РЕСЕЙ ТАРИХШЫЛАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕНІ ЗЕРТТЕУДЕГІ ҮЛЕСІ

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

РЕСЕЙ ТАРИХШЫЛАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕНІ ЗЕРТТЕУДЕГІ ҮЛЕСІ

Қазіргі таңда, КСРО құлап, Ресей Федерациясы құрылғалы бері Алтын Орда тарихын позитивті жақтарында қарастырып, бұрынғы біржақты көзқарастан айырылды. Келесі бір, 90-жылдардан кейінгі еңбектердің үлкен ерекшелігі Алтын Орда тарихына қатысты тақырыптар бұрынғыдай тек Ресейге қатысты жақтарын ғана емес, кең көлемде, жан-жақты қарастыруға көшті. Әрине, кеңестік кезеңде де жалпы Дешті-Қыпшақ тарихы ретінде қарастырып, барлық қыр-сырларына тоқталғандар болды, алайда бір жақтылық басым еді.

1980-жылдардың соңында - 1990-шы жылдардың басында Л. Н. Гумилевтің «Древняя Русь и Великая Степь» (1989 ж. ), «От Руси к России: очерки этнической истории» (1992 ж. ) атты КСРО-да цензураға ұшыраған еңбектері оқырманға қол жетімді болды. Езгі кезеңіндегі Ресейдің объективті зерттеуі А. А. Горскийдің «XIII-XIV ғасырлардағы орыс жерлері: саяси даму жолы» атты еңбегінде көрініс тапты. Бүгінгі таңда «татар мәселесінің» зерттеушілері болып табылатын В. В. Трепавлов, Ю. В. Кривошеев, Ю. В. Селезневтың зерттеу жұмыстары жарыққа шықты . Олардың көптеген монографиялары Алтын Орданың орыс әлеуметтік-саяси институттарына әсерін талдаудағы маңызы зор. Бұл кезең Татарстан тарихи ғылымының қайта жаңғыруымен байланысты және осы кезең Кеңес дәуіріндегі ұлттық тарихтың ұзақ мерзімді бұрмалануына және үнсіздігіне болған реакцияға байланысты кейде белгілі бір ұлтшылдық көзқарасқа ие болатын. XX ғасырдың 90-шы жылдарындағы постмарксистік дәуір отандық тарихнамада бірліктің болмауы және марксисттік тарихи схемалардан шыққан ғылыми зерттеулердің сапасын жоғалтпай алмастыра алатын әдіснамадағы жаңа формаларды іздеумен сипатталады; кеңестік тарихнама бас тартқан тарихи тұжырымдамалардың жаңаруымен сипатталады; соңғы 40-50 жылдағы әлемдік тарихи ғылымы мен гуманитарлық білім жетістіктеріне қызығушылық танылған кезең болып табылады. Алайда кеңестік тарихшылардың марксисттік ақыл-ойы мен сана-сезімі бірден ізсіз жоғалып кете алмайды, сол кезде қалыптасқан жетістіктер қазіргі кезеңде де өз маңызын сақтап келеді - кеңестік дәуірден шыққан тарихшылардың еңбектерінде көрініс тауып жатыр десек болады.

Моңғолдардың орыс мемлекеттілігіне ықпалын зерттеу мәселесін зерттеуде Ресейлік ғылым академиясының Ресей тарих институты мен Ресей ғылым академиясының шығыстану институты өз үлестерін қосты. Аталған шығыстану институты 1992 жылдан бері жыл сайын «Ресей және Шығыс: өзара әрекеттесу мәселелері» атты конференция өткізеді (498) . Қазіргі уақытта моңғол және татарлардың Ресейге әсер ету мәселесі бойынша әуесқой тарихшылардың көзқарастары пайда болып, қоғамда белсенді түрде таралуда. Осыған байланысты, атақты жазушы Борис Васильев Ресейдің Алтын Орданың вассалы (бағынышты) болғанын, ал «езгі» түсінігінің мүлде болмауы керектігін мәлімдеді. Бұл жағдайда осы мәселе бойынша жазушыға Еуразия мектебінің және Л. Н. Гумилевтың көзқарасының ықпал еткені байқалады. Бірақ мұндай мәлімдемелерден бөлек ашық, ғылымға қарсы пікірлер мен мәлімдемелер де кездесіп жатады. Солардың бірі А. Т. Фоменко және Г. В. Носовскийдің Моңғол-татарлық езгі туралы авторлардың жалған-тарихи жорамалдарын растайтын «жаңа хронологиясы».

Ресейдің қоғамдық және мемлекеттік өміріне әсер ету мәселесіне қатысты осы кезеңдегі отандық тарихшылардың басты тұжырымдамаларын сипаттап көрейік. Моңғолия мемлекеттілігінің Ресейдегі деспоттық автократияның қалыптасуына ықпалы туралы мәселені А. Л. Юрганов зерттеген (1959) . Оның ойынша князьдар езгінің кесірінен моңғол хандарының вассалдарына айналған, және сол князьдар да өздерінің бағыныштыларына дәл сондай тәртіп пен бұйрықтарды енгізе бастаған.

Автор бұл үдерістің түп тамыры моңғолға дейінгі кезеңмен байланысты деп санайды (501) . А. Л. Юрганов шабуыл кезінде Солтүстік-Шығыс Ресейдің билеуші класының көпшілігінің жойылуына баса назар аударады. Ол өз жұмысында В. Б. Кобриннің (1930-1990 жж. ) Мәскеу боярлығының моңғол-татарлық үстемдігі жағдайында қалыптасқаны туралы көзқарасын келтіреді себебі ол боярлықтың XIII ғасырдың екінші жартысына дейінгі тарихы белгісіз (503) . Езгі жағдайында вассалдық қарым қатынастардың орнына князьдік-бодандық қарым қатынастар келді, майдан жанындағы мемлекет жағдайында қалалар бұрынғы еркіндіктерінен айырылды, деспотизм заңды формасын қалыптастырып, сондай-ақ оң аспектілерінен бөлек теріс қасиеттерге ие болды, өйткені ол қоғамның Еуропаның буржуазиялық үлгісі бойынша дамуы мен оның еркіндіктеріне кедергі келтірді. В. Б. Кобриннің айтуынша, бодандық қарым-қатынастың вассалитет формасындағы қарым-қатынастан үстемдігі тек қана езгінің сыртқы әсеріне ғана емес, сондай-ақ бірқатар әлеуметтік-экономикалық факторларға да байланысты болды, соның біреуі Ордамен қарсыласу қажеттілігі болып табылады. Күшті князьдік билік қалалық заңның пайда болуына, қалалық еркіндіктерге, гильдиялық-цехтік ұйымның пайда болуына және т. б. мүмкіндік бермеді. А. Л. Юргановтың айтуынша, Ресейдегі вотчиналық жүйенің қалыптасуына Моңғолияның заң жүйесі мен билік жүйесі айтарлықтай ықпал етті. Ордада монғолдық билік ұғымына сәйкес мұрагерлік құқығы бар облыстық билеушілер әулеттері құрылды. Тарихшының мәлімдемесіне сәйкес, дәл осындай жергілікті басқарушылардың мұрагерлік құқықтарын бекіту шарасы Солтүстік-Шығыс Ресейде де орын алған. Бұл Иван Данилович Калитаның рухани куәлігінен бастау алған. Осылайша, бастапқыда билік беру дәстүрі екі жолмен жүзеге асырылатын ( әкесінен ұлына және ағасынан бауырына) мұрагерлік дәстүр біртіндеп бірінші нұсқаға ауыса бастады. Тарихшы, сондай-ақ, текшілдіктің орын алуын Ресейде Чингизидтер мемлекетінің үлгісі бойынша басқару отбасының болуымен байланыстырады.

Ресейдегі мемлекеттілікті орталықтандырудағы моңғол және татарлардың рөлін Л. В. Данилова зерттеген (1923-2012) . «Шетелдік үстемдік жағдайында, феодалдық меншік иелері, феодалдық егемендік қатынастарының мемлекеттік егемендікке дамуына қарсылық көрсетілуіне қарамастан, орталықтағы күшті әскери қарым-қатынасқа қызығушылық танытты» - деп санайды ғалым. Соңғы кездегі моңғол-татар мәселелері бойынша көптеген зерттеу жұмыстары И. Я. Фроянов мектебінің шәкірті болған Ю. В. Кривошеевке тиесілі (1955 жылы туған) . Бірқатар дәлелдер негізінде Ю. В. Кривошеев Ресейде Орда билігінің жүйесі қалыптаспағанын және олардың Ресейге ықпалының аз мөлшерде болғанын түсіндіруге тырысады. Ю. В. Кривошеев В. В. Трепавлов, А. А. Горский және Т. Д. Скринникованың мәлімдемелерімен келісіп, эксплуатация фермерлердің экономикалық және әлеуметтік құрылымдарына әсер етпегендігі және оларды көшпенділермен бір құрылымға біріктірмегені жайлы айтады. Нәтижесінде көшпенділер саяси гегемондар бола тұра, фермерлермен салыстырғанда басқа жақтарынан біраз артта қалды. Н. Н. Крадин (1962 ж. ) Ресей мен Орда арасында мұндай қатынастарды «қашықтан пайдалану» деп атады, ауыл шаруашылығы өркениеті көшпелілер империясының құрамына кірмейтін өзгеше экзо-эксплуатацияның ерекше түрі деген. Ю. В. Кривошеев моңғол-татарлар тарапынан князь билігі институтының күшейгенін және оның хан елшілерінің қатысуымен өткен тақ мұрагерлік салтанаттарында көрінгенін атап өткен. Сонымен бірге, тарихшының ойынша А. Н. Кирпичников мәлімдегендей моңғолдардың басып кіруі Ресейдегі әскери істердің дамуына кедергі келтірмеді. И. Я. Фрояновтың «қалалар және мемлекеттер» туралы теориясының мұрагері ретінде Ю. В. Кривошеев моңғол-татарлар кезінде шіркеу мен князьдарды шектеген Вече институтының болуын талап етті. Дәлел ретінде, ол митрополит Петрдің Переяслав шіркеуіндегі ақталып шығу кезінде халықтың пікірі шешуші болғанын мысалға келтіреді (567) .

Осылайша тарихшы, монғол-татарлық шапқыншылығы орыс жерінің саяси, экономикалық және мәдени дамуын шектетпегені және тоқтатпағаны жайлы қорытынды жасайды. Ол тек қана бұл жүйенің біртіндеп өзгеруіне, біртұтас мемлекетке көшуіне және мүлік жүйесін қалыптастыруға әсер еткен факторлардың бірі болды(568) . 2000 жылы В. А. Кучкиннің (1933 жылы туған) моңғол-татарлық үстемдігінің орыс мәдениетін дамытудағы әсерін қарастырған мақаласы жарық көрді. Бірінші кезекте тарихшы орыс мәдениетінің географиялық кеңістігінің өзгеруін атап өтті. Ғалымның

айтуынша, көне орыс халқының батысқа, солтүстікке және солтүстік-шығысқа қарай кеткенінің нәтижесінде шабуылдар Ресейдің ортағасырлық мәдениеті дамитын аумақты қысқартты.

Ежелгі орыс қоныстарының басым бөлігі В. А. Кучкиннің айтуынша Ока өзенінің оңтүстікке қарай оң ағындарының төменгі ағымдарынан ары түспеді. Тарихшы дағдарыс құбылыстары тек қана кеңістіктің қысқартуына ғана емес, сондай-ақ, ондағы құрылымдық өзгерістерге әкеліп соқтырды, бұл ескі саяси орталықтардың құлдырауына және жаңа саяси орталықтардың өсуіне әсер етті. Бұл туралы барлық тарихшылар өздерінің зерттеулерінде атап өткен. В. А. Кучкиннің пікірінше, ортағасырлық орыс князьдіктерінің орман-дала аймақтарынан дала және орман аймағына көшуі, еңбек мәдениеті дағдыларының өзгеруіне әкеліп, жаңа егістік жерлерінің айтарлықтай көбеюінде көрініс тапты.

В. А. Кучкиннің айтуынша, шетелдік қысым жаңа әлеуметтік институттардың пайда болуына және ескі институттардың өзгеруіне әкеліп соқтырды: баскакстардың орнына ордалықтар мен числяктар келді. Олар туралы бірінші болып В. И. Сергеевич жазған . В. А. Кучкин сондай-ақ рухани мәдениеттің өзгеруін байқап оның өзгешеліктерін атап өтті: шабуылдан кейін жерлеуге арналған қорғандар мен төбешіктерде көму салты жоғалып кетті.

Олардың орнына топырақтан жасалған қорымдар келді, оларда марқұмдарды христиан дәстүрі бойынша жерлеген. Ғалым сондай-ақ, рухани дүниетанымның жаңаруы жайлы айтқан, алайда Ресейдің орта ғасырлардағы діни өмірін зерттеген Г. П. Федотов (1886-1951) моңғол-татар билігінің бірінші ғасырында Ресейде жаңа ғибадатханалар болмағанын және ешбір көрнекті иконалардың пайда болмағанын атап өтті: «Бұл жағдай саяси және әлеуметтік апаттар міндетті түрде діни оятуға әкелетініне берік сенетіндерді таңқалдыруы мүмкін». Сонымен қатар В. А. Кучкин Киевте, Черниговта, оңтүстік Переяславльде және Залесск Переяславльінде шабуылдан кейінгі шежіреге қолданған бұлтартпа шаралары туралы айтады. Естеріңізге сала кетсек, кеңестік кезеңде бұл тақырыпты егжей-тегжейлі И. У. Будовниц қарастырған. Тарихшының пікірінше, жаңа шежіре дәстүрінің айырмашылығы - моңғолдарға дейінгі кезеңнің кең саяси горизонтының жоғалуы, басқа ресейлік князьдіктердегі оқиғалар туралы материалдың жоқтығы, мақалалардың құрғақтығы мен қысқалығы, қоғамның мұраттарының монахтық өмірден әскери жетістіктер жағына ауысуы. Ол Батый шабуылының куәсі болған владимирлік епископ Серапионның уағызындағы сөздерді XI ғасырда талқыланғандармен салыстырады, және XIII ғасырдың екінші жартысындағы орыс қоғамының құлдырағаны және ол

жерде зорлық-зомбылық пен азғындықтың таралғаны жайлы қорытындыға келеді. Алтын Ордамен қарым-қатынаста болған көне Орыс мемлекетінің саяси құрылымын К. А. Соловьев зерттеген (1978 жылы туған) . Ол осы өзгерістердің мәнін XIII-XIV-ші ғасырлардағы оқиғаларға қатысы бар екі іргелі мәселелердің негізінде анықтауға тырысты. Бірінші - Ресейдің тұрғындарының мойындауымен, Орда билігін қаншалықты заңды деп санау болады, яғни, Екіншіден, Батыйдың шабуылына дейнгі кезде Ордалық қысым Ресейде басқарған билік қатынастарына қандай өзгерістер енгізді. Орданың экономикалық әсері жайлы, әсіресе сауда саласында өзгерістер туралы тақырыпты Д. Г. Хрусталев өз еңбектерінде қозғаған (1973 жылы туған) . Тарихшының тұжырымдарында осы саладағы Н. А. Рожков пен М. Н. Покровский зерттеулерінің синтезі байқалады, олар да сауда байланыстарының қайта бағыттауын ғана емес, сонымен бірге олардың қысқартылуын атап өтті.

Сонымен қатар, Д. Г. Хрусталев кеңес тарихнамасында В. В. Бартольд атап өткен Батыс Еуропамен сауда қатынастарының нашарлауына назар аударды. Орда үстемдігі жағдайында саудаға қатысты жаңа түпнұсқа идеялардың аздығы, біздің ойымызша, осы тақырыптың марксисттік тарихнамада зерттелуімен байланысты, сонымен қатар жаңа дереккөздердің жоқтығына байланысты. Сол себепті біздің қандай да бір маңызды қорытынды жасауға мүмкіндігіміз жоқ. Д. Г. Хрусталев сондай-ақ, солтүстік-шығыс ішкі нарығының жабылғанына және оңайлатылған негізгі тауарлардың таратылуына және шетелдік аналогтардың импорты толығымен жойылғанына (мысалы, жерорта теңізінің амфоры мәңгілікке жоғалып кеткеніне) назар аударды. Күнделікті өмір құрылымының трансформациялануы, тарихшының айтуынша, шабуылтан кейін бірталай уақыттан кейін орын алды. Мұнда ол американдық ғалым Д. Островскийдің айтқан «кейінге қалдырылған әрекет» атты тұжырымдамасына жақын.

Өзінің ең соңғы шығармаларының бірінде В. В. Каргалов (1932-2009) монғол-татарлық қысымның өндірістік күштердің жойылуына әкеліп соқтырғанын және тарихшы барлық облыстардағы шабуылдың салдары тек теріс, регрессивті болғанын атап өтті (587) . Автордың теориялық құрылымдарында «татар мәселесінің» жарыққа шығуына марксистік көзқарастың ықпал еткені байқалады, бұл таңқаларлық жайт емес, себебі ғалымның ғылыми көзқарастары кеңес дәуірінде қалыптасқан.

Ол еуразиялық бағыттың және Л. Н. Гумилевтің монғол билігінің оң рөлі туралы көзқарасын теріс қабылдайды. Тарихшы Рязань, Суздаль, Чернигов, Переяславль-Залесский, Муром археологиялық қазбаларын зерттеп және моңғолдарға дейінгі XII-XIII ғғ. топтар XVI-XV ғасырлардағы топтардан әлдеқайда бай көрінетіні жайлы қорытынды жасады. XVI-XV ғасырлардағы топтар әдетте керамикадан басқа ештеңе ұстамаған. Орыстар қаласына шабуылдың салдары туралы мәселе кеңестік ғылымда жеткілікті зерттелген. Бірақ ғалымдар езгінің егіншілік және шаруа қожалықтарына әкелген зардаптары жайлы жалпылай түрде атап өткен. В. В. Қарғаловтың көзқарастары мен тұжырымдарын археолог В. В. Седовтың зерттеу жұмыстары (1924-2004) растайды, бұл зерттеулерге сәйкес XIV-XV ғғ. Смоленск жерінде ірі елді мекендердің жоғалу үрдісі байқалған (591) . Қазіргі кезеңдегі Орда үстемдігінің құқықтық институттарға әсеріне көп көңіл бөлген ғалым - Р. Ю. Почекаев (1977 жылы туған) . Ол Алтын Орданың құқығын зерттеді, оның ішінде Солтүстік-Шығыс Ресейге қатысты құқықтарын. Ол орыстар митрополиттеріне шығарылған Орда белгілерінің құқықтық күшінің әсерінен шіркеу билігінің нығаюына назар аударды. Шіркеудің қай әлеуметтік топтары «шығудан» босатылғанын атап өту керек. Бұл сұраққа И. В. Белозеров жауап беруге тырысып, салық төлеуден босатылғандарға шіркеу жұмысшылары емес (монашес ауылдары мен қолөнершілердің шаруалары) тек шіркеу қызметкерлері (дінбасылары) жатады деген тұжырымға келді. Р. Ю. Почекаевтың айтуынша, Ресейде наменгерлер билігінің тамыр жайып қалыптаспаған, соның арқасында Орыс княздері Ордамен ымыраға келіп, көне орыс заңының басымдылығын сақтап қалды, және оның қасында ханның жарлықтары көмекші рөл ойнады. Кейбір зерттеушілер Орда заңының басым болғанын көрсетеді, оның дәлелі ретінде Шыңғыс ханның Ұлы Ясасы Ресейде тікелей әрекет еткендігіне және Ресейдің тумендерге бөлінгеніне сілтеме жасайды. Ғалымның айтуынша, Алтын Орданың құқығы тек қана орыс князьдері мен Орда сюзерендерінің қатынасына ғана қатысты. Тарихшылардың айтуынша, Ресейдегі қаржылық мәселелер Ресей заңдарының нормалары арқылы шешілген, Орданың қоғамдық өмір саласына әсері мүлде байқалған жоқ.

В. В. Трепавловтың (ГосСтройМИ) еңбегі КСРО құлағаннан кейін ең алғашқы шыққан еңбектердің бірі. Шығармада автор белгілі бір болған оқиғаға өзінің көзқарасын білдіріп, дерек пен фактілер негізінде тұжырымдар жасаған. 1260 жылы Құбылайдың хан тағына отырған кезде, империя ұлыстарына жолдама жібереді, сонда «Ел аумағында дүрбелең. Жейхунның жағасынан Мысыр қақпасы аралығындағы моңғол әскері қолбасшысы Хулагу жауапты, Алтайдың арғы жағынан Жейхунға дейін аралықты Алғы(Шағатай немересі) қорғасын, ал Алтайдың бергі бетіен шексіз мұхитқа дейін менің қамқорлығымда болады» (стр83Трепавлов) деген сөздеріне қарап, В. В. Трепавлов Алтын Орда Берке хан кезінен бөлініп кеткен деген шешімге келген. Аталған еңбекте Алтын Орданың екі қанатқа бөлінуіне байланысты өз пікірін білдірген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.