ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
Дипломдық жұмыс
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. XVI ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ДАМУЫ, БАРЫСЫ МЕН СИПАТЫ
1.1. Қазақ хандығының сыртқы саяси қарым-қатынастарының барысы және нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
1.2. Қазақ хандығының ішкі саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2. ЕСІМ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
2.1. Есім хан және Қазақ хандығының ішкі саяси дамуы. "Есім ханның ескі жолы" ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.2. Есім хан тұсындағы сыртқы саяси жағдай. Жоңғарлармен күрес ... ...
43
2.3. Қазақ хандығының ішкі саяси дағдарысы. Тұрсын ханмен күрес ... ... .
52
3 ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЕСІМ ХАН БЕЙНЕСІ ... ... ... ... ..
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп, отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қасаң әдістемелік қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын бұндай ізденістер еліміздің әлемдік қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды. Тарих ғылымының алдындағы күрделі мәселелерді қамтитын бұндай кешенді зерттеулердің қатарында еліміздің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасаған қалалардың тарихы да енеді.
Кез келген мемлекеттің негізгі тірегі және басты байлығы сол елді құраған халқы болып табылады. Ал сол халықтың алға қарай адымдап дамуында тарих ғылымының алар орны ерекше. Себебі, тарих халықтың өзін-өзі тануына жәрдемдесіп, ұлттық намыс, ел бірлігі және мемлекеттік мүдде деген ұғымдарды қастерлеуге, ұлттық құндылықтарды сақтауға үйретеді. Ұлттың шынайы тарихы ұлттық идеологияның қалыптасуының да негізгі қайнар көзін құрайды. Сондықтан тарихи білім беруге үздіксіз көңіл бөлінуі қажет.
Қазақ халқы ғана емес, бүкіл түркі жұртын тарихи тамырсыз етіп көрсетуге тырысқан кеңестік тарихнама төл тарихымыздан көз жазып қалуға соқтырды. Қазақстанның тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі халқымыздың ұлттық сана-сезімін оятып, өткен дәуірлердегі бабаларымыздың еліміздің тарихында алар орнын, алыс-жақын елдермен байланыстарындағы ұстанған ұстанымдарын білуге деген ерекше талпынысты тудырды.
Қазіргі кезде тәуелсіз қоғамымызда тәуелсіз тарихи сана қалыптастыру - басты міндеттердің біріне айналып отыр. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев мәселенің аса зәрулігін Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы - тарихтың толқынында өзінің ұлттық МЕН дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр... Бірақ, бұл мүмкіндік қана; ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет деп, атап көрсетеді [1].
Қазақ тарихында хандық дәуірдің тарихы мен бүкіл өткенін зерттеу қашан да маңызды болып, ол көптеген ғылыми зерттеулердің жүргізілуіне арқау болып отыр. Қазақ хандығы өзінің өмір сүрген үш ғасырдан астам уақыттың ішінде талай саяси процестерді басынан кешірді. Әлемдік империялар мен мемлекеттердің тағдырында бар болғаны сияқты Қазақ хандығының тарихында да құрылу, нығаюы, күшею, гүлдену, құлдырау процестері болып өткен. ХVI ғ. аяғы мен ХVIІ ғ. басында Қазақ хандығы Орталық Азиядағы ірі хандықтардың біріне айналды. Осы және осыған дейінгі кезеңде Қазақ хандығы көршілес мемлекеттермен түскен геосаяси тартыстарда табысты қимылдар жүргізіп, бірқатар іргелес аймақтарды иеленді, соның негізінде өзінің территориясын кеңейтіп алды.
Қазақ хандығының гүлденген және дамыған кезеңінің тарихы өзінің сан-қилы даму жолдарымен ерекшеленіп, онда хандар мен сұлтандардың биліктегі ішкі және сыртқы саясаты әр түрлі болды. Қазақ хандығының гүлденген кезеңі Хақназар, Тәуекел және Есім хандардың билеген тұсына тура келді. Қасым ханның туған баласы Хақназар хан (1538-1580) билік құрып, осы әулеттегі ірі мемлекеттік саяси қайраткер ретінде танылған. Хақназар хан тұсында қазақ хандығы қайта бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл билеп оның билеген кезеңі хандықтың дамыған кезеңі болды. Қазақ хандығының тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан болған емес. Ол ел басқару, қиын-қыстау, әскери-саяси істері жағында қажырлы да қабілетті қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы жағдайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін көрсетті. Хандықтың дамуы Хақназардан кейінгі кезеңде (1582-1598) жылдары билік құрған Тәуекел ханның тұсында жалғасын тапты. Қазақ хандығының билеушісі болған ол өзге сұлтандармен хан тағына таласып, біраз уақытын соған жұмсады. Ақыры хандыққа қол жеткізді. Ішкі саяси мәселелерді реттеген соң сыртқы мәселелерге көшіп, ол өзбек хандарымен күресті, әскери одақтас ету мақсатында Мәскеумен қарым-қатынасын жолға қойды. Сөйтіп, 1598 жылы Орта Азияға жаңа жорық жасады. Сырдария бойындағы қалаларды қайтарып алар жолда көп жорықтар ұйымдастырды
Тәуекел хан қайтыс болған соң, билікке келген Еңсегей бойлы ер Есім деген атқа ие болған қазақ ханы Есімханның хандықты дамыту жолындағы қызметі зор болды. Есімнің билігі тұсында ішкі саясатта кикілжіңдер туындап Қазақ хандығында біршама ішкі алауыздықтар орын алды. Біраз кіші хандар мен сұлтандар өз алдына жеке хандық құрмақшы болды. Олардың ішінде ең негізгілері Есім және Тұрсын Мұхаммед хандар болды. Зерттеу жұмысының өзектілігі ретінде осы аталған екі ханның бір-бірімен билікке тайталасуы өзара соғыстары мен сол замандағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси ахуалы таңдап алынды. Сондай-ақ сол кездегі Есім хан мен Тұрсын Мұхаммед ханның арасындағы соғыс пен оның маңыздылығы басты ғылыми тақырыптардың бірі болды.
Аталған кезеңдегі қазақ хандарының мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын тіктеу мен дамытуда сіңірген еңбектерін зерттеу хандықтың тарихын зерттеудегі өзекті тақырыптардың бірі болып саналады. Тәуелсіздік жылдарынан бастап қазақ билеушілерінің саяси қызметі туралы әр түрлі тақырыптарда зерттеулер жүргізіліп келеді. Тәуелсіздіктің тұғырын одан сайын бекітіп, өткен тарихты түгендеуде ХVI-ХVIІ ғасырлардың тоғысындағы хандықтың саяси өмірі мен онда мемлекетті дамыту жолындағы қызметін зерттеу маңызды ғылыми бастамалардың бірі болып саналады.
Диплом жұмысының нысаны ХVI ғасырдың соңы мен ХVIІ ғасырдың басында Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси тарихы мен қазақ хандарының саяси қызметі, сондай-ақ олардың хандықтың даму жолындағы қызметтері болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - ХVI ғасырдың соңы мен ХVIІ ғасырдың басында Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси тарихы мен мемлекетаралық саяси тартыстар мен соғыстар тарихын зерттеу болып табылады. Диплом жұмысында аталған ғылыми мақсатқа жету үшін төмендегідей ғылыми міндеттер қойылды:
- Аталған кезеңдегі Қазақ хандығының сыртқы саяси қарым-қатынастарын көрсету;
- Қазақ хандығының ішкі саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері мен оның басты бағыттарын зерттеу;
- Есім ханның тұсындағы Қазақ хандығының ішкі саяси дамуы мен оның ерекшеліктерін және ханның заңдар жинағы мен құқықтық нормаларының мазмұнын айқындау;
- Есім ханның билігінде хандықтың сыртқы саяси тарихын және қазақ билеушілерінің көрші мемлекеттермен күресін және соғыс қимылдарының тарихын зерттеу;
- Есім хан тұсында Қазақ хандығында орын алған ішкі саяси дағдарыс себептерін, саяси алауыздықтарды, оның Тұрсын ханмен күресін, хандар арасындағы соғыс факторларын көрсете отырып ғылыми талдау жасау;
- Есім ханның өмірі мен қызметі жайлы халық ауыз әдебиетінің рөлін, тарихи маңыздылығын көрсету болып саналады.
Зерттеу пәні. XVI ғасырдың соңы XVІІ ғасырдың алғашқы ширегі Тәуекел, Есім, Тұрсын хандардың кезеңіндегі ішкі және сыртқы саяси қатынастар мен хандардың жеке дара қасиеттері, сыртқы саяси байланыстарының негізгі кезеңдері біздің зерттеуіміздің пәні болып саналады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысы барысында XVІ ғасырдың соңы мен XVIІ ғасырдың басында Қазақ хандығының ішкі саясаты мен сыртқы саясатына қатысты тікелей және жанама түрде жүргізген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектеріне тарихнамалық талдау жасалды.
XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы бойынша Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңдегі зерттеулерден бастайтын болсақ, мемлекеттің ішкі саяси жағдайы мен оның сыртқы саяси байланыстарының тарихы орыс тарихнамасында шашыраңқы, жүйесіз баяндалуымен де ерекшеленеді. Дегенмен, бұл уақыттағы тарихи еңбектер тақырыпқа қатысты ғылыми мәселелерді қыр-сыры мен бағыттарын айқындауға көмектесе алатыны анық.
Төңкеріске дейінгі зерттеулердің қатарында алдымен қазақ даласын зерттеуге мақсатында арнайы ұйымдастырылған тарихи-географиялық мақсаттағы экспедициялардың мүшелері болды. Олар негізінен қазақ даласының тарихы мен географиясын зерттеу мақсатында келіп, ғылыми еңбектер жазды. Олардың қатарында П. Паллас [2], И. Георги [3] және басқа да ғалымдардың тарихи-географиялық, этнографиялық суреттеуге толы болған еңбектерін атауға болады. Олардың арасында аталған кезеңдегі Қазақ хандығының ішкі саяси тарихына және хандықтың Ресеймен орнатылған алғашқы байланыстары туралы алғашқы ғылыми тұжырымдар берілген. Сондай-ақ, ХІХ ғ. А.И. Левшин [4] еңбектерінде қазақ өмірінің ішкі және сыртқы жағдайы, географиясы, рулық құрылымы, билеушілері мен қоғамдық өмір тынысы жайында шынайы мағлұматтар баршылық.
XVІ-XVІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы және оның көршілерімен саяси қарым-қатынасы мәселелері В.В. Вельяминов-Зернов еңбегінде алғаш рет арнайы сөз болады. Ол кейбір Шығыс авторларының дерегіндегі мәліметтерді ғылыми айналымға енгізеді [5]. Қазақ хандығының құрылу мәселесі XIX ғ. 60-шы жж. В.В. Вельяминов-Зерновтың зерттеуінен басталады. Оның материалдарын В.В. Радлов, Н.А. Аристов, И.И. Крафт, В.В., Бартольд Ш., Құдайбердіұлы М., Тынышпаев Г. Е., Грумм-Гржимайло, және т.б зерттеушілер өз еңбектерінде пайдаланып, Қазақ хандығының құрылуы, хандардың жеке басы мәселесіне тоқталып өтеді.
Ортағасырлардағы Қазақ хандығын зерттеуде В.В. Бартольд еңбектерінің маңызы зор [6]. Ол XV-XVІІІ ғасырлардағы Орта Азияның саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени тарихын, қазақтардың көрші елдермен саяси қарым-қатынастарын шығыс деректеріне сүйене отырып талдайды. Сонымен қатар, В. Бартольд көптеген зерттелмеген деректерді ғылыми айналымға қосады.
Бұл тақырып А.П. Чулошниковтың зерттеулерінде де біршама көрініс табады [7]. Бұл еңбектің ерекшелігіне, автордың XV-XVІІ ғасырдағы Қазақ хандығы және оның Мауреннахр, Моғолстан, Ноғай Ордасының билеушілерімен, қалмақтармен саяси қарым-қатынастарын арнайы қарастыруы жатады. Сонымен қатар қазақ хандары мен ру-тайпаларының тарихына тоқталады.
Тақырыпқа қатысты ғылыми мәселелер кеңестік кезеңде де назардан тыс қалмады. Дегенмен де, кеңестік биліктің орнаған алғашқы кезеңінде зерттеліп отырған тақырып арнайы зерттеу объектісіне айналмады. Тек зерттеушілердің тарихи еңбектерінде жалпылама қарастырылған болатын. Олардың ішінде М.П. Вяткиннің [8] еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып аталған кезеңдегі Қазақ хандығының сыртқы саясатына, оның ішінде қазақ-орыс қарым-қатынастары тарихын зерттеген В.Я. Басин болып, ол хандықтың сыртқы саясатының тарихнамасын да қарастырған. В.Я. Басиннің 1975 жылы Русско-казахские отношения в XVI-XVIII вв. атты докторлық диссертациясы аса ірі еңбектердің бірі болып, онда қазақ билеушілерінің орыс княздіктерімен байланыстары көрсетіледі [9]. Осы сияқты кеңестік тарихнамадағы ірі еңбектердің бірі Р.Б. Сүлейменовтың Внешнеполитические связи Казахстана XVI-XVIII вв. в советской историографии ғылыми еңбегі болып, автор алғаш рет Қазақ хандығының көрші елдерімен байланыстарының тарихнамасын жазды [10, 8-34 бб.]. Ол туралы автор: ... к сожалению, до настоящего времени не предпринималось даже попыток проанализировать историографию внешней политики казахских ханств, показать степень изученности этой проблемы, вскрыть имеющиеся трудности и пути их преодоления, - деп өзінің зерттеуі алғашқы арнайы тарихнамалық еңбек екендігін тілге тиек еткен. Бірақта бұл тарихнамалық талдауда қазақ-орыс байланыстары жалпы көрші елдерімен қатынастары аясында талданады. Жұмыстың бағыт-бағдар берерлік мүмкіндігі зор. Сонымен қатар мақала авторы талдап отырған еңбектерін хронологиялық және территориялық белгілеріне қарап топтарға сыныптап, жүйелеп, талдайды.
Келесі кезекте, осы кезде шиеленісе бастаған Қазақ хандығы мен Жоңғар хандығы арасындағы саяси байланыстарды зерттеу кеңестік тарихнамадағы басты тақырыптардың бірі болды. Тәуекел мен Есім хандардың тұсында қазақ-жоңғар байланыстары туралы В.А. Моисеев [11], И.Я. Златкин [12] сынды зерттеушілер қарастырып, олардың еңбектерінде қазақ-жоңғар қатынастарының деңгейі халықаралық қатынастар мәселелері аясында зерттелген. Бұл ғалымдардың еңбектері қазақ-жоңғар қатынастары мен соғыстарына қатысты, оның ішінде Есім ханның Жоңғар хандығына қарсы жорықтары туралы тұжырымдар талданады.
Қазақстан мен Орта Азияның XV-XVІІ ғасырлардағы тарихын зерттеуге П.П. Иванов пен А.А. Семенов сияқты зерттеушілердің қосқан үлесі айтарлықтай. П.П.Иванов қазақтардың Оңтүстіктегі көршілерін зерттей отырып, Дешті Қыпшақ пен Мауреннахрдың XІV-XVІІ ғасырлардағы өзара саяси қатынасына тоқталады [13]. Ал, А.А. Семенов еңбектерінде XV-XVІ ғасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр арасындағы қарым-қатынастар арнайы тарихи мәселе ретінде зерттеле бастайды [14]. Мұнда Қазақ хандығының этникалық территориясын қалыптастыру жолындағы күрес баяндалады.
Қазақстандық шығыстанушы-тарихшылар С.К. Ибрагимов[15], В.П.Юдин [16], К.А. Пищулина [17] және т.б. еңбектері біздің қарастырып отырған тақырыбымыз үшін өте маңызды. С.К. Ибрагимов өзінің бірнеше еңбектерінде XVІ ғасырдағы Шайбанилық деректердің мәліметтерін ғылыми айналымға енгізе отырып, XV-XVІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелерін, оның көрші елдермен, соның ішінде Мауреннахрмен байланысын зерттейді[15].
XІV-XVІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихының деректерін зерттеуде қазақстандық шығыстанушы В.П. Юдиннің қосқан үлесі зор. Ол осы кезеңге қатысты бұрын аз көңіл бөлініп келген немесе мәліметтері ғылымға мүлдем белгісіз шығыстық текстерді аударды. Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымын зерттеуге В.П. Юдиннің қосқан үлесі қомақты. Көптеген деректердің мәліметтері В.П. Юдиннің арқасында ғылыми айналымға енді [16].
Осы мәселе бойынша К.А. Пищулинаның еңбектерінде Сырдария өзенінің орта ағысы бойындағы қалалардың XV-XVІІ ғасырларда Қазақ хандығы үшін маңызын шығыс жазба деректерінің мәліметтері мен археологиялық материалдар негізінде кешенді түрде зерттейді . Алғаш рет автордың зерттеуінде Қазақ хандығы мен Мауреннахр билеушілерінің Сыр бойындағы қалалар үшін XV ғасыр соңында болған күрестің кезеңдері мен барысы, сипаты мен себептері қарастырылады [17]. Бұл мағлұматтар XVІІ ғасырдағы Сыр бойындағы қалалар үшін болған күресті түсіндіру барысында пайдаланылды.
Кеңестік кезеңде және тәуелсіздік жылдарында қазақ хандығының тақырыпқа қатысты кезеңімен айналысқан ғалымдар Т.И. Сұлтанов [18], М.Қ. Әбусейітова [19] және басқалар болды. Аталған зерттеушілер осы кезеңдегі қазақ хандығының ішкі құрылымдары мен оның саяси-әлеуметтік дамуы жолын зерттеген. Сонымен қатар, хандықтың сыртқы саясатына терең үңіліп, оның ерекшеліктеріне терең тоқталған. Оның ішінде М.Қ. Әбусейітованың зерттеулері Қазақ хандығы мен көрші мемлекеттер арасындағы байланыстарға негізделген. Зерттеуші, өз ғылыми жұмыстарын тәуелсіздік жылдарынан бастап қазіргі уақытқа дейін жалғастырып келеді.
Тарихшы М.Х. Әбусеитованың көптеген еңбектері Қазақ хандығының тарихына, оның мемлекет ретінде нығаю жолындағы Мауреннахрмен саяси қарым-қатынас мәселесіне арналады [19]. Оның еңбектерінде Қазақ хандығыны ішкі және сыртқы саяси жағдайлары, дипломатиясы қарастырылады . Біз қарастырып отырған мәселе Қазақ хандығы мен Мауреннахр билеушілерінің Түркістан үшін күресінің бірнеше ғасырлық кезеңі болса, М.Х. Әбусеитова еңбектерінде соңғы кезең оқиғалары нақты зерттеледі. Сонымен қатар, жақында жарық көрген Ю.Г. Баранова мен М.Х.Әбусеитованың жазған еңбегі Қазақ хандығының тарихын зерттеуде өте құнды болып табылады [20].
Біздің қарастырып отырған мәселемізбен тікелей айналыспаса да тарихшы Ә. Хасеновтің еңбегінде біздің мәселемізге қатысты құнды пікірлер бар [21]. С. Жолдасбайұлы өзінің зерттеу еңбегінде қазақ-өзбек, қазақ-жоңғар қатынастарының, ру-тайпалар тарихының кейбір мәселелерін қарастырады [22]. Әсіресе, Есім, Тұрсын хандардың арасындағы қақтығыс пен Жәңгір ханның Орбұлақ шайқасындағы ерлігі біршама талданған деуге болады.
Бұл мәселемен арнайы айналысып жүрген тарихшы ғалым Б.Б.Кәрібаевтің ғылыми еңбектері мен мақалалары өте құнды [23]. Онда XV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы, оның көрші Мауреннахрмен, жоңғарлармен саяси қарым-қатынастары жан-жақты талданып, Қазақ Хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы шебер көрсетіліп, тың жаңалықтар ашылған .
Қазақ хандығының ХVI ғасырдың аяғы мен ХVIІ ғасырдың басындағы саяи тарихы жайлы мәліметтер жоқтың қасы. Алайда, отандық тарихшылар бұған қарамастан өздерінің керемет ізденістерінің арқасында біраз мәліметтерді дүниеге келтірді.
Сондай-ақ Қазақ хандығының көрші елдермен байланысы мәселесін зерттеген Кәмен Мамырұлы, М. Әбдіровтың, У.Х. Шалекенов, С.Едилханова[24], Э.Т. Телеуова[25], А.М. Әбділдабекова[26], Г.Е.Сабденованың [27], Ж.Е.Жаппасовтың жұмыстарында қарастырылады [28]. Олар Қазақ хандығының көрші елдермен саяси байланыстарын біршама қарастырып, түрлі қырларынан жаңалық еңгізді деуге болады. Жазба, ауыз әдебиеті, археологиялық деректермен барынша кешенді түрде зерттелініп, XV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының саяси тарихын ашып көрсете білген.
Осы кезеңдегі Қазақ хандығы мен көрші елдер арасындағы қарым-қатынастарына қатысты тарихшы А. Исиннің зерттеулері мысал бола алады. А. Исин қазақ-ноғай және қазақ-орыс қарым-қатынастарына арналған бірқатар еңбектердің авторы болып табылады [29].
Тақырыптың деректік негізі. Зерттеу тақырыбының мазмұнын ашуда және көзделген ғылыми мақсатқа жетуде сипаты жағынан әр түрлі болып келетін дерек көздері пайдаланылады. Оның ішінде әрине, ең бастысы жазбаша деректер, олардың көшірмелері және сонымен қатар ауызша немесе ауыз әдебиеті арқылы жеткен дерек көздері болып табылады. Ауызша деректер де тақырыптың міндеттерін орындауда көптеген мәліметтер бере алады.
Бұл дипломды жазу барысында XV-XVІІ ғасырлардағы Қазақстан тарихына қатысты жазба деректерyдің әулеттік деректер тобына жататын Шайбанилық, Аштарханилық, әулет дерекетері мен орыс тіліндегі дерек мәліметтерін пайдаландық[30].
XVI-XVII ғасырдағы тарихи оқиғаларды көрсететін соның ішінде Тәуекелге қатысты деректер құнды болып табылады. Тәуекелдің Орталық Азияға шабуылуы туралы Тарих-и аламари-ий Аббаси Ескендір мунши, Зийа ал-кулуб Мұхаммед Аваза, Мусахир ал-билад Мұхаммедиар ибн Араб катаган, Тарихи Кипчак т.б бірнеше еңбектерде көрсетіледі.
Шайбанилық әулет деректерінің 3-ші тобына Хафиз Таныштың "Шараф наме-ий шахи, атты еңбегінде ("Книга шахской славы") атты еңбегі Абдулла ханның өмірін баяндайды, онда Хақназар, Шығай, Тәуекел хандар тұсындағы Қазақ хандығы мен Шайбанилер әулеті арасындағы қарым-қатынас мәселесінен басқа, XVІ ғасырдың соңындағы Сыр бойындағы қалалар, олардың орналасуы, қалалардың бекінісі мен архитектурасы туралы, Тәуекел мен Есім хандардың Орта Азия билеушісіне қарсы күресі туралы мәліметтер кездеседі[31]. Әсіресе, 1588 ж. Ташкенттегі көтеріліс, 1598 ж. Тәуекел мен Есім хандардың әскери қолының Абдулла ханның әскеріне қарсы жорығы жайлы құнды мәліметтер бар.
Шах Махмұд Шорастың Тарих (Хроника 1676-1677 жж. жазылған) деген шығармасының да маңызы зор. Онда Есім ханның Шалыш пен Турфан әміршісі Абд ар-Рахимнің Жаркенттегі орталық әміршімен күресіне қатысқаны туралы айтады. [32].
Тақырыпқа қатысты маңызды дерек көздерінің бірі ретінде Махмұд Ибн Уәлидің Орта ғасырдағы Қазақстан мен Орта Азия тарихы жөніндегі аса құнды дерек болып саналатын Бахр әл-асрар фи манақиб әл-ахйар (Мейірбан адамдардың ізгі қасиеттері жайлы телегей-теңіз құпия сырлар"), т.б. шығармасы болып табылады. Ол Аштархан әулетінен шыққан Нәдір Мұхаммед ханның сарайында қызмет істеп, әуелі Балхта, содан соң Бұхарада тұрды. Жоғарыда аталған негізгі еңбегін Нәдір Мұхаммедтің тапсыруы бойынша 1634 жылы бастап, 1640-1641 жылы аяқтаған. "Бахр әл-асрар" 7 томнан тұрады. Махмұд ибн Уәли бұл шығармасының 4 томында Қазақ хандығы туралы жазған. Аштарханилық деректер тобына жататын Махмұд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манаки ал-ахиар" және Ходжамкулы бек Балхидің "Тарихи Кипчаки" атты еңбектерінде XV - XVІІ ғасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр билеушілері арасындағы мәселелері бойынша мәліметтер көп [33, 320-368., 386-397 бб.]. Бірақта бізге қатысты жері Имамкули хан мен Есім, Тұрсын хандар арасындағы қайшылықтар, Тәуекел мен Есім хандарының Сыр бойындағы қалаларға жорығы туралы мәліметтер бар. Сонымен қатар онда аштарханилық билеушілердің өмірі мен қызметі, қазақтарға қатысты ұстанған саясаты, қазақ сұлтандары Есім мен Тұрсын хан арасындағы текетірес, Есімнің ойраттарға қарсы жорығы, Имамкули ханның Ташкент пен Түркістанды Есім ханға беруі туралы материалдары өте құнды болып табылады. Бұл деректер қазақ сұлтандары арасындағы жаугершілік ұрыс-керістері туралы бөлімі ерекше қызығушылық туғызады. Тұрсын мен Есім арасында алауыздық салдарынан Есім ханның Тұрсын ханды өлтіруі. [34].
Екі тарихи шығарма Шаджара-йи тюрк (Түріктердің генеалогиясы) пен Шаджара-йи таракима (Түрікмен шежіресі) белгілі хан Әбілғазының (1603-1664 жж.) қаламынанан шыққан. Әбілғазы Үргеніште туған. Өзара қырқыстан күрестің салдарынан Бұхараға қашып барған. Содан соң Хорезмге қайтып оралып, Үргенішті үлеске алған. 1627 жылы өзбектер (Әбілғазы бастаған) мен түрікмендер (оның бауыры Исфендияр бастаған) арасындағы саяси бақталастық салдарынан Хорезмнен кетуге мәжбур болып, қазақтарға қашып барды, онда оны Түркістанда Есім хан қабылдады. Содан соң екі жыл бойы Ташкент ханы Тұрсынның жанында болды. 1643 жылы Арал өзбектері Әбілғазыны өздерінің ханы деп жариялады [35]. Сонымен қатар Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың "Шежірелер жинағы„ атты шығармасында Қазақ хандығына қатысты құнды мәліметтер бар [36]. Бұл еңбектердің тарихқа қосқан үлесі де зор деп атап айтуымыз қажет. Әсіресе, Қадырғали Жалайырдың "Жами ат-тауарих" атты еңбегінің 3-ші бөлімі Қазақстан тарихы үшін аса маңызды. Автордың ата-бабаларынан бері Ораз Мұхаммет пен оның әулетіне қызмет жасап келеміз деуі де оның дерегінің құндылығын жоғарылата түседі. Әсіресе, Қадырғали Жалайырдың еңбегін зерттеуші ғалымдар Н. Мингулов, Б. Көмеков, С. Өтениязов кітаптың толық аудармасын жұртшылық назарына ұсынды. Онда XVІІ ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарының шежірелері, олардың дара қасиеттері туралы біршама мағлұматтар сақталынған.
Шығыстанушы М.Қ.Әбусейтова қазақ-аштарханилар арасындағы байланысты зерттеуде маңызды деректердің қатарында Мұхамедия ибн Араб қатағанның Мусаххир әл-билад, Ескендір Муншидің Тарих и аламара-йи Аббаси, Хасан бек Румлудің Ахсан ат таварих, Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Муким хани және т.б. бар[37].
Жұмысымызды зерттеу барысында орыс және шетел авторларының XVІ ғ. соңы - XVІІ ғасырлардағы қазақтар туралы, Қазақ хандығы туралы жазған мәліметтер өте құнды. Әсіресе, 1627 жылы орыс тілінде жазылған "Үлкен сызу кітабында" XV - XVІІ ғасырлардағы Қазақстанның өзен-көлдері, таулары, Түркістан, Сайрам, Янықорған, Ақ қорған қалалары, онда қоныстанған ру-тайпалар туралы құнды мәліметтер кездеседі [38]. XVІІ ғасырдағы Қазақ хандығының тарихына байланысты мәліметтер мен болған оқиғаларды орыс дерегі қысқа баяндағанымен, ол оқиғалардың болған уақыты анық көрсетіліп отырды. Мәселен, 1594-1595 ж қазақ-орыс қарым-қатынастары мен елшіліктері жөнінен құнды мәлімет беретін құжаттар жинағында да көп болмаса да қазақ хандығы мен Бұхара арасындағы байланыстарды ашып көрсететін мәліметтер бар [39].
Мұхаммед-Салық Қашғари жазған Тазкира- йи ходжаган (Қожаның ғұмырнамасы) деген шығармада Есім ханның Шығыс Түркістандағы іс-қимылдары туралы неғұрлым егжей-тегжейлі мағлұмат бар. Бұл еңбек қазақтардың Жоңғария қалмақтарымен қарым-қатынастарының жетелеген жақтарын, сондай-ақ қазақтар мен моғолдардың арасындағы саяси байланыстарды зерттеу үшін қызмет етеді және олар үшін материал бар, атап айтқанда, Хақназар ханның Абд әл-Латиф сұлтанды өлтіруі және Моғолстан ханы Абд ар-Рашид ханның қарсы жорығы туралы мағлұмат келтіріледі [40].
Ғылыми жұмыста пайдаланылған деректерді бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады. Оның ішінде бірінші топқа - елшілер мен қазақ жерінде болған елшілер мен шетелдік саяхатшылардың мәліметтерінен ала аламыз. XVI-XVII ғғ. алғашқы қазақ-орыс қатынастары туралы орыс және Еуропа әдебиеттеріндегі мәліметтер маңызды болып табылады. Оған Данил Губин, елші Сигизмунд Герберштейн, италияндық Павел Иови Новокамский, орыс елшілері Семен Мальцев, Третьяк Чебуков, Борис Доможиров, Вельямин Степанов, ноғай мырзасы Юсуф, ағылшын көпесі Антони Дженкинсонның қазақтар туралы берген мәліметтерінен құралады. Осы аталған шетелдік саяхатшылардың ішінен тақырыпқа қатысты ауқымды мәліметтер бере алатын батыс деректерінің бірі Антони Дженкинсонның қазақтар туралы жазған мәліметтері болып, онда Хақназар мен Тәуекел хандардың ішкі саясаты туралы деректер келтірілген [41].
Деректердің үшінші тобына жарияланған құжаттар мен деректер жинақтары жатады. Олардың ішінде Полное собрание законов Российской империй, Свод законов Российской империй, Сборник узаконений о киргизах степных областей, Казахско-русские отношения XVI-XVIII веках 2 томы, Материалы по истории политического строя Казахстана, Материалы по истории Казахского ханство XV-XVIII вв., Прошлое Казахстана в источниках и материалах, Мәдени мұра бағдарламасының аясында Дайк-Пресс баспасынан жарық көрген История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков сериясымен 2005-2007 жж. шығарылған 10 томдық және т.б. құрайды [42].
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Жалпы алғанда қазіргі замандағы тарихи талдау методологиясының ғылыми принциптері ретінде қоғамдық ой-сана тарихында толысқан әртүрлі методологиялық көзқарастардың жиынтығын айта аламыз. Осыған орай тарихи қағиданың гносеологиялық, танымдылық маңыздылығы есепке алынбауы мүмкін емес. Жалпы, өзінің тұрпаттық маңыздылығында тарихи принциптілік: болған оқиғаға оның уақыт салып өзгеретіндігі, дамитындығы тұрғысынан қарайды. Тарихи қағиданың екінші бір жағы оның объективтілігінде, яғни құбылыстардың дамуын сол қалпында, қазіргіні ескіртпей және ескіні жаңаламай, нақты тарихи жағдайлары мен байланыстарында берілуінде. Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізіне диалектикалық тарихи даму заңдылықтарын және өркениеттілік, салыстырмалық, талдау, жинақтау мен қорыту, сонымен қатар жүйелілік әдістер арқылы берілді. Негізгі ұстанымдар ретінде тарихи таным мен концептуальдық ережелер, кешендік теориялар негіздері алынды.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы хронологиялық жағынан, өзі айтып тұрғандай XVІ ғасырдың аяғы шенінен бастап, Қазақ хандығының құрылып, гүлденген кезеңінің басталуына, дәлірек айтқанда XVIІ басына дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығына дерек мәліметтерін және зерттеу еңбектерін терең талдай отырып, жаңаша концептуалдық тұрғыда XVІІ ғасырдағы Қазақ хандығының сыртқы саясатына, оның мемлекеттік территориясын сақтап қалу жолындағы күресіне, оның ішінде Есім ханның қызметіне жасалған жаңаша көзқарас ұсынылды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш тарау мен бес тараушадан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Дипломдық жұмыстың сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Тарих, археология және этнология факультетінің Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып, қорғауға ұсынылды.
1 XVI ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ДАМУЫ, БАРЫСЫ МЕН СИПАТЫ
0.1 Қазақ хандығының сыртқы саяси қарым-қатынастарының барысы және нәтижелері.
1582 жылы Шығай хан қайтыс болғаннан кейін хан тағына Тәуекел хан отырды. Тәуекелдің қай жылы хан тағына отырғаны белгісіз. Османдық автор Сейфи Челеби 1590 жылы сәуірінде жазылған еңбегінде, Тәуекел хан деп берілген тарауда: Оларда (қазақтарда) Тәуекел атты ханы бар деп көрсетеді ал Ескендір Муншидің айтуынша Тәуекел өзін хан етіп сайлады деп мәлімет келтіреді. Алайда Тарихи аламарай-и-Аббаси авторы оның даладағы хандық билікті тартып алуы туралы хабар бермеген. Тәуекел (араб тілінен аударғанда біреуге сену деген мағына береді) Құранда өзінің Құдайға берілу деген мағынаны береді. Хафиз Тыныш Тәуекел ханды сымбаты және Дешті Қыпшақта батыл, ержүрек батыр ретінде сипаттайды .
XVI ғасырдың 80 жылдарында өзінің жасағымен Бұхар ханы Абдулла мен бірге Баба сұлтан және Дервиш сұлтанның ұлдарына қарсы тұрды. Бұл туралы мұсылман деректерінде Шарафнаме и шахи, Муссахир ал билал, Бахр ал асар және т.б. еңбектерде баяндалады. Хафиз Тыныштың айтуынша Тәуекел Абдуллаға 1581 жылы маусым айында Қара тал аймағында болған кезде келген, қазақ ханы өзбек ханына жақсы жағынан көрініп, Тәуекелді өзінің айналасында қалдырады. [30]. Абдулла Тәуекелге құрметтеп оған оның ерлігі үшін алтын жіптермен өрнектелген шапан, бағалы тастармен әсемделген бас киім және белбеу сыйлыққа берген.
Тәуекел хан билік басына келген кездегі қазақ хандығының сыртқы жағдайы өте ауыр еді. Бір жағынан, бұған дейін одақтас болып келген Бұхар ханы Абдулла хан қазақтарға қарсы шықса, екінші жағынан шығыста моғолдар мен жоңғарлар қазақ жеріне ұдайы қауіп төндіріп отырды. Соған қарамастан, жастайынан әскери іске жетік меңгерген, көреген саясаткер Тәуекел қазақ хандығын нығайтып қана қоймай, қазақ жерлерінің аумағын кеңейте білді. Осы жетістіктердін бәріне сәтті әскери жорықтарымен және тиімді дипломатия жасаумен жетті. Өз ұлдарының бірін 40 қарақалпақ руларының билеушісі етіп, ал ағасын Шағмағмет сұлтанды қалмақ билеушісі етіп тағайындады. [19].
Осы ғасырдың соңында Қазақ хандығының сыртқы саясатындағы келесі бір маңызды қадамдары Орта Азияға өзбек хандықтарына қарай бағытталды. Бұл кездегі сыртқы саяси факторлар соғыс жағдайымен сипатталды. Бұл кезде өзбек билеушілері арасында алауыздық туындап, негізгі қарсыластар Ташкент пен Бұхара билеушісі Абдулла хан мен Баба сұлтан еді. Тәуекел хан Баба сұлтанның айлакерлігі мен қатігездігін жас кезінен-ақ, көрген, ол соғыстарға араласып, әкесінің тірі кезінің өзінде қол бастаған. Әкесі Шығай ханмен бірге Хақназар ханның, Жалым сұлтанның, тағы қаншама баһадүрді өлтіртіп, қаншама қонысты жырып алған Баба-сұлтанның жер басып жүргенін құп көрмей, оның көзін жоюға бел буады. Ендеше, қатерлі болса да кектен аулақ Абдулла ханмен бітім жасайды.Тәуекел хан Абдулла ханның басты қарсыластарының бірі Баба сұлтанмен күресте белсенділік танытты. 1582 жылы Баба сұлтанды өлтіріп, оның басын Абдулла ханға апарып берді. Баба сұлтанды өлтіріп, оның басын Абдуллаға алып келіп, былай деді:
Шахтың бақыты үшін, жауға қарсы от көтердім, оның қанын төктім.
Абдулла хан Тәуекел сұлтанды мадақтап, әртүрлі сыйлықтар беріп, оның дәрежесін көтереді. Сонымен қатар Соғада мен Самарқандтай әсем жерлері бар Африкент уәләйатын Тәуекелге сыйлады. [30, 309-311б.].
Алайда, тараптар арасында келісім ұзаққа бармады. Тәуекел Абдулла ханды да жеңіліске ұшыратып, Сыр бойындағы біраз аймақтарды қолына алғысы келді. осылайша Тәуекел хан Бұхара ханы Абдулла мен жасасқан шартты бұзып, қазақ және өзбек билеушілері арасындағы жаугершілік қайта қоздады. Абдулла ханмен одақтан Тәуекел ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдулла әуелдегі Түркістаннан төрт қала беруі туралы уәдесінен бас тартады, екіншіден, Абдулла Тәуекел ханның беделінен, батырлығы мен батылдығынан қорқа бастайды, яғни Тәуекел ханнан өзінің бақталасы ретінде қауіп төнгенін сезді. Өйткені кезінде бүкіл Мәуереннахрды Тәуекелдің көмегімен Шайбани мемлекетінің қол астына біріктірген болатын. Тәуекел хан да Жошы ұрпағы болғандықтан, бүкіл Орталық Азияны билеуіне толық құқығы болды.
1583 жылы жазында Тәуекел Абдулланың Әндіжан мен Ферғанаға жасаған жорықтарына қатысты. Бұл жолы да Тәуекел Шибанид Махди сұлтан мен Баба сұлтанның ұлы Абд әл-Ғафарды өлтіріп жеңіске жетті. Осыған байланысты Тәуекелдің әскері өз жеңістерін тойлады. Алайда Бұхараға қайтып келгенде, Хафиз Тыныштың мәлімдеуі бойынша Тәуекел Абдулла ханға сенімсіздік танытып, өзінің Дешті Қыпшағына қайтіп оралды. Тәуекелдің бұл шешімінің өз себебі бар еді. Абдулланың қол астында болу жігерлі, әр қадамын ойланып басатын Тәуекел үшін тәуелсіз билеуші болудан үміт үзумен тең. [5,339 б.].
Т. Сұлтановтың айтуынша: Тәуекел Абдолла ханның қол астында қалып, өз елінің тәуелсіз билеушісі бола алатынына сенбеді. Өзінің құқықсыз хан ретінде жүруден бас тартып, Мәуреннахрдан Ұлы далаға Абдулла ханға қарсы әскер жинау үшін оралады - дейді.
Тәуекел Сырдария маңындағы қалалар үшін күресін бастайды. 1586 жылы ол Ташкентті алу үшін қадам жасай бастады. Тәуекел Мауреннахрдың солтүстік облыстарынан бастап шабуыл жасап, оның шабылуы Түркістан, Ташкент және Самарқанд аймақтарын жаулап алу мақсатында Бұхар хандығының жеріне басып кірді. Ол Ташкенттегі әскерлерді талқандаған мен оған қарсы Самарқандтан Абдулланың інісі Убайдаллах шығады, Тәуекел шегінуге мәжбүр болды. Осылайша Тәуекелдің Ташкентті алуға бірінші қадамы сәтсіздікпен аяқталды. Бұл сәтсіздік Тәуекелді қаймытпады Ол уақытша басқа жолды таңдайды. Бұл туралы Хафиз Тыныш Шараф наме Шахи мен Мукимидің Зафар-наме деректерінде 1588 жылы Ташкент уәләйатында Абдулла мен оның өкілдеріне қарсы көтеріліс басталды дейді .
Хафиз Тынышта бұл көтеріліс былай көрсетіледі. Осы облыстың билеушісі Өзбек хан мен Абдулла ханға қарсы көтерілген еді. Бұл кезде Абдулла хан Гератта күрес жүргізіп жатты. Көтерісшілердің басында Абдулланың әмірлері болды. Абдулла хан таққа отырғаннан кейін шайбанилер арасында оның билігіне наразылық туғызғандарда болды. Абдулла ханның билігіне дейін барлық хандарды шайбани сұлтандары сайлайтын болған, ал Абдулланы хан тағына отырғызуда тек әмірлер ғана қатысқан. [19,76-77 бб.]. Шайбанилердің қарсы жақта қалған ықпалды бөлігі бүлік жасады. Бүлікшілер қазақ сұлтаны Жан-Алиді хан деп жариялады. Бұл хабар таратылғаннан кейін көшпенді тайпалар мен әскерлер түгелімен бүлікшілер қатарына шығып жатты. Олардың саны 30 мың адамға жетті. Бүлікшілер Ташкенттегі Шах-Назар биді өздерінің қолбасшысы етуге шешім қабылдап, Ходжақатқа бағыт алды.
Бүлікшілер раджаб айының алғашқы күндерінде Ташкентке қарай бағыт алды, ол жерде Абдулла-ханның ағасы Өзбек сұлтан билік етіп тұрған еді. Өзбек сұлтан Абдулладан көмек сұрады. Абдулла хан таққа отырғанға дейін Өзбек сұлтан екеуінің арасында (1551ж) келіспеушілік болды. Өзбек сұлтанның негізгі қарыласы Абдулла болды ол Бұқарадағы билікті талап етті. Бүлікшілердің салдарынан Абдулла ханның жағдайы қиын болғандықтан , ол Өзбек сұлтанға көмек көрсетті. Ташкент бір ай бойы қоршауда болды Өзбек сұлтан көмек келе жатқанын білгеннен кейін қоршауды бұзып шығады.Шах-Назар өзінің адамдарымен Сайрамға қашты. Өзбек сұлтан қарсыластарын жеңгенімен , бірақ бүлік толығымен басылған жоқ. Осы уақытта қазақтардың бір тобымен Дешті Қыпшақ жеріне дейін көшіп жүрген қазақ сұлтандары Мунгатай, сұлтан мен Дін-Мұхаммед сұлтан Хақназар ханның ұлдары біршама уақыттан кейін бүлікшілерге қосылды. Сығанақ маңында бүлікшілер қазақ сұлтандарына қосылып өздерінің бағынғандықтарын көрсетті. 3 айға созылған көтеріліс қазақ сұлтандары мен әмірлері жеңіліске ұшырайды. Көтеріліске бүлікші әмірлер мен қазақ сұлтандары және көшпелі тайпалар қатысты. Алайда, көтеріліс басылып, Ташкент уәләйатының халқы Бұхар билігін мойындап, бірнеше жыл өткен соң қайта қазақ хандарының қол астына оралды. Жау табанында қалған қазақ рулары бастаған көтеріліс қанға боялып жанышталады. Бірақ, бұл оқиға Алаш жұртына рух беріп, Тәуекелді жігерлендіре түседі. Сонымен қатар, саны мол, қаруы сай дұшпанмен күреске тыңғылықты дайындық қажеті де белгілі болды. [40].
1588 жылғы оқиғалар, 1598-1599 жылғы маңызды оқиғалардың қатарына Шайбани әулетінің Аштархани әулетіне ауысуы алғышарт болып табылады. Бұл көтеріліске Тәуекел хан қатысқан жоқ себебі ол 1586 жылы Абдуллаға өз бетінше қарсы шықты. Басқа қазақ сұлтандары сияқты ол бұл көтеріліске қатыспады. Оны мына себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден Шығай хан мен Тәуекел және оның жақтастары Абдуллаға тәуелді болды, себебі басқа сұлтандар оларды ығыстырды, қалған қазақ руларының басында сұлтандар (біздің көзқарсымыз бойынша Мұңғатай сұлтан мен Дінмұхаммед) болды . Екіншіден 1582 жылы соңында Тәуекел хан Абдулладан кеткен соң оған жоғарғы билік үшін күресуіне көп қайрат-қажір қажет болды, себебі оның қарсыластары болып Хақназардың ұлдары саналды.
XVI ғасырдың 60-жылдарынан бастап қалмақтар Қазақ Ордасындағы қиыншылықтарды, тақ таласын пайдаланып Шығыс Қазақстан мен Ертіс бойына және Жетісуға қоныстана бастайды. Қалмақтар (ойраттар-батыс монғолдар). Тәуекел хан қоныс аударған қалмақтарды тыныштандырып, қол астына алды. Тәуекел хандығының алғашқы кезеңінде, 1585 жылы қалмақтармен арада үлкен соғыс болған. Бұл соғыста Тәуекелдің ағасы Ұзын оқты Ондан сұлтан шәйіт болады, бірақ, Қазақ Ордасы жеңіске жетеді. Бұл кезде ойраттардың бір бөлігі Тәуекел ханға бағынышты болды.
Жоңғар тарихын зерттеген орыс ғалымы И.Златкин ойраттардың екі рудың шынында да қазаққа бағынғанын терістемейді. Қазақтың Тәуе - кел ханы Ертісті бойлап, Солтүстік-батыс Сібірге қарай жылжыған ойрат тайшы - ларын талқандады дейді. Міне, осы деректердің өзі - ақ Қазақ Хандығы мен Ойраттардың ара салмағын айқын аңғартады [12].
Тәуекелдің 1596 жылы оның хан атағы болды, бірақ оны заң жүзінде иеленген жоқ. Өзінің нағыз хан екінін Мәскеумен қарым-қатынас орнатқаннан кейін көрсетті. Солтүстік жақтағы Тәуекелдің сыртқы саясаты Мәскеуге дейін созылды.
XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығы мен орыс мемлекетінің арасындағы сыртқы саяси байланыстары Тәуекел хандық құрған кезеңде одан әрі дамыды. Сауда байланыстары мен екі мемлекет беделінің өсуі XVI ғасырдың аяғында неғұрлым тығыз деңгейде келіссөз жүргізуге мүмкіндік берді. Бұған мынадай жағдайлар себепші болды. Тәуекел ханның жиені Ораз-Мұхаммед сұлтанды Тобыл воеводасы Данила Чулков тұтқынға алып, Мәскеуге кепіл етіп жібереді, онда ол өзінің қадір-қасиетімен терең құрметке бөленді, ал орыс патшасының күш-құдіреті және Ораз-Мұхаммедке ізгі көзқарасы тұтқынды беделді қызметкерге айналдырды. Ораз-Мұхаммедтің өзі орыс патшасына көрнекті әскербасы ретінде қызмет етіп қалды. Тәуекел хан өзінің жиенін тұтқыннан құтқару үшін Құл-Мұхаммед бастаған елшілік аттандырды. Елшіліктін мақсаты неғұрлым саяси байланыстар да орнату болатын. Құл-Мұхаммедтің Ораз-Мұхаммедпен және ханзада Федор Ивановичпен әңгімесінің жазбасы сақталған.
1594 жылы Тәуекел хан Мәскеуге Фёдер патшаға қазақ ордасының елшілерін бастап келген Құл-Мұхаммедті жіберудегі мұндағы мақсаты Ресей мемлекті көмегімен Абдуллуға қарсы күресті жандандыру, Сібір ханы Көшімге қарсы одақ құру, 1580 жылы Көшім хан мен соғыста тұтқынға алынған немере інісі Ондан сұлтанның баласы Ораз Мұхаммедті тұтқыннан босату болды. Қазақ елшілері орыс патшасына Қазақ хандығының жағдайы туралы көптеген мәліметтер берді. Мысалы: Құл-Мұхаммедтің " Бұхара патшасымен уақытша бейбіт қатынастамыз"- деді қазақ-өзбек қатынастарының уақытша бітімге келгенін көрсетеді. Сонымен қатар Тәуекел хан бұл құжаттарда "қазақ және қалмақ" ханы деп көрсетеді, себебі оған жоңғарлардың кейбір тайпалары бағынғандығын көрсетеді.
Тәуекел ханның елшісінен өз еріктерімен Мәскеу патшалығының қол астына кіргізуге қол жеткізгісі келетіні көрінеді. Ораз-Мұхаммед келген елшіге: "Федор Иванович ұлы мәртебелі және сенімді патша, оған көп адамдар қызмет етеді, бізде оның қол астына кіруіміз керек екендігін менің Тәуекел ағам түсінбейді". "Елшінің оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. XVI ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ДАМУЫ, БАРЫСЫ МЕН СИПАТЫ
1.1. Қазақ хандығының сыртқы саяси қарым-қатынастарының барысы және нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
1.2. Қазақ хандығының ішкі саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2. ЕСІМ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
2.1. Есім хан және Қазақ хандығының ішкі саяси дамуы. "Есім ханның ескі жолы" ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.2. Есім хан тұсындағы сыртқы саяси жағдай. Жоңғарлармен күрес ... ...
43
2.3. Қазақ хандығының ішкі саяси дағдарысы. Тұрсын ханмен күрес ... ... .
52
3 ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЕСІМ ХАН БЕЙНЕСІ ... ... ... ... ..
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп, отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қасаң әдістемелік қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын бұндай ізденістер еліміздің әлемдік қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды. Тарих ғылымының алдындағы күрделі мәселелерді қамтитын бұндай кешенді зерттеулердің қатарында еліміздің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасаған қалалардың тарихы да енеді.
Кез келген мемлекеттің негізгі тірегі және басты байлығы сол елді құраған халқы болып табылады. Ал сол халықтың алға қарай адымдап дамуында тарих ғылымының алар орны ерекше. Себебі, тарих халықтың өзін-өзі тануына жәрдемдесіп, ұлттық намыс, ел бірлігі және мемлекеттік мүдде деген ұғымдарды қастерлеуге, ұлттық құндылықтарды сақтауға үйретеді. Ұлттың шынайы тарихы ұлттық идеологияның қалыптасуының да негізгі қайнар көзін құрайды. Сондықтан тарихи білім беруге үздіксіз көңіл бөлінуі қажет.
Қазақ халқы ғана емес, бүкіл түркі жұртын тарихи тамырсыз етіп көрсетуге тырысқан кеңестік тарихнама төл тарихымыздан көз жазып қалуға соқтырды. Қазақстанның тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі халқымыздың ұлттық сана-сезімін оятып, өткен дәуірлердегі бабаларымыздың еліміздің тарихында алар орнын, алыс-жақын елдермен байланыстарындағы ұстанған ұстанымдарын білуге деген ерекше талпынысты тудырды.
Қазіргі кезде тәуелсіз қоғамымызда тәуелсіз тарихи сана қалыптастыру - басты міндеттердің біріне айналып отыр. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев мәселенің аса зәрулігін Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы - тарихтың толқынында өзінің ұлттық МЕН дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр... Бірақ, бұл мүмкіндік қана; ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет деп, атап көрсетеді [1].
Қазақ тарихында хандық дәуірдің тарихы мен бүкіл өткенін зерттеу қашан да маңызды болып, ол көптеген ғылыми зерттеулердің жүргізілуіне арқау болып отыр. Қазақ хандығы өзінің өмір сүрген үш ғасырдан астам уақыттың ішінде талай саяси процестерді басынан кешірді. Әлемдік империялар мен мемлекеттердің тағдырында бар болғаны сияқты Қазақ хандығының тарихында да құрылу, нығаюы, күшею, гүлдену, құлдырау процестері болып өткен. ХVI ғ. аяғы мен ХVIІ ғ. басында Қазақ хандығы Орталық Азиядағы ірі хандықтардың біріне айналды. Осы және осыған дейінгі кезеңде Қазақ хандығы көршілес мемлекеттермен түскен геосаяси тартыстарда табысты қимылдар жүргізіп, бірқатар іргелес аймақтарды иеленді, соның негізінде өзінің территориясын кеңейтіп алды.
Қазақ хандығының гүлденген және дамыған кезеңінің тарихы өзінің сан-қилы даму жолдарымен ерекшеленіп, онда хандар мен сұлтандардың биліктегі ішкі және сыртқы саясаты әр түрлі болды. Қазақ хандығының гүлденген кезеңі Хақназар, Тәуекел және Есім хандардың билеген тұсына тура келді. Қасым ханның туған баласы Хақназар хан (1538-1580) билік құрып, осы әулеттегі ірі мемлекеттік саяси қайраткер ретінде танылған. Хақназар хан тұсында қазақ хандығы қайта бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл билеп оның билеген кезеңі хандықтың дамыған кезеңі болды. Қазақ хандығының тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан болған емес. Ол ел басқару, қиын-қыстау, әскери-саяси істері жағында қажырлы да қабілетті қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы жағдайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін көрсетті. Хандықтың дамуы Хақназардан кейінгі кезеңде (1582-1598) жылдары билік құрған Тәуекел ханның тұсында жалғасын тапты. Қазақ хандығының билеушісі болған ол өзге сұлтандармен хан тағына таласып, біраз уақытын соған жұмсады. Ақыры хандыққа қол жеткізді. Ішкі саяси мәселелерді реттеген соң сыртқы мәселелерге көшіп, ол өзбек хандарымен күресті, әскери одақтас ету мақсатында Мәскеумен қарым-қатынасын жолға қойды. Сөйтіп, 1598 жылы Орта Азияға жаңа жорық жасады. Сырдария бойындағы қалаларды қайтарып алар жолда көп жорықтар ұйымдастырды
Тәуекел хан қайтыс болған соң, билікке келген Еңсегей бойлы ер Есім деген атқа ие болған қазақ ханы Есімханның хандықты дамыту жолындағы қызметі зор болды. Есімнің билігі тұсында ішкі саясатта кикілжіңдер туындап Қазақ хандығында біршама ішкі алауыздықтар орын алды. Біраз кіші хандар мен сұлтандар өз алдына жеке хандық құрмақшы болды. Олардың ішінде ең негізгілері Есім және Тұрсын Мұхаммед хандар болды. Зерттеу жұмысының өзектілігі ретінде осы аталған екі ханның бір-бірімен билікке тайталасуы өзара соғыстары мен сол замандағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси ахуалы таңдап алынды. Сондай-ақ сол кездегі Есім хан мен Тұрсын Мұхаммед ханның арасындағы соғыс пен оның маңыздылығы басты ғылыми тақырыптардың бірі болды.
Аталған кезеңдегі қазақ хандарының мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын тіктеу мен дамытуда сіңірген еңбектерін зерттеу хандықтың тарихын зерттеудегі өзекті тақырыптардың бірі болып саналады. Тәуелсіздік жылдарынан бастап қазақ билеушілерінің саяси қызметі туралы әр түрлі тақырыптарда зерттеулер жүргізіліп келеді. Тәуелсіздіктің тұғырын одан сайын бекітіп, өткен тарихты түгендеуде ХVI-ХVIІ ғасырлардың тоғысындағы хандықтың саяси өмірі мен онда мемлекетті дамыту жолындағы қызметін зерттеу маңызды ғылыми бастамалардың бірі болып саналады.
Диплом жұмысының нысаны ХVI ғасырдың соңы мен ХVIІ ғасырдың басында Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси тарихы мен қазақ хандарының саяси қызметі, сондай-ақ олардың хандықтың даму жолындағы қызметтері болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - ХVI ғасырдың соңы мен ХVIІ ғасырдың басында Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси тарихы мен мемлекетаралық саяси тартыстар мен соғыстар тарихын зерттеу болып табылады. Диплом жұмысында аталған ғылыми мақсатқа жету үшін төмендегідей ғылыми міндеттер қойылды:
- Аталған кезеңдегі Қазақ хандығының сыртқы саяси қарым-қатынастарын көрсету;
- Қазақ хандығының ішкі саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері мен оның басты бағыттарын зерттеу;
- Есім ханның тұсындағы Қазақ хандығының ішкі саяси дамуы мен оның ерекшеліктерін және ханның заңдар жинағы мен құқықтық нормаларының мазмұнын айқындау;
- Есім ханның билігінде хандықтың сыртқы саяси тарихын және қазақ билеушілерінің көрші мемлекеттермен күресін және соғыс қимылдарының тарихын зерттеу;
- Есім хан тұсында Қазақ хандығында орын алған ішкі саяси дағдарыс себептерін, саяси алауыздықтарды, оның Тұрсын ханмен күресін, хандар арасындағы соғыс факторларын көрсете отырып ғылыми талдау жасау;
- Есім ханның өмірі мен қызметі жайлы халық ауыз әдебиетінің рөлін, тарихи маңыздылығын көрсету болып саналады.
Зерттеу пәні. XVI ғасырдың соңы XVІІ ғасырдың алғашқы ширегі Тәуекел, Есім, Тұрсын хандардың кезеңіндегі ішкі және сыртқы саяси қатынастар мен хандардың жеке дара қасиеттері, сыртқы саяси байланыстарының негізгі кезеңдері біздің зерттеуіміздің пәні болып саналады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысы барысында XVІ ғасырдың соңы мен XVIІ ғасырдың басында Қазақ хандығының ішкі саясаты мен сыртқы саясатына қатысты тікелей және жанама түрде жүргізген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектеріне тарихнамалық талдау жасалды.
XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы бойынша Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңдегі зерттеулерден бастайтын болсақ, мемлекеттің ішкі саяси жағдайы мен оның сыртқы саяси байланыстарының тарихы орыс тарихнамасында шашыраңқы, жүйесіз баяндалуымен де ерекшеленеді. Дегенмен, бұл уақыттағы тарихи еңбектер тақырыпқа қатысты ғылыми мәселелерді қыр-сыры мен бағыттарын айқындауға көмектесе алатыны анық.
Төңкеріске дейінгі зерттеулердің қатарында алдымен қазақ даласын зерттеуге мақсатында арнайы ұйымдастырылған тарихи-географиялық мақсаттағы экспедициялардың мүшелері болды. Олар негізінен қазақ даласының тарихы мен географиясын зерттеу мақсатында келіп, ғылыми еңбектер жазды. Олардың қатарында П. Паллас [2], И. Георги [3] және басқа да ғалымдардың тарихи-географиялық, этнографиялық суреттеуге толы болған еңбектерін атауға болады. Олардың арасында аталған кезеңдегі Қазақ хандығының ішкі саяси тарихына және хандықтың Ресеймен орнатылған алғашқы байланыстары туралы алғашқы ғылыми тұжырымдар берілген. Сондай-ақ, ХІХ ғ. А.И. Левшин [4] еңбектерінде қазақ өмірінің ішкі және сыртқы жағдайы, географиясы, рулық құрылымы, билеушілері мен қоғамдық өмір тынысы жайында шынайы мағлұматтар баршылық.
XVІ-XVІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы және оның көршілерімен саяси қарым-қатынасы мәселелері В.В. Вельяминов-Зернов еңбегінде алғаш рет арнайы сөз болады. Ол кейбір Шығыс авторларының дерегіндегі мәліметтерді ғылыми айналымға енгізеді [5]. Қазақ хандығының құрылу мәселесі XIX ғ. 60-шы жж. В.В. Вельяминов-Зерновтың зерттеуінен басталады. Оның материалдарын В.В. Радлов, Н.А. Аристов, И.И. Крафт, В.В., Бартольд Ш., Құдайбердіұлы М., Тынышпаев Г. Е., Грумм-Гржимайло, және т.б зерттеушілер өз еңбектерінде пайдаланып, Қазақ хандығының құрылуы, хандардың жеке басы мәселесіне тоқталып өтеді.
Ортағасырлардағы Қазақ хандығын зерттеуде В.В. Бартольд еңбектерінің маңызы зор [6]. Ол XV-XVІІІ ғасырлардағы Орта Азияның саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени тарихын, қазақтардың көрші елдермен саяси қарым-қатынастарын шығыс деректеріне сүйене отырып талдайды. Сонымен қатар, В. Бартольд көптеген зерттелмеген деректерді ғылыми айналымға қосады.
Бұл тақырып А.П. Чулошниковтың зерттеулерінде де біршама көрініс табады [7]. Бұл еңбектің ерекшелігіне, автордың XV-XVІІ ғасырдағы Қазақ хандығы және оның Мауреннахр, Моғолстан, Ноғай Ордасының билеушілерімен, қалмақтармен саяси қарым-қатынастарын арнайы қарастыруы жатады. Сонымен қатар қазақ хандары мен ру-тайпаларының тарихына тоқталады.
Тақырыпқа қатысты ғылыми мәселелер кеңестік кезеңде де назардан тыс қалмады. Дегенмен де, кеңестік биліктің орнаған алғашқы кезеңінде зерттеліп отырған тақырып арнайы зерттеу объектісіне айналмады. Тек зерттеушілердің тарихи еңбектерінде жалпылама қарастырылған болатын. Олардың ішінде М.П. Вяткиннің [8] еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып аталған кезеңдегі Қазақ хандығының сыртқы саясатына, оның ішінде қазақ-орыс қарым-қатынастары тарихын зерттеген В.Я. Басин болып, ол хандықтың сыртқы саясатының тарихнамасын да қарастырған. В.Я. Басиннің 1975 жылы Русско-казахские отношения в XVI-XVIII вв. атты докторлық диссертациясы аса ірі еңбектердің бірі болып, онда қазақ билеушілерінің орыс княздіктерімен байланыстары көрсетіледі [9]. Осы сияқты кеңестік тарихнамадағы ірі еңбектердің бірі Р.Б. Сүлейменовтың Внешнеполитические связи Казахстана XVI-XVIII вв. в советской историографии ғылыми еңбегі болып, автор алғаш рет Қазақ хандығының көрші елдерімен байланыстарының тарихнамасын жазды [10, 8-34 бб.]. Ол туралы автор: ... к сожалению, до настоящего времени не предпринималось даже попыток проанализировать историографию внешней политики казахских ханств, показать степень изученности этой проблемы, вскрыть имеющиеся трудности и пути их преодоления, - деп өзінің зерттеуі алғашқы арнайы тарихнамалық еңбек екендігін тілге тиек еткен. Бірақта бұл тарихнамалық талдауда қазақ-орыс байланыстары жалпы көрші елдерімен қатынастары аясында талданады. Жұмыстың бағыт-бағдар берерлік мүмкіндігі зор. Сонымен қатар мақала авторы талдап отырған еңбектерін хронологиялық және территориялық белгілеріне қарап топтарға сыныптап, жүйелеп, талдайды.
Келесі кезекте, осы кезде шиеленісе бастаған Қазақ хандығы мен Жоңғар хандығы арасындағы саяси байланыстарды зерттеу кеңестік тарихнамадағы басты тақырыптардың бірі болды. Тәуекел мен Есім хандардың тұсында қазақ-жоңғар байланыстары туралы В.А. Моисеев [11], И.Я. Златкин [12] сынды зерттеушілер қарастырып, олардың еңбектерінде қазақ-жоңғар қатынастарының деңгейі халықаралық қатынастар мәселелері аясында зерттелген. Бұл ғалымдардың еңбектері қазақ-жоңғар қатынастары мен соғыстарына қатысты, оның ішінде Есім ханның Жоңғар хандығына қарсы жорықтары туралы тұжырымдар талданады.
Қазақстан мен Орта Азияның XV-XVІІ ғасырлардағы тарихын зерттеуге П.П. Иванов пен А.А. Семенов сияқты зерттеушілердің қосқан үлесі айтарлықтай. П.П.Иванов қазақтардың Оңтүстіктегі көршілерін зерттей отырып, Дешті Қыпшақ пен Мауреннахрдың XІV-XVІІ ғасырлардағы өзара саяси қатынасына тоқталады [13]. Ал, А.А. Семенов еңбектерінде XV-XVІ ғасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр арасындағы қарым-қатынастар арнайы тарихи мәселе ретінде зерттеле бастайды [14]. Мұнда Қазақ хандығының этникалық территориясын қалыптастыру жолындағы күрес баяндалады.
Қазақстандық шығыстанушы-тарихшылар С.К. Ибрагимов[15], В.П.Юдин [16], К.А. Пищулина [17] және т.б. еңбектері біздің қарастырып отырған тақырыбымыз үшін өте маңызды. С.К. Ибрагимов өзінің бірнеше еңбектерінде XVІ ғасырдағы Шайбанилық деректердің мәліметтерін ғылыми айналымға енгізе отырып, XV-XVІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелерін, оның көрші елдермен, соның ішінде Мауреннахрмен байланысын зерттейді[15].
XІV-XVІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихының деректерін зерттеуде қазақстандық шығыстанушы В.П. Юдиннің қосқан үлесі зор. Ол осы кезеңге қатысты бұрын аз көңіл бөлініп келген немесе мәліметтері ғылымға мүлдем белгісіз шығыстық текстерді аударды. Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымын зерттеуге В.П. Юдиннің қосқан үлесі қомақты. Көптеген деректердің мәліметтері В.П. Юдиннің арқасында ғылыми айналымға енді [16].
Осы мәселе бойынша К.А. Пищулинаның еңбектерінде Сырдария өзенінің орта ағысы бойындағы қалалардың XV-XVІІ ғасырларда Қазақ хандығы үшін маңызын шығыс жазба деректерінің мәліметтері мен археологиялық материалдар негізінде кешенді түрде зерттейді . Алғаш рет автордың зерттеуінде Қазақ хандығы мен Мауреннахр билеушілерінің Сыр бойындағы қалалар үшін XV ғасыр соңында болған күрестің кезеңдері мен барысы, сипаты мен себептері қарастырылады [17]. Бұл мағлұматтар XVІІ ғасырдағы Сыр бойындағы қалалар үшін болған күресті түсіндіру барысында пайдаланылды.
Кеңестік кезеңде және тәуелсіздік жылдарында қазақ хандығының тақырыпқа қатысты кезеңімен айналысқан ғалымдар Т.И. Сұлтанов [18], М.Қ. Әбусейітова [19] және басқалар болды. Аталған зерттеушілер осы кезеңдегі қазақ хандығының ішкі құрылымдары мен оның саяси-әлеуметтік дамуы жолын зерттеген. Сонымен қатар, хандықтың сыртқы саясатына терең үңіліп, оның ерекшеліктеріне терең тоқталған. Оның ішінде М.Қ. Әбусейітованың зерттеулері Қазақ хандығы мен көрші мемлекеттер арасындағы байланыстарға негізделген. Зерттеуші, өз ғылыми жұмыстарын тәуелсіздік жылдарынан бастап қазіргі уақытқа дейін жалғастырып келеді.
Тарихшы М.Х. Әбусеитованың көптеген еңбектері Қазақ хандығының тарихына, оның мемлекет ретінде нығаю жолындағы Мауреннахрмен саяси қарым-қатынас мәселесіне арналады [19]. Оның еңбектерінде Қазақ хандығыны ішкі және сыртқы саяси жағдайлары, дипломатиясы қарастырылады . Біз қарастырып отырған мәселе Қазақ хандығы мен Мауреннахр билеушілерінің Түркістан үшін күресінің бірнеше ғасырлық кезеңі болса, М.Х. Әбусеитова еңбектерінде соңғы кезең оқиғалары нақты зерттеледі. Сонымен қатар, жақында жарық көрген Ю.Г. Баранова мен М.Х.Әбусеитованың жазған еңбегі Қазақ хандығының тарихын зерттеуде өте құнды болып табылады [20].
Біздің қарастырып отырған мәселемізбен тікелей айналыспаса да тарихшы Ә. Хасеновтің еңбегінде біздің мәселемізге қатысты құнды пікірлер бар [21]. С. Жолдасбайұлы өзінің зерттеу еңбегінде қазақ-өзбек, қазақ-жоңғар қатынастарының, ру-тайпалар тарихының кейбір мәселелерін қарастырады [22]. Әсіресе, Есім, Тұрсын хандардың арасындағы қақтығыс пен Жәңгір ханның Орбұлақ шайқасындағы ерлігі біршама талданған деуге болады.
Бұл мәселемен арнайы айналысып жүрген тарихшы ғалым Б.Б.Кәрібаевтің ғылыми еңбектері мен мақалалары өте құнды [23]. Онда XV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы, оның көрші Мауреннахрмен, жоңғарлармен саяси қарым-қатынастары жан-жақты талданып, Қазақ Хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы шебер көрсетіліп, тың жаңалықтар ашылған .
Қазақ хандығының ХVI ғасырдың аяғы мен ХVIІ ғасырдың басындағы саяи тарихы жайлы мәліметтер жоқтың қасы. Алайда, отандық тарихшылар бұған қарамастан өздерінің керемет ізденістерінің арқасында біраз мәліметтерді дүниеге келтірді.
Сондай-ақ Қазақ хандығының көрші елдермен байланысы мәселесін зерттеген Кәмен Мамырұлы, М. Әбдіровтың, У.Х. Шалекенов, С.Едилханова[24], Э.Т. Телеуова[25], А.М. Әбділдабекова[26], Г.Е.Сабденованың [27], Ж.Е.Жаппасовтың жұмыстарында қарастырылады [28]. Олар Қазақ хандығының көрші елдермен саяси байланыстарын біршама қарастырып, түрлі қырларынан жаңалық еңгізді деуге болады. Жазба, ауыз әдебиеті, археологиялық деректермен барынша кешенді түрде зерттелініп, XV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының саяси тарихын ашып көрсете білген.
Осы кезеңдегі Қазақ хандығы мен көрші елдер арасындағы қарым-қатынастарына қатысты тарихшы А. Исиннің зерттеулері мысал бола алады. А. Исин қазақ-ноғай және қазақ-орыс қарым-қатынастарына арналған бірқатар еңбектердің авторы болып табылады [29].
Тақырыптың деректік негізі. Зерттеу тақырыбының мазмұнын ашуда және көзделген ғылыми мақсатқа жетуде сипаты жағынан әр түрлі болып келетін дерек көздері пайдаланылады. Оның ішінде әрине, ең бастысы жазбаша деректер, олардың көшірмелері және сонымен қатар ауызша немесе ауыз әдебиеті арқылы жеткен дерек көздері болып табылады. Ауызша деректер де тақырыптың міндеттерін орындауда көптеген мәліметтер бере алады.
Бұл дипломды жазу барысында XV-XVІІ ғасырлардағы Қазақстан тарихына қатысты жазба деректерyдің әулеттік деректер тобына жататын Шайбанилық, Аштарханилық, әулет дерекетері мен орыс тіліндегі дерек мәліметтерін пайдаландық[30].
XVI-XVII ғасырдағы тарихи оқиғаларды көрсететін соның ішінде Тәуекелге қатысты деректер құнды болып табылады. Тәуекелдің Орталық Азияға шабуылуы туралы Тарих-и аламари-ий Аббаси Ескендір мунши, Зийа ал-кулуб Мұхаммед Аваза, Мусахир ал-билад Мұхаммедиар ибн Араб катаган, Тарихи Кипчак т.б бірнеше еңбектерде көрсетіледі.
Шайбанилық әулет деректерінің 3-ші тобына Хафиз Таныштың "Шараф наме-ий шахи, атты еңбегінде ("Книга шахской славы") атты еңбегі Абдулла ханның өмірін баяндайды, онда Хақназар, Шығай, Тәуекел хандар тұсындағы Қазақ хандығы мен Шайбанилер әулеті арасындағы қарым-қатынас мәселесінен басқа, XVІ ғасырдың соңындағы Сыр бойындағы қалалар, олардың орналасуы, қалалардың бекінісі мен архитектурасы туралы, Тәуекел мен Есім хандардың Орта Азия билеушісіне қарсы күресі туралы мәліметтер кездеседі[31]. Әсіресе, 1588 ж. Ташкенттегі көтеріліс, 1598 ж. Тәуекел мен Есім хандардың әскери қолының Абдулла ханның әскеріне қарсы жорығы жайлы құнды мәліметтер бар.
Шах Махмұд Шорастың Тарих (Хроника 1676-1677 жж. жазылған) деген шығармасының да маңызы зор. Онда Есім ханның Шалыш пен Турфан әміршісі Абд ар-Рахимнің Жаркенттегі орталық әміршімен күресіне қатысқаны туралы айтады. [32].
Тақырыпқа қатысты маңызды дерек көздерінің бірі ретінде Махмұд Ибн Уәлидің Орта ғасырдағы Қазақстан мен Орта Азия тарихы жөніндегі аса құнды дерек болып саналатын Бахр әл-асрар фи манақиб әл-ахйар (Мейірбан адамдардың ізгі қасиеттері жайлы телегей-теңіз құпия сырлар"), т.б. шығармасы болып табылады. Ол Аштархан әулетінен шыққан Нәдір Мұхаммед ханның сарайында қызмет істеп, әуелі Балхта, содан соң Бұхарада тұрды. Жоғарыда аталған негізгі еңбегін Нәдір Мұхаммедтің тапсыруы бойынша 1634 жылы бастап, 1640-1641 жылы аяқтаған. "Бахр әл-асрар" 7 томнан тұрады. Махмұд ибн Уәли бұл шығармасының 4 томында Қазақ хандығы туралы жазған. Аштарханилық деректер тобына жататын Махмұд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манаки ал-ахиар" және Ходжамкулы бек Балхидің "Тарихи Кипчаки" атты еңбектерінде XV - XVІІ ғасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр билеушілері арасындағы мәселелері бойынша мәліметтер көп [33, 320-368., 386-397 бб.]. Бірақта бізге қатысты жері Имамкули хан мен Есім, Тұрсын хандар арасындағы қайшылықтар, Тәуекел мен Есім хандарының Сыр бойындағы қалаларға жорығы туралы мәліметтер бар. Сонымен қатар онда аштарханилық билеушілердің өмірі мен қызметі, қазақтарға қатысты ұстанған саясаты, қазақ сұлтандары Есім мен Тұрсын хан арасындағы текетірес, Есімнің ойраттарға қарсы жорығы, Имамкули ханның Ташкент пен Түркістанды Есім ханға беруі туралы материалдары өте құнды болып табылады. Бұл деректер қазақ сұлтандары арасындағы жаугершілік ұрыс-керістері туралы бөлімі ерекше қызығушылық туғызады. Тұрсын мен Есім арасында алауыздық салдарынан Есім ханның Тұрсын ханды өлтіруі. [34].
Екі тарихи шығарма Шаджара-йи тюрк (Түріктердің генеалогиясы) пен Шаджара-йи таракима (Түрікмен шежіресі) белгілі хан Әбілғазының (1603-1664 жж.) қаламынанан шыққан. Әбілғазы Үргеніште туған. Өзара қырқыстан күрестің салдарынан Бұхараға қашып барған. Содан соң Хорезмге қайтып оралып, Үргенішті үлеске алған. 1627 жылы өзбектер (Әбілғазы бастаған) мен түрікмендер (оның бауыры Исфендияр бастаған) арасындағы саяси бақталастық салдарынан Хорезмнен кетуге мәжбур болып, қазақтарға қашып барды, онда оны Түркістанда Есім хан қабылдады. Содан соң екі жыл бойы Ташкент ханы Тұрсынның жанында болды. 1643 жылы Арал өзбектері Әбілғазыны өздерінің ханы деп жариялады [35]. Сонымен қатар Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың "Шежірелер жинағы„ атты шығармасында Қазақ хандығына қатысты құнды мәліметтер бар [36]. Бұл еңбектердің тарихқа қосқан үлесі де зор деп атап айтуымыз қажет. Әсіресе, Қадырғали Жалайырдың "Жами ат-тауарих" атты еңбегінің 3-ші бөлімі Қазақстан тарихы үшін аса маңызды. Автордың ата-бабаларынан бері Ораз Мұхаммет пен оның әулетіне қызмет жасап келеміз деуі де оның дерегінің құндылығын жоғарылата түседі. Әсіресе, Қадырғали Жалайырдың еңбегін зерттеуші ғалымдар Н. Мингулов, Б. Көмеков, С. Өтениязов кітаптың толық аудармасын жұртшылық назарына ұсынды. Онда XVІІ ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарының шежірелері, олардың дара қасиеттері туралы біршама мағлұматтар сақталынған.
Шығыстанушы М.Қ.Әбусейтова қазақ-аштарханилар арасындағы байланысты зерттеуде маңызды деректердің қатарында Мұхамедия ибн Араб қатағанның Мусаххир әл-билад, Ескендір Муншидің Тарих и аламара-йи Аббаси, Хасан бек Румлудің Ахсан ат таварих, Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Муким хани және т.б. бар[37].
Жұмысымызды зерттеу барысында орыс және шетел авторларының XVІ ғ. соңы - XVІІ ғасырлардағы қазақтар туралы, Қазақ хандығы туралы жазған мәліметтер өте құнды. Әсіресе, 1627 жылы орыс тілінде жазылған "Үлкен сызу кітабында" XV - XVІІ ғасырлардағы Қазақстанның өзен-көлдері, таулары, Түркістан, Сайрам, Янықорған, Ақ қорған қалалары, онда қоныстанған ру-тайпалар туралы құнды мәліметтер кездеседі [38]. XVІІ ғасырдағы Қазақ хандығының тарихына байланысты мәліметтер мен болған оқиғаларды орыс дерегі қысқа баяндағанымен, ол оқиғалардың болған уақыты анық көрсетіліп отырды. Мәселен, 1594-1595 ж қазақ-орыс қарым-қатынастары мен елшіліктері жөнінен құнды мәлімет беретін құжаттар жинағында да көп болмаса да қазақ хандығы мен Бұхара арасындағы байланыстарды ашып көрсететін мәліметтер бар [39].
Мұхаммед-Салық Қашғари жазған Тазкира- йи ходжаган (Қожаның ғұмырнамасы) деген шығармада Есім ханның Шығыс Түркістандағы іс-қимылдары туралы неғұрлым егжей-тегжейлі мағлұмат бар. Бұл еңбек қазақтардың Жоңғария қалмақтарымен қарым-қатынастарының жетелеген жақтарын, сондай-ақ қазақтар мен моғолдардың арасындағы саяси байланыстарды зерттеу үшін қызмет етеді және олар үшін материал бар, атап айтқанда, Хақназар ханның Абд әл-Латиф сұлтанды өлтіруі және Моғолстан ханы Абд ар-Рашид ханның қарсы жорығы туралы мағлұмат келтіріледі [40].
Ғылыми жұмыста пайдаланылған деректерді бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады. Оның ішінде бірінші топқа - елшілер мен қазақ жерінде болған елшілер мен шетелдік саяхатшылардың мәліметтерінен ала аламыз. XVI-XVII ғғ. алғашқы қазақ-орыс қатынастары туралы орыс және Еуропа әдебиеттеріндегі мәліметтер маңызды болып табылады. Оған Данил Губин, елші Сигизмунд Герберштейн, италияндық Павел Иови Новокамский, орыс елшілері Семен Мальцев, Третьяк Чебуков, Борис Доможиров, Вельямин Степанов, ноғай мырзасы Юсуф, ағылшын көпесі Антони Дженкинсонның қазақтар туралы берген мәліметтерінен құралады. Осы аталған шетелдік саяхатшылардың ішінен тақырыпқа қатысты ауқымды мәліметтер бере алатын батыс деректерінің бірі Антони Дженкинсонның қазақтар туралы жазған мәліметтері болып, онда Хақназар мен Тәуекел хандардың ішкі саясаты туралы деректер келтірілген [41].
Деректердің үшінші тобына жарияланған құжаттар мен деректер жинақтары жатады. Олардың ішінде Полное собрание законов Российской империй, Свод законов Российской империй, Сборник узаконений о киргизах степных областей, Казахско-русские отношения XVI-XVIII веках 2 томы, Материалы по истории политического строя Казахстана, Материалы по истории Казахского ханство XV-XVIII вв., Прошлое Казахстана в источниках и материалах, Мәдени мұра бағдарламасының аясында Дайк-Пресс баспасынан жарық көрген История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков сериясымен 2005-2007 жж. шығарылған 10 томдық және т.б. құрайды [42].
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Жалпы алғанда қазіргі замандағы тарихи талдау методологиясының ғылыми принциптері ретінде қоғамдық ой-сана тарихында толысқан әртүрлі методологиялық көзқарастардың жиынтығын айта аламыз. Осыған орай тарихи қағиданың гносеологиялық, танымдылық маңыздылығы есепке алынбауы мүмкін емес. Жалпы, өзінің тұрпаттық маңыздылығында тарихи принциптілік: болған оқиғаға оның уақыт салып өзгеретіндігі, дамитындығы тұрғысынан қарайды. Тарихи қағиданың екінші бір жағы оның объективтілігінде, яғни құбылыстардың дамуын сол қалпында, қазіргіні ескіртпей және ескіні жаңаламай, нақты тарихи жағдайлары мен байланыстарында берілуінде. Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізіне диалектикалық тарихи даму заңдылықтарын және өркениеттілік, салыстырмалық, талдау, жинақтау мен қорыту, сонымен қатар жүйелілік әдістер арқылы берілді. Негізгі ұстанымдар ретінде тарихи таным мен концептуальдық ережелер, кешендік теориялар негіздері алынды.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы хронологиялық жағынан, өзі айтып тұрғандай XVІ ғасырдың аяғы шенінен бастап, Қазақ хандығының құрылып, гүлденген кезеңінің басталуына, дәлірек айтқанда XVIІ басына дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығына дерек мәліметтерін және зерттеу еңбектерін терең талдай отырып, жаңаша концептуалдық тұрғыда XVІІ ғасырдағы Қазақ хандығының сыртқы саясатына, оның мемлекеттік территориясын сақтап қалу жолындағы күресіне, оның ішінде Есім ханның қызметіне жасалған жаңаша көзқарас ұсынылды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш тарау мен бес тараушадан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Дипломдық жұмыстың сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Тарих, археология және этнология факультетінің Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып, қорғауға ұсынылды.
1 XVI ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ДАМУЫ, БАРЫСЫ МЕН СИПАТЫ
0.1 Қазақ хандығының сыртқы саяси қарым-қатынастарының барысы және нәтижелері.
1582 жылы Шығай хан қайтыс болғаннан кейін хан тағына Тәуекел хан отырды. Тәуекелдің қай жылы хан тағына отырғаны белгісіз. Османдық автор Сейфи Челеби 1590 жылы сәуірінде жазылған еңбегінде, Тәуекел хан деп берілген тарауда: Оларда (қазақтарда) Тәуекел атты ханы бар деп көрсетеді ал Ескендір Муншидің айтуынша Тәуекел өзін хан етіп сайлады деп мәлімет келтіреді. Алайда Тарихи аламарай-и-Аббаси авторы оның даладағы хандық билікті тартып алуы туралы хабар бермеген. Тәуекел (араб тілінен аударғанда біреуге сену деген мағына береді) Құранда өзінің Құдайға берілу деген мағынаны береді. Хафиз Тыныш Тәуекел ханды сымбаты және Дешті Қыпшақта батыл, ержүрек батыр ретінде сипаттайды .
XVI ғасырдың 80 жылдарында өзінің жасағымен Бұхар ханы Абдулла мен бірге Баба сұлтан және Дервиш сұлтанның ұлдарына қарсы тұрды. Бұл туралы мұсылман деректерінде Шарафнаме и шахи, Муссахир ал билал, Бахр ал асар және т.б. еңбектерде баяндалады. Хафиз Тыныштың айтуынша Тәуекел Абдуллаға 1581 жылы маусым айында Қара тал аймағында болған кезде келген, қазақ ханы өзбек ханына жақсы жағынан көрініп, Тәуекелді өзінің айналасында қалдырады. [30]. Абдулла Тәуекелге құрметтеп оған оның ерлігі үшін алтын жіптермен өрнектелген шапан, бағалы тастармен әсемделген бас киім және белбеу сыйлыққа берген.
Тәуекел хан билік басына келген кездегі қазақ хандығының сыртқы жағдайы өте ауыр еді. Бір жағынан, бұған дейін одақтас болып келген Бұхар ханы Абдулла хан қазақтарға қарсы шықса, екінші жағынан шығыста моғолдар мен жоңғарлар қазақ жеріне ұдайы қауіп төндіріп отырды. Соған қарамастан, жастайынан әскери іске жетік меңгерген, көреген саясаткер Тәуекел қазақ хандығын нығайтып қана қоймай, қазақ жерлерінің аумағын кеңейте білді. Осы жетістіктердін бәріне сәтті әскери жорықтарымен және тиімді дипломатия жасаумен жетті. Өз ұлдарының бірін 40 қарақалпақ руларының билеушісі етіп, ал ағасын Шағмағмет сұлтанды қалмақ билеушісі етіп тағайындады. [19].
Осы ғасырдың соңында Қазақ хандығының сыртқы саясатындағы келесі бір маңызды қадамдары Орта Азияға өзбек хандықтарына қарай бағытталды. Бұл кездегі сыртқы саяси факторлар соғыс жағдайымен сипатталды. Бұл кезде өзбек билеушілері арасында алауыздық туындап, негізгі қарсыластар Ташкент пен Бұхара билеушісі Абдулла хан мен Баба сұлтан еді. Тәуекел хан Баба сұлтанның айлакерлігі мен қатігездігін жас кезінен-ақ, көрген, ол соғыстарға араласып, әкесінің тірі кезінің өзінде қол бастаған. Әкесі Шығай ханмен бірге Хақназар ханның, Жалым сұлтанның, тағы қаншама баһадүрді өлтіртіп, қаншама қонысты жырып алған Баба-сұлтанның жер басып жүргенін құп көрмей, оның көзін жоюға бел буады. Ендеше, қатерлі болса да кектен аулақ Абдулла ханмен бітім жасайды.Тәуекел хан Абдулла ханның басты қарсыластарының бірі Баба сұлтанмен күресте белсенділік танытты. 1582 жылы Баба сұлтанды өлтіріп, оның басын Абдулла ханға апарып берді. Баба сұлтанды өлтіріп, оның басын Абдуллаға алып келіп, былай деді:
Шахтың бақыты үшін, жауға қарсы от көтердім, оның қанын төктім.
Абдулла хан Тәуекел сұлтанды мадақтап, әртүрлі сыйлықтар беріп, оның дәрежесін көтереді. Сонымен қатар Соғада мен Самарқандтай әсем жерлері бар Африкент уәләйатын Тәуекелге сыйлады. [30, 309-311б.].
Алайда, тараптар арасында келісім ұзаққа бармады. Тәуекел Абдулла ханды да жеңіліске ұшыратып, Сыр бойындағы біраз аймақтарды қолына алғысы келді. осылайша Тәуекел хан Бұхара ханы Абдулла мен жасасқан шартты бұзып, қазақ және өзбек билеушілері арасындағы жаугершілік қайта қоздады. Абдулла ханмен одақтан Тәуекел ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдулла әуелдегі Түркістаннан төрт қала беруі туралы уәдесінен бас тартады, екіншіден, Абдулла Тәуекел ханның беделінен, батырлығы мен батылдығынан қорқа бастайды, яғни Тәуекел ханнан өзінің бақталасы ретінде қауіп төнгенін сезді. Өйткені кезінде бүкіл Мәуереннахрды Тәуекелдің көмегімен Шайбани мемлекетінің қол астына біріктірген болатын. Тәуекел хан да Жошы ұрпағы болғандықтан, бүкіл Орталық Азияны билеуіне толық құқығы болды.
1583 жылы жазында Тәуекел Абдулланың Әндіжан мен Ферғанаға жасаған жорықтарына қатысты. Бұл жолы да Тәуекел Шибанид Махди сұлтан мен Баба сұлтанның ұлы Абд әл-Ғафарды өлтіріп жеңіске жетті. Осыған байланысты Тәуекелдің әскері өз жеңістерін тойлады. Алайда Бұхараға қайтып келгенде, Хафиз Тыныштың мәлімдеуі бойынша Тәуекел Абдулла ханға сенімсіздік танытып, өзінің Дешті Қыпшағына қайтіп оралды. Тәуекелдің бұл шешімінің өз себебі бар еді. Абдулланың қол астында болу жігерлі, әр қадамын ойланып басатын Тәуекел үшін тәуелсіз билеуші болудан үміт үзумен тең. [5,339 б.].
Т. Сұлтановтың айтуынша: Тәуекел Абдолла ханның қол астында қалып, өз елінің тәуелсіз билеушісі бола алатынына сенбеді. Өзінің құқықсыз хан ретінде жүруден бас тартып, Мәуреннахрдан Ұлы далаға Абдулла ханға қарсы әскер жинау үшін оралады - дейді.
Тәуекел Сырдария маңындағы қалалар үшін күресін бастайды. 1586 жылы ол Ташкентті алу үшін қадам жасай бастады. Тәуекел Мауреннахрдың солтүстік облыстарынан бастап шабуыл жасап, оның шабылуы Түркістан, Ташкент және Самарқанд аймақтарын жаулап алу мақсатында Бұхар хандығының жеріне басып кірді. Ол Ташкенттегі әскерлерді талқандаған мен оған қарсы Самарқандтан Абдулланың інісі Убайдаллах шығады, Тәуекел шегінуге мәжбүр болды. Осылайша Тәуекелдің Ташкентті алуға бірінші қадамы сәтсіздікпен аяқталды. Бұл сәтсіздік Тәуекелді қаймытпады Ол уақытша басқа жолды таңдайды. Бұл туралы Хафиз Тыныш Шараф наме Шахи мен Мукимидің Зафар-наме деректерінде 1588 жылы Ташкент уәләйатында Абдулла мен оның өкілдеріне қарсы көтеріліс басталды дейді .
Хафиз Тынышта бұл көтеріліс былай көрсетіледі. Осы облыстың билеушісі Өзбек хан мен Абдулла ханға қарсы көтерілген еді. Бұл кезде Абдулла хан Гератта күрес жүргізіп жатты. Көтерісшілердің басында Абдулланың әмірлері болды. Абдулла хан таққа отырғаннан кейін шайбанилер арасында оның билігіне наразылық туғызғандарда болды. Абдулла ханның билігіне дейін барлық хандарды шайбани сұлтандары сайлайтын болған, ал Абдулланы хан тағына отырғызуда тек әмірлер ғана қатысқан. [19,76-77 бб.]. Шайбанилердің қарсы жақта қалған ықпалды бөлігі бүлік жасады. Бүлікшілер қазақ сұлтаны Жан-Алиді хан деп жариялады. Бұл хабар таратылғаннан кейін көшпенді тайпалар мен әскерлер түгелімен бүлікшілер қатарына шығып жатты. Олардың саны 30 мың адамға жетті. Бүлікшілер Ташкенттегі Шах-Назар биді өздерінің қолбасшысы етуге шешім қабылдап, Ходжақатқа бағыт алды.
Бүлікшілер раджаб айының алғашқы күндерінде Ташкентке қарай бағыт алды, ол жерде Абдулла-ханның ағасы Өзбек сұлтан билік етіп тұрған еді. Өзбек сұлтан Абдулладан көмек сұрады. Абдулла хан таққа отырғанға дейін Өзбек сұлтан екеуінің арасында (1551ж) келіспеушілік болды. Өзбек сұлтанның негізгі қарыласы Абдулла болды ол Бұқарадағы билікті талап етті. Бүлікшілердің салдарынан Абдулла ханның жағдайы қиын болғандықтан , ол Өзбек сұлтанға көмек көрсетті. Ташкент бір ай бойы қоршауда болды Өзбек сұлтан көмек келе жатқанын білгеннен кейін қоршауды бұзып шығады.Шах-Назар өзінің адамдарымен Сайрамға қашты. Өзбек сұлтан қарсыластарын жеңгенімен , бірақ бүлік толығымен басылған жоқ. Осы уақытта қазақтардың бір тобымен Дешті Қыпшақ жеріне дейін көшіп жүрген қазақ сұлтандары Мунгатай, сұлтан мен Дін-Мұхаммед сұлтан Хақназар ханның ұлдары біршама уақыттан кейін бүлікшілерге қосылды. Сығанақ маңында бүлікшілер қазақ сұлтандарына қосылып өздерінің бағынғандықтарын көрсетті. 3 айға созылған көтеріліс қазақ сұлтандары мен әмірлері жеңіліске ұшырайды. Көтеріліске бүлікші әмірлер мен қазақ сұлтандары және көшпелі тайпалар қатысты. Алайда, көтеріліс басылып, Ташкент уәләйатының халқы Бұхар билігін мойындап, бірнеше жыл өткен соң қайта қазақ хандарының қол астына оралды. Жау табанында қалған қазақ рулары бастаған көтеріліс қанға боялып жанышталады. Бірақ, бұл оқиға Алаш жұртына рух беріп, Тәуекелді жігерлендіре түседі. Сонымен қатар, саны мол, қаруы сай дұшпанмен күреске тыңғылықты дайындық қажеті де белгілі болды. [40].
1588 жылғы оқиғалар, 1598-1599 жылғы маңызды оқиғалардың қатарына Шайбани әулетінің Аштархани әулетіне ауысуы алғышарт болып табылады. Бұл көтеріліске Тәуекел хан қатысқан жоқ себебі ол 1586 жылы Абдуллаға өз бетінше қарсы шықты. Басқа қазақ сұлтандары сияқты ол бұл көтеріліске қатыспады. Оны мына себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден Шығай хан мен Тәуекел және оның жақтастары Абдуллаға тәуелді болды, себебі басқа сұлтандар оларды ығыстырды, қалған қазақ руларының басында сұлтандар (біздің көзқарсымыз бойынша Мұңғатай сұлтан мен Дінмұхаммед) болды . Екіншіден 1582 жылы соңында Тәуекел хан Абдулладан кеткен соң оған жоғарғы билік үшін күресуіне көп қайрат-қажір қажет болды, себебі оның қарсыластары болып Хақназардың ұлдары саналды.
XVI ғасырдың 60-жылдарынан бастап қалмақтар Қазақ Ордасындағы қиыншылықтарды, тақ таласын пайдаланып Шығыс Қазақстан мен Ертіс бойына және Жетісуға қоныстана бастайды. Қалмақтар (ойраттар-батыс монғолдар). Тәуекел хан қоныс аударған қалмақтарды тыныштандырып, қол астына алды. Тәуекел хандығының алғашқы кезеңінде, 1585 жылы қалмақтармен арада үлкен соғыс болған. Бұл соғыста Тәуекелдің ағасы Ұзын оқты Ондан сұлтан шәйіт болады, бірақ, Қазақ Ордасы жеңіске жетеді. Бұл кезде ойраттардың бір бөлігі Тәуекел ханға бағынышты болды.
Жоңғар тарихын зерттеген орыс ғалымы И.Златкин ойраттардың екі рудың шынында да қазаққа бағынғанын терістемейді. Қазақтың Тәуе - кел ханы Ертісті бойлап, Солтүстік-батыс Сібірге қарай жылжыған ойрат тайшы - ларын талқандады дейді. Міне, осы деректердің өзі - ақ Қазақ Хандығы мен Ойраттардың ара салмағын айқын аңғартады [12].
Тәуекелдің 1596 жылы оның хан атағы болды, бірақ оны заң жүзінде иеленген жоқ. Өзінің нағыз хан екінін Мәскеумен қарым-қатынас орнатқаннан кейін көрсетті. Солтүстік жақтағы Тәуекелдің сыртқы саясаты Мәскеуге дейін созылды.
XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығы мен орыс мемлекетінің арасындағы сыртқы саяси байланыстары Тәуекел хандық құрған кезеңде одан әрі дамыды. Сауда байланыстары мен екі мемлекет беделінің өсуі XVI ғасырдың аяғында неғұрлым тығыз деңгейде келіссөз жүргізуге мүмкіндік берді. Бұған мынадай жағдайлар себепші болды. Тәуекел ханның жиені Ораз-Мұхаммед сұлтанды Тобыл воеводасы Данила Чулков тұтқынға алып, Мәскеуге кепіл етіп жібереді, онда ол өзінің қадір-қасиетімен терең құрметке бөленді, ал орыс патшасының күш-құдіреті және Ораз-Мұхаммедке ізгі көзқарасы тұтқынды беделді қызметкерге айналдырды. Ораз-Мұхаммедтің өзі орыс патшасына көрнекті әскербасы ретінде қызмет етіп қалды. Тәуекел хан өзінің жиенін тұтқыннан құтқару үшін Құл-Мұхаммед бастаған елшілік аттандырды. Елшіліктін мақсаты неғұрлым саяси байланыстар да орнату болатын. Құл-Мұхаммедтің Ораз-Мұхаммедпен және ханзада Федор Ивановичпен әңгімесінің жазбасы сақталған.
1594 жылы Тәуекел хан Мәскеуге Фёдер патшаға қазақ ордасының елшілерін бастап келген Құл-Мұхаммедті жіберудегі мұндағы мақсаты Ресей мемлекті көмегімен Абдуллуға қарсы күресті жандандыру, Сібір ханы Көшімге қарсы одақ құру, 1580 жылы Көшім хан мен соғыста тұтқынға алынған немере інісі Ондан сұлтанның баласы Ораз Мұхаммедті тұтқыннан босату болды. Қазақ елшілері орыс патшасына Қазақ хандығының жағдайы туралы көптеген мәліметтер берді. Мысалы: Құл-Мұхаммедтің " Бұхара патшасымен уақытша бейбіт қатынастамыз"- деді қазақ-өзбек қатынастарының уақытша бітімге келгенін көрсетеді. Сонымен қатар Тәуекел хан бұл құжаттарда "қазақ және қалмақ" ханы деп көрсетеді, себебі оған жоңғарлардың кейбір тайпалары бағынғандығын көрсетеді.
Тәуекел ханның елшісінен өз еріктерімен Мәскеу патшалығының қол астына кіргізуге қол жеткізгісі келетіні көрінеді. Ораз-Мұхаммед келген елшіге: "Федор Иванович ұлы мәртебелі және сенімді патша, оған көп адамдар қызмет етеді, бізде оның қол астына кіруіміз керек екендігін менің Тәуекел ағам түсінбейді". "Елшінің оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz