренингтің мазмұнымен, топтың ерекшелігімен, жағдайдың ерекшеліктерімен,
жаттықтырушының мүмкіншіліктерімен.
1.3 Ойын іс-әрекетінің принциптері, түрлері мен қолдану ерекшеліктері
Тренинг сабақтарын жүргізгенде ескеріп отыратын бірнеше ережелер мен
принциптер болады. Солардың арасынан негізгі принциптерді бөліп көрсететін
болсақ:[22]
Өзара әсер диалогизациясы принципі, яғни қарым-қатынастағы тұлға аралық
теңдік, қатысушылардың өзара силасуы мен бір-біріне деген толық сеніміне
негізделген. Егер топта біреуі немесе бірнешеуі басым болса, онда қарым-
қатынас диалогқа тән қасиеттерді жоғалтады, да монологқа ауысады. Бұл
тренинг табиғатына қарама-қайшы келеді және тренингтің өту барысын
қиындатады.
Тұрақты кері байланыс принципі, яғни қатысушының өзі туралы информацияны
барлық іс-әрекетінің нәтижелерін талдап отырған басқа топмүшелеріне ұдайы
алып отыруы. Кері байланыс арқылы адам келесі қадамдарына коррекция
жасауға, сәтсіз қарым-қатынас тәсілін жаңаға ауыстыруға, оның қоршаған
ортаға әсерін байқауға мүмкіндік алады. Ол үшін қатысушының басқаларға
солар туралы пікірін айтуға және өздері туралы пікірлер тыңдауға барлық
жағдайлар жасалуы керек. Осындай арнайы саналы түрде ұйымдастырылған кері
байланыс максималды дамыту эффектісін береді.
Өзін-өзі диагностикалау принципі, қатысушылардың өзін-өзі ашуына, өздерінің
жеке маңызды проблемаларын анықтап, түсіне алуға көмектеседі. Тренинг
мазмұнында адамға өзін, өз тұлғасының ерекшеліктерін тануға көмектесетін
жаттығулар қарастырылады. Топтың әр мүшесінің белгілі бір шешеім мен оны
жүзеге асыруды талап ететін түрлі жағдайларда өзін көрсете білуіне
көмектесу керек. Бұған вербальды қарым-қатынас тәсілі емес, практикалық
әрекет көмектеседі.
Интеллектілі және эмоциялы сфералар гармонизациясы принципі, бір жағынан
тренингте жоғары эмоциялы қатысушылар болған жағдайда ол шынайы өтеді. Бұл
ашықтыққа бағыттап, топ мүшелерін сенімге, ізгілікті қарым-қатынасқа
жетелейді. Ал екінші жағынан, болған жағдайларды талқылау кезінде
интеллектілі аналитикалық процестерді ынталандырады. Мұндай әрекеттің
формасы – барлық тренинг бойы қолданылатын топтық дискуссия.
Дамытуды оңтайландыру принципі, жүргізушіден нақты диагностика, бөлек
қатысушылар мен толық топтың белгілі бір психологиялық күйінің
квалификацияланған констатациясы, сонымен қатар шарттарды оптимизациялау
мақсатында болып жатқан іске белсенді түрде араласуын көздеу. Арнайы
жаттығуларды қолдану арқылы жүргізуші қатысушылардың өзіндік дамуына түрткі
беруі, олардың барлық күшін керек арнаға бағыттауы керек.
Барлық тренингке, жеке сабақтар мен жаттығуларға өз еркімен қатысу
принципі, әрбір тренингке қатысушының жұмыс барысындағы өзгеруінетабиғи
түрде ішкі қызығушылығы болуы керек. Тұлғаның позитивті өзгерістері мәжбүр
ету кезіндепайда болмайды, оны талап етудің де қажеті жоқ.ъ
Топтың тұрақты құрамы принципі, егер тренингтік топ жабық болып тұрақты
құрам болып, жаңа адамдар қосылып отырмаса, онда топта топ мүшелерінің
ашылуына әсер ететін ерекше процестер пайда болады, тренингтік топ өнімді
түрде жұмыс істейді. Топтың қалыптасу принципі туралы сұрақтар аса маңызды
болып табылады. Жұмысқа қатысу үшін ең қолайлы жас 16 мен 40 жас деп
есептеген. Оның құрамына мектеп жасындағыларды да қосуға болады. Бірақ бұл
үшін жүргізуші тренингтен кейінгі психологиялық көмек пен жүріс-тұрысына
коррекция жасау мақсатында қатысушылармен контакт жасауға мүмкіндігі болуы
керек. Мектептерде практик-психолог қызметінде жұмыс істеп жүрген педагог
мұндай мүмкіншілікке ие. Өзіндік тренингпен алғаш рет айналысушыға
кішкентай топпен 10-12 адам жұмыс істеген қолайлы. Белгілі бір тәжірибе
жинақтаған соң қатысушылар санын 30-40 адамға дейін көбейтуге болады.
Ену принципі, сабақ ұзақтығы жұмыс басында айқындалуы керек. Оларды жүргізу
тәжірибесі толық түрде негізделген қорытындыға дәйек береді: өте
ауқымдыэффектіге ірі уақыт блоктарымен жұмыс істегенде ғана қол жеткізуге
болады, 3-4 сағат енумен, кейде бұдан ұзақ кезең бойына. Бұл қатысушыларды
“елітуге”, олрдың ұзақ үзілістен кейін толық процестерге эмоциялы енулеріне
көп уақыт кететіндігімен байланысты. Қосарланған сабақты аптасына кем
дегенде бір рет өткізген жөн.
Бөлектену принципі, бұл жағдайда қатысушылардың сөздерін бөтен ешкім естіп
қоймауы шарт. Егер жүргізушіге аудио немесе видео жазбалар қажет болса,
топтың барлық мүшелерінен рұқсат сұрауы қажет. Тренингтік жаттығулар мен
тапсырмалардың үлкен бөлігі осы материалдармен кейінірек өзіндік жұмыстары
үшін арнайы жазылады.
Еркін кеңістік принципі, бөлмеде қатысушылардың еркін қозғалуына, шеңбер
құруларына, 3-4 және 7-8 адамнан микротоптарға бөлінуіне, оқшаулануына
мүмкіндік болуы керек. Тренинг дайындығының негізгі элементі, болашақ
ұжыммен алғашқы кездесуі болып табылады. Бұл екі кезеңнен тұрады.
Біріншісінде, міндеттері, мерзімі кездесу ұзақтылығы туралы топтық әңгіме
жүргізіледі. Жиналғандар тренингке қатысу немесе қандай да бір себептермен
бас тарту сияқты шешімдер қабылдайды. Екінші кезеңде сабаққа қатысуға ниет
білдіргендермен жекелеген түрде сөйлеседі.
Тренинг өткізуде принциптерді жүйелі түрде жүзеге асыру, дәстүрлі оқыту
әдістерінің (лекция, семинар, көркем әдебиеттерді оқыту) сала жағынан
айырмашылығымен қамтамасыз етеді, олар:[23]
Белсенділік, әркімнің топ жұмысының нәтижелігіне жауапкершілігі.
Топ жұмысына қатысу тұрақтылығы. Әр топ мүшесінің топ жұмысына басынан
аяғына дейін үзіліссіз қатысуы міндетті.
Топтың тұйықтығы. Топтағы болған оқиға топтан сыртқа шықпауы керек.
Ашықтық пен адалдық.
“Тоқта” ережесі. Ойынға қатысқысы немесе қандайда бір сұраққа жауап
бергісі, шынын айтқысы келмейтін адамның “Тоқта” деп айтуына және ойыннан
шығуына болады.
Психологиялық тренинг әртүрлілігімен сипатталады және әртүрлі негіздерге
жіктеледі. Бірінші жағдайда негіз сыртқы көрініске, мінез-құлық салдарына,
тұлғалық өзгеріске әкеледі. Екінші жағдайда негізгі нәтиже ішкі өзгерісте
бірақ алдымен тұлғалық өзгерістер (өзін-өзі бағалауы, іс-әрекеті, басты
құндылықтары) содан кейін мінез-құлығы өзгеруі мүмкін.
Нақты біліктілік тренингі
Қарым-қатынас тренингі
Тұлағалық даму тренингі
Қарым-қатынас тренингі осы тренингтер аралығында орналасқан. Ол қатысушының
әлеуметтік дамуына ықпал жасайды, біліктіліктің жалпы дамуына әсер етеді.
Ішкі және сыртқы өзгерістер бірқатарда іске асады. Тұлғааралық қарым-
қатынасқа байланысты келесі жіктеулерді қарастыруға болады:
Мен-мен: тұлғалық даму тренингі, өзіне деген қарым-қатынасы. Топ қолдау
көрсету мен бір-бірімен кері байланыс арқылы жұмыс атқарады.
Мен-олар: әлеуметтік біліктілікті арттыруға арналған қарым-қатынас
барысында жүзеге асады.
Мен-әлеумет: біріктірілген топтық тренинг, белгілі бір ұжымдағы әлеуметтік
психологиялық адаптация арқылы жүзеге асады.
Мен-мамандық: тренинг өзінің мамандығын анықтауға арналған. Мамандықтың
маңызыдылығы өзінің басқа іс-әрекетке қатынасы, коммуникативті біліктілігін
дамытуға арналған.
Психологиялық бағдарлану тренингініің кең таралған түрі гуманистік
психологияда психоанализ идеясын қолданған 1947 жылы К.Левин анықтаған Т-
тобы. Бұл анықтаманы тренинг сезімталдығы немесе тренинг сенситивтілігі деп
те атайды. Қатысушылар біліктілігін қарым-қатынас барысында жоғарлатады. Т-
топ жұмысының мақсаты қатысушылардың өзін-өзі тануы, сезімталдығының
жоғарлығы болып табылады. Әлеуметтік біліктіліктің дамуыда жүзеге
асады.[10]
Гуманистік психологияда қалыптасқан кездесу тобы тренингі К.Роджерс
қалыптастырған. Бұл топ тұлғалық ішкі өзгерістердің өсуіне алып келеді. Бұл
топты жүргізушілерге ең басты міндет сенімді атмосфера құра білуі, шынайы
және де сезімталболуы, қазір және осында принципін қолдану қажет. Кездесу
тобы тренингінде жоспар берілген материалдар бойынша құрастырылады. 1960-
1970 жылдары Америкада топтық кездесу тренингтері танымал болды.[24]
Тренинг барысында арттерапиялық бағыттары бихевиоризмдік, гештальттық,
психодрамалық бағыттары қолданылады. Психологиялық бағыттарды таңдау
тренингтің мақсаттарымен жұмысы барысында анықталады. Егер де сауда
тренингі өткізілетін болса, онда оның мақсаты тауарларды нәтижелі сатуға
арналған. Бұл тренингте бихевиористік бағыт жүзеге асады. Егер де басты
мақсат өзіндік өсуге арналса онда басқа да бағыттарды қолдануға болады.
И.В.Вачков және С.Д.Дерябо тренингттік 4 парадигманы бөліп қарастырды.[4]
1. Тренинг жаттығу ретінде. Жүргізу үшін басқа адамдардың өз өздерін кез
келген жағдайда қалай ұстау керектігін анықтайды. Жаттығу барысында осы іс-
әрекеттерін қалыптастыру.
2. Тренинг дайындық ретінде. Жүргізуші қатысушыларға ең басты біліктілікті
үйретуді, нығайтуды мақсат етеді.
3. Тренинг жетекші ретінде. Жұмыс барысында шарт қойылады, яғни ол арқылы
қатысушылар тренингтік іс-әрекет жаттығуларын өздері орындайды.
4. Тренинг субъектінің дамуы ретінде. Басты мақсаты субъкетінің
қабілеттілігін дамыту, оларды рухани және физикалық күшке бөлу. Тренинг
түрі қатысушының дүниетанымын өзгертуге, өмірлік бағдарын дамытуға
арналған.
Қатысушылар өз қалауынсыз тренингке қатысатын болса, берілген уақыт аз
болса тренинг нәтижесіз және тұлғалық өсуі жүрмейді. Тренинг әсері
қатысушылар өз рөлдерін атқарған жағдайда пайда болуы мүмкін. Жалпы тренинг
қатысушылардың өз біліктілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz