АЛТЫН ОРДА ТАРИХЫНЫҢ ИДЕОЛОГИЯ НЕГІЗІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

АЛТЫН ОРДА ТАРИХЫНЫҢ ИДЕОЛОГИЯ НЕГІЗІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ

Кеңестік идеология негізінде бүкіл Одақтас Республикалар тархихы жаңаша форматта зерттеле бастады. Олардың ішінде ХІІІ-ХVғғ. тарихы да қарастырылды. ХІІІ-ХVғғ. Шығыс Дешті Қыпшақ тарихының мәселелері қозғалған Алтын Орда жайында алғышқы монографиялық еңбектер пайда болды. Кеңес тарихшыларының және шығыстанушыларының еңбектерінде Шығыс Дешті Қыпшақ, Алтын Орда тақырыбы жаңадан жеке зерттеу мәселелерін туғызды. Тарихшылар сол кезеңнің проблемалық аспектілерінің барлығын қозғауға тырысты. Нәтижесінде тиянақты, жинақталған еңбектер пайда болды. Осы кезде қалыптасқан жаңа марксистік-лениндік тарих мектебінің ішінде П. П. Ивановтың, М. П. Вяткинаның, А. Ю. Якубовский және Б. Д. Греков, М. Г. Сафарғалиевтің, еңбектерін атауға болады.

М. П. Вяткиннің «Очерки по истории Казахской ССР. С древнейших времен до 1870г. » еңбегінде Алтын Орданынң этникалық және саяси құрылысы жайлы біршама жазылған болатын. Автор, барынша Жошының ұлдары - Орда Ежен, Бату, Шибан, Тұқай-Темірге берілген ұлыстардың шекарасын мүмкіндігінше толыққанды көрсетуге тырысты. Аталған еңбек тас дәуірінен ХІХ ғасырдың соңына дейінгі аралықты қамтыған дерек болғандықтан, Орда туралы қысқаша, нақты мәліметтерді көрсетіп өткен. Сонымен қатар, Жошы ұлысы құрылғаннан кейінгі халықтың құрамы мен шаруашылығына қатысты өз ой тұжырымдарын қосқан. Қоғамдық құрылыстың ерекшелігін, жеті атаға дейін бір-бірін туысқан санап, бір жайылымды қолданатындығын айтып өткен.

Жошы Ұлысының құрылуын және қалыптасу процессін Б. Д. Греков пен А. Ю. Якубовскийдің бірлесіп жазған «Золотая Орда и ее падение» еңбегінде ауқымды қарастырылған. Жалпы бұл еңбек Алтын Ордаға арнайы жазылған кеңес тарихнамасындағы алғашқы көлемді монография. Аталған шығарма посткеңестік тарихнамада сол кезге дейін белгілі болған шығыс деректерін топтастырып, ХХғ. 50 жылдарына дейінгі еңбектермен салыстыра отырып жазылған. Аталған артықшылықтарына байланысты «Золотая Орда и ее падение» монографиясы Алтын Орда тарихын оқып-тануда басты еңбектердің қатарына жатады. Алайда, ескеретін басты жағдай, ол еңбектің марксистік-лениндік көзқараста жазылуы. Оны біз А. Ю. Якубовскийдің мына сөйлемінен көре аламыз: «Орыс княздіктерінің еңбек және еркіндік сүйгіштігі, ұлттық патриоттық сезімінің жоғары деңгейде болуы, олардың мәдениетінің жоғары дамуы Алтын Орданың тек ішкі тыныштығын бұзып қоймай, сонымен қатар Алтын Орданың құлауында да басты рөлді орыс княздіктері атқарды». Бұл жолдардың сол кездегі қоғамда қалыптасқан саяси жағдайларға байланысты жазылғаны белгілі. Алайда, бұл жағдай, еңбектің тарихи құндылығын төмендетпейді.

Жошы Ұлысының құрылуы және Алтын Орда терминінің пайда болу мәселесін П. П. Иванов, Г. А. Федоров-Давыдов, М. П. Вяткин, А. Ю. Якубовский, Б. Д. Греков еңбектерінде қарастырылған. Яғни, аталған авторлардың барлығы бірінші кезекте «Орда» сөзінің мағынасын және олардың қалыптасу тарихын ашып көрсетуге тырысты. Мысалы, М. П. Вяткиннің «Очерки по истории Казахской ССР. С древнейших времен до 1870г. » еңбегінде, Жошы ұлысының қалай бөлінгендігін көрсеткен. М. П. Вяткиннің айтуынша Көк орда немесе Алтын Орда - Батыйға, Ақ Орда - Орад Еженге, ал Боз Орда - Шайбанға тігілгендігін жазған. Алайда, В. П. Юдин Өтеміс қажының «Шыңғыснамесіне» сүйеніп; Алтын босағалы Ақ Орда - Батыйға(Сайын хан), Күміс босағалы Көк Орда - Орда Еженге, Болат босағалы Боз Орда - Шайбан ханға берілгендігі жазылған.

Бұл арқылы М. П. Вяткиннің алғашқы деректерді толық қанды қарастырмағандығын көре аламыз. Ал А. Ю. Якубовский бұл мәселеге өзінің жеке көзқарастары болды: - «Ең алғаш «Алтын Орда» термині Рашид-ад-диннің еңбегінде, Алтын Орданың құрылуына дейін кездеседі. Рашид-ад-диннің жазуынша, Шыңғыс хан тәжік жерлерінен қайтып келе жатып, Букса Джику жеріне жетіп, Ұлы Алтын Орданы тігуді бұйырды» - делінген. Яғни, алғашында Алтын Орда термині ол Шыңғыс ханның өз ордасына қатысты болған. Кейін, Батый ханның кезінде бұл атау Жошы ұлысына ауысты», - деп келтіреді А. Ю. Якубовский. Екінші ұсынған нұсқасы «Ұлы Алтын Орда» терминінің қалыптасуына Цзинь патшалығының үлесі болуы мүкін дейді. Солт. Қытайды билеп тұрған бұл патшалық өз билеушісін «Алтын хан» деп атайтын, осы себепті бұл атаудың қалыптасуына әсер ету ықтималдылығы жоғары»- деп автор көрсеткен. Ал В. П. Юдин Өтеміс қажының еңбегіне сүйене отырып, «Шыңғыснаменің» Шайбанидтік хандардың нұсқауымен жазылғандығын, тек ауызша деректерге негізделіп жазылған еңбек екендігін ескере отырып, Ордалардың қалыптасу тарихын барынша шындыққа жанасатын нұсқасын көрсетті.

Жошы ханның қайтыс болуынан бастап Алтын Орданың саяси тарихы басталды. Алғашқы Жошы Ұлысындағы саяси өзгерістерге А. Ю. Якубовский тоқталған болатын. Автор Батый ханның билікке келуін, оның ішкі сыртқы саясатты жүргізудегі белсенділігін. Империя ішінде Шағатай мен Үгедей ұлыстарына қарсы Төлеліктермен бірігіп күрескендігін, нәтижесінде өз ұлысының шығыстағы шекарасын Амударияның төменгі ағысынан, Шу өзенінің орта ағысына дейін кеңейткендігін жазған. Отырықшы шаруашылықты, қала мәдениетін қайта жандандыру үшін көп күш жұмсады. Еділ өзенінің бойына жаңа астана салдырған: «Сарай и дворец Батыя находиться на восточном берегу».

Сонымен қатар Автор өзінің бұл монографиясында орыс жерлеріне және Шығыс Еуропаға шабуылды, Орданың орыс княздіктерінің территориясында орын алған мәселелерін өзінің серіктесі Б. Д. Грековтың үлесіне қалдырған. Ол мәселелер алда талданатын болады. Б. Д. Греков «Золотая Орда и ее падение» еңбегінің, ІІ бөлімі «Золотая Орда и Русьтің» авторы. Автор еңбегін араб, парсы, армян деректеімен қоса - орыс және болгар жылнамаларын белсенді түрде қолданған. Моңғол-татар әскерлерінің калка өзеніндегі шайқасынан бастап, 1257 жылғы Новгорд княздігі моңғолдардың билігін мойындаған кезге дейін қарым-қатынасын жазған. Ал одан ары қарай ішкі саяси жағдайда, Орыс княздіктерінің Алтын Орданың құрамындағы кезін барынша жақсы жағынан көрсетуге тырысқан. Орыс княздіктерінің Алтын Орданың өзге ұлыстарына қарағанда дербестігі болғандығын, оны қазіргі автономиялық елдермен салыстырды. Оны автор орыс жерлерінде княздік биліктің сақталуы арқылы түсіндіреді: «Егерде отырықшы аудандарға тікелей жасалған әскери тонаушылықтар мен жазалаушы отрядтардың іс әрекетін есепке алмасақ, бұл аймақттағы билікті моңғолдар жергілікті феодалдыардың қолыныа беріп, өздері тек сырттай бақылау орнатты»-дейді. Орыс жерлерінің қысқа мерзімнің ішінде тізе бүгуін автор, әрбір княздік жеке-жеке қорғаныс тактикасын жүргізуден болған еді - дейді. Екінші жағынан, моңғолдардың да әскери өнердегі артықшылықтарын атап өткен.

Осы кезде алғашқы жылдары қалыптасқан қоғамдық өмірді Г. А. Федоров-Давыдов жазды. Оның еңбегінің басты артықшылығы, ол сол кезде белгілі жазба материалдарын қолданумен қатар, археологиялық қазба ескерткіштеріне сүйене отырып көптеген жаңалықтар ашқан болатын. Г. А. Федоров-Давыдов Алтын Орданың алғаш құрылған кезіндегі халықтардың

орналасуындағы өзгерістерді, отырықшы және көшпелі мәдениеттің шекарасының ауысқандығын ареологиялық ескерткіштерге сүйене отырып жазды. Г. А. Феодоров-Давыдов Алтын Орда хандарының билігі кезінде қала мәдениетін қайта қалпына келтіру процессіне тоқталды. Өз еңбегінде хандардың екі топқа бөлініп кеткендігін жазған. Алғашқылары бұрынғы дәстүрді ұстанушылар, яғни қазынаны жергілікті елді-мекендерді талап-тонау арқылы толтыру, ал келесі топ өзге көзқарасты болды. Олар қала мәдениетін көтеріп, бірнеше жыл оларды салықтан босатып, тұрақты түрде салық төлей алатын жағдайға жеткізіп, сол арқылы қазынаны толықтыруды ұсынды. Осы екі топтың арасында екіншілері жеңіске жеткендігін автор Еділ бойына және Дон өзенінің аймағына жасалған қазба жұмыстары арқлы дәлелдейді. Яғни, ХІІІ ғасырдың 70-80 жылдары осы аймақтарда қала тұрғындарының қайта ұлғайғандығын, өзге елдермен тұрақты қарым-қатынас орнатқандығын айтады. Бұл процесті Берке ханның таққа отырған кезінен бастап оырын ала бастады деп көрсеткен. Сонымен қатар автор осы кездегі қалыптасқан дәстүрді жақсы көосеткен. Моңғолдардың жаулап алған кезінде бар қалалардың барлығы Ұлы Ханның меншігіне жататын еді, ал жергілікті ұлыстың хандары тек салықтың бір бөлігін алды. Яғни, жаңа қалалардың салынуын осы мәселеге байланысты деп көрсеткен. Ал қала мәдениетіне қатысты А. Ю. Якубовский Сарай Беркенің салынуын бүкіл бағындырылған территорияны басқару үшін, империяның дәл ортасынан жаңа астана салды. Ол қаланы Орыс княздіктерінен жиналған салыққа салды деп айтады. Қаланың тез көркеюіне ыңғайлы орналасуы мен бағындырылған елдерден ұсталарды күшпен алып келу. Бұл жерден автор П. Карпинидің еңбегіне сүйенгендігін көреміз. П Карпинин өз күнделігінде дәл осы мәліметті келтірген.

Келесі кезекте ХІІІ ғасырдың ІІ жартысындағы қалыптасқан саяси жағдай. А. Ю. Якубовский және Г. А. Феодоров-Давыдов Батый қайтыс болғаннан кейінгі жағдайды бір деректен алып жазаған көрінеді. Екеуі де Батыйдың биліктен кетуін, Мөңке ханның Қарақорымда алғашында Батыйдың ұлы Сартақты, ол қайтыс болған соң, Сартақтың ұлы Ұлақшы мен Батый ханның жесірі Борақшы патшайым хан тағына бекітілді. Алайда, көп ұзамай, Ұлақшы қайтыс болды. Нәтижесінде Батыйдың інісі Берке хан тағына отырды. Ал одан арғы саяси жағдайларды екі автор екі түрлі салада жалғастырғанын көреміз. А. Ю. Якубовский Орданың саяси тарихын классикалық форматта, кезектілік принципімен жазған. Сартақ пен Ұлақшының белгісіз себептермен қайтыс болуы, Беркенің таққа келуі, одан ары мемлекет ішіндегі жағдайларды жазған. Ал, Г. А. Федоров-Давыдов жоғарыда орын алған оқиғаларға өзгеше көзқараспен қарауға тырысты. Яғни, автордың бірінші мән бергені: «Моңғолдардың заңына сүйенсек, тақ ағадан ініге, жолы үлкенге беріледі деген дәстүр болған, алайда, Ұлы Ханның өзі ол дәстүрді бұзды, ал бұл арқылы біз осы кезде «үйлердің» арасында саяси қақтығыстың басталғанын көреміз» - деп жазды. Осы жерде автордың моңғолдық заңдар жинағын қолданбағандығы көрініп тұр. Себебі, Жассақтың аудармасы бойынша және де Почекаев Р. Ю. өз еңбегінде жазған, моңғолдық дәстір бойынша тақ әкеден балаға берілген. Ал қыпшақтық дәстүр бойынша тақ ағадан ініге берілетін. Моңғолдық дәстүр қазақ жеріне келіп, уақыт өткен соң қыпшақтық дүстүрге ауысып кетті.

Алтын Орда тарихнамасында келесі бір маңызды аспкет ол алғашқы ішкі тартыстардың кеңестік кезеңдегі еңбектерде жазылуы. ХІІІ ғасырдың соңында ел ішінде қалыптасқан саяси жағдайды В. П. Юдин біршама толығрақ қарастыруға тырысты. Ол Тохта ханның бүкіл тақ мұрагерлерін өлтіруі, олардың ішінде өзінің де ұлдары болды, Өзбек ханның билікке келу жағдайын Өтеміс қажының еңбегінен алып келтірді. Яғни, Тохты хан бүкіл тақ мұрагерлерінен күдіктеніп, оларды саяси аренадан ысырып тастағысы келді. Ал бұл жағдайға Г. А. Федоров-Давыдов негізгі дерек көзі ретінде В. Г. Тизенгаузеннің ауддармаларын қолданды. Әрине, Г. А. Федоров-Давыдов Өтеміс қажының еңбегін қарастырған, алайда ол бір дерекке ғана сүйеніп қортынды жасауға асықпады, соған байланысты автор Тохта ханды өз туысқандарын өлтірген қатігез хан қылып емес, оны ел ішіндегі саяси күрестерде жеңіске жеткен, нояндар мен бектердің қолдауына ие болған, сол кездегі Алтын Ордадағы ең қуатты ұлыстың билеушісі Ноғайды жеңген хан ретінде көрсеткен.

ХIV ғасырдағы саяси тұрақсыздықтың көрінісін В. П. Юдиннің еңбегінен жалғасын тапты. Бердібек ханның да өз ұлдарын және өзге тақ мұрагерлерін өлтіруін, Алтын ордадан қият Мамайдың басшылығымен Дешті Қыпшақтың оң қанаты Қырымға көшіп кетті, Ал қият Теңіз-Бұға(Қият Исатайдың ұлы) сол қанатын Сырдың бойына алып кетткендігін, бір кезеңде екі ханның сайлануы: Сырдың бойында Қара-Ноғай ал Сарайда Хызыр хан тағына отырды. Осы мәселеге В. П. Юдин өз көзқарасын білдірді: «Ақ Орданың Сырдың төменгі ағысында өздеріне жеке хан сайлауы ол Алтын Ордадағы саяси күштің балансын өзгертті. Нәтижесінде осы жерде Тұқай Темірлік, Ақ Орданың ең қуатты ханының бірі Ұрыс хан таққа отырда». В. П. Юдиннің Ұрыс ханды Тұқай Темірлік әулетке жатқызуы «Таварих-и гузида-йи нусрат-наме» еңбегі әсер еткен-мыс. Қазіргі таңда бұл деректің авторы белгісіз, алайда кейбір болжамдар бойынша ол Мұхамед Шайбани хан.

И. Ю. Крачковский ХХ ғасырдың алғашқы жартысында шығыс тарихын зерттеуде үлкен үлес қосты. Крачковский орта ғасырлық кезеңді, соның ішінде араб тілін, тарихын, мәдениетін зереттеп, осы мәселелер жайлы жазылған көптеген еңбектерді аударып, өзі ғылыми мақалалар жариялады. Дешті-Қыпшақ территориясының VII-XVIIIғғ. Аралығнда Мұсылман әлемімен қарам-қатынасын көрсететін фундаментальді еңбектерді ғылыми айналымға енгізді. И. Ю. Крачковскийдің еңбектері әлі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпаған, себебі Орда билеушілерінің араб әлемімен қарым-қатынасын сипаттайтын, Жошы ұлысы территориясының жер-бедерін сипаттайтын мұсылман әлемінің еңбектерін аударған. Солардың ішінде әл-Мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдунның еңбектері

қарастырған. И. Ю. Крачковский 9 томдық таңдамалы шығармасының 4 томында осы араб зерттеушілерінің, саяхатшыларының еңбектерін қарастырған. Автор шығармасының Орда тарихы үшін маңыздылығы, Ибн Баттуттаның Еділ бойына жасаған саяхатын және сол арқылы Дешті-Қыпшақтың этникалық тарихы жайлы мәліметтерді ғылыми айналымға енгізуі. Келесі бер айтарлықтай еңбегі ол Ибн Халдунның мемлекет жайлы теориясын, тарихты прагматикалық түрде жазып, әрбір оқиғаның себеп-салдарын көрсетіп соның ішінде «Над арабскими рукописями» автордың құнды еңбегінің бірі болып табылады. Біздің тақырыбымызға қатысты И. Ю. Крачковскийдің 9 томдық таңдамалы шығармаларының 4-томында ортағасыр араб авторларының атап айтсақ мәмлүк кезеңінде өмір сүрген және сол кезең туралы аса құнды дерек көздері болып табылатын шығармалардың авторлары әл-Мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдун сияқты авторлар мен олардың шығармалары қарастырылады.

Латвиялық тарихшы-археолог Баллод Ф. В. Орда тарихының зерттелу деңгейіне қатысты өз еңбегінің алғысөзінде: « Алтын Орда тарихы, мәдените жеткілікті деңгейде зерттелмеген, оған қажетті көңіл бөлінбейді. Сол дәуірден қалған мәдени ескерткіштер ашық күйінде күтімсіз жатыр, Сарай қаласын жыл сайын су шайып жатыр. ХІХ көптеген псевдозерттеушілер ол объекттарды қазып, тонап кеткен» - деген. Сонымен қатар тек қана кері жағын емес, Орда кезіндегі мәдениет жайлы да жазған. Алтын Орда деп аталуының өзі, елдің өте бай болғандығының белгісі, қалалардың төрт бұрышты кірпіштен ғимараттар салынуы, қала сыртында қамалдың болуы, орта ғасырлардағы жоғары дәрежеде дамыған қала екендігіне көзіміз жетеді.

Ордадағы қала мәдениетіне келетін болсақ Жоғарыда айтылған Греков Б. Д. мен Якубовский А. Ю. еңбегінде жақсы айтылған. Кітаптың екінші бөлімін Греков Б. Д. жазған. Бөлім «Золотая Орда и Русь» деп аталады. Сол жерде автор орыс князьдіктері мен Орда арасындағы қарым-қатынас жайлы жазған. Орыс көпестері Сарайшық қаласына келгенде қатты таң қалғандарын жазып, Алтын Орда мәдениетіне жоғары баға берген.

Келесі кезекте Жошы Ұлысының орнына құрылған Ордаға қатысты ауқымды еңбектің бірі М. Г. Сафаргалиевтің «Распад Золотой Орды» еңбегі. Жалпы өз зерттеу жұмысында Орда тарихын құрылуынан бастап, құлаған кезіне дейінгі аралықтағы толықтай саяси тарихын қарастырған. М. Г. Сафаргалиевтің еңбегінде негізгі басымдылық орыс жазбалары және Еуропа саяхашыларының еңбектеріне берген. Ал шығыс деректері ретінде В. Г. Тизенгаузеннің 1884 ж. Жарыққа шыққан «Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды» қолданған. Сонымен қатар М. Поло мен В. Рубруктың шығармаларын кеңінен қолданған. Орда тарихында автор ХІV ғасырда орын алған саяси тұрақсыздықты жан-жағынан көрсетуге тырысты. Оған қоса, осы кездегі келіспеушіліктерден туған үлкен мәселелер, әулеттер арасындағы келіспеушіктердің барлығын жазып, Ақ Орданың, Көк Орданың және Ноғай Ордасының оқшаулануын осы факторлармен байланыстырған. Тоқтамыстың кезінде бір орталыққа біріктірілгені мен, өндіруші күші төмен, ішкі қайшылықтары күшейген елдің қандай жағдай болмасын бірігіуі мүмкін емес еді деген тұжырымға келді. Сонымен бірге Қазан, Қырым, Астрахан және Сібір хандықтарының жаңадан бөлінген кезіндегі бір-бірімен қарым-қатынастарына тоқталған. Ал еңбегінің соңында қазіргі таңға дейін актуальды болып келген тұжырымдамасын жазды: « Әмір Темірдің жойқын жорықтарының әсерінен Алтын Ордада орталық билік қатты әлсіріп, құрамындағы ұлыстар жеке-жеке бөлініп кетті. Олардың өз арасында бақталастық басталып, бұрынғыдай орыс жеріне қатты көңіл бөлмеді. Нәтижесінде орыс князьдіктері тез дамып, көркеюі үшін қолайлы жағдай туды».

И. Березиннің «Внутреннее устройство Улуса Джучиева» атты еңбегінде Алтын Орданың әлеуметтік жүйесі туралы бірең-сараң мағлұматтар табуға болады. Алайда, ол негізінен оның саяси құрылымын ашуға бағытталған болса да, жалпы жағдайды баяндаудан гөрі онда көбінесе бірқатар мансаптардың тізімін берумен шектеледі.

М. Г. Сафаргалиевтің еңбегінің құндалағының бірі ол әрбір саяси оқиғаға түсініктеме беруге тырысқан. Максимальді түрде ханға қатысты оқиғаларды тереңінен зерттеуге тырысты және өзінің жеке ой пікірлерін жазды. Оны мына сөздерден байқаймыз «Өзбектің тұсында ұлыстағы билікті өз қолына алып, жеке басқарған билеуші болған жоқ, алайда Өзбек хан кез келген істі 70 әмірімен ақылдасып шешетін». Шығармада келесі бір маңызды аспектісі ол Алтын Орда хандарының гениялогиялық кестесін және Алты Орда территориясындағы ұлыстық әкімшілік бөліністердің картасын салған. Алтын Орда құрамындағы ұлыстардың рөлі жайлы, олардың кейбір кездері Орда билігіне қарсы шығып отыруын, орталық биліктің құлдыраған кездерін қарастырған. Автор Орда мен Русьтің қарым-қатынасына аса көңіл бөлді.

Жоғарыда айтылған барлық авторлардың еңбектерінен ерекше айрмашылыға бар туында 1960 жыладры дүниеге келді. Ол С. Закировтың «Дипломатические отношение Золотой Орды с Египтом. XIII-XIV вв. » еңбегі. Негізі бұл деректің дүниеге келуінің үлкен алғышарттары болды және де басқа ғалымдардың үлсеі көп еді. 1960 жылы Мәскеуде Шығыстанушылардың 25 халықаралық конференциясы өтті. Ол жиынға Мысыр тарихшысы Амин әл-Холи Алтын Орда мен Мамлүктік Мысыр кезіндегі қатынастарға қатысты баяндама алып келген. Кеңес тарихшылары аталған тақырыпқа қызығушылық танытып, Амин әл-Холи еліне оралып, баяндамасын толықтырып 1964 жылы «Сыйлат бейна ан-Нил уа әл-Вулга»(Ніл мен Еділ арасындағы байланыстар) [14] атты еңбек жарыққа шықты. Бұл еңбекті бірінші Е. Беляев қысқаша, мағыналық аудармасын жасап, 1962 жылы Мәскеуде «Связи между Нилом и Волгой» атпен жарыққа шығарды. Ал кейін осы түп нұсқаны пайдаланып, оны парсы және орыс деректерімен салыстыра отырып С. Закиров жоғарыда аталған еңбегін жариялады. Алайда еңбектің үлкен кемшілігі ол түп нұсқа араб деректері аз пайдаланылған. Негізгі дерек көзі ретінде В. Г. Тизенгаузен мен Е. Беляевтің аудармасын көрсеткен. Алайда, 1960 жылдан бері Орда мен Мысыр елі арасындағы қарым қатынасты зерттеген жалғаз автор болып қалып отыр.

Еңбекте Орда тарихының құрылуынан құлауына дейінгі тарихы жазылған. Соның ішінде еңбекте өзге авторладың көзқарастарын келтіріп, дұрыс немесе бұрыс жақтарын көп келтірген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.