ТҮПКІТЕК ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСТЕРІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Түркі тілін салыстыра зерттеуде, олардың лексикасын, морфологиясын, синтаксисін қарастырумен бірге фонетикасындағы өзгешеліктерді де салыстыру өте маңызды. Тілдер әр түрлі кезеңдердегі тарихи жағдайларға байланысты даму барысында өзгеріске түсіп отырады. Яғни, олардың лексикалық, фонетикалық, морфологиялық қабаттары өзгеріске ұшырайды. Осы орайда, туыс тілдердің фонетикасын салыстыра зерттеуде салыстырмалы фонетика ұғымы қолданылады.
Түркі тілінің салыстырмалы фонеткасы күні бүгінге дейін шешілмей келе жатқан мәселелерге толы. Тіл фонетикасын, әсіресе, тарихи-салыстырмалы тұрғыдан қарау, оны басқа түркі тілдері фонетикалық жүйесімен ұштастыру арқылы зерттеу - көптеген мәселелердің бетін ашып, айқындауда маңызы зор. Тілдің өткені мен бүгінгі жай-күйін салыстыруда, қилы-қилы кезеңде белгілі бір халықтың дамуының ізі сақталмай қоймайды.
Салыстырмалы фонетика - тілдің дыбыстық жүйесін туыс тілдердің дыбыстық жүйесімен салыстыра зерттеп, олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын қарастырады. Мәселен, қыпшақ тілдері тобындағы қазақ тілінің, оғыз тілдері тобындағы түрік тілімен қаншалықты туыстығына, олардың бір-бірінен айырмашылықтарына туыс екі тілдің дыбыстық жүйелерін салыстырмалы фонетиканың аясында салыстыра зерттегенде ғана көз жеткіземіз.
Қазақ тілі туыстық белгілері жағынан да, типологиялық белгілері жағынан қалыптасу, даму тарихы жалпы түркі тілдерінің тарихымен тығыз байланысты. Осы себептен де қазақ тілі білімі отандық түркологияның бір саласы болып есептеледі. Отандық түркологияның табыстарына, жетістіктеріне қазақ тілі білімі де ортақ. Салыстыруда тірек тіл - қазақ тілі болмақ. Қазақ тілінің фонетикасын туыстас түркі тілдермен салыстыра зерттеген еңбектер болғанмен, бұл тақырып әлі де толық, жүйелі түрде қарастырылмаған. Түпкітек дауыстыларын түркі тілдерінде вариантталуын қарастыруда қазақ тілінің фонетикасын туыс тілдерімен салыстыру да маңызды. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарды туыс тілдермен жүйелі түрде салыстыру мәселесі зерттеуді талап етеді.
Сондықтан да, қазақ тілінің қарақалпақ, татар, ұйғыр, өзбек, әзірбайжан, түрікмен тілдерінен фонетикалық айырмашылығын салыстыру - зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Түпкітек дауыстылардың түркі тілінде вариантталуын салыстыра зерттеуде В.В. Радловтың [1] Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты еңбегінің маңызы зор. Ғалым аталған еңбекте түркі тілдерінің дауысты және дауыссыз дыббыстарына салыстырмалы талдау жасайды. Түркі фонетикасының жүйелі талдау жасаған ғалымдардың бірі - Н.А. Баскаков [2]. Алайда Баскаков түркі фонетикалық жүйесін тұтастай қарастырмайды, тек түркі тілдері дыбыстық құрылымының жекелеген мәселелеріне шолу жасап қана өтеді, бұл ретте автор чуваш тілі мәліметтерін жан-жақты пайдаланған. Сонымен бірге түркі тілдерінің вокализмін зерттеуде Е.Д. Поливанов [3] пен В.А. Богородицкийдің [4] еңбектерін айрықша көрсетуге болады, олар әдістемелік және фактілік материалдарды беруі жағынан құнды.
А.М. Щербактың Сравнительная фонетика тюркских языков [5] атты зерттеуінде түркі тідерінің фонетикасына салыстырмалы талдаулар жасалынған. Түркі тілдерінің дауысты дыбыстарын салыстыра зерттеуде М. Томановтың Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасының [6] орны ерекше. Ғалым Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы деген еңбегінде түркі тілдерінің вокализмі мен консонантизмін түпкітек дыбыстармен салыстырып, тұжырымдар жасаған. 1980 жылы басылып шыққан А.Н. Кононовтың Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.) [7] деген еңбегі көне түркі әдеби тілдерінің құрылысын ғана емес, сонымен қатар тұтастай алғанда түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеп, тану ісіне елеулі үлес қосты.
Түркі тілдерін, соның ішінде қазақ тілін зерттеуде атақты орыс ғалымдары - П.М. Мелиоранский [8], В.В. Катаринский [9], т.б ғалымдар зор үлес қосты. Аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің лексикалық, грамматикалық және фонетикалық құрылысын зерттеумен айналысты. В.В. Катаринскийдің Грамматика киргизского языка еңбегінде фонетика, этимология (морфология), синтаксис салалары туралы мәліметтер кеңірек берілген.
Жоғарыда аталған ғалымдардың зерттеулерінде түркі тілдерінің фонетикасы біршама салыстыра зерттелді. Алайда әлі де түркі тілдерінің фонетикасы толығымен, жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты - салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде алар орнын көрсетіп, түпкітек дауыстыларының түркі тілдерінде вариантталуын анықтау. Түпкітек дауыстыларының түркі тілінде вариантталуын айқындау үшін қазақ тілінің қарақалпақ, татар, ұйғыр, өзбек, әзірбайжан, түрікмен тілдерінен фонетикалық айырмашылықтары (дауысты дыбыстар негізінде) салыстырылады. Аталған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер анықталды:
oo Салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде алатын орнын анықтау;
oo Салыстырмалы фонетиканың зерттелу деңгейін қарастыру;
- Қарақалпақ және татар тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтарын айқындау;
- Өзбек және ұйғыр тілінің қазақ тілінің тілінен фонетикалық айырмашылықтарын көрсету;
- Түрікмен және әзірбайжан тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтарын салыстыру.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысында сипаттамалы әдіс, салыстырмалы-тарихи әдіс, талдау, жүйелеу, салыстыру, т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қажетті теориялық мәліметтер үшін В.В. Радлов, В. Гренбек, Е.Д. Поливанов, П.М. Мелиоранский, А.Н. Кононов, А.М. Щербак, М.Томанов және т.б. шетел, орыс, қазақ ғалымдарының еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - салыстырмалы фонетиканың зерттелу деңгейі мен тіл білімінде алатын орны айқындалып, қазақ тілінің қарақалпақ, татар, өзбек, ұйғыр, әзірбайжан, түрікмен тілдерінен фонетикалық айырмашылықтарының арнайы зерттелуі болып табылады. Сонымен қатар мынадай мәселелер қарастырылды:
- Салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде алар орны айқындалды;
- Түркі тілдерінің түпкітек дауыстыларының варинатталу деңгейі көрсетілді;
- Қарақалпақ және татар тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтары талданды;
- Өзбек және ұйғыр тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтары айқындалды;
- Түрікмен және әзірбайжан тілінің қазақ тілінен фонеикалық айырмашылықтары анықталды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелерді салыстырмалы фонетиканы танып білуде, түркі тілдерінің вокализмін зерттеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 САЛЫСТЫРМАЛЫ ФОНЕТИКАНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салыстырмалы фонетиканың зерттелу тарихы
Түркі халықтары өміріндегі күрделі саяси-әлеуметтік жағдай, жартылай көшпелі өмір салты ғылымның үздіксіз дамуына қолайлы жағдай туғыза алмағандықтан, лингвистика ғылымы да белгілі бір дәрежеде кешеуілдеп қалғаны белгілі. Түркілік тілтаным тарихында дыбыс өзгерістерінің туыс тілдерді ажыратудың басты белгісі ретінде қарастырылуы ХІ ғасыр лингвисі М. Қашғаридың еңбегінен басталуы классикалық араб лингвистикасымен сабақтаса дамыған түркі тіл білімінде салыстырмалы-тарихи фонетиканың негізі бұдан мың жыл бұрын-ақ қалана бастағанын көрсетеді.
М. Қашғари заманынан кейін араға VII-VIII ғасыр салып барып, Батыс Еуропада салыстырмалы-тарихи фонетиканың ғылыми-теориялық негізі салына бастады. Түркі тілдерінің фонетикасын салыстырмалы-тарихи тұрғыда зерттеу Р.О. Якобсонның атымен тығыз байланысты. Ғалым 1927 жылы синхронды-диахронды лингвистика зерттеулерінің басын қосып, тілдің тарихи фонологиясы мен оның жүйесінің тарихын бірге қарастыра бастады.
Түркі тілдерін зерттеудің жаңа кезеңі В.В. Радлов (1837-1918) еңбектерінен басталады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында елеулі оқиғаның бірі түркітану ғылымын жаңа бір белеске әкелген В.В.Радловтың өз замандастары кейіннен дәуірлік кітап деп атап кеткен еңбегінің дүниеге келуі болды. Жалпы В.В. Радловтың Қазан қаласында болған кезеңі екі ғылыми зерттеуінің дүниеге келуімен ерекшеленеді. Олар 1882 және 1883 жылдары жарық көрген Vergjeichende Grammatik der nordlichen Turksprachen. Ersten Theil. Phonetik der nordlichen Turksprachen (Солтүстік түркі тілдерінің грамматикасы. Бірінші бөлім. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы). Бұл еңбек туралы алғаш баспадан шықпай тұрып 1876 жылы атақты лингвист Бодуен де Куртенэ мәлімдеген болатын. Еңбектің қолжазбасы Grammatische Untersuchungen auf dem Gebiete der nordlichen Turksprachen. T1. Phonetische Untersuchungen. (Солтүстік түркі тілдерінің грамматикалық зерттеулері. 1 бөлім. Фонетикалық зерттеулер) деген атаумен Санкт-Петербург Ғылым академиясының тарихи филологиялық бөліміне ұсынылған болатын. Н.Кононовтың айтуынша бұл кітапқа: пікірді академиктер Б.А. Дорн, Ф.Видеман және В.Р. Розен жазып, 1879 жжылдың желтоқсан айында бөлімше мәжіліснде комиссия В.В.Радловқа өз зерттеулерін орыс тілінде жариялауға ұсыныс жасайды [10, 35]. Әрине, қыруар жинақталған материалдарды орыс тіліне аудару көп уақытты қажет ететіні белгілі, сол себепті де, ғалымның жоғарыда аталған еңбегі қазіргі атаумен екі жылдан соң Германияда, Лейпциг қаласында жарық көрді. Ал 1883 жылы шығарылуды жоспарлаған кітаптың екінші бөлімі, салыстырмалы грамматикалық зерттеулері баспа бетін көрмей қалды. В.Радловтың бұл ғылыми зерттеуі туралы А. Самойлович былай дейді: Шестое и последнее капитальное предприяятие Радлова, сравнительная грамматика осталось незаконченной главным образом потому, что автор, расширив уже в изданной, фонетической части свое задание включением в поле исследование, вопреки заглавию, всех турецких языков и наречий, был вынужден до конца жизни считаться с тем обстоятельством, что время для выполнения столь обширной работы еще не настало [10, 12].
В.В. Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы жарық көргеннен кейін М.Рясяненнің айтуынша: ...вызвало далеко не одиноковые суждения в кругу специалистов. Очень благожелательные отзывы о книге дали Техмер, Габеленц, Флейшер и многие другие. Критика, парой преувеличенно резкая, раздались со стороны В.Д. Смирнова и В. Банга.
Бірақ қалай болғанда да түркі тілдерінің фонетикасы мәселелерін зерттеу жайында В.В.Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. Н.Кононовтың пікірінше: В.В. Радлов тұңғыш рет түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын жазып, онда қазақ фонетикасының алуан мәселелерін лингвистиканың сол кездегі кампаративистика бағыты тұрғысынан түсіндірді.
В.В. Радловтың Фонетикасы үш жүзге жуық бет материалды қамтитын, екі бөлімнен тұратын, тыңғылықты ғылыми тұжырымдарға негізделген зерттеу жұмысы. Әрбір бөлім аталуына сай көптеген фонетикалық мәселелерді қамтиды. Бірінші бөлімі Дауысты дыбыстар деген тақырыппен беріліп, іштей дауысты дыбыстардың үндесу, (В.В.Радлов үндестік заңын дауыстылар гармониясы деп түсініп, дауысты дыбыстарға байланысты қарап, оны бүтін бір сөз көлемінде қарастыырған. Ол түбір буындағы дауысты қандай болса, оған жалғанатын қосымшадағы дауысты да сондай болады деп тұжырымдайды) үйлесу заңдылықтарын, ондағы кездесетін ауытқулар, дифтонг және трифтонгтардың дауыстылар үндестігіне қатыстылығы, дауыстылар үйлесімдігінің көрініс табуына шолу жасалып, дауыстылар үндесуі және сөзжасам анклитика және аппозита, күрделі сөздердегі дауыстылардың үндесуі және тағы басқа көптеген мәселелерді қамтитын жеті үлкен тараудан тұрады. Екінші бөлімі Дауыссыз дыбыстар деген тақырыпта ұсынылып, дауысты дыбыс пен дауыссыз дыбыстардың арақатынасы, дауыссыздардың артикуляция-акустикалық жақтан жіктелуі, олардың қолданылу аясы, сөз басында, сөз ішінде және соңында қос дауыссыздардың көрініс тебуі және үш дауыссыздар тіркесімі, тағы басқа мәселелер баяндалады. В.В.Радлов өзінің Фонетикасын бірқатар түркі тілдерінің фонетикасын салыстырмалы сипаттауға арналған. Жеке тарауларда қырғыз (қазақ) тілінің ерекшелігіне қатысты да мәліметтер берген. Бұдан басқа Ж.Аралбаевтың пікірінше: В.Радлов Фонетикасын сөз еткенімізде мына үш мәселе есте болуы қажет: оның біріншісі - екпін мәселес, екінші мәселе - дыбыстардың дистрибуциясы, үшіншісі - түркі тілдерінің үндестік заңы [11, 26]. Сол сияқты ғалым өз еңбегінде түркі тілдерінің жіктелуін зерттеп қарастырған. Яғни В.В.Радлов та А.Н.Баскаков, Ф.Е.Корш және А.Н.Самойловичтер тәрізді түркі тілдерінің жіктелуін ұсынған ғалым.
Бірақ тіл тарихының маманы Ә.Құрышжанов, А.Н.Баскаковтан басқа ғалымдардың түркі тілдерін классификациялауы жайында былай дейді: Бұлардағы ортық кемшіліктер түркі тілдерін жіктеуде тек кейбір фонетикалық және фонетика-морфологиялық белгідлерге ғана сүйеніп, негізгі ірі-ірі топтарға бөлу болып табылады. Алайда бұл ірі-ірі топтарды өз ішінде кішігірім топтарға бөліп жатпайды. Бұлардың жіктеулеріндегі негізгі кемшілік - тілдерді топқа бөлгенде, тілдердің дамуы түркі халықтарының даму тарихымен тікелей байланысы екенін ескермейді, басты назарды сол халықтардың географиялық орналасу жағына аударған. Жіктеу кезінде граммаикалық құрылыс пен сөздік құрамының мәселелері тым аз қамтылған
В.В. Радлов өз жіктеуінде түркі тілдерін төрт топқа бөліп қарастырған:
1. Шығыс топ: алтай, оба, енисей, шұлым, татар, қарағас, хақас, шор, тува тілдері.
2. Батыс топ: батыс-сібір татарлары, қырғыз, қазақ, башқұрт, татар, қарақалпақ
3. Орта Азиялық топ: ұйғыр, өзбек.
4. Оңтүстік топ: түрккімен, әзірбайжан, түрік, қырым татарлары. Якут тілі жеке қарастырылған [11, 46 ].
Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасында автор дыбыстарды интрофонетикалық бірлік ретінде қарастырып, жалпы фонетика ғылымының сол дәуірдегі беделді мамандары Сиеверс, Лепсиус, Брюкенің артикуляция-акустикалық терминдерін пайдаланып сипаттайды. Жалпы өз зерттеулерінде В.В.Радлов негізгі мәселе ретінде түркі тілдерінің дауыстылар жүйесіндегі дауысты дыбыстар үндестігін алып, толық аша алған. Әсіресе, түркі сөздері мен сөз түрлендіру жүйесіндегі дауысты дыбыстардың үйлесімділігі ерекше аталып кетеді. Бұл мәселенің көтерілуінің маңызы жайлы Э.Р.Тенишев былай дейді: Мысль о связи гармонии гласных с аглютинации после В.В.Радлова будет высказываться многими исследователями-тюркологами, да и не только ими, но и монголистами и тунгусо-маньчжуроведами: широкий исторический фон урало-алтайских языков, приводимый В.В.Радловым, дает достаточно пищи для размышлений. В.В.Радлов дает изложения вокалической и консонантной систем более двадцати тюркских языков по доступным ему материалам, большая часть которых добыта им самим.
Ғалымның түркологияға қосқан үлесі өте зор. В.В Радлов алғаш рет түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасының жалпы сипаттамасын көрсетіп, түркі фонетикасының мәселелерін алғаш көтерген. Оның Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты ғылыми еңбегі 1882 жылы Лейпциг қаласында неміс тілінде жарық көреді, аталмыш зерттеу бүгінге дейін өз мәнін жоғалтқан емес. Сондықтан да үркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. Түркі тілдері фонетикасының сан алуан мәселелері, лингвистиканың сол кездегі компаративистика бағыты бойынша түсіндіреді [11, 8].
В. Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты ғылыми еңбегі көптеген ғалымдардың сілтемелеріне негіз болды, мұнда қазақ фонетикасының келелі мәселелері:
Дыбыс;
Сөзде дыбыстардың қолдану ерекшелігі;
Дыбыстардың дистрибуция кезеңі;
Ол дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары;
Сингармонизм құбылысы;
Екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің материалдарымен салыстырыла отыра әңгіме болады. Сонымен қатар қазақ тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған - деп жазады А. Б. Жолшин өзінің Қазақ тілі дыбыстарының Ахмет Байтұрсыновқа дейін зерттелуі дейтін мақаласында. шын мәнінде, В.В. Радловтың аталған еңбегін, мейлінше құнды жұмыс екендігіне қарамастан, салыстырмалы-тарихи зерттеулердің қатарына шартты түрде ғана қосуға болады. Өйткені зерттеуде сипаттау бағдары басым, ал тарихи аспект ішінара ғана сөз болады.
Алайда тек түркі тілдерінің фонетикалық мәселелері ғана қамтылса да, өз дәуірінде-ақ шын мәнісінде дәуірлік (epochamachend) атанған В.В. Радловтың еңбегі тек түркітану және орал-алтай тілдеріне ғана қатысты болмай, жалпы лингвистика үшін де маңызы зор зерттеу болғаны мәлім. Кезінде ғалымның Фонетикасын жоғары бағалаған А.Н.Кононов: Кеңес түркітанушы ғалымдары аз қолданғанмен, В.Радлов еңбегіндегі түркі тілдерінің классификациясы, дәйекті материалдары мен ғылыми қорытындылардың өзіндік мәнін жоғалтпағандығын [12, 106], фонетист ғалым Ж.Аралбаев В.Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты еңбегі қазақ фонетикасының едәуір мәселелерін, атап айтқанда, дыбыс құрамы, сөздің ішінде түбір мен қосымшада дауысты және дауыссыз дыбыстардың қолданылуы, сингармонизм құбылыстары, екпін категориясы сияқты өзекті мәселлерді қамтитын, фонетикалық кейбір құбылыстарға аса назар аударған елеулі еңбек екенін атап көрсетеді (қараңыз: Ж.Аралбаев, Қазақ фонетикасы бойынша этюдтар). В.В.Радлов еңбегінде айтылып кеткен тұжырымдар мен қорытындылар, ғылыми фактілер күні бүгінге дейін қолданылып келе жатыр және көпшілік пікірлері дұрыс деп танылып, кейінгі қазақ фонетикасы мамандарының жүргізілген зерттеу жұмыстары арқылы анағұрлым тереңдетіле түсті. Ғалымның Солтүстік түркі тілдері фонетикасы зерттеуі төңірегінде талай дау-дамай, пікірталастар болғанмен, бұл еңбектің дүниеге келгеніне бір ғасырдан аса уақыт өтсе де, өз саласында салыстырмалы фонетиканы қарастыруда аса құнды.
Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын талдағанда, қазақ тілінің зерттелу деңгейіне тоқталып кеткен жөн. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы едәуір мәселелерді зерттеп қарастырғанмен, тарих тұрғысынан салыстырып, дыбыстардың белгілі бір қатар құрап, бір-біріне акустика-артикуляциялық жақтан үйлесімділігі, әр түрлі түркі тілдеріндегі үндестік заңының ұқсастық және ерекшеліктерін салыстыра зерттеу, түркілік ата заңнан тыс қалыптасқан ауытқулар мәселесін зерттеу еңбектері санаулы ғана.
Түркі тілдерін, соның ішінде қазақ тілін зерттеуде орыс ғалымдары - Н.И. Ильминский, М.А. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский, В.В. Радлов, Н.Н. Пантусов, В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, С.Е. Малов, Н. Лаптев, Е.А. Алекторов және М.Н. Бектемиров сияқты ғалымдар зор үлес қосты. Аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің лексикалық, грамматикалық және фонетикалық құрылысын зерттеумен айналысты. Грамматика киргизского языка (Катаринский В.В, 1897, 196) еңбегінде фонетика, этимология (морфология), синтаксис салалары туралы мәліметтер кеңірек берілген. Осы кезеңде орыс түркологиясында қазақ тілі туралы мәселе бекер қозғалмаған еді. Себебі, біріншіден, қазақ тілі туыстас түріктес елдермен салыстырғанда сөзге шешендіктерімен ерекше көзге түссе, екіншіден, Ресей үшін Жайықтан Ертіске дейінгі кеңістікте тұрған оның көршілері - қазақтармен қарым- қатынас жасау бәрінен де маңызды болды.
Кеңес заманындағы түркітану ғылымының аса білімпазы беделді ғалым
С. Малов қазақ тілін ең жас тілдердің қатарына жатқызады. Қазақ тілінің өзге түркі тілдерінің қай-қайсысымен салыстырғанда да, бастау бұлағы - ортақ, даму жолы - бір, сондықтан оның кейін шыққан жас тіл бола алмайтындығын терең ғылыми пайымдаулармен, тарихи деректермен дәлелдеген ғалым М.Томанов болатын. Тіліміздегі сөз басында қатаң дыбыстардың тарихи көне процесс екенін алға ұстай отырып, қазақ тілі жас тіл деген ғылыми пікірге дау айтады.
Профессор М.Томанов С.Маловтың пікіріне қосыла алмайтынын жасырмады: ...қазақ тілінде ұяңдар мен қатаңдардың арақатынасы да шамалас, рт,лт, нт тәрізді көне дыбыс тіркестері де екі буынды сөздер құрамында сақталған. Бірақ бұл соңғы ерекшеліктер қазақ тілінің де пәлендей жаңа емес, оның қалыптаса бастауы да сол көне дәуірлерде болғандығының дәлелі бола алады [13, 32].
Сондықтан түркітану тарихын білмейінше, қазақ тіл білімінің тарихын жете білу мүмкін емес. Қазақ тілінің құрылымдық-типологиялық сипаттамасы, негізінен оның агглютинатив тілдерге жататынымен байланысты. Агглютинатив тілдерді сипаттау үшін фонетикалық қана емес, сондай-ақ морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктерді көрсететін белгілер жиынтығы ескеріледі. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, дауыстылар мен дауыссыздар санын дәл айқындау, қазақ жазуына негіз болатын принцип таңдау мәселесі көптеген талас тудырып, Еңбекші қазақ, Жаңа мектеп, т.б. басылым беттерінде мақалалар жарық көріп, қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде талқыланады.
Қазақ тілі жөніндегі ХІХ ғасырда жазылған елеулі еңбек академик Платон Михайлович Мелиоранскийдің (1868-1906) грамматикасы деуге болады. Санкт-Петербург университетінің 4-курс студенті 1890 жылы Орынбор, Торғай далаларын аралап, қазақ тілін үйренеді, қазақ ауыз әдебиетін жинайды. Сол жиналған материалдардың негізінде Киргизские пословицы и загадки, Краткая грамматика казах-киргизского языка деп аталатын еңбектері 1894-1895 жылдары 2 кітап болып шықты.
Бұл қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық құрылымын біршама толық баяндауға тырысқан алғашқы да, соңғы жазылған еңбек деуге болады. Кітаптың кіріспесінде орыстар қырғыз деп жүрген халық өзін қазақ деп атайтынын, қазақ тілі түркі халықтарының ішіндегі ең таза, ең бай тіл екенін, араб жазуы оның дыбыстық жүйесін дұрыс өрнектей алмайтынын, сол олқылықты толтыру үшін орыс графикасын қолдану ыңғайлы болатынын айтады. Еңбектің 21 беті фонетиканы баяндауға арналған: қазақ тілінде 9 (а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і) дауысты, 20 (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, қ, ғ, к, г, ң, й, д, ж) дауыссыз бар деп негіздейді.
П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фонетика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Фонетика тарауында дыбыстардың артикуляциясы (жасалуы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде қолдану жайы, үндестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады. Дауыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары жайында да азын-аулақ мәлімет береді.
П.М. Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, ы, і, о, ö, у, ÿ), консонантизм саласы жиырма бір дауыссыз дыбыстан (б, п, м, т, д, н,ж, з, ш, с, p, л, к, г, ч, 1, қ, ғ, ң, й, ǐ-дж) құралатынын атап өтеді. Дауыстыларды жуан-жіңішке, ашық-қысаң деп жіктеп, графикаға қатысын да анықтайды. Қу, ту, би сөздерінде айтылатын у, и дыбыстарын естілуіне қарай созылыңқы дыбыстар деп таниды. П.М. Мелиоранский, В. Радлов айтқан пікірді қуаттай отырып л сонорының жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема деп түсінеді. Тіл ортасы к, г және тіл арты қ, ғ дыбыстарын көмей дыбыстары деп, олардың артикуляциялық-жасалу орнын теріс көрсеткен [13, 44].
Қазан төңкерісіне дейін туыс тілдердің дыбыстық жүйесін салыстыра жазылған еңбектерден В. Катаринскийдің Грамматика киргизского языка (Фонетика, этимология и синтаксис. Оренбург, 1897), И. Лаптевтың Материалы по казах-киргизскому языку (Москва, 1900) және Н. Созонтовтың Записки по грамматике киргизского языка (Ташкент, 1912) деген кітаптарын атап өтуге болар еді.
Аталған еңбектердің фонетика тарауында айтарлықтай жаңалық жоқ, көбіне, бұрынғы айтылған мәселелерді қайталап отырады. Н. Катанов 1903 жылы Қазанда жарық көрген Опыт исследования урянхайского языка атты еңбегінде қазақ тілі дыбыстарын өзге түркі тілдердің материалдарымен салыстыра, қазақ тіліне тән кейбір заңдылықтарды көрсетеді. Қазан революциясына дейін қазақ тілі жайында жазылған шағың еңбектерде фонетика мәселелері грамматиканың құрамына еніп, соған байланысты қарастырылды. Қазақ тілінің дыбыс құрылысы белгілі жүйеге салынып әржақты талданған емес. Фонетика құбылыстары жай ғана артикуляциялық фонетика тұрғысынан қаралды да, зерттеу әдістері анықталмай қалды.
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі - кеңес дәуірі тұсынан басталды. Кеңес дәуірі кезінде жаңа ғылым - қазақ лингвистикасы туды, оның фонетика, грамматика, лексикология, диалектология, стилистика сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін зерттейтін дербес Институт ұйымдастырылды және көптеген маман-кадрлар шықты. қазақ тіл білімінің арнаулы бір тармағы болған -- фонетика саласында едәуір жұмыс істелді. фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала түсті.
Фонетика саласы фонология, эксперименттік (тәжірибе) фонетика, салыстырмалы фонетика, тарихи фонетика тәрізді тармақтарға жіктеле бастады.
Г. В. Архангельский жазған Грамматикада қазақ тілі дыбыстарының жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы, кейде дыбыстардың сөзде айтылмай түсіп қалуы (редукциясы), үндестік заң мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады. Бұл ғалым қазақ тілі дыбыстарын дауысты, шала дауысты және дауыссыз деп үш топқа жіктеп көрсетеді. Ауыздың ашылу түріне қарап дауыссыздарды ашық (а, ә), жарты ашық (е, о, ө), қысаң (ы, і) және жарты қысаң (ұ, ү) деп төрт топқа жіктеп өтеді. Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда - тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді. Өз зерттеулерінде ол А. Байтұрсыновтың тұжырымды талдауларын дамыта түсті [13, 48].
А. Байтұрсыновқа дейінгі еңбектерде қазақ тілі жүйелі түрде зерттеледі, жоғарыда аталған орыс ғалымдарының еңбектеріндегі зерттеулердің ғылыми дәрежесі төмен болды, қазақ тілінің өзіндік табиғи қасиеті көп жағдайда ескерілмеді, бір жақты байымдаулар мен үстірт пікірлерге құрылды, көбіне фиктивті құрылымды тілдердегі ережелерге сәйкестендірілді. Мысалы, Санкт-Петербургте 1875 жылы жарық көрген М.А. Теретьевтің Грамматика турецкая, персидская, киргизская деп аталатын кітабында қазақ тілі, оның дыбыс жүйесі мен грамматикалық құрылысы жайында азды-көпті ғана, қазақ тілінің қасиетін, мәнін т.б. ерекшеліктерін аша алмайтын мағлұмат берілген.Қазақ тілі фонетикасының зерттелу тарихында, қазақ тіл білімінде Еуропа ғылымдарымен қатар қазақ лингвист мамандары А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Ж.Аралбаев, Ә.Жүнісбеков, С.Мырзабеков, Ж.Абуов сынды т.б. ғалымдар елеулі үлес қосты. Фонетиканың өзекті мәселелері, әсіресе, соңғы кезде тыңынан қарастырылып ауызекі сөйлеу тілдік фонетикалық заңдылықтар, ерекшеліктер молынан әңгіме бола бастаған зерттеу жұмыстары бой көрсете бастады. Алайда, қазақ тілі фонетикасы, оның даму сатыларының көптеген мәселелері әлі де өз шешеімін күтуде екені айғақ. Солардың бірі - дауысты дыбыстар мен дауыссыздардың үндесу заңдылықтары, күрделі және кірме сөздердегі сингармонизм заңының орны, тілдегі дифтонг мәселесі, сөз ішіндегі дауыссыздардың қолданылу аясы мен көлемі тәрізді мәселелер. Бұл тақырыпқа қатысты материалдар әлі де бірсыпыра талас тудыруда [14, 9].
Түркі тілінің вокализмін қарастыруда В.В.Радловпен қатар П.М. Мелиоранский, А.Н. Кононов, Ф.Ф. Фортунатов, А.М. Щербак, Н.А. Баскаков, М. Рясянен, И.А. Батманов т.б. зерттеулері бар.
Салыстырмалы фонетикада, яғни түркі тілдерін салыстыра қарастырғанда, туыс тілдердегі үндестік заңы, әсіресе буын үндестігі, оның қазақ сөзінің өне бойында көріне алу деңгейі, дифтонг және трифтонг мәселесінің түркі тілінде қойылуы, кірме сөздердің фонетикалық жақтан бейімделуі арнайы зерттеледі.
Өз зерттеулерінде орта ғасырдың алғашқы кезеңінен бастау алған түркітану ғылымы шын мәнісінде түркі елінің мәдениетін, әдебиетін, тарихы мен этнографиясын зерттейтін ғылым саласы ретінде ХІХ ғасырда ғана қалыптасты. Бұл ғылымның шарықтауына аталған дәуірде үлес қосқан ғұламалардың қатарында зор ілтипатпен О.Н. Бетлинг, В.В. Радлов, И.Н. Березин, А.Е. Крымский, А.К. Казембек, М.Я. Глухарев, Н.И. Ильминский, П.М. Мелиоранский тағы басқа ғалымдардың есімдері аталып жүр.
Түркі тілдерінің фонетикасын зерттеуде А.М. Щербактың да ғылыми еңбектерінің маңызы зор. Ғалым 1970 жылы жарық көрген Сравнительная фонетика тюркских языков атты зерттеу еңбегінде В.В. Радлов пен П.М. Мелиоранский ұстанған бағытты жалғастырады. А.М. Щербактың кітабында қазіргі және көне жазба тілдердегі фонологиялық единицаларды талдау негізінде түркілік негізгі тілдің фонологиялық жүйесінің реконструкциясы талдамасы) ұсынылады; қазіргі түркі тілдеріндегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың фонетикалық дамуы қарастырылады; түркі тілі жүйесінің түркі тілдеріндегі дамуының барысы көрсетіледі, сондай-ақ жұмыста түркі компаративистикасындағы барлық болжамдарға сыни талдау жасалып, теориялық мәліметтер қорытындыланған [15, 21]. Автор өзінің талдауларында қазіргі әдіс-тәсілдерге сүйенеді. Ғалым өзінің еңбегінде, алдымен түркі тілдерін салыстыра зерттеушілердің еңбектеріне талдау жасаған. Мәселен, В.В. Радловтың еңбегін талдай келе: Некоторые сооброжения о составе гласных фонем в общетюркском языке - основе, или праязыке, впервые были изложены В.В.Радловым (Phon.5стр). Опираясь на вокализм толеутского языка В.В. Радлов высказал предположения, что общетюркском языке было восемь гласных: à, ä, о, ö, ÿ, ï. Позднее, под влиянием главным образом азербайджанских материалов, он увеличил это число до девяти: à, ä, о, ö, і, ï ÿ, у, э [15, 3] - деп түйіндейді.
А.М. Щербак Сравнительная фонетика тюркских языков атты 1970 жылы жарық көрген еңбегінде түркі тілдерінің дауысты және дауыссыз дыбыстарын салыстыра талдау жасайды. Сонымен қатар алғашқы созылыңқы дауыстыларды арнайы қарастырып, дыбыстардың даму жолына тоқталған.
Түркі фонетикасының жүйелі қалыпта жасалған салыстырмалы-тарихи очеркінің авторы - В.Гренбек (Гренбек 1902). Алайда В. Гренбек түркі фонетикалық жүйесін тұтастай қарастырмайды, тек түркі тілдері дыбыстық құрылымының жекелеген мәселелеріне шолу жасап қана өтеді, бұл ретте автор чуваш тілі мәліметтерін жан-жақты пайдаланған. Осы мерзімнен бастап түркі компаративистикасының практикасы үшін көбіне-көп чуваш тілі негізге алынады [16, 24].
В. Гренбектің аталған еңбегіне жалғаса жарыққа шыққан зерттеу - түркі тілдерінің фонетикалық заңдылықтарына арналған 1903 жылы шыққан Х. Педерсеннің мақаласы. Мақалада салыстырмалы-тарихи грамматиканы түзуге қажетті алғышарттар ұсынылады, бұл үшін жекелеген түркі тілдеріне тән барлық нысандарды (формаларды) түсіндіруге ықпал ететін көнетүркілік негізгі формаларды қалпына келтіру керектігіне автор баса назар аударған.
Х. Педерсен реконструкцияны екі деңгейге ажыратады: ерте кезең, көнетүркілік және түркі мен моңғол тілдеріне тән дыбыстық мәліметтердің негізінде белгілеуге болатын - түркілік алдындағы ежелгі кезең, В.Гренбектің кітабына жазылған П.М. Мелиоранскийдің пікірін (Мелиоранский, 1904) Х. Педерсеннің мақаласына қосымша болатын әдістемелік құндылығы бар зерттеу деп бағалауға болады.
Түркі тілдері салыстырмалы фонетикасының көптеген мәселелері анықталған еңбектерді қарастырғанда, Е.Д. Поливанов пен В.А. Богородицкийдің зерттеулерін айрықша көрсетуге болады, олар әдістемелік және фактілік материалдарды беруі жағынан құнды. Е.Д. Поливанов түркі компаративистикасы туралы бірнеше мақала жазды, оның еңбектері бүгінге дейін маңыздылығын жоғалтқан жоқ (1927, 1968). В.А. Богородицкий 1953 жылы түпкітілдің реконструкциясы қамтылған салыстырмалы-тарихи грамматиканың қысқаша очеркін жазды. Дегенмен, Е.Д. Поливанов та, В.А. Богорадицкий де түркі фонетикасының салыстырмалы-тарихи сипатын толық көрсете алған жоқ [16, 17].
1949 жылы М. Рясяненнің Материалы по исторической фонетике тюркских языков деп аталатын кітабы шықты, оны түркі тілдерін салыстыруда толыққанды еңбек деп бағалауға болады. М .Рясянен түпкітіл жүйесін қайта жаңғыртуда өз тарапынан ұмтылыс жасамайды, ол Г.И. Рамстедттің жобасын басшылыққа алады. М. Рясянен қазіргі салыстармалы-тарихи зерттеу бағыты қажет етіп отырған мәселелер - түптілді кезең-кезеңге бөлу, аралық тарихи ареалдар туралы, кейінгі түптүркіге тән фонетикалық сәйкестіктерді анықтау, фонетикалық өзгерістердің хронологиясы жөнінде мәселе көтермейді. М. Рясяненнің еңбегі қазіргі күнде де маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Ғалымның зерттеуінде түркі тілдері мен диалектілерінде дауыстылар мен дауыссыздардың дамуының нақты сипаттамасы берілген. Сонымен қатар түркі тілдерінің фонетикасы турасында көптеген мәліметтер жинақтаған және алдыңғы зерттеулердің нәтижелері қорытындыланған.
1955 жылы КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институты Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы бойынша зерттеулер. І бөлім. Фонетик (Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч.І.Фонетика) деген кітапты жарыққа шығарды. Жұмыстың ұйымдастырылуына ұйытқы болған Н.К. Дмитриевтің жоспарлауы бойынша бұл еңбек түркі тілдері салыстырмалы-тарихи грамматикасын жасаудағы айрықша белес ретінде бағалануы тиіс еді. Аталған зерттеу де, одан кейінгі жарияланымдар да мазмұны жағынан тілдердің дамуының ішкі заңдылықтарын, грамматикалық құбылыстардың динамикасын анықтауға бағытталған, түркі тілдерінің салыстырмалы-сипаттамалы грамматикасы ыңғайында көрінеді. Бұл зерттеулерде тың материалдармен қатар қызықты, маңызды тарихи шолулар да жасалған.
Түркі тілдерінің салыстармалы-тарихи грамматикасы бойынша зерттеулердің жариялануы, шындығында да түркологиядағы айрықша құбылыс болды. Дегенмен, бұл еңбек кеңестік кезең түркітанудағы ауқымды міндеттің (түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасын жасаудың) орындалуын шеше алған жоқ.
1971 жылы Г. Дерфер А.М. Щербактың кітабы туралы көлемді пікір жазды және өзінің халадж тілінің мәліметтеріне сүйене отырып, түркі тілдері дыбыстық жүйесіне өз реконструкциясын ұсынды. Байырғы, көне (архаикалық) элементтер сақталып қалған тілдер мен диалектілердің жаңадан табылуы белгілі тұжырымдардың қайтадан бағалануын керек етеді. Алайда туыстас тілдерден қол үзіп, алыстап кеткен, оқшау күйге түскен тіл немесе диалект архаизмдерді сақтай отырып, жаңғырған элементтерге де ие болады. Айталық, Г.Дерфер тілдердің негізінде жасалған жаңғырған тілдік фактілер. Г.Дерфер халладж тіліндегі архаизмдер деп танитын фонетикалық белгілер - шын мәнінде өзге тілдердің негізінде жасалаған жаңғырған фактілер [16, 47].
1979 жылы Б.А. Серебрянников пен Н.З. Гаджиеваның авторлығымен Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков деген оқу құралы шықты. Жоғары оқу орындарына раналған оқулық бола тұрса да бұл кітапты теориялық курс деп есептеуге болады. Онда түркі тілдерінің фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік құрылымының тарихы әрі қысқаша түрде, әрі ақиқатқа сәйкес баяндалған. Сөйтіп, түркітану тарихында алғаш рет тілдің лексикадан басқа барлық қаттауларын қамтитын, түркі компаративистикасы бойынша байыпты еңбек жасалды.
1980 жылы А.Н. Кононовтың Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.) деген еңбегі басылып шықты. Бұл - көне түркі әдеби тілдерінің құрылысын ғана емес, сонымен қатар тұтастай алғанда түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеп-тану ісіне елеулі үлес қосқан еңбек.
Түркі тілдерінің фонетикасын салыстыра зерттеуде мына үш мәселе есте болуы қажет: оның бірі - екпін мәселесі, екінші мәселе - дыбыстардың дистрибуциясы, үшіншісі - түркі тілдерінің үндестік заңы. Түркі танушы ғалымдар көп буынды сөздерде сөз аяғына түсетін негізгі екпін басқа көмекші екпіндердің болатынын, көмекші екпіннің фонетикалық табиғаты үнді (музыкалық) екпін екенін айтады. Сонымен қатар дыбыстардың, әсіресе, дауыссыз дыбыстардың, дистрибуциялық ережелеріне едәуір көңіл аударып, дыбыс тіркесімдері жайында біраз мәлімет берген. В. Радлов түркі тілдерінде сингармонизмнің екі түрі бар екенін атап (палаталды - езу, лабиалды - ерін), ерін үндестігі әлсізденіп бара жатыр деп қорытады.
М. Томановтың Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты еңбегінің бірінші тарауы Салыстырмалы фонетика деп аталады. Ғалым аталмыш еңбекте туыс тілдердің дауысты және дауыссыз дыбыстарын салыстыра зерттей отырып, олардың арасындағы белгілі бір ұқсастықтар мен айырмашылықтарды нақты мысалдарымен көрсеткен. М.Томанов Салыстырмалы фонетика атты еңбегінде түркі тіліндегі дауыстылардың өзін түпкітек дауыстыларымен салыстыра отырып, талдау жасаған.
М. Томанов түркі тілдерінің зерттелу барысын талдай отырып, мындай пікір келтіреді: Тәжірибе көрсетіп отырғандай, зерттеулер үшін басты сүйеніш - диалектілер болуға тиіс; сонымен қатар басты нұсқаларды да пайдалану маңызды; бұлар - көне және қазіргі тілдер ескерткіштері, транскрипцияланған мәтіндер; түркі тілдерінен басқа тілдерге енген кірме сөздер. Қазіргі түркі тілдерімен тарихи сабақтастығы жоқ көне түркі ескерткіштерінің материалдарын қалай пайдалану керектігі басы ашық мәселе күйінде қалып отыр. Әлі де жас ғалым болып есептелетін түркі компаративистикасы салыстырмалы-тарихи әдістің мүмкіндіктерін, сонымен қатар ареалдық, типологиялық, жүйелі-диахрондық әдістерді толығырақ, жан-жақты игеруі қажет. Демек, түркі тарихи фонетикасының көптеген күрделі құбылыстарына қатысты айтылып келген пікір тұжырымдар мұқият түрде қайыра қарастыруды және зерттеу үшін жаңа әдіс-тәсілдерді іздестіруді талап етеді [17, 26].
Түркі тілдерінің фонетикасын зерттеуде В.А. Шнайдердің В.В.Радлов және қазіргі тіл фонетикасы атты диссертациялық жұмысының да маңызы зор. Автор аталған зерттеуінде В.В. Радловтың түркі тілдерінің фонетикасын салыстыра қарастырған еңбегін талдай келе, қазақ тілі фонетикасының да даму жолын, түркі тілдерінен фонетикалық айырмашылықтарын да көрсетіп береді. В.В. Радловтың зерттеулерін талдай келе мынадай тұжырым жасайды: Қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, о, ö, у, і, и, ü), консонантизм саласы жиырма дауыссыздан құралатынын атап, дауыссыздарды қатаң (q, k, t, р, s, š), ұяң (γ, g, d, b, z, ž), үнді (n, m, η, r, l, Ι) және аралық немесе жарты дауысты (w, j) деп төрт түрлі акустика-артикуляциялық топқа жіктеген. В. Радлов ұсынған мына екі мәселені мақұлдай алмаймыз: оның бірі - w, j дыбыстарын аралық дыбыстар деп сонор дыбыстардың тобына енгізбеуі, екіншісі - бүйір (латераль) л сонорының сөзде жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема (сөз мағынасын ажырата алатын қасиеті бар) деп тануы. Қазіргі тәжірибе фонетикасының берген мәліметіне қарағанда түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде w (у), j (й) дыбыстары акустика-артикуляциялық табиғаты бойынша сонор немесе үнді дыбыстардың тобына жатады. Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сөздегі дауыстылардың ыңғайына қарай әр түрлі вариантта айтыла береді. Мәселен, ал, ел, ол сөздерін алайық, мұнда л соноры дауысты дыбысқа байланысты бірде жуан (ал), бірде жіңішке (ел), бірде ерінмен (ол) айтылып тұр, олар атқаратын қызметіне қарай бір ғана фонеманы құрай алады. Фонема сөзде әлденеше фонетикалық-комбинаторлық вариантта кездесе береді. Демек, В. Радлов л сонорының фонематикалық қасиетін теріс түсінген [17, 28].
Сонымен қатар түркі тілдерінің фонетикасын салыстыруда Ә. Нұрмаханова Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты зерттеу еңбегін де ерекше атауға болады. Ғалым аталған зерттеу еңбегінде түркі тілдерінің фонетикасы, морфологиясы және синтаксисіне салыстырмалы талдау жасайды. Алдымен, түркі тілдерінің фонетикасына тоқталып, дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың түркі тілдерінде өзгеріске ұшырау себептері қарастырылған. Алайда Ә. Нұрмаханованың Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты еңбегінде фонетикалық талдау толық жасалынбаған.
Г. Қортабаеваның Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты 2016 жылы жарқы көрген еңбегінде де түркі тілдерінің фонетикасындағы айырмашылықтар, сонымен бірге дауысты және дауыссыз дыбыстардың даму тарихы көрсетілген. Түркі тілдерін классификациялау мәселесіне де ғалым көңіл аударған. Дегенмен, бұл еңбекте де түркі тілдерінің фонетикасы толықтай, жүйелі түрде талданбаған.
Қорыта айтқанда, түркітану ғылымында салыстырмалы зерттеулер тілдің барлық деңгей, сатысы бойынша жүргізілуде. Осы салалардың ішінде түркі тілдерінің фонетиканы салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеудің бастау көзі В.Радловтан басталып, В.В.Бартольд, С.Е.Малов, В.А.Богородицкий, А.Н.Кононов, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак, Б.А.Серебренников, М.Рясянен, Э.В.Севортян, М. Томанов т.б. ғалымдар тарапынан жалғасын тапты.
Бұл еңбектерде түркі тілдерінің дыбыс жүйесіндегі заңдылықтар, яғни олардың айтылуы, жазылуы, ерекшеліктері, ұқсастықтары салыстырылып қарастырылған. Дыбыстың функционалдық қырларын, олардың тілдік жүйедегі маңыздылығын талдау тарихи фонологияны дүниеге әкелді, әлемдік тіл білімінде бірнеше фонологиялық мектептер қалыптасты. Қазіргі таңда тіл дамуындағы фонемалардың қасиеті, функционалдық қырлары жан-жақты талдануда, фонеманың сөз мағынасын айқындау мүмкіндігі де мол тілдік деректермен, теориялық тұжырымдармен дәйектеледі.
Әлемдік тіл білімінде дыбыстардың артикуляциялық жіктелісі теориялық тұрғыдан көп фокусты болып келгенімен, табиғи тілдерде олардың бәрі байқала бермейді. Түркі тілдеріндегі дыбыстардың фонематизациялану процесін кезеңдерге бөлуде дәстүрлі фонема -- аллофон --фонема бағыты негізге алынып келеді. Дыбыстарға акустикалық тұрғыдан сипаттама беруде түркі тілдерінде қалыптасқан фонематизация процесіне керісінше аллофон -- фонема -- аллофон бағыты да көрсетіледі [17, 29].
Түркі тілінің салыстырмалы фонеткасы күні бүгінге дейін шешілмей келе жатқан мәселелерге толы. Тіл фонетикасын, әсіресе, тарихи-салыстырмалы тұрғыдан қарау, оны басқа түркі тілдері фонетикалық жүйесімен ұштастыру арқылы зерттеу - көптеген мәселелердің бетін ашты, айқындауда маңызы зор. Тілдің өткені мен бүгінгі жай-күйін салыстыруда, қилы-қилы кезеңде белгілі бір халықтың дамуының ізі сақталмай қоймайды. Ол - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Түркі тілін салыстыра зерттеуде, олардың лексикасын, морфологиясын, синтаксисін қарастырумен бірге фонетикасындағы өзгешеліктерді де салыстыру өте маңызды. Тілдер әр түрлі кезеңдердегі тарихи жағдайларға байланысты даму барысында өзгеріске түсіп отырады. Яғни, олардың лексикалық, фонетикалық, морфологиялық қабаттары өзгеріске ұшырайды. Осы орайда, туыс тілдердің фонетикасын салыстыра зерттеуде салыстырмалы фонетика ұғымы қолданылады.
Түркі тілінің салыстырмалы фонеткасы күні бүгінге дейін шешілмей келе жатқан мәселелерге толы. Тіл фонетикасын, әсіресе, тарихи-салыстырмалы тұрғыдан қарау, оны басқа түркі тілдері фонетикалық жүйесімен ұштастыру арқылы зерттеу - көптеген мәселелердің бетін ашып, айқындауда маңызы зор. Тілдің өткені мен бүгінгі жай-күйін салыстыруда, қилы-қилы кезеңде белгілі бір халықтың дамуының ізі сақталмай қоймайды.
Салыстырмалы фонетика - тілдің дыбыстық жүйесін туыс тілдердің дыбыстық жүйесімен салыстыра зерттеп, олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын қарастырады. Мәселен, қыпшақ тілдері тобындағы қазақ тілінің, оғыз тілдері тобындағы түрік тілімен қаншалықты туыстығына, олардың бір-бірінен айырмашылықтарына туыс екі тілдің дыбыстық жүйелерін салыстырмалы фонетиканың аясында салыстыра зерттегенде ғана көз жеткіземіз.
Қазақ тілі туыстық белгілері жағынан да, типологиялық белгілері жағынан қалыптасу, даму тарихы жалпы түркі тілдерінің тарихымен тығыз байланысты. Осы себептен де қазақ тілі білімі отандық түркологияның бір саласы болып есептеледі. Отандық түркологияның табыстарына, жетістіктеріне қазақ тілі білімі де ортақ. Салыстыруда тірек тіл - қазақ тілі болмақ. Қазақ тілінің фонетикасын туыстас түркі тілдермен салыстыра зерттеген еңбектер болғанмен, бұл тақырып әлі де толық, жүйелі түрде қарастырылмаған. Түпкітек дауыстыларын түркі тілдерінде вариантталуын қарастыруда қазақ тілінің фонетикасын туыс тілдерімен салыстыру да маңызды. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарды туыс тілдермен жүйелі түрде салыстыру мәселесі зерттеуді талап етеді.
Сондықтан да, қазақ тілінің қарақалпақ, татар, ұйғыр, өзбек, әзірбайжан, түрікмен тілдерінен фонетикалық айырмашылығын салыстыру - зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Түпкітек дауыстылардың түркі тілінде вариантталуын салыстыра зерттеуде В.В. Радловтың [1] Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты еңбегінің маңызы зор. Ғалым аталған еңбекте түркі тілдерінің дауысты және дауыссыз дыббыстарына салыстырмалы талдау жасайды. Түркі фонетикасының жүйелі талдау жасаған ғалымдардың бірі - Н.А. Баскаков [2]. Алайда Баскаков түркі фонетикалық жүйесін тұтастай қарастырмайды, тек түркі тілдері дыбыстық құрылымының жекелеген мәселелеріне шолу жасап қана өтеді, бұл ретте автор чуваш тілі мәліметтерін жан-жақты пайдаланған. Сонымен бірге түркі тілдерінің вокализмін зерттеуде Е.Д. Поливанов [3] пен В.А. Богородицкийдің [4] еңбектерін айрықша көрсетуге болады, олар әдістемелік және фактілік материалдарды беруі жағынан құнды.
А.М. Щербактың Сравнительная фонетика тюркских языков [5] атты зерттеуінде түркі тідерінің фонетикасына салыстырмалы талдаулар жасалынған. Түркі тілдерінің дауысты дыбыстарын салыстыра зерттеуде М. Томановтың Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасының [6] орны ерекше. Ғалым Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы деген еңбегінде түркі тілдерінің вокализмі мен консонантизмін түпкітек дыбыстармен салыстырып, тұжырымдар жасаған. 1980 жылы басылып шыққан А.Н. Кононовтың Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.) [7] деген еңбегі көне түркі әдеби тілдерінің құрылысын ғана емес, сонымен қатар тұтастай алғанда түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеп, тану ісіне елеулі үлес қосты.
Түркі тілдерін, соның ішінде қазақ тілін зерттеуде атақты орыс ғалымдары - П.М. Мелиоранский [8], В.В. Катаринский [9], т.б ғалымдар зор үлес қосты. Аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің лексикалық, грамматикалық және фонетикалық құрылысын зерттеумен айналысты. В.В. Катаринскийдің Грамматика киргизского языка еңбегінде фонетика, этимология (морфология), синтаксис салалары туралы мәліметтер кеңірек берілген.
Жоғарыда аталған ғалымдардың зерттеулерінде түркі тілдерінің фонетикасы біршама салыстыра зерттелді. Алайда әлі де түркі тілдерінің фонетикасы толығымен, жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты - салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде алар орнын көрсетіп, түпкітек дауыстыларының түркі тілдерінде вариантталуын анықтау. Түпкітек дауыстыларының түркі тілінде вариантталуын айқындау үшін қазақ тілінің қарақалпақ, татар, ұйғыр, өзбек, әзірбайжан, түрікмен тілдерінен фонетикалық айырмашылықтары (дауысты дыбыстар негізінде) салыстырылады. Аталған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер анықталды:
oo Салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде алатын орнын анықтау;
oo Салыстырмалы фонетиканың зерттелу деңгейін қарастыру;
- Қарақалпақ және татар тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтарын айқындау;
- Өзбек және ұйғыр тілінің қазақ тілінің тілінен фонетикалық айырмашылықтарын көрсету;
- Түрікмен және әзірбайжан тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтарын салыстыру.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысында сипаттамалы әдіс, салыстырмалы-тарихи әдіс, талдау, жүйелеу, салыстыру, т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қажетті теориялық мәліметтер үшін В.В. Радлов, В. Гренбек, Е.Д. Поливанов, П.М. Мелиоранский, А.Н. Кононов, А.М. Щербак, М.Томанов және т.б. шетел, орыс, қазақ ғалымдарының еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - салыстырмалы фонетиканың зерттелу деңгейі мен тіл білімінде алатын орны айқындалып, қазақ тілінің қарақалпақ, татар, өзбек, ұйғыр, әзірбайжан, түрікмен тілдерінен фонетикалық айырмашылықтарының арнайы зерттелуі болып табылады. Сонымен қатар мынадай мәселелер қарастырылды:
- Салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде алар орны айқындалды;
- Түркі тілдерінің түпкітек дауыстыларының варинатталу деңгейі көрсетілді;
- Қарақалпақ және татар тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтары талданды;
- Өзбек және ұйғыр тілінің қазақ тілінен фонетикалық айырмашылықтары айқындалды;
- Түрікмен және әзірбайжан тілінің қазақ тілінен фонеикалық айырмашылықтары анықталды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелерді салыстырмалы фонетиканы танып білуде, түркі тілдерінің вокализмін зерттеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 САЛЫСТЫРМАЛЫ ФОНЕТИКАНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салыстырмалы фонетиканың зерттелу тарихы
Түркі халықтары өміріндегі күрделі саяси-әлеуметтік жағдай, жартылай көшпелі өмір салты ғылымның үздіксіз дамуына қолайлы жағдай туғыза алмағандықтан, лингвистика ғылымы да белгілі бір дәрежеде кешеуілдеп қалғаны белгілі. Түркілік тілтаным тарихында дыбыс өзгерістерінің туыс тілдерді ажыратудың басты белгісі ретінде қарастырылуы ХІ ғасыр лингвисі М. Қашғаридың еңбегінен басталуы классикалық араб лингвистикасымен сабақтаса дамыған түркі тіл білімінде салыстырмалы-тарихи фонетиканың негізі бұдан мың жыл бұрын-ақ қалана бастағанын көрсетеді.
М. Қашғари заманынан кейін араға VII-VIII ғасыр салып барып, Батыс Еуропада салыстырмалы-тарихи фонетиканың ғылыми-теориялық негізі салына бастады. Түркі тілдерінің фонетикасын салыстырмалы-тарихи тұрғыда зерттеу Р.О. Якобсонның атымен тығыз байланысты. Ғалым 1927 жылы синхронды-диахронды лингвистика зерттеулерінің басын қосып, тілдің тарихи фонологиясы мен оның жүйесінің тарихын бірге қарастыра бастады.
Түркі тілдерін зерттеудің жаңа кезеңі В.В. Радлов (1837-1918) еңбектерінен басталады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында елеулі оқиғаның бірі түркітану ғылымын жаңа бір белеске әкелген В.В.Радловтың өз замандастары кейіннен дәуірлік кітап деп атап кеткен еңбегінің дүниеге келуі болды. Жалпы В.В. Радловтың Қазан қаласында болған кезеңі екі ғылыми зерттеуінің дүниеге келуімен ерекшеленеді. Олар 1882 және 1883 жылдары жарық көрген Vergjeichende Grammatik der nordlichen Turksprachen. Ersten Theil. Phonetik der nordlichen Turksprachen (Солтүстік түркі тілдерінің грамматикасы. Бірінші бөлім. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы). Бұл еңбек туралы алғаш баспадан шықпай тұрып 1876 жылы атақты лингвист Бодуен де Куртенэ мәлімдеген болатын. Еңбектің қолжазбасы Grammatische Untersuchungen auf dem Gebiete der nordlichen Turksprachen. T1. Phonetische Untersuchungen. (Солтүстік түркі тілдерінің грамматикалық зерттеулері. 1 бөлім. Фонетикалық зерттеулер) деген атаумен Санкт-Петербург Ғылым академиясының тарихи филологиялық бөліміне ұсынылған болатын. Н.Кононовтың айтуынша бұл кітапқа: пікірді академиктер Б.А. Дорн, Ф.Видеман және В.Р. Розен жазып, 1879 жжылдың желтоқсан айында бөлімше мәжіліснде комиссия В.В.Радловқа өз зерттеулерін орыс тілінде жариялауға ұсыныс жасайды [10, 35]. Әрине, қыруар жинақталған материалдарды орыс тіліне аудару көп уақытты қажет ететіні белгілі, сол себепті де, ғалымның жоғарыда аталған еңбегі қазіргі атаумен екі жылдан соң Германияда, Лейпциг қаласында жарық көрді. Ал 1883 жылы шығарылуды жоспарлаған кітаптың екінші бөлімі, салыстырмалы грамматикалық зерттеулері баспа бетін көрмей қалды. В.Радловтың бұл ғылыми зерттеуі туралы А. Самойлович былай дейді: Шестое и последнее капитальное предприяятие Радлова, сравнительная грамматика осталось незаконченной главным образом потому, что автор, расширив уже в изданной, фонетической части свое задание включением в поле исследование, вопреки заглавию, всех турецких языков и наречий, был вынужден до конца жизни считаться с тем обстоятельством, что время для выполнения столь обширной работы еще не настало [10, 12].
В.В. Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы жарық көргеннен кейін М.Рясяненнің айтуынша: ...вызвало далеко не одиноковые суждения в кругу специалистов. Очень благожелательные отзывы о книге дали Техмер, Габеленц, Флейшер и многие другие. Критика, парой преувеличенно резкая, раздались со стороны В.Д. Смирнова и В. Банга.
Бірақ қалай болғанда да түркі тілдерінің фонетикасы мәселелерін зерттеу жайында В.В.Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. Н.Кононовтың пікірінше: В.В. Радлов тұңғыш рет түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын жазып, онда қазақ фонетикасының алуан мәселелерін лингвистиканың сол кездегі кампаративистика бағыты тұрғысынан түсіндірді.
В.В. Радловтың Фонетикасы үш жүзге жуық бет материалды қамтитын, екі бөлімнен тұратын, тыңғылықты ғылыми тұжырымдарға негізделген зерттеу жұмысы. Әрбір бөлім аталуына сай көптеген фонетикалық мәселелерді қамтиды. Бірінші бөлімі Дауысты дыбыстар деген тақырыппен беріліп, іштей дауысты дыбыстардың үндесу, (В.В.Радлов үндестік заңын дауыстылар гармониясы деп түсініп, дауысты дыбыстарға байланысты қарап, оны бүтін бір сөз көлемінде қарастыырған. Ол түбір буындағы дауысты қандай болса, оған жалғанатын қосымшадағы дауысты да сондай болады деп тұжырымдайды) үйлесу заңдылықтарын, ондағы кездесетін ауытқулар, дифтонг және трифтонгтардың дауыстылар үндестігіне қатыстылығы, дауыстылар үйлесімдігінің көрініс табуына шолу жасалып, дауыстылар үндесуі және сөзжасам анклитика және аппозита, күрделі сөздердегі дауыстылардың үндесуі және тағы басқа көптеген мәселелерді қамтитын жеті үлкен тараудан тұрады. Екінші бөлімі Дауыссыз дыбыстар деген тақырыпта ұсынылып, дауысты дыбыс пен дауыссыз дыбыстардың арақатынасы, дауыссыздардың артикуляция-акустикалық жақтан жіктелуі, олардың қолданылу аясы, сөз басында, сөз ішінде және соңында қос дауыссыздардың көрініс тебуі және үш дауыссыздар тіркесімі, тағы басқа мәселелер баяндалады. В.В.Радлов өзінің Фонетикасын бірқатар түркі тілдерінің фонетикасын салыстырмалы сипаттауға арналған. Жеке тарауларда қырғыз (қазақ) тілінің ерекшелігіне қатысты да мәліметтер берген. Бұдан басқа Ж.Аралбаевтың пікірінше: В.Радлов Фонетикасын сөз еткенімізде мына үш мәселе есте болуы қажет: оның біріншісі - екпін мәселес, екінші мәселе - дыбыстардың дистрибуциясы, үшіншісі - түркі тілдерінің үндестік заңы [11, 26]. Сол сияқты ғалым өз еңбегінде түркі тілдерінің жіктелуін зерттеп қарастырған. Яғни В.В.Радлов та А.Н.Баскаков, Ф.Е.Корш және А.Н.Самойловичтер тәрізді түркі тілдерінің жіктелуін ұсынған ғалым.
Бірақ тіл тарихының маманы Ә.Құрышжанов, А.Н.Баскаковтан басқа ғалымдардың түркі тілдерін классификациялауы жайында былай дейді: Бұлардағы ортық кемшіліктер түркі тілдерін жіктеуде тек кейбір фонетикалық және фонетика-морфологиялық белгідлерге ғана сүйеніп, негізгі ірі-ірі топтарға бөлу болып табылады. Алайда бұл ірі-ірі топтарды өз ішінде кішігірім топтарға бөліп жатпайды. Бұлардың жіктеулеріндегі негізгі кемшілік - тілдерді топқа бөлгенде, тілдердің дамуы түркі халықтарының даму тарихымен тікелей байланысы екенін ескермейді, басты назарды сол халықтардың географиялық орналасу жағына аударған. Жіктеу кезінде граммаикалық құрылыс пен сөздік құрамының мәселелері тым аз қамтылған
В.В. Радлов өз жіктеуінде түркі тілдерін төрт топқа бөліп қарастырған:
1. Шығыс топ: алтай, оба, енисей, шұлым, татар, қарағас, хақас, шор, тува тілдері.
2. Батыс топ: батыс-сібір татарлары, қырғыз, қазақ, башқұрт, татар, қарақалпақ
3. Орта Азиялық топ: ұйғыр, өзбек.
4. Оңтүстік топ: түрккімен, әзірбайжан, түрік, қырым татарлары. Якут тілі жеке қарастырылған [11, 46 ].
Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасында автор дыбыстарды интрофонетикалық бірлік ретінде қарастырып, жалпы фонетика ғылымының сол дәуірдегі беделді мамандары Сиеверс, Лепсиус, Брюкенің артикуляция-акустикалық терминдерін пайдаланып сипаттайды. Жалпы өз зерттеулерінде В.В.Радлов негізгі мәселе ретінде түркі тілдерінің дауыстылар жүйесіндегі дауысты дыбыстар үндестігін алып, толық аша алған. Әсіресе, түркі сөздері мен сөз түрлендіру жүйесіндегі дауысты дыбыстардың үйлесімділігі ерекше аталып кетеді. Бұл мәселенің көтерілуінің маңызы жайлы Э.Р.Тенишев былай дейді: Мысль о связи гармонии гласных с аглютинации после В.В.Радлова будет высказываться многими исследователями-тюркологами, да и не только ими, но и монголистами и тунгусо-маньчжуроведами: широкий исторический фон урало-алтайских языков, приводимый В.В.Радловым, дает достаточно пищи для размышлений. В.В.Радлов дает изложения вокалической и консонантной систем более двадцати тюркских языков по доступным ему материалам, большая часть которых добыта им самим.
Ғалымның түркологияға қосқан үлесі өте зор. В.В Радлов алғаш рет түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасының жалпы сипаттамасын көрсетіп, түркі фонетикасының мәселелерін алғаш көтерген. Оның Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты ғылыми еңбегі 1882 жылы Лейпциг қаласында неміс тілінде жарық көреді, аталмыш зерттеу бүгінге дейін өз мәнін жоғалтқан емес. Сондықтан да үркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. Түркі тілдері фонетикасының сан алуан мәселелері, лингвистиканың сол кездегі компаративистика бағыты бойынша түсіндіреді [11, 8].
В. Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты ғылыми еңбегі көптеген ғалымдардың сілтемелеріне негіз болды, мұнда қазақ фонетикасының келелі мәселелері:
Дыбыс;
Сөзде дыбыстардың қолдану ерекшелігі;
Дыбыстардың дистрибуция кезеңі;
Ол дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары;
Сингармонизм құбылысы;
Екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің материалдарымен салыстырыла отыра әңгіме болады. Сонымен қатар қазақ тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған - деп жазады А. Б. Жолшин өзінің Қазақ тілі дыбыстарының Ахмет Байтұрсыновқа дейін зерттелуі дейтін мақаласында. шын мәнінде, В.В. Радловтың аталған еңбегін, мейлінше құнды жұмыс екендігіне қарамастан, салыстырмалы-тарихи зерттеулердің қатарына шартты түрде ғана қосуға болады. Өйткені зерттеуде сипаттау бағдары басым, ал тарихи аспект ішінара ғана сөз болады.
Алайда тек түркі тілдерінің фонетикалық мәселелері ғана қамтылса да, өз дәуірінде-ақ шын мәнісінде дәуірлік (epochamachend) атанған В.В. Радловтың еңбегі тек түркітану және орал-алтай тілдеріне ғана қатысты болмай, жалпы лингвистика үшін де маңызы зор зерттеу болғаны мәлім. Кезінде ғалымның Фонетикасын жоғары бағалаған А.Н.Кононов: Кеңес түркітанушы ғалымдары аз қолданғанмен, В.Радлов еңбегіндегі түркі тілдерінің классификациясы, дәйекті материалдары мен ғылыми қорытындылардың өзіндік мәнін жоғалтпағандығын [12, 106], фонетист ғалым Ж.Аралбаев В.Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты еңбегі қазақ фонетикасының едәуір мәселелерін, атап айтқанда, дыбыс құрамы, сөздің ішінде түбір мен қосымшада дауысты және дауыссыз дыбыстардың қолданылуы, сингармонизм құбылыстары, екпін категориясы сияқты өзекті мәселлерді қамтитын, фонетикалық кейбір құбылыстарға аса назар аударған елеулі еңбек екенін атап көрсетеді (қараңыз: Ж.Аралбаев, Қазақ фонетикасы бойынша этюдтар). В.В.Радлов еңбегінде айтылып кеткен тұжырымдар мен қорытындылар, ғылыми фактілер күні бүгінге дейін қолданылып келе жатыр және көпшілік пікірлері дұрыс деп танылып, кейінгі қазақ фонетикасы мамандарының жүргізілген зерттеу жұмыстары арқылы анағұрлым тереңдетіле түсті. Ғалымның Солтүстік түркі тілдері фонетикасы зерттеуі төңірегінде талай дау-дамай, пікірталастар болғанмен, бұл еңбектің дүниеге келгеніне бір ғасырдан аса уақыт өтсе де, өз саласында салыстырмалы фонетиканы қарастыруда аса құнды.
Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын талдағанда, қазақ тілінің зерттелу деңгейіне тоқталып кеткен жөн. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы едәуір мәселелерді зерттеп қарастырғанмен, тарих тұрғысынан салыстырып, дыбыстардың белгілі бір қатар құрап, бір-біріне акустика-артикуляциялық жақтан үйлесімділігі, әр түрлі түркі тілдеріндегі үндестік заңының ұқсастық және ерекшеліктерін салыстыра зерттеу, түркілік ата заңнан тыс қалыптасқан ауытқулар мәселесін зерттеу еңбектері санаулы ғана.
Түркі тілдерін, соның ішінде қазақ тілін зерттеуде орыс ғалымдары - Н.И. Ильминский, М.А. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский, В.В. Радлов, Н.Н. Пантусов, В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, С.Е. Малов, Н. Лаптев, Е.А. Алекторов және М.Н. Бектемиров сияқты ғалымдар зор үлес қосты. Аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің лексикалық, грамматикалық және фонетикалық құрылысын зерттеумен айналысты. Грамматика киргизского языка (Катаринский В.В, 1897, 196) еңбегінде фонетика, этимология (морфология), синтаксис салалары туралы мәліметтер кеңірек берілген. Осы кезеңде орыс түркологиясында қазақ тілі туралы мәселе бекер қозғалмаған еді. Себебі, біріншіден, қазақ тілі туыстас түріктес елдермен салыстырғанда сөзге шешендіктерімен ерекше көзге түссе, екіншіден, Ресей үшін Жайықтан Ертіске дейінгі кеңістікте тұрған оның көршілері - қазақтармен қарым- қатынас жасау бәрінен де маңызды болды.
Кеңес заманындағы түркітану ғылымының аса білімпазы беделді ғалым
С. Малов қазақ тілін ең жас тілдердің қатарына жатқызады. Қазақ тілінің өзге түркі тілдерінің қай-қайсысымен салыстырғанда да, бастау бұлағы - ортақ, даму жолы - бір, сондықтан оның кейін шыққан жас тіл бола алмайтындығын терең ғылыми пайымдаулармен, тарихи деректермен дәлелдеген ғалым М.Томанов болатын. Тіліміздегі сөз басында қатаң дыбыстардың тарихи көне процесс екенін алға ұстай отырып, қазақ тілі жас тіл деген ғылыми пікірге дау айтады.
Профессор М.Томанов С.Маловтың пікіріне қосыла алмайтынын жасырмады: ...қазақ тілінде ұяңдар мен қатаңдардың арақатынасы да шамалас, рт,лт, нт тәрізді көне дыбыс тіркестері де екі буынды сөздер құрамында сақталған. Бірақ бұл соңғы ерекшеліктер қазақ тілінің де пәлендей жаңа емес, оның қалыптаса бастауы да сол көне дәуірлерде болғандығының дәлелі бола алады [13, 32].
Сондықтан түркітану тарихын білмейінше, қазақ тіл білімінің тарихын жете білу мүмкін емес. Қазақ тілінің құрылымдық-типологиялық сипаттамасы, негізінен оның агглютинатив тілдерге жататынымен байланысты. Агглютинатив тілдерді сипаттау үшін фонетикалық қана емес, сондай-ақ морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктерді көрсететін белгілер жиынтығы ескеріледі. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, дауыстылар мен дауыссыздар санын дәл айқындау, қазақ жазуына негіз болатын принцип таңдау мәселесі көптеген талас тудырып, Еңбекші қазақ, Жаңа мектеп, т.б. басылым беттерінде мақалалар жарық көріп, қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде талқыланады.
Қазақ тілі жөніндегі ХІХ ғасырда жазылған елеулі еңбек академик Платон Михайлович Мелиоранскийдің (1868-1906) грамматикасы деуге болады. Санкт-Петербург университетінің 4-курс студенті 1890 жылы Орынбор, Торғай далаларын аралап, қазақ тілін үйренеді, қазақ ауыз әдебиетін жинайды. Сол жиналған материалдардың негізінде Киргизские пословицы и загадки, Краткая грамматика казах-киргизского языка деп аталатын еңбектері 1894-1895 жылдары 2 кітап болып шықты.
Бұл қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық құрылымын біршама толық баяндауға тырысқан алғашқы да, соңғы жазылған еңбек деуге болады. Кітаптың кіріспесінде орыстар қырғыз деп жүрген халық өзін қазақ деп атайтынын, қазақ тілі түркі халықтарының ішіндегі ең таза, ең бай тіл екенін, араб жазуы оның дыбыстық жүйесін дұрыс өрнектей алмайтынын, сол олқылықты толтыру үшін орыс графикасын қолдану ыңғайлы болатынын айтады. Еңбектің 21 беті фонетиканы баяндауға арналған: қазақ тілінде 9 (а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і) дауысты, 20 (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, қ, ғ, к, г, ң, й, д, ж) дауыссыз бар деп негіздейді.
П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фонетика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Фонетика тарауында дыбыстардың артикуляциясы (жасалуы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде қолдану жайы, үндестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады. Дауыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары жайында да азын-аулақ мәлімет береді.
П.М. Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, ы, і, о, ö, у, ÿ), консонантизм саласы жиырма бір дауыссыз дыбыстан (б, п, м, т, д, н,ж, з, ш, с, p, л, к, г, ч, 1, қ, ғ, ң, й, ǐ-дж) құралатынын атап өтеді. Дауыстыларды жуан-жіңішке, ашық-қысаң деп жіктеп, графикаға қатысын да анықтайды. Қу, ту, би сөздерінде айтылатын у, и дыбыстарын естілуіне қарай созылыңқы дыбыстар деп таниды. П.М. Мелиоранский, В. Радлов айтқан пікірді қуаттай отырып л сонорының жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема деп түсінеді. Тіл ортасы к, г және тіл арты қ, ғ дыбыстарын көмей дыбыстары деп, олардың артикуляциялық-жасалу орнын теріс көрсеткен [13, 44].
Қазан төңкерісіне дейін туыс тілдердің дыбыстық жүйесін салыстыра жазылған еңбектерден В. Катаринскийдің Грамматика киргизского языка (Фонетика, этимология и синтаксис. Оренбург, 1897), И. Лаптевтың Материалы по казах-киргизскому языку (Москва, 1900) және Н. Созонтовтың Записки по грамматике киргизского языка (Ташкент, 1912) деген кітаптарын атап өтуге болар еді.
Аталған еңбектердің фонетика тарауында айтарлықтай жаңалық жоқ, көбіне, бұрынғы айтылған мәселелерді қайталап отырады. Н. Катанов 1903 жылы Қазанда жарық көрген Опыт исследования урянхайского языка атты еңбегінде қазақ тілі дыбыстарын өзге түркі тілдердің материалдарымен салыстыра, қазақ тіліне тән кейбір заңдылықтарды көрсетеді. Қазан революциясына дейін қазақ тілі жайында жазылған шағың еңбектерде фонетика мәселелері грамматиканың құрамына еніп, соған байланысты қарастырылды. Қазақ тілінің дыбыс құрылысы белгілі жүйеге салынып әржақты талданған емес. Фонетика құбылыстары жай ғана артикуляциялық фонетика тұрғысынан қаралды да, зерттеу әдістері анықталмай қалды.
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі - кеңес дәуірі тұсынан басталды. Кеңес дәуірі кезінде жаңа ғылым - қазақ лингвистикасы туды, оның фонетика, грамматика, лексикология, диалектология, стилистика сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін зерттейтін дербес Институт ұйымдастырылды және көптеген маман-кадрлар шықты. қазақ тіл білімінің арнаулы бір тармағы болған -- фонетика саласында едәуір жұмыс істелді. фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала түсті.
Фонетика саласы фонология, эксперименттік (тәжірибе) фонетика, салыстырмалы фонетика, тарихи фонетика тәрізді тармақтарға жіктеле бастады.
Г. В. Архангельский жазған Грамматикада қазақ тілі дыбыстарының жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы, кейде дыбыстардың сөзде айтылмай түсіп қалуы (редукциясы), үндестік заң мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады. Бұл ғалым қазақ тілі дыбыстарын дауысты, шала дауысты және дауыссыз деп үш топқа жіктеп көрсетеді. Ауыздың ашылу түріне қарап дауыссыздарды ашық (а, ә), жарты ашық (е, о, ө), қысаң (ы, і) және жарты қысаң (ұ, ү) деп төрт топқа жіктеп өтеді. Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда - тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді. Өз зерттеулерінде ол А. Байтұрсыновтың тұжырымды талдауларын дамыта түсті [13, 48].
А. Байтұрсыновқа дейінгі еңбектерде қазақ тілі жүйелі түрде зерттеледі, жоғарыда аталған орыс ғалымдарының еңбектеріндегі зерттеулердің ғылыми дәрежесі төмен болды, қазақ тілінің өзіндік табиғи қасиеті көп жағдайда ескерілмеді, бір жақты байымдаулар мен үстірт пікірлерге құрылды, көбіне фиктивті құрылымды тілдердегі ережелерге сәйкестендірілді. Мысалы, Санкт-Петербургте 1875 жылы жарық көрген М.А. Теретьевтің Грамматика турецкая, персидская, киргизская деп аталатын кітабында қазақ тілі, оның дыбыс жүйесі мен грамматикалық құрылысы жайында азды-көпті ғана, қазақ тілінің қасиетін, мәнін т.б. ерекшеліктерін аша алмайтын мағлұмат берілген.Қазақ тілі фонетикасының зерттелу тарихында, қазақ тіл білімінде Еуропа ғылымдарымен қатар қазақ лингвист мамандары А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Ж.Аралбаев, Ә.Жүнісбеков, С.Мырзабеков, Ж.Абуов сынды т.б. ғалымдар елеулі үлес қосты. Фонетиканың өзекті мәселелері, әсіресе, соңғы кезде тыңынан қарастырылып ауызекі сөйлеу тілдік фонетикалық заңдылықтар, ерекшеліктер молынан әңгіме бола бастаған зерттеу жұмыстары бой көрсете бастады. Алайда, қазақ тілі фонетикасы, оның даму сатыларының көптеген мәселелері әлі де өз шешеімін күтуде екені айғақ. Солардың бірі - дауысты дыбыстар мен дауыссыздардың үндесу заңдылықтары, күрделі және кірме сөздердегі сингармонизм заңының орны, тілдегі дифтонг мәселесі, сөз ішіндегі дауыссыздардың қолданылу аясы мен көлемі тәрізді мәселелер. Бұл тақырыпқа қатысты материалдар әлі де бірсыпыра талас тудыруда [14, 9].
Түркі тілінің вокализмін қарастыруда В.В.Радловпен қатар П.М. Мелиоранский, А.Н. Кононов, Ф.Ф. Фортунатов, А.М. Щербак, Н.А. Баскаков, М. Рясянен, И.А. Батманов т.б. зерттеулері бар.
Салыстырмалы фонетикада, яғни түркі тілдерін салыстыра қарастырғанда, туыс тілдердегі үндестік заңы, әсіресе буын үндестігі, оның қазақ сөзінің өне бойында көріне алу деңгейі, дифтонг және трифтонг мәселесінің түркі тілінде қойылуы, кірме сөздердің фонетикалық жақтан бейімделуі арнайы зерттеледі.
Өз зерттеулерінде орта ғасырдың алғашқы кезеңінен бастау алған түркітану ғылымы шын мәнісінде түркі елінің мәдениетін, әдебиетін, тарихы мен этнографиясын зерттейтін ғылым саласы ретінде ХІХ ғасырда ғана қалыптасты. Бұл ғылымның шарықтауына аталған дәуірде үлес қосқан ғұламалардың қатарында зор ілтипатпен О.Н. Бетлинг, В.В. Радлов, И.Н. Березин, А.Е. Крымский, А.К. Казембек, М.Я. Глухарев, Н.И. Ильминский, П.М. Мелиоранский тағы басқа ғалымдардың есімдері аталып жүр.
Түркі тілдерінің фонетикасын зерттеуде А.М. Щербактың да ғылыми еңбектерінің маңызы зор. Ғалым 1970 жылы жарық көрген Сравнительная фонетика тюркских языков атты зерттеу еңбегінде В.В. Радлов пен П.М. Мелиоранский ұстанған бағытты жалғастырады. А.М. Щербактың кітабында қазіргі және көне жазба тілдердегі фонологиялық единицаларды талдау негізінде түркілік негізгі тілдің фонологиялық жүйесінің реконструкциясы талдамасы) ұсынылады; қазіргі түркі тілдеріндегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың фонетикалық дамуы қарастырылады; түркі тілі жүйесінің түркі тілдеріндегі дамуының барысы көрсетіледі, сондай-ақ жұмыста түркі компаративистикасындағы барлық болжамдарға сыни талдау жасалып, теориялық мәліметтер қорытындыланған [15, 21]. Автор өзінің талдауларында қазіргі әдіс-тәсілдерге сүйенеді. Ғалым өзінің еңбегінде, алдымен түркі тілдерін салыстыра зерттеушілердің еңбектеріне талдау жасаған. Мәселен, В.В. Радловтың еңбегін талдай келе: Некоторые сооброжения о составе гласных фонем в общетюркском языке - основе, или праязыке, впервые были изложены В.В.Радловым (Phon.5стр). Опираясь на вокализм толеутского языка В.В. Радлов высказал предположения, что общетюркском языке было восемь гласных: à, ä, о, ö, ÿ, ï. Позднее, под влиянием главным образом азербайджанских материалов, он увеличил это число до девяти: à, ä, о, ö, і, ï ÿ, у, э [15, 3] - деп түйіндейді.
А.М. Щербак Сравнительная фонетика тюркских языков атты 1970 жылы жарық көрген еңбегінде түркі тілдерінің дауысты және дауыссыз дыбыстарын салыстыра талдау жасайды. Сонымен қатар алғашқы созылыңқы дауыстыларды арнайы қарастырып, дыбыстардың даму жолына тоқталған.
Түркі фонетикасының жүйелі қалыпта жасалған салыстырмалы-тарихи очеркінің авторы - В.Гренбек (Гренбек 1902). Алайда В. Гренбек түркі фонетикалық жүйесін тұтастай қарастырмайды, тек түркі тілдері дыбыстық құрылымының жекелеген мәселелеріне шолу жасап қана өтеді, бұл ретте автор чуваш тілі мәліметтерін жан-жақты пайдаланған. Осы мерзімнен бастап түркі компаративистикасының практикасы үшін көбіне-көп чуваш тілі негізге алынады [16, 24].
В. Гренбектің аталған еңбегіне жалғаса жарыққа шыққан зерттеу - түркі тілдерінің фонетикалық заңдылықтарына арналған 1903 жылы шыққан Х. Педерсеннің мақаласы. Мақалада салыстырмалы-тарихи грамматиканы түзуге қажетті алғышарттар ұсынылады, бұл үшін жекелеген түркі тілдеріне тән барлық нысандарды (формаларды) түсіндіруге ықпал ететін көнетүркілік негізгі формаларды қалпына келтіру керектігіне автор баса назар аударған.
Х. Педерсен реконструкцияны екі деңгейге ажыратады: ерте кезең, көнетүркілік және түркі мен моңғол тілдеріне тән дыбыстық мәліметтердің негізінде белгілеуге болатын - түркілік алдындағы ежелгі кезең, В.Гренбектің кітабына жазылған П.М. Мелиоранскийдің пікірін (Мелиоранский, 1904) Х. Педерсеннің мақаласына қосымша болатын әдістемелік құндылығы бар зерттеу деп бағалауға болады.
Түркі тілдері салыстырмалы фонетикасының көптеген мәселелері анықталған еңбектерді қарастырғанда, Е.Д. Поливанов пен В.А. Богородицкийдің зерттеулерін айрықша көрсетуге болады, олар әдістемелік және фактілік материалдарды беруі жағынан құнды. Е.Д. Поливанов түркі компаративистикасы туралы бірнеше мақала жазды, оның еңбектері бүгінге дейін маңыздылығын жоғалтқан жоқ (1927, 1968). В.А. Богородицкий 1953 жылы түпкітілдің реконструкциясы қамтылған салыстырмалы-тарихи грамматиканың қысқаша очеркін жазды. Дегенмен, Е.Д. Поливанов та, В.А. Богорадицкий де түркі фонетикасының салыстырмалы-тарихи сипатын толық көрсете алған жоқ [16, 17].
1949 жылы М. Рясяненнің Материалы по исторической фонетике тюркских языков деп аталатын кітабы шықты, оны түркі тілдерін салыстыруда толыққанды еңбек деп бағалауға болады. М .Рясянен түпкітіл жүйесін қайта жаңғыртуда өз тарапынан ұмтылыс жасамайды, ол Г.И. Рамстедттің жобасын басшылыққа алады. М. Рясянен қазіргі салыстармалы-тарихи зерттеу бағыты қажет етіп отырған мәселелер - түптілді кезең-кезеңге бөлу, аралық тарихи ареалдар туралы, кейінгі түптүркіге тән фонетикалық сәйкестіктерді анықтау, фонетикалық өзгерістердің хронологиясы жөнінде мәселе көтермейді. М. Рясяненнің еңбегі қазіргі күнде де маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Ғалымның зерттеуінде түркі тілдері мен диалектілерінде дауыстылар мен дауыссыздардың дамуының нақты сипаттамасы берілген. Сонымен қатар түркі тілдерінің фонетикасы турасында көптеген мәліметтер жинақтаған және алдыңғы зерттеулердің нәтижелері қорытындыланған.
1955 жылы КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институты Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы бойынша зерттеулер. І бөлім. Фонетик (Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч.І.Фонетика) деген кітапты жарыққа шығарды. Жұмыстың ұйымдастырылуына ұйытқы болған Н.К. Дмитриевтің жоспарлауы бойынша бұл еңбек түркі тілдері салыстырмалы-тарихи грамматикасын жасаудағы айрықша белес ретінде бағалануы тиіс еді. Аталған зерттеу де, одан кейінгі жарияланымдар да мазмұны жағынан тілдердің дамуының ішкі заңдылықтарын, грамматикалық құбылыстардың динамикасын анықтауға бағытталған, түркі тілдерінің салыстырмалы-сипаттамалы грамматикасы ыңғайында көрінеді. Бұл зерттеулерде тың материалдармен қатар қызықты, маңызды тарихи шолулар да жасалған.
Түркі тілдерінің салыстармалы-тарихи грамматикасы бойынша зерттеулердің жариялануы, шындығында да түркологиядағы айрықша құбылыс болды. Дегенмен, бұл еңбек кеңестік кезең түркітанудағы ауқымды міндеттің (түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасын жасаудың) орындалуын шеше алған жоқ.
1971 жылы Г. Дерфер А.М. Щербактың кітабы туралы көлемді пікір жазды және өзінің халадж тілінің мәліметтеріне сүйене отырып, түркі тілдері дыбыстық жүйесіне өз реконструкциясын ұсынды. Байырғы, көне (архаикалық) элементтер сақталып қалған тілдер мен диалектілердің жаңадан табылуы белгілі тұжырымдардың қайтадан бағалануын керек етеді. Алайда туыстас тілдерден қол үзіп, алыстап кеткен, оқшау күйге түскен тіл немесе диалект архаизмдерді сақтай отырып, жаңғырған элементтерге де ие болады. Айталық, Г.Дерфер тілдердің негізінде жасалған жаңғырған тілдік фактілер. Г.Дерфер халладж тіліндегі архаизмдер деп танитын фонетикалық белгілер - шын мәнінде өзге тілдердің негізінде жасалаған жаңғырған фактілер [16, 47].
1979 жылы Б.А. Серебрянников пен Н.З. Гаджиеваның авторлығымен Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков деген оқу құралы шықты. Жоғары оқу орындарына раналған оқулық бола тұрса да бұл кітапты теориялық курс деп есептеуге болады. Онда түркі тілдерінің фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік құрылымының тарихы әрі қысқаша түрде, әрі ақиқатқа сәйкес баяндалған. Сөйтіп, түркітану тарихында алғаш рет тілдің лексикадан басқа барлық қаттауларын қамтитын, түркі компаративистикасы бойынша байыпты еңбек жасалды.
1980 жылы А.Н. Кононовтың Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.) деген еңбегі басылып шықты. Бұл - көне түркі әдеби тілдерінің құрылысын ғана емес, сонымен қатар тұтастай алғанда түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеп-тану ісіне елеулі үлес қосқан еңбек.
Түркі тілдерінің фонетикасын салыстыра зерттеуде мына үш мәселе есте болуы қажет: оның бірі - екпін мәселесі, екінші мәселе - дыбыстардың дистрибуциясы, үшіншісі - түркі тілдерінің үндестік заңы. Түркі танушы ғалымдар көп буынды сөздерде сөз аяғына түсетін негізгі екпін басқа көмекші екпіндердің болатынын, көмекші екпіннің фонетикалық табиғаты үнді (музыкалық) екпін екенін айтады. Сонымен қатар дыбыстардың, әсіресе, дауыссыз дыбыстардың, дистрибуциялық ережелеріне едәуір көңіл аударып, дыбыс тіркесімдері жайында біраз мәлімет берген. В. Радлов түркі тілдерінде сингармонизмнің екі түрі бар екенін атап (палаталды - езу, лабиалды - ерін), ерін үндестігі әлсізденіп бара жатыр деп қорытады.
М. Томановтың Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты еңбегінің бірінші тарауы Салыстырмалы фонетика деп аталады. Ғалым аталмыш еңбекте туыс тілдердің дауысты және дауыссыз дыбыстарын салыстыра зерттей отырып, олардың арасындағы белгілі бір ұқсастықтар мен айырмашылықтарды нақты мысалдарымен көрсеткен. М.Томанов Салыстырмалы фонетика атты еңбегінде түркі тіліндегі дауыстылардың өзін түпкітек дауыстыларымен салыстыра отырып, талдау жасаған.
М. Томанов түркі тілдерінің зерттелу барысын талдай отырып, мындай пікір келтіреді: Тәжірибе көрсетіп отырғандай, зерттеулер үшін басты сүйеніш - диалектілер болуға тиіс; сонымен қатар басты нұсқаларды да пайдалану маңызды; бұлар - көне және қазіргі тілдер ескерткіштері, транскрипцияланған мәтіндер; түркі тілдерінен басқа тілдерге енген кірме сөздер. Қазіргі түркі тілдерімен тарихи сабақтастығы жоқ көне түркі ескерткіштерінің материалдарын қалай пайдалану керектігі басы ашық мәселе күйінде қалып отыр. Әлі де жас ғалым болып есептелетін түркі компаративистикасы салыстырмалы-тарихи әдістің мүмкіндіктерін, сонымен қатар ареалдық, типологиялық, жүйелі-диахрондық әдістерді толығырақ, жан-жақты игеруі қажет. Демек, түркі тарихи фонетикасының көптеген күрделі құбылыстарына қатысты айтылып келген пікір тұжырымдар мұқият түрде қайыра қарастыруды және зерттеу үшін жаңа әдіс-тәсілдерді іздестіруді талап етеді [17, 26].
Түркі тілдерінің фонетикасын зерттеуде В.А. Шнайдердің В.В.Радлов және қазіргі тіл фонетикасы атты диссертациялық жұмысының да маңызы зор. Автор аталған зерттеуінде В.В. Радловтың түркі тілдерінің фонетикасын салыстыра қарастырған еңбегін талдай келе, қазақ тілі фонетикасының да даму жолын, түркі тілдерінен фонетикалық айырмашылықтарын да көрсетіп береді. В.В. Радловтың зерттеулерін талдай келе мынадай тұжырым жасайды: Қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, о, ö, у, і, и, ü), консонантизм саласы жиырма дауыссыздан құралатынын атап, дауыссыздарды қатаң (q, k, t, р, s, š), ұяң (γ, g, d, b, z, ž), үнді (n, m, η, r, l, Ι) және аралық немесе жарты дауысты (w, j) деп төрт түрлі акустика-артикуляциялық топқа жіктеген. В. Радлов ұсынған мына екі мәселені мақұлдай алмаймыз: оның бірі - w, j дыбыстарын аралық дыбыстар деп сонор дыбыстардың тобына енгізбеуі, екіншісі - бүйір (латераль) л сонорының сөзде жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема (сөз мағынасын ажырата алатын қасиеті бар) деп тануы. Қазіргі тәжірибе фонетикасының берген мәліметіне қарағанда түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде w (у), j (й) дыбыстары акустика-артикуляциялық табиғаты бойынша сонор немесе үнді дыбыстардың тобына жатады. Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сөздегі дауыстылардың ыңғайына қарай әр түрлі вариантта айтыла береді. Мәселен, ал, ел, ол сөздерін алайық, мұнда л соноры дауысты дыбысқа байланысты бірде жуан (ал), бірде жіңішке (ел), бірде ерінмен (ол) айтылып тұр, олар атқаратын қызметіне қарай бір ғана фонеманы құрай алады. Фонема сөзде әлденеше фонетикалық-комбинаторлық вариантта кездесе береді. Демек, В. Радлов л сонорының фонематикалық қасиетін теріс түсінген [17, 28].
Сонымен қатар түркі тілдерінің фонетикасын салыстыруда Ә. Нұрмаханова Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты зерттеу еңбегін де ерекше атауға болады. Ғалым аталған зерттеу еңбегінде түркі тілдерінің фонетикасы, морфологиясы және синтаксисіне салыстырмалы талдау жасайды. Алдымен, түркі тілдерінің фонетикасына тоқталып, дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың түркі тілдерінде өзгеріске ұшырау себептері қарастырылған. Алайда Ә. Нұрмаханованың Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты еңбегінде фонетикалық талдау толық жасалынбаған.
Г. Қортабаеваның Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы атты 2016 жылы жарқы көрген еңбегінде де түркі тілдерінің фонетикасындағы айырмашылықтар, сонымен бірге дауысты және дауыссыз дыбыстардың даму тарихы көрсетілген. Түркі тілдерін классификациялау мәселесіне де ғалым көңіл аударған. Дегенмен, бұл еңбекте де түркі тілдерінің фонетикасы толықтай, жүйелі түрде талданбаған.
Қорыта айтқанда, түркітану ғылымында салыстырмалы зерттеулер тілдің барлық деңгей, сатысы бойынша жүргізілуде. Осы салалардың ішінде түркі тілдерінің фонетиканы салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеудің бастау көзі В.Радловтан басталып, В.В.Бартольд, С.Е.Малов, В.А.Богородицкий, А.Н.Кононов, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак, Б.А.Серебренников, М.Рясянен, Э.В.Севортян, М. Томанов т.б. ғалымдар тарапынан жалғасын тапты.
Бұл еңбектерде түркі тілдерінің дыбыс жүйесіндегі заңдылықтар, яғни олардың айтылуы, жазылуы, ерекшеліктері, ұқсастықтары салыстырылып қарастырылған. Дыбыстың функционалдық қырларын, олардың тілдік жүйедегі маңыздылығын талдау тарихи фонологияны дүниеге әкелді, әлемдік тіл білімінде бірнеше фонологиялық мектептер қалыптасты. Қазіргі таңда тіл дамуындағы фонемалардың қасиеті, функционалдық қырлары жан-жақты талдануда, фонеманың сөз мағынасын айқындау мүмкіндігі де мол тілдік деректермен, теориялық тұжырымдармен дәйектеледі.
Әлемдік тіл білімінде дыбыстардың артикуляциялық жіктелісі теориялық тұрғыдан көп фокусты болып келгенімен, табиғи тілдерде олардың бәрі байқала бермейді. Түркі тілдеріндегі дыбыстардың фонематизациялану процесін кезеңдерге бөлуде дәстүрлі фонема -- аллофон --фонема бағыты негізге алынып келеді. Дыбыстарға акустикалық тұрғыдан сипаттама беруде түркі тілдерінде қалыптасқан фонематизация процесіне керісінше аллофон -- фонема -- аллофон бағыты да көрсетіледі [17, 29].
Түркі тілінің салыстырмалы фонеткасы күні бүгінге дейін шешілмей келе жатқан мәселелерге толы. Тіл фонетикасын, әсіресе, тарихи-салыстырмалы тұрғыдан қарау, оны басқа түркі тілдері фонетикалық жүйесімен ұштастыру арқылы зерттеу - көптеген мәселелердің бетін ашты, айқындауда маңызы зор. Тілдің өткені мен бүгінгі жай-күйін салыстыруда, қилы-қилы кезеңде белгілі бір халықтың дамуының ізі сақталмай қоймайды. Ол - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz