СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ пәнінен ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ атындағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ КАФЕДРАСЫ
СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
пәнінен
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Пән оқытушысы: ф.ғ.к., доцент Г.Қ.Жылқыбай
№1 лекция
Тақырыбы: Сөздің морфологиялық құрылымы
Мақсаты: Сөздің морфологиялық құрылымы туралы мағлұмат қорын
толықтыру, сөздің морфологиялық құрылымына талдау жасау қажеттілігін
ұғындыру
Жоспары:
1. Сөздің морфологиялық құрылымына талдау жасау қажеттілігі
2. Тілдердің типологиялық классификациясы туралы
3. Негізгі морфологиялық ұғымдар
4. Сөздердің морфологиялық құрылымы жағынан алуан түрлі болуы
5. Сөз құрамындағы морфемалардың әрқайсысының өзіне тән мағынасы жайлы
Сөздің морфологиялық құрылымы грамматиканың өте маңызды мәселелерінің
бірі болып саналады. Әр түрлі тілдердегі сөздердің морфологиялық
құрылымын, құрылымдық элементтердің(морфемалардың) табиғатын, қызметі мен
өзара байланысу, тіркесу сипатын зерттеп шешу тілдердің морфологиялық
типтерін айқындау үшін, олардың грамматикаларын ғылыми негізде жасау үшін
де қажет.
Сөздің морфологиялық құрылымына дұрыс талдау жасау үшін ең алдымен
сөздің құрылымына тікелей қатысы бар негізгі морфологиялық ұғымдарды
айқындап алу өте қажет( морфема, түбір морфема, аффикстік морфема).
Сөздер морфологиялық құрылымы, морфемалақ құрамы жағынан алуан түрлі
болады: олар бір морфемадан да (бас, қол), екі морфемадан да( бас-та, қол-
да), бірнеше морфемадан да(бас-та-ушы, қол-да-н-ыс-ы) құрала береді. Сөз
құрамындағы морфемалардың әрқайсысының өзіне тән мағынасы болады. Мысалы,
көлшікке деген сөздің құрамындағы үш морфеманың біріншісі заттық мағынаны
(көл) білдірсе, екіншісі кішірейту(-шік) мағынасын, соңғысы (-ке) бағыттық
мағынаны білдіреді. Мағыналық тұрғыдан қарағанда, морфема сөздің ары қарай
бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бөлшегі болып саналады.
Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Олардың ішінде
негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері де,грамматикалық мағынаны
білдіретіндері де бар. Жалпылама лексикалық мағынаны білдіретін морфема
түбір морфема немесе негізгі морфема деп аталады да, грамматикалық
мағыналарды білдіретін морфема аффикстік немесе көмекші морфема деп
аталады.
Дүние жүзіндегі тілдер грамматикалық құрылысы жағынан да алуан түрлі.
Осыған орай, ол тілдердегі сөздердің морфологиялық құрылымы да, сөз
құрылымындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалардың табиғаты да түрлі
болып келеді.
Түркі тілдерінде сөздің түбірі мен негізі белгілі бір лексикалық және
грамматикалық мағынасы бар дербес сөз ретінде қолданылады да, осының
нәтижесінде түбір(негіз) мен сөз мағынасы мен формасы жағынан бір-бірімен
сәйкес келе береді. Мысалы. Етістіктің бұйрық райының ІІ жақ формасы
етістіктің әрә негізі, әрі түбірі ретінде ұғынылады және дербес сөз
ретінде қолданыла береді. Демек, дербес сөз ретінде қолданыла алу түркі
тілдеріндегі түбірге(негізге) өте-мөте тән қасиет.
Грамматикалық мағынаны білдіретін морфема көмекші немесе аффикстік
морфема деп аталады. Олар әрқашан сөз құрамында қолданылады. Олар сөзден
тыс ешқандай мағына білдіре алмайды, сөз құрамында қолданылғанда ғана
белгілі бір мағынаны білдіреді.
Сөздің құрамының морфемаларға мүшеленуі грамматикадағы жүйелі
қатынастарға негізделеді. Грамматикадағы жүйелі қатынас сөздердің белгілі
бір үлгі бойынша жасалуына мүмкіндік береді.Сөздердің әрбір тобының және
ондай топқа енетін сөздердің өзіне тән құрылымдық үлгісі болады. Мұндай
үлгі бір сөзге емес, белгілі бір топқа енетін сөздердің бәріне бірдей
ортақ болады да, ол сөздер өздеріне тән сол үлгі бойынша құрастырылады.
Морфемалар даяр қалып, үлгіге түсіп сөздердің құрамында қайталана береді
де, жүйелі қатынасқа бағынады. Мысалы: өнім ( өн- түбір морфема, -ім-
аффикстік морфема. –ім аффиксі басқа да есімдердің құрамында қайталанып
келуі шарт, білім, төзім, сезім т.б.); өн түбірінің мағынасы да басқа
түбірлермен бірдей болуы шарт(өнімді, өндір, өндіріс). Сонда ғана сөздер
морфемаларға ажыратылып мүшелене алады. Ал тілдегі әр түрлі морфемалардан
құралған сөздердің басым көпшілігінің жігі ажырап, түбір морфемалар мен
аффикстік морфемаларға мүшеленеді.
Әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. А., 1965. 274-278- б.
2. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972. 19-б.
3. Ибатов А. Сөздің морфемалық құрылымы.Изв.АН КазССР. Серия
филологическая.1991,№3
4. Қазақ тілі.Энциклопедия.А.,1998. 280-б.
5. Қазақ грамматикасы.Астана,2002.174-180-б.
6. Қазақ тілі грамматикасы боцынша зерттеулер. А.,1975.
7. Қалыбаева А.,Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
жүйесі.А.,1986.
8. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі.А.,1991. 23-б.
№2 лекция
Тақырыбы: Морфемалар туралы мағлұмат
Мақсаты: Морфемалар ұғымын тарқату, оның аясында иорфема түрлері,
олардың әрқайсысына тән негізгі белгілері, мағыналары жайлы түсініктерін
тереңдету.
Жоспары:
1. Морфема туралы түсінік
2. Морфемалардың мағынасы мен қызметі
3. Түбір морфема, оған тән белгілер
4. Аффикстік морфема, оған тән белгілер
5. Түбір морфема мен негіз
6. Аффикстік морфемалардың түрлері
7. Деривациялық және реляциялық мағына
8. Жұрнақтар мен жалғаулар, олардың ерекшеліктері
Сөздің морфологиялық құрылымына талдау жасап, оның мағыналық
бөлшектерін айқындаудың барысында тіл білімінде морфема туралы ұғым пайда
болды. Морфема тіл білімінде морфологиялық единица ретінде танылады.
Морфологиялық единица ретінде танылған морфема сөздердің мағыналық
бөлшектеріне дұрыс талдау жасауға мүмкіндік береді. Демек, морфема
морфология үшін және сөздердің құрамына талдау жасау үшін өлшем ретінде
қызмет ететін негізгі единица болып саналады. Морфема- сөз құрамындағы ары
қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық единица.
Сөз құрамында оны құрастырушы құрылымдық элементтер ретінде танылатын
екі түрлі морфема бар.Оның бірі-түбір морфема да, екіншісі- аффикстік
морфема.
Түбір морфема лексикалық немесе заттық мағынаға ие морфема болып
саналады. Ол сөздердің әр түрлі лексика-грамматикалық топтарына(сөз
таптарына) бірдей тән, бірдей ортақ морфема ретінде жұмсала алады.Ал негіз
сөздердің әр түрлі лексика-грамматикалық топтарына емес, белгілі бір
лексика-грамматикалық топқа( белгілі бір сөз табына енетін сөздердің
формаларына ортақ) ұйтқы бола алады. Екінші сөзбен айтқанда,түбір әр басқа
сөздерге ұйтқы болса, негіз формаларға ортақ ұйтқы болады.
Түбір мен негіздің әр басқа тілдер үшін ортақ, ұқсас жақтары болуымен
бірге, әрбір тілде(немесе тілдердің тобында) олатдың өзіне тән айырым
жақтары мен ерекшеліктері де болады. Атап айтқанда, басқа тілдерге, мысалы
орыс тіліне қарағанда, түркі тілі мен ағылшын тілдерінде морфема сөздің
немесе негіз бен сөздің бір-біріне құрылымы жағынан да, мағынасы жағынан
да сәйкес келуі әлдеқайда жиі ұшырасады. Түркі тілі мен ағылшын тілдерінде
бір ғана түбір морфемадан құралған сөздердің жиі ұшырауы және осыған
сәйкес сөз таптарының бір-бірінен морфологиялық құрылымы ажыратылуы
әрдайым шарт еместігі аталған тілдерге тән қасиет болып саналады.
Түбір морфема жалпылама лексикалық мағынаны білдірсе, аффикстік
морфемалар әр түрлі грамматикалық мағыналарды білдіреді және
олар(аффикстік морфемалар) мұндай мағыналарды тек сөз құрамында
қолданылғанда ғана білдіре алады. Демек, аффикстік морфемаларда ешбір
дербестік болмайды.
Түбір морфема әр түрлі топқа қатысты сөздердің құрамында қолданыла
алса, аффикстік морфема сөздердің белгілі бір тобының ғана құрамында ғана
қолданыла алады. Бірақ аффикстік морфема түбір морфемаға қарағанда
әлдеқайда жиі қолданылады.
Аффикстік морфемалар өз ішінде мағынасы мен қызметіне және сөз
құрамында орналасу тәртібіне қарайпрефикс, жұрнақ(суффикс немесе
постфикс), инфикс және жалғау(немесе флексия( деп аталатын түрлерге
ажыратылады. Аффикстік морфеманаң жоғарыда аталған түрлерінің барлығы
бірдей бір тілде ұшырысы беруі шарт емес. Белгілі бір тілде немесе
тілдердің белгілі бір тобында аталған аффикстердің бірінің болуы,
екіншісінің болмауы сол тілдің немесе тілдер тобының грамматикалық
құрылысына байланысты.
Аффикстердің ішінде әр түрлі тілдерде жиі ұшырасатыны- жұрнақтар мен
жалғаулар.
Жұрнақ түбір морфемалардан сөз немесе сөздің формасын тудырып,
деривациялық мағынаны білдірсе, жалғау сөз бен сөзді байланыстырып
реляциялық мағынаны білдіреді. Жалғаудың қолданылу өрісі мен шеңбері,
жұрнаққа қарағанда анағұрлым кең.
Жұрнақ түбірге жымдаса кірігіп, оның жалғануынан жасалған туынды сөзде
тұтастық қасиет сақталады да, жалғау сөздің түбіріне немесе негізіне
кірігіпкетпей, жай ғана селбесіп, қосақталған қалыпта тұрады.Жұрнақтарға
қарағанда жалғаулардың сөздің түбіріне мағыналық жақтан кірігуі және
онымен байланысы әлдеқайда солғын, әлсіз болады.
Көбіне-көп лексикалық единица сөздерге байланысты қаралып келген
полисемия, омонимия, синонимия, антонимия құбылыстары тек лексикалық
құбылыстар ғана емес, сонымен бірге грамматикалық құбылыстар ретінде
қаралып танылуы керек. Аталған құбылыстар лексикалық единица ретінде
қаралатын сөздерге ғана тән емес, грамматикалық единица ретінде қаралатын
аффикстік морфемаларға да тән. Сөздердің омонимдес, синонимдес,
антонимдес, полисемиялы болатыны сияқты аффикстер де омонимдес,
синонимдес, антонимдес, полисемиялы бол алады.
Сөздер құрамына қарай жалаң және күрделі сөздер деп топтастырылса,
аффикстер де құрамыны қарай солай топтастырылады(жалаң, күрделі(құранды)).
Аффикстер сөздерге өз бетінше емес, белгілі бір орныққан жүйеге,
заңдылыққа бағынып жалғанады.
Әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. А., 1965. 278-292- б.
2. Ибатов А. Сөздің морфемалық құрылымы.Изв.АН КазССР. Серия
филологическая.1991,№3
3. Қазақ тілі.Энциклопедия.А.,1998. 280-б.
4. Қазақ грамматикасы.Астана,2002.174-188-б.
5. Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. А.,1975.
6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі.А.,1991. 23-б.
№3 лекция
Тақырыбы: Көптік жалғауы және көптік категориясы
Мақсаты: Жалпылық мәндегі көптік категориясы ұғымы мен
жалқылық мәндегі
көптік жалғау ұғымын салыстыра отырып, әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктерін таныту
Жоспары:
1. Көптік категориясы ұғымы; Көптік категориясының берілу
тәсілдері:
1.1. Лексикалық тәсіл
1.2. Синтаксистік тәсіл
1.3. Морфологиялық тәсіл
2. Көптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық
мағынасы.
3. Көптік жалғаудың стилистикалық ролі.
4. Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грамматикалық
ерекшеліктер.
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау категориясы да бар.
Ал, осы екеуі бір
де емес және бірдей де категориялар емес.
Көптік категориясы – тым жалпы ұғым, көптік жалғау категориясы –
онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым.
Мысалы:
Көптік категориясы үш түрлі жолмен беріледі:
1) Лексикалық тәсіл арқылы 2) морфологиялық
3) синтаксистік
Көптік ұғымның сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы берілу
жағдайы лексикалық тәсіл деп аталады.
Сөз атаулының қай-қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған ұғымды
білдіреді. Осындай сөздің өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде еш
қосымшасыз, тікелей көптік ұғымдарды білдіретін сөздер де бар. Мұндай
сөздерге:
1. жеке-дара санауға келмейтін заттар (су, сүт, сорпа, тұз, ұн, жүн
т.б.)
2. ру, халық, ұлт, ел аттары (қазақ, орыс, қыпшақ, үйсін т.б.)
3. әр қилы жәндіктер, аң, хайуанаттар аттары (көбелек, шіркей,
түлкі, қой т.б.)
4. өсімдік аттары (шөп, арпа, жусан, мақта, сұлы т.б.)
5. қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдардың аттары
(социализм, капитализм, дін, мәдениет т.б.)
6.адамның ішкі құбылыстарының, сын-сипатының, іс-әрекетінің, күй-
жайының аттары (алданыш, ересек, достық, кәрілік, жалқаулық, еріншектік,
түс т.б.)
Сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы көптік ұғымның берілу
жолы морфологиялық деп аталады.
Үш түрлі морфологиялық форма бар:
1) –з (-ыз, із) біз, сіз деген сөздердегі –з (-із) қазіргі кезде өз
алдына қолданылмайтын, өлі форма ретінде сақталып, бірен-саран сөздерге
кездесіп, олардың бөлінбейтін бөлшегіне айналған. Бұл –з (
-ыз, -із) формасы әуелде көптік жалғау емес, жұп, егіз, екеу болып
келетін заттың аттарына жалғанатын қосымша болған.
Онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі
де басқа –з (-ыз, -із) формасы бар: ат-ың-ыз,
ат-ым-ыз.
Бұл форма жіктік жалғаудың ІІ жақ жекеше және көпше түріндегі сыпайы
форманың көрсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы: бар-ды-ң-ыз,
бар-са-ң-ыз тб
Сондай-ақ:
2) Біз бардық,, біз барайық,біз барсақ дегендегі –қ формасы ерте
кездегі көптік мағынаны білдіретін морфологиялық форманың бірі болғанға
ұқсайды.
3) Қазақ тіліндегі көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық
форма –лар (лер, ... .).
Осы себептен де осы форма заңды түрде көптік жалғау деп аталады.
Көптік ұғымның сөз тіркестері арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл
деп аталады.
Сан есімдер (реттік пен болжалдық басқасы), сондай-ақ, көп, аз,
әлденеше, бірнеше, бірталай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бұрын
анықтауыш болып тұрып, ешқандай да қосымшасыз көптік ұғымды білдіре
алады:
бес кісі, отыз қой, қыруар мал, бірсыпыра адам т.б.
Сөздің қосарлануы арқылы да жинақтау, топтау, жалпылау ұғымда
айтылады:
Бала-шаға, ата-ана, құрт-құмырсқа, көрші-қолаң т.б.
Қос сөздер синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер
болғандықтан, олардың көптік ұғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл
деп атауға болады.
І Көптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық
мағынасы да күшті. Оның бұл сипаттары төмендегідей:
1) Көптік жалғау зат есімге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын
заттың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я сандық
ұғымды білдірмейді, сол сөз арқылы белгілі бір заттың тобы, жинағы
туралы ұғымды жалпылып атайды. Мысалы: мектептер, мұғалімдер
әрқайсысының жинақталған тобы жөніндегі ұғымды бағдарлатады.
2) –лар есімдіктерге жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы ишараланып
аталатын заттың және басқа әрбір ұғымның саналмай айтылған жинақ тобын
білдірумен қатар, саралап, тарамдап я талдап нұсқағандықты да аңғартады:
Сендер бақыттысыңдар, Майра! Бүгін бұлар жұмыскерлердің көбінен кешірек
тұрады.
3) –лар сын есімге, есімше формаларына қосылғанда, оларды
субстантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды: Бұл міну -
ақылдылардың, арлылардың, артықтардың мінуі.
4) –лар сан есімдерге жалғанғанда, көптігін емес, мөлшер, болжал
ұғымын білдіреді: Жасы 40-тарға жетті.
5) –лар мезгіл үстеуіне жалғанғанда, көптік емес, болжалдау,
мөлшерлеу мағынанын білдіру үшін жұмсалады: Парсы, түрік тілдеріндегі
кітаптардан былтырлар өзі оқыған (М.Ә.)
6) –лар даралап санауға болмайтын, көптік формада жұмсалмайтын зат
есімдерге, бүтіннің бөлшегі ретінде жұмсалмайтын кейбір ұғымның аттарына
қосылғанда, ол сөздер өз мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолданылады:
Сақалдар осы біле ме екен,
Тентекке жаза, өлгенге құн кесуді (І.Ж)
7) –лар адамға тән я ортақ бола алатын заттың атауларына жалғанда
сол заттың көп адамға ортақ екенін білдіреді: Осы жиынға сәлем айтқан
Зәредей аналары екен.
8) Ортақтық мағына береді:
Ас әзір екен, олар астарын ішті. Кітапханаларыңыздан кітап алуға
бола ма?
9) Орын, мекен атауларына қосылғанда, сол сөздің көптігін емес, сол
маңай, сол жақ (айнала, төңірек) сияқты қосымша рең үстейді:
Абай өз пәтерлерінен екі-үш көше ұзап кетіп еді.
10) Жалқы есімдерге жалғанғанда да топтау ұғымын береді: Сүйіндік
аулына Абайлар ел орынға отыра келіп еді (М.Ә.)
11) Көптік жалғау жалаң сөздерге, дербес сөздерден құралған
күрделі сөздерге ғана емес, дербес сөздер мен көмекші сөздерден құралған
тіркестерге де қосылады. Ондайда көптік жалғау соңғы көмекші сөзге
жалғанады: Нұржан мен Еркін сияқтылар көбейеді.
ІІ Көптік жалғаудың грамматикалық қызметімен байланысты
стилистикалық рөлі де күшті: -лар бір сөйлемде біріне-бірі қатысты
бірнеше сөзге жалғана береді. Ондайда көптік жалғау, бір жағынан,
сөздерді бір-бірімен қиыстыруүшін қолданылса, екінші жағынан, оларды
сараландырып, айқын, ашық етіп ажыратып айту үшін
қолданылады.Мысалы:Бастары жалаңбас, сақал басқан үлкендер балаларға әлі
де аса суық түсті көрінеді (М.Ә.)
(Көптік жалғауды алып тастап айтып көру).
Бұл айтылғандардан сөйлемдегі бір-біріне қатысты сөздердің көптік
жалғауда қолданылуы олардың әрі грамматикалық жағынан қиысуларына, әрі
стилистикалық жағынан айқындалып саралануларына керекті дәнекерлер
болады деген қорытынды туады.
Тағы да мысал:
Жігіттер сыртқы киімдерін сыпырып тастап, алақандарына бір
түкіріп, қолдарына кетпен алды (Ғ.Мүсірепов). Бірен-саран кемпірлер
шапандарын жамылып келіп өлең тыңдасты (Б.М.)
(Асты сызылған сөздерге қатысты көптік формада қолданылған өзге
сөздерді қосымшаларсыз қолданып көрсеңіз, стил де жатық болмайды,
түсініктері де айқын емес).
Осы айтылған қағидаға бірыңғай мүшелердің кілең көптік формада
қолданылуы да дәлел бола алады. Мысалы: Олар иектерін сипайды, жөтеледі,
самайларын қасиды (Ғ.М.)
ІІІ Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грамматикалық
ерекшеліктер:
1) Көптік жалғау бірыңғай мүшелерге жалғанғанда үш түрлі жүйенің
бірінде болады.
а) Көптік жалғау бірыңғай мүшенің әрқайсысына түсірілмей
жалғанады: Ол соңғы күндері көбінесе домбыра алып, мөлдір күйлер, сұлу
әндер тарта беруші еді.
ә) Көптік жалғау бірыңғай мүшенің бұрынғыларына жалғанбай, тек
соңғысына жалғанады, алғашқылары соған ортақтасады:
Жүр, арқан, сойылдарыңды ұмытпа.
2) Сөйлемнің бастауышы жіктеу есімдігінің ІІ жағының (ан, сын)
көпше формаларында және жалпылау есімдігінің ІІ жағында тұрса,
баяндауыштар да көптік формада бастауышпен қиысып жұмсалады:
Сендер қайраттаныңдар.
Сіздер ертең келесіздер.
Бәрің де келіңдер.
3) Бір сөзде бірнеше жалғау қабаттасып келгенде, көптік жалғау
орын жағынан өзге жалғаулардың бәрінен де бұрын (тәуелдік, септік,
жіктік), тікелей түбірден я негізден соң жалғанады:
Отыруларыңызды сұраймын.
Көптік жалғаудың семантикалық мағынасы, грамматикалық қызметі,
стилистикалық бояуы мен реңі өзара тығыз байланысып, бір-бірімен ұштасып
жатады. Сондықтан кейде оларды саралау аса қиын да болады.
Әдебиеттер:
1. Оралбаева Н. Зат есімнің көптік категориясы Қазақ тілі мен
әдебиеті. 1959, №3.
2. Нұрғалиев М.Көптік жалғау туралы (көмекші құрал), Алматы, 1971.
№4 лекция
Тақырыбы: Тәуелдік жалғауы және тәуелдеу категориясы
Мақсаты: Жалпылық мәндегі тәуелдеу категориясы ұғымы мен
жалқылық мәндегі тәуелдік жалғау ұғымын салыстыра отырып, әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктерін таныту
Жоспары:
1. Тәуелдеу категориясы ұғымы.
2. Тәуелдеу категориясының берілу тәсілдері:
2.1. Морфологиялық тәсіл
2.2. Синтаксистік тәсіл
2.3. Аралас тәсіл
3. Тәуелдік жалғау қосымшалары, ортақ және оңаша тәуелдеу.
4. Тәуелдік жалғаудың қолданылуындағы ерекшеліктер.
5. –нікі қосымшасы туралы.
Тәуелдік категориясы – белгілі бір заттың, әдетте, иеленуші ІІІ
жақтың біріне меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория.
Қазақ тілінде тәуелдік категориясы 3 түрлі тәсіл арқылы жасалады:
1) морфологиялық 2) синтаксистік 3)
аралас тәсіл
(синтетикалық) (аналитикалық)
-нікі, -дікі, -тікі біз, сіз есімдіктеріне –дің
анықтауыш компонентінің
жұрнағы арқылы ілік септік қосымшасын есімдіктер ғана
емес, есім-
(-ның+ғы, -гі; қы, -кі) жалғап, оған анықталатын дерден де бола
беретіндігі
-тәуелдік жалғаулары заттың атын білдіретін сөз- жағынан және соңғы
анық-
арқылы. ді ешбір қосымшасыз тір- талушы
компонентінің үне-
кестіру арқылы жасалады: мі
тәуелдік жалғаулы сөз
біздің үй, сіздің мектеп т.б.
болатындығы жағынан син-
таксистік тәсілден басқаша-
лау. Бұл тәсіл матасу кате-
гориясына негіз де, тірек те
болумен қатар, стилистика-
лық өрісі мен ерекшелікте-
рі жағынан синтаксистік тә-
сілден өзгеше:
біздің үйіміз,
колхоздың есепшісі т.б.
Тәуелдік жалғау бір заттың тәуелді екенін білдіретіндіктен , негізінде
зат есімге тән қосымша бола тұра да, зат есім қызметін атқаратын сөздің
барлығына да жалғана береді. Мысалы: Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді
(Мақал). Осылардың жақсысы да, жаманы да бірдей (Ә.Әб.) Төртеуі де
орындарынан секіре тұрысты (М.Ә.) Ердің екі сөйлегені - өлгені, еменнің
иілгені – сынғаны. Еріншектің ертеңі бітпес.
Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау
қосымшалары:
І -м, -ым, -ім
ІІ –ң (-ңыз, -ңіз),
-ың, -ің (-ыңыз, -іңіз)
ІІІ -сы, -сі, -ы, -і.
Тәуелдеулі сөздің жалғаулары жіктеу есімдіктерінің жақтарына
сәйкес келіп отырады: Менің қаламым,Сенің қаламың,Сіздің қаламыңыз,Оның
қаламы.
Сөз жекше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді: Оңаша тәуелдеу ,
ортақ тәуелдеу.
Тәуелдік жалғау тек меншікті ғана емес, бір заттың басқа затқа
қатынасы мен олардың арасындағы табиғи байланысты да білдіретіндіктен, ол
жалғау жалғанған сөзбен байланысты ілік септіктегі жіктеу есімдіктері
қабаттастырылып та, қабаттастырылмай да қолдана береді. Сол себептен де
ілік септіктегі І, ІІ, ІІІ жақ жіктеу есімдіктерінің міндетті түрде
қолданылатын да, қолданылмайтын да жағдайлары болады. Жіктеу
есімдіктерінің я түсіріліп, я түсірілмей айтылуы стилистикалық талап пен
талғамға, айналасындағы (сөйлемдегі) өзге сөздің қолданылу
ерекшеліктеріне және басқа да сол сияқты жағдайларға (анықтық,
бейтараптық) байланысты.
Мысалы: Ағайын бек көп, Айтамын ептеп, Сөзімді ұғар () елім
жоқ (Абай). Жас болғанға () төбеме секірдің (С.Ерубаев).(стилі
бұзылар еді, айтылуы ауыр болар еді, оның үстіне жіктеу есімдігінің
көмегіне мұқтаж да емес(.
Мен бір сенің басыңа да арнап айтпаймын (М.Ә.); Жайқалған жеміс ой
мен қыр (Жамбыл).( стильдік ерекшелікпен байланысты, ІІ жаққа арнай,
көрете, сілтей айтыл ғандықтан түсірілмеген(. ( ( ¤скемен жағыңыз,
анау Көкпекті Тарбағатайыңыз тағы да қосылғанның бірі дейді (М.Ә.)
Сенгенің Абай шығар! Абайың түгіл, құдайыңды пана тұтсаң да, жерге
қағармын .( тәуелдік жалғаудың қолданылу ерекшеліктерінің кейбір
көріністері(
Тәуелділіктің І,ІІ жақтарынан гөрі ІІІ жақтың өрісі әлдеқайда
кең. Олай болатын себебі – тәуелділіктің І, ІІ жақтарының қосымшалары
өздері жалғанған сөзді тек я І, я ІІ жаққа тәуелді етсе, ІІІ жақтың
қосымшасы өзі жалғанған сөзді тек үшінші жаққа ғана емес, жалпы бөгде
жақтары тәуелді етеді.
Демек, тәуелділіктің ІІІ жағындағы сөзден бұрын қолданылатын оның
деген () есімдіктің орнына, тиісті заттың аты қойылып айтыла береді.
Мысалы: оның кітабы дегеннің орнына Ғалияның кітабы деп айта
береміз.
Осы себептен тәуелдіктің ІІ жағындағы сөз көбінесе оның деген
есімдікпен ғана байланыспай, ілік септіктегі басқа кісінің, заттың
аттарымен матасып келеді.
Мысалы: университеттің кітапханасы, мектептің кітапханасы т.с.с.
Тәуелдеулі сөз, бір жағынан, өзінен бұрынғы сөзді ілік септікте
қолдануды керек етсе, екінші жағынан, ілік септіктегі сөз өзінен кейінгі
сөзді әрқашан тәуелдеулі формада қолдануды керек етеді. Байланыстың бұл
түрі матасу деп аталады.
Тәуелдеулі сөзбен байланысқан (матасқан) ілік септіктегі сөздің
қосымшасы кейде ашық айтылады да,кейде түсіріліп айтылады. Мысалы:
Байлықтың атасы - еңбек, анасы – жер (мақал). Ер қанаты –ат (мақал).
Тәуелдеулі сөзден бұрын айтылатын ілік септік формасындағы І,ІІ
жақ жіктеу есімдіктері түсіріліп те, түсірілмей де айтылатыны сияқты, ІІІ
жақ жіктеу есімдігі де бірде түсіріліп, бірде түсірілмей айтыла береді.
Мысалы: () Жалынғаны күші болды, () Баққаны адал ісі болды.(
Есімдіктің қолданылмау себебі: 1) өлеңнің стиліне байланысты; 2)
қолданылу қажеттігінің болмауы.(
Тәуелдік жалғау меншікті білдіреді деген ұғым – аса кең
грамматикалық ұғым. Сол себептен шындықтың белгісі, тарихтың айғағы, үй
іші, тіл білімі деген тәрізді тіркестерден тіпті белгілі жаққа тән
нақтылы меншік те, ешқандай тәуелділік те сезілмейді, тек жалпы
грамматикалық мағына, грамматикалық қатынас ғана аңғарылады. Ондай
грамматикалық қатынас, грамматикалық мағына үш я төрт компоненттен
матасып құралған тіркестерден өте айқын көрінеді.
Мысалы: тіл білімі институты, алтын кен орны, мал шаруашылығы
кәсібі, қазақ орфографиясы заңы деген сияқты тіркестердегі
сөздердің араларында тәуелділіктің әуелгі маңызы да, мәні де мейлінше
солғындап, тәуелдік жалғау тек ондай сөздердің араларында ұдайы болатын
қарым-қатынастың тым жалпы мағынасының көрсеткіші ретінде ғана қызмет
ететін болған. Демек, әуелде меншікті, белгілі бір жаққа тән тәуелдікті
білдіретін жақ жалғауы бірте-бірте жақтың көрсеткіш болу қабілетінен
көшіп, жаққа байланысы жоқ тым жалпы қатынасты білдіру сипатына ие
болған. ¤йткені мал шаруашылығы ,мал шаруашылығы кәсібі,су шаруашылығы
,химия өнеркәсібі шаруашылығы,тау-кен өнеркәсібі жабдықтары десек те,
олардан ешқандай да меншіктілік я болмаса белгілі бір жаққа тән мағына,
мән аңғарылмайды, тек екі я үш заттың аралығындағы жалпы қатынас қана
байқалады.
Осындай жолмен, демек, өзінің әуелгі қызметі мен мағынасынан бірте-
бірте алыстай-алсытай келіп, бастапқы жақтық мағынасынан да, оның
көрсеткіші болу қабілетінен де біржола айырылып, тек солардың қалдық-
сілімтігі ретінде ғана сақталып, көнеленген формалар есебінде жұмсалып
жүрген кейбір сөздер мен тіркестер де осы қағида айғақ бола алады.
Мысалы: осы күні, бір күні ,күні ертең, сол күні, ертеңгі күні
,күндіз-түні, осы жолы, кешегі күні,күндердің бір күні,сол
жолы, күні кеше,
бұл жолы, күні бүгін т.с.с. қалыптасқан күрделі сөздерді
(үстеу категориясына ауысқан), сондай-ақ, дара қалпында да және күрделі
қалыптарында да тәуелдіктің ІІІ жағында көнеленіп қалған
қайсы,қайсысы,бәрі,бәрісі,ең азы,ең көбі сияқты сөздерді алсақ, осылардың
қай-қайсысында болса да тәуелдік жалғаудың бастапқы мағынасынан да,
қызметінен де жұрдай болып айрылған, сөздердің бөлінбейтін бөлшегі
сияқтанып кеткен ІІІ жағының қосымшасын көреміз.
Әдетте, тәуелдік жалғау көптік жалғаудан кейін келеді (кітаптарым
т.б.)
Бірақ туыстық қатысты білдіретін кейбір сөздерде тәуелдік жалғау
көптік жалғаудан бұрын да келеді: апамдар, әкемдер – апасы және оның
қасындағылар деген ұғым беріледі, апаларым, әкелерім – дегенде бірнешелеу
дегенді білдіреді.
Тәуелдік жалғаудың орын тәртібі:
әкемнің, студентіңмін т.б.
Бірақ, тәуелдік жалғау түбір мен кейбір жұрнақтың және түбір мен
кейбір көнеленген формалардың арасына түсе береді.
Мысалы: өзімше, өзіңше, әкемше, әкеңше, әкесінше, шалқамнан,
жүремнен, жүреңнен, жүресінен, етпетімнен, етпетімізден т.б.
Тәуелдік жалғау қосымша эмоциялық-экспрессивтік райды я мәнді
білдірерліктей де міндет атқарады.
Мысалы: айым, күнім, жарығым, сәулем, т.б.
(құрметтеу, еркелету мәнін аңғартады).
Қарағым, өзіңнен де сөзің тәтті.
Кісі аттарына жалғанып тұрған, тәуелдік жалғаудың ІІІ жағының
қосымшасы бірте-бірте тікелей мағынасынан алыстап, белгілі қоғамдық
қатынастардың нәтижесінен туып қалыптасқан қатынастың көрсеткіші болып
орныққан. Ал бұл категорияның қалыптасуына күнделікті өмірде ойынды-шынды
араластырып, азды-көпті көтеріп, әсерлендіру үшін қолданылатын жаман
ағаң, жаман інің деген тәрізді сөз қолдану машығы негіз болған дейміз.
Осы категорияның өзіне тән ерекшелігі тәуелдіктің ІІІ жағынан да
байқалады:
Қай төрелерді айтасыз, ағасы (Ғ.Мұс.)
Байекесі-ау, үйге жүріңізші (Ғ.Мүс.)
Шайыңыз тәтті-ақ екен, апасы (Ғ.Сланов).
Бұлардан көпке аға, көпке апа деген түсінік аңғарылады.
Ендеше бұл жағдайлар тәуелдік жалғаудың вокатив категориясын
жасайтын дәнекерлердің бірі екенін дәлелдейді.
-нікі қосымшасы туралы (А.Айғабылұлы)
Қазіргі қазақ тілінде оқулықтар мен зерттеу еңбектерінде –нікі (-
дікі, -тікі) жұрнағы қосымша арқылы жасалған сөз формасының
грамматикалық мағынасы анықталған жоқ.
Оқулықтарда –нікі қосымшасы жалғанған сөз тәуелдік категориясын
жасау амалының бір түрі делінеді. Мысалы:
1. А.Ысқақов: (Тәуелдеу ұғымын тудыратын –нікі... жұрнағы тарихи
жағынан алғанда ілік септіктің –ның (-нің ...) жалғауынан және –қы (-кі,
-ғы, -гі) жұрнағынан бірігіп, пайда болғаны мәлім(,- дейді.(Қазіргі қазақ
тілі. Морфология. А., 1974, 49-50).
С.Исаев дәл осы пікірді қостайды.(Қазіргі қазақ тіліндегі сөздің
грамматикалық сипаты. А., 1998, 68-б).
2. Ы.Маманов –нікі қосымшасының мағынасын басқаша түсінеді.
Ол:(Тілдік материалға сүйенсек, қазақ тілінде тәуелдік мағына беретін
грамматикалық форма біреу-ақ (-ым, -ім, -ын, -ы, -і). Ал –нікі... қосымшасы
жалғанған сөз тәуелдік мағына бермейді, ол иелік мағына білдіреді.
Былайша айтқанда, бұл – ілік септігінің синонимдік формасы. Ілік септігі
мен иелік форманың мағынасы бір бірақ бұлардың формалары мен синтаксистік
қызметтері екі басқа. –нікі қосымшасы - иелікформа,(- дептүйеді.(Бақылау
және курс жұмыстары. А., 1978, 15-б.).
3. Академ. грамматикада –нікі жұрнағы сөзге тәуелдік мағына беруші
деп есептеледі. Тәуелдік мағынаның бұл секілді жолмен пайда болуының
жөні бір басқа деп түеді де, сөз түрлендіруші емес, сөз тудырушы қосымша
деп есептеп тіліміздің сөз тудыру жүйесін зерттеудің міндеті деп
аяқтайды. (Қазақ тілі грамматикасы. А., 1967, 56-б.).
Соңғы пікірдегі тәуелдік мағына беруші жұрнақ, сөз тудырушы
қосымша деген бағамдау оқырманға түсініксіз күйде қалған. Тәуелдік
мағынаны айта отырып, сөз тудырушы қосымша деп қарауы Кононовтың сын
есім тудырушы деп есептегеніне байланысты болуы керек (Грамматика совр.
узб. лит-го яз. М., 1960, 173-стр.)
Көзқарастардың әркелкілігі –нікі жұрнағының мағынасының
ашылмағандығын аңғартады.
Қазіргі грамматистердің көпшілігі тәуелдік категориясының бір
формасы деп есептейтін пікірді қолдайтыны рас. Бұл пікір кең тараған.
–нікі қосымшасы жалғанған сөздің тәуелдік жалғауы жалғанған сөзбен мағына
жағынан жақын келіп, біріене-бірі ажырату қиын көрінетін жері де бар.
Мысалы:
Менің кітабым – кітап менікі.(Алғашқы екі түрлі пікір осы
ұқсастыққа негізделген).
-нікі қосымшасының тәуелдік жалғауынан басқа екенін бір сөзге
екеуін де жалғап көру арқылы байқауға болады:
Менің досымдікі.
1) -ым+дікі
-ым жалғауы арқылы меншіктелген грамматикалық мағына пайда болса,
-нікі арқылы белгілі бір заттың қатыстылығын аңғартқан грамматикалық
мағына жүзеге асып тұр.
Ы.Мамановтың –нікі қосымшасы форма мен ілік септіктегі сөз
формасымен синонимдес деп есептеуі де көңілге қонбайды. Себебі бұл екі
форма мағыналас болса, менің досымдікі дегенді менің досымның деп те
айтқан болар едік.
Тек қатысты затты атап менің досымның қаламы түрінде ғана айтамыз.
Демек ілік септігімен синоним бола алмайды. Сондықтан –нікі қосымшасы
форманы иелік форма деуге де болмайды. Иелік форма әрқашан ілік
септігінде беріледі.
2) Тәуелдік жалғаулары үш жақта түрленіп, парадигмалық қатар
түзсе, -нікі қосымшалы форма ондай қатар түзе алмайды. Осы жағдайды
байқаған А.Ысқақов: -нікі қосымшасы ешбір затты жаққа телімейді, демек
бұл қосымша жақ категориясына қалыс, бейтарап тұрады-дейді (Қазіргі
қазақ тілі. Морфология. А., 1974, 50-б.).
Бірақ қатыстылықты білдіретін форманың жаққа қатысын жоққа
шығаруға болмайды. Себебі бір заттың басқа бір затқа тәуелділігі қалай
жаққа тәндікті көрсетуді талап етсе, заттың қатыстылығы да дәл солай қай
жаққа тәндікті анықтауды қажет етеді. Онсыз қатыстылық мағынасы анық
болмайды.
-нікі қосымшасы жалғанған сөз формасының тәуелдік жалғаулы сөзбен
жақты көрсету тәсілі екі басқа. Тәуелдік жалғаулары парадигмалық
өзгеріспен үш жақты үш түрлі көрсетсе, әңгіме болып отырған форманың
жаққа қатысы лексикалық жолмен (морфологиялық емес) беріледі. Мысалы:
менікі, сенікі, онікі, біздікі дегенде жақ көрсеткіші жіктеу есімдіктері
арқылы беріліп тұр. Ал –нікі қосымшасы зат есімге жалғанғанда жақ
көрсеткіші қалай байқалады? Мысалы: ұжымдікі, мектептікі т.б. Бұлайша зат
есімге қосымша жалғанғанда аталған формалар тек қана ІІІ жақты көрсетеді.
3) Тәуелдік жалғаулары жекеше және көптік мағынаны білдіреді
(досым-досымыз), ал –нікі қосымшасының ондай парадигмалық түрі жоқ. Бұл
да тәуелдік жалғауынан өзгешелігін аңғартады. Бірақ заттың кімге, неге
қатыстылығы сол күйде белгісіз қалмайды. Ол қатысты заттың жекеше не
көптік формада қолданылуына байланысты іске асады. Мысалы: үйлер
ұжымдікі.
4) Тәуелдік жалғауын, сөз иелік (ілік) формасынан кейін келсе
(пышақтың сабы) қатысты зат әуелі айтылып, бастауыш болады да, -нікі
қосымшалы сөз соңында келіп баяндауыш қызметін атқарады.
Қорыта айтқанда:
1. –нікі қосымшасы тәуелдік категориясына да, иелік мағыналы
формаға да жатпайды.
2. –нікі форманың грамматикалық мағынасы заттың кімге, неге
қатыстылығын білдіру. Сондықтан бұл форманы зат есімнің қатыстық формасы
деп атаған жөн.
Әдебиет:
1. Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 1966.
2. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. А.,1967.
3. Қазіргі қазақ тілі. А., 1954.
4. А.Қалыбаева, Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
жүйесі. А., 1986.
5. В.А.Исенгалиева. Употребление падежей в казахском и русском
языках. А., 1961.
6. С.Омарова. Зат есімнің жеке грамматикалық категориялары жөнінде
зерттеулер ҚазССР ҒА хабарлары (қоғ. ғыл. сер.), 1963, № 8
№5 лекция
Лекция тақырыбы: Жіктік жалғауы
Лекцияның мақсаты: Жіктік жалғаудың жалғану жүйесіндегі
ерекшеліктерді аңғарту.
Лекция жоспары:
1. Жіктік жалғаудың жалғану жүйесі мен формалары.
2. Жіктік жалғаудың қолданылуындағы кейбір ерекшеліктер.
2.1. Жіктік жалғаудың ықшамдалған түрлері жайында.
2.2. Жіктік жалғаудың болымсыз түрде қолданылуы
2.3. Жіктік жалғаудың қолданылмайтын жағдайлары
2.4. Жіктік жалғаудың өзге жалғаулармен қабаттасуы.
3. Жіктеу есімдіктерінің жіктелу ерекшелігі.
Жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болатындықтан,
жіктік жалғау баяндауышқа ғана тән жалғау делінеді. Жіктеу категориясы –
қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып
қызмет атқаратын өзге де сөз таптарына, оның ішінде есімдерге де тән.
Себебі бастауышы жіктеу есімдіктерінен болған сөйлемде баяндауыш болатын
сөз (қай сөз табынан болса да) әрқашан бастауышпен жақтасып, тиісті
жіктік жалғауды қабылдайды. Егер сөйлемнің бастауышы есімдіктен емес,
басқа бір жалпы я жалқы есімнен болатындай жағдайда, оның баяндауышы ІІІ
жақта тұрады (Ол отыр – бала отыр).
Қазақ тіліндегі сөздер 4 топқа бөлініп, 4 түрлі үлгі бойынша
жіктеледі:
1-топ - отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері,
- есімшелер,
- зат есімдер,
- сан есімдер, сын есімдер
- есімдіктер,
- үстеулер.
2-топ - а, - е, -й
- п, -ып, -іп формалы көсемшелер
3-топ – етістіктің жедел өткен шақ формасы (барды, келді)
- шартты рай формасы (барса, келсе)
4-топ – етістіктің бұйрық рай формасы.
1-топқа тән сөздер сөйлемде баяндауыш болса, жіктік жалғау оларға
жекеше түрде де, көпше түрде де барлық жақтарда бірдей, бір ізбен
қосылады.
а) тұр, жүр...
- Мен тұрмын Біз тұрмыз
- Мен барғанмын Біз барғанбыз
ә) есімшелер: барған, келген, баратын, келетін, барар, келер,
бармақ (шы), келмек (ші) (осыларды жіктеу керек)
б) зат есімдер: оқушы, мұғалім ...
(жіктеу керек).
в) сын есімдер: аласа, үлкен
(жіктеу керек).
г) сан есімдер: оныншы, үшінші...
ғ) есімдіктер: қалай, кім...
д) үстеу: бірге
Бұл топқа жататын сөздердің жіктелу ерекшеліктері:
1. жіктік жалғау түбірге я негізге тікелей жалғанады;
2. үндестік заңына сәйкес өзгеріс болмаса, тұлғалық айырмашылық
болмайды;
3. ІІІ жақтарында жіктік жалғау болмайды.
2-топ
а) -а, -е, -й формасы көсемшелер: бара, келе, қарай, сөйлей т.б.
(жіктеу керек).
ә) -п, -ып, -іп формасы көсемшелер: барып, келіп, қарап, сөйлеп
т.б.
(жіктеу керек).
Ерекшелік:
ІІІ жағында арнаулы –ты (-ті, -ды, -ді) қосымшасы бар.
3-топ
а) жедел өткен шақ формасы: айтты, өтті т.б.
Мен айтты-м...
(жіктеу керек).
ә) шартты рай формасы: оқыса, білсе т.б.
Мен оқыса –м...
Ерекшелік:
1) жеке түрінің І, ІІ жақтарында жіктік жалғау тәуелдік жалғауының
жекеше түрінің І,ІІ жақтарының қосымшаларына ұқсас;
2) көпше түрінің І жағының (-қ, -к) жалғауы жоғарыдағы екі топқа
да ұқсамайды, өзінше бір басқа; ал көпше түрінің ІІ жағының жалғауы (-
ыңдар, -ңыздар) бірінше және екінші үлгілердікінен сәл басқашалау да,
келесі ІV үлгімен түрлес;
3) жекеше, көпше түрде де ІІ жақтың арнаулы қосымшасы жоқ, бұл
жағынан олар бірінші үлгіге ұқсас.
4-топ
Етістіктің бұйрық рай формасы ғана жатады: қара, еле, жаз т.б.
Мен қарайын ...
Ескерту:
1) Ауыз әдебиетінде жекеше формасының анайы түрінің екінші жағына
–ғын(-гін, -қын, -кін) қосымшасы қосылып та айтылады: сен барғын... Бірақ
бұл форма әдеби тіл нормасы болудан қалды деп айтуға болады.
2) Көпше түрінің І жағының қосымшасы –лық (-лік) болып та
қолданылады: оқылық, тоқылық т.б. Бірақ әдеби тіліміздің қазіргі
бағытында бұл формадан гөрі –йық (-йік) формасы көбірек қолданылып, бірте-
бірте негізгі нормаға айналып бара жатқан сияқты.
Қазіргі қазақ тілінде жіктік жалғаудың ықшамдалған кейбір
формалары бар және олар толық формалармен жарыса әдеби тілде де қоса-
қабат қолданылып жүр. Ондай ықшамдалған форма мынадай 2 тұлғада жиі
ұшырайды:
1) –ған формалы есімшемен байланысты:
Мен дағы жаңа тапқан күйді тартқам (І. Ж.). Қайнаған, қыбырлаған
қала келгем, Дәметкем дәннің дәмін әр-ақ елден (С.М.).
2) -а, -е, -й формалы көсемшенің І, ІІІ жақтарында да жиі
кездеседі: Қой, же, қой, кейіме. Адам болам, аттанам, Ауылдың бәрін
үркітіп, Қайда барып бақ табам (І.Ж.). ¦йымдас, қоғам болсаң, күшің
кіред, күші кірсе, беркелі ісің бөлек (Б.М.)
ІІ, ІІІ, ІV үлгілер бойынша жіктелетін етістіктердің қай-қайсысы
болса да түбірге (негізге) болымсыздық форманың –ма (-ме, -ба, -бе, -па,
-пе) қосымшасы тікелей қосылып жіктеле береді: бармаймын, бармаппын,
бармадым, бармасам, бармаймын т.б.
І үлгі бойынша жіктелетін есімшелер мен есімдердің болымсыз
формада жіктелулерінде іштей ажырайтын мынадай айырмалар бар:
а) Есімдердің бәрінен де болымсыздық форма емес сөзі тіркесу
арқылы жасалатындықтан, жіктік жалғау сол дәнекер сөзге жалғанады: Мен
Оралбай емеспін, елдің жазықсыз, қылмыссыз адамымын (М.Ә.)
ә) Есімше формалардан болымсыздық формалар синтетикалық тәсіл (-
ма, -ме жұрнағы) арқылы да, аналитикалық тәсіл (емес, жоқ) арқылы да
жасалатындықтан, олардың жіктелулері де сол екі тәсілдің ерекшеліктеріне
байланысты болады:
барма, келме.
бармаған, келмеген
бармағанбыз, келмегенбіз
барған емеспін, барған жоқпын т.с.с.
б) Жазуда да, ауызекі тілде де ІІ үлгі бойынша жіктеліп,
өкінбеймін, алмаймын деген сияқты көсемшенің ауыспалы формасының орнына
өкінбен, аяман, жібімен деген форма қолданылады. Мысалы: Ризамын туғаныма
адам болып, өкінбен бір күн өліп қаламын деп (Қ.А.)
Бұл форма І жақ көрсеткіші ретінде ғана жұмсалады, өзге жақтарда
қолданылмайды. Бұл форма көтеріңкі ырғақпен, экспрессивтік, эмоциялық
рай білдіруі үшін жұмсалады. Оны мынадай көмекші сөздермен қолданудан да
аңғаруға болады:
Бай емен, батыр емен, хан емеспін,
Атақты артық туған жан емеспін (Абай).
Ес білгелі ондай зор денелі әйелді мен кездестіріп көрген емен.
(С.М.)
Сондай-ақ, бұл форма күрделі етістіктерде де, идиомалық
тіркестерде де қолданыла береді. Бұл жағдай осы форманың көне екендігіне
айғақ: Сонда жауап бере алман мен бейшара, сіздерге еркін тиер байқап
қара (Абай).
Сөйлемнің бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылмаған жағдайда жіктік
жалғау әрқашан қолданылады (түсірілмей айтылады): Сорға біткен
ғашығымсың, неге тым кеш сермедің (Абай).
- Сөйлемнің бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылған жағдайда жіктік
жалғауының қолданылмайтын кезі де болады: Мен сен емес, жас күнім жайнап
тұрған (Абай). Мен мақтанның құлы емес ын ақынға зорлық жоқ (Абай). Мен
сынық жан жамағанмен түзеле алман түрленіп (Абай).
- Ауыспалы көсемшенің (-а, -е, -й формалы) үшінші жағының жіктік
жалғауы барлық басқа жағдайларда түсірілмегенмен де, сұраулық шылау
тіркескенде, қолданылмайды:
Мысалы: Көмірді де өзі қаза ма?
Көмірді де өзі қазады.
Жіктік жалғауының өзге жалғаулармен қабаттасуы.
Есім сөз + көптік жалғау + тәуелдік жалғау + септік жалғау +
жіктік жалғау. (үй – лер – іміз – де - міз).
Нақтылы тіркесу ерекшеліктері:
а) Көптік жалғаулы сөзге де жалғана береді (біздер -
оқушыларымыз).
Бірақ жіктелетін етістік формаларының көпше түрінің ІІ ж. –да
көптік жалғау жіктік жалғаудан кейін келеді: сендер бар-ың-дар ,сендер
жүресіңдер т.б.
Етістіктерге жалғанатын көптік жалғаудың осылайша келуі баяндауыш
болатын етістіктің көптік формадағы бастаушыпен қиысуымен байланысты.
Осы ерекшелікке орай, жіктелетін зат есімнің көпше формасының ІІ
жақтың арнайы түрінде де сыпайы түрінде де көптік жалғау 2 рет
қолданылады. Мысалы: Сендер студентсіңдер.
Еск: Біз оқушымыз. (ж.ж.)Біздің оқушымыз. (т.ж.)
Бұларды ажырату үшін, біріншіден, сөздің мағынасын, екіншіден,
оның қызметін (бастауыш, анықтауыш), үшіншіден, жіктік жалғауға екпін
түспейтінін, тәуелдік жалғауға түсетінін ескерту керек.
ә) Жіктік жалғау тәуелдеулі сөзге де жалғана береді, жіктік
жалғаудан кейін (субстантивтенгенде болмаса) тәуелдік жалғау жалғанбайды.
Тәуелдеулі сөздің жіктелулеріндегі ерекшеліктер:
1) Тәуелдіктің І жағының қосымшасы қосылған сөзге еш уақытта да
жіктік жалғауының І жағының қосымшасы қосылмайды, тек ІІ жағының жалғауы
ғана жалғанады:
Мысалы: Сен студент-ім-сің (дер),
студент-тер-іміз-сіңдер.
2) Тәуелдіктің ІІ жағының жалғауы жалғанған сөзге еш уақытта да
жіктіктің ІІ жағының жалғауы жалғанбайды, тек І жақтың жіктік жалғауы
жалғанады. Мысалы: Мен студент-ің-мін.
3) Тәуелдіктің ІІІ жағының жалғанған сөзге жіктіктің І, ІІ жақтың
жалғаулары жалғана береді: Мысалы: Мен студент-і-мін, оқушы-сы-мын.
4) Сұраулық шылау (ма, ме...) жіктік жалғауының ІІ жағының
жалғауынан кейін де, бұрын да келе береді. Бірақ бұрын келгенде сұраулық
шылаудың ашық дауысты дыбысы сөздің жуан я жіңішкелігіне қарай қысаң
дыбысқа айналады: оқушысың ба? – оқушысың?
5) Тәуелді сөздің І, ІІІ жақтарында да сұраулық шылау (ма, ме)
жіктік жалғаудан кейін де, бұрын да келе береді:
Оқушымсың ба? – оқушымсыбысың?
6) Атау формалардан басқа септік жалғаулы сөздердің ішінен
мекендік және көлемдік мағына беретін жатыс және шығыс жалғаулы сөздер де
баяндауыш болатыны мәлім. Ондай сөздерге, баяндауыш болғанда, жіктік
жалғауы жалғанады:
қай колхоздансыңдар?
7) Жіктік жалғауының І, ІІ жақтың қосымшалары, қажет болған
жағдайда, жіктелетін сөзге тікелей жалғанбай, -ғана (-қана), -ақ
шылауларынан кейін де келеді:
Мен оның атқосшысы –ғанамын (С.М.)
Телміріп бар өміріңде жемтік жеген,
Қарғаның жаман-ақсың баласынан (С.Т.)
Жіктік жалғауы күрделі етістіктер баяндауыш болғанда ең соңғы
көмекші етістікке жалғанатыны сияқты, күрделі есімдер баяндауыш болғанда
да оның соңғы көмекші сөзіне жалғанады: Сендер мені осы сапарға қимайтын
сияқтанасыңдар (М.Ә.)
Жіктеу есімдіктері баяндауыш болғанда, оларға жалғанатын жіктік
жалғау сол баяндауыштың плеонастикалық жолмен қоса-қабаттасып келген
көрінісі болады. Сол себептен жіктеу есімдігі баяндауыш болғанда, жіктік
жалғау бастауыштың жақтың мағынасына үйлеспейді, баяндауыштың жақтың
мағынасына орайласып жалғанады:
Ендігі қарыздар адам менмін (Ғ.М.)
Тобықтыда кісі болса, ол сенсің ғой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.ЯСАУИ атындағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ КАФЕДРАСЫ
СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
пәнінен
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Пән оқытушысы: ф.ғ.к., доцент Г.Қ.Жылқыбай
№1 лекция
Тақырыбы: Сөздің морфологиялық құрылымы
Мақсаты: Сөздің морфологиялық құрылымы туралы мағлұмат қорын
толықтыру, сөздің морфологиялық құрылымына талдау жасау қажеттілігін
ұғындыру
Жоспары:
1. Сөздің морфологиялық құрылымына талдау жасау қажеттілігі
2. Тілдердің типологиялық классификациясы туралы
3. Негізгі морфологиялық ұғымдар
4. Сөздердің морфологиялық құрылымы жағынан алуан түрлі болуы
5. Сөз құрамындағы морфемалардың әрқайсысының өзіне тән мағынасы жайлы
Сөздің морфологиялық құрылымы грамматиканың өте маңызды мәселелерінің
бірі болып саналады. Әр түрлі тілдердегі сөздердің морфологиялық
құрылымын, құрылымдық элементтердің(морфемалардың) табиғатын, қызметі мен
өзара байланысу, тіркесу сипатын зерттеп шешу тілдердің морфологиялық
типтерін айқындау үшін, олардың грамматикаларын ғылыми негізде жасау үшін
де қажет.
Сөздің морфологиялық құрылымына дұрыс талдау жасау үшін ең алдымен
сөздің құрылымына тікелей қатысы бар негізгі морфологиялық ұғымдарды
айқындап алу өте қажет( морфема, түбір морфема, аффикстік морфема).
Сөздер морфологиялық құрылымы, морфемалақ құрамы жағынан алуан түрлі
болады: олар бір морфемадан да (бас, қол), екі морфемадан да( бас-та, қол-
да), бірнеше морфемадан да(бас-та-ушы, қол-да-н-ыс-ы) құрала береді. Сөз
құрамындағы морфемалардың әрқайсысының өзіне тән мағынасы болады. Мысалы,
көлшікке деген сөздің құрамындағы үш морфеманың біріншісі заттық мағынаны
(көл) білдірсе, екіншісі кішірейту(-шік) мағынасын, соңғысы (-ке) бағыттық
мағынаны білдіреді. Мағыналық тұрғыдан қарағанда, морфема сөздің ары қарай
бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бөлшегі болып саналады.
Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Олардың ішінде
негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері де,грамматикалық мағынаны
білдіретіндері де бар. Жалпылама лексикалық мағынаны білдіретін морфема
түбір морфема немесе негізгі морфема деп аталады да, грамматикалық
мағыналарды білдіретін морфема аффикстік немесе көмекші морфема деп
аталады.
Дүние жүзіндегі тілдер грамматикалық құрылысы жағынан да алуан түрлі.
Осыған орай, ол тілдердегі сөздердің морфологиялық құрылымы да, сөз
құрылымындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалардың табиғаты да түрлі
болып келеді.
Түркі тілдерінде сөздің түбірі мен негізі белгілі бір лексикалық және
грамматикалық мағынасы бар дербес сөз ретінде қолданылады да, осының
нәтижесінде түбір(негіз) мен сөз мағынасы мен формасы жағынан бір-бірімен
сәйкес келе береді. Мысалы. Етістіктің бұйрық райының ІІ жақ формасы
етістіктің әрә негізі, әрі түбірі ретінде ұғынылады және дербес сөз
ретінде қолданыла береді. Демек, дербес сөз ретінде қолданыла алу түркі
тілдеріндегі түбірге(негізге) өте-мөте тән қасиет.
Грамматикалық мағынаны білдіретін морфема көмекші немесе аффикстік
морфема деп аталады. Олар әрқашан сөз құрамында қолданылады. Олар сөзден
тыс ешқандай мағына білдіре алмайды, сөз құрамында қолданылғанда ғана
белгілі бір мағынаны білдіреді.
Сөздің құрамының морфемаларға мүшеленуі грамматикадағы жүйелі
қатынастарға негізделеді. Грамматикадағы жүйелі қатынас сөздердің белгілі
бір үлгі бойынша жасалуына мүмкіндік береді.Сөздердің әрбір тобының және
ондай топқа енетін сөздердің өзіне тән құрылымдық үлгісі болады. Мұндай
үлгі бір сөзге емес, белгілі бір топқа енетін сөздердің бәріне бірдей
ортақ болады да, ол сөздер өздеріне тән сол үлгі бойынша құрастырылады.
Морфемалар даяр қалып, үлгіге түсіп сөздердің құрамында қайталана береді
де, жүйелі қатынасқа бағынады. Мысалы: өнім ( өн- түбір морфема, -ім-
аффикстік морфема. –ім аффиксі басқа да есімдердің құрамында қайталанып
келуі шарт, білім, төзім, сезім т.б.); өн түбірінің мағынасы да басқа
түбірлермен бірдей болуы шарт(өнімді, өндір, өндіріс). Сонда ғана сөздер
морфемаларға ажыратылып мүшелене алады. Ал тілдегі әр түрлі морфемалардан
құралған сөздердің басым көпшілігінің жігі ажырап, түбір морфемалар мен
аффикстік морфемаларға мүшеленеді.
Әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. А., 1965. 274-278- б.
2. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972. 19-б.
3. Ибатов А. Сөздің морфемалық құрылымы.Изв.АН КазССР. Серия
филологическая.1991,№3
4. Қазақ тілі.Энциклопедия.А.,1998. 280-б.
5. Қазақ грамматикасы.Астана,2002.174-180-б.
6. Қазақ тілі грамматикасы боцынша зерттеулер. А.,1975.
7. Қалыбаева А.,Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
жүйесі.А.,1986.
8. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі.А.,1991. 23-б.
№2 лекция
Тақырыбы: Морфемалар туралы мағлұмат
Мақсаты: Морфемалар ұғымын тарқату, оның аясында иорфема түрлері,
олардың әрқайсысына тән негізгі белгілері, мағыналары жайлы түсініктерін
тереңдету.
Жоспары:
1. Морфема туралы түсінік
2. Морфемалардың мағынасы мен қызметі
3. Түбір морфема, оған тән белгілер
4. Аффикстік морфема, оған тән белгілер
5. Түбір морфема мен негіз
6. Аффикстік морфемалардың түрлері
7. Деривациялық және реляциялық мағына
8. Жұрнақтар мен жалғаулар, олардың ерекшеліктері
Сөздің морфологиялық құрылымына талдау жасап, оның мағыналық
бөлшектерін айқындаудың барысында тіл білімінде морфема туралы ұғым пайда
болды. Морфема тіл білімінде морфологиялық единица ретінде танылады.
Морфологиялық единица ретінде танылған морфема сөздердің мағыналық
бөлшектеріне дұрыс талдау жасауға мүмкіндік береді. Демек, морфема
морфология үшін және сөздердің құрамына талдау жасау үшін өлшем ретінде
қызмет ететін негізгі единица болып саналады. Морфема- сөз құрамындағы ары
қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық единица.
Сөз құрамында оны құрастырушы құрылымдық элементтер ретінде танылатын
екі түрлі морфема бар.Оның бірі-түбір морфема да, екіншісі- аффикстік
морфема.
Түбір морфема лексикалық немесе заттық мағынаға ие морфема болып
саналады. Ол сөздердің әр түрлі лексика-грамматикалық топтарына(сөз
таптарына) бірдей тән, бірдей ортақ морфема ретінде жұмсала алады.Ал негіз
сөздердің әр түрлі лексика-грамматикалық топтарына емес, белгілі бір
лексика-грамматикалық топқа( белгілі бір сөз табына енетін сөздердің
формаларына ортақ) ұйтқы бола алады. Екінші сөзбен айтқанда,түбір әр басқа
сөздерге ұйтқы болса, негіз формаларға ортақ ұйтқы болады.
Түбір мен негіздің әр басқа тілдер үшін ортақ, ұқсас жақтары болуымен
бірге, әрбір тілде(немесе тілдердің тобында) олатдың өзіне тән айырым
жақтары мен ерекшеліктері де болады. Атап айтқанда, басқа тілдерге, мысалы
орыс тіліне қарағанда, түркі тілі мен ағылшын тілдерінде морфема сөздің
немесе негіз бен сөздің бір-біріне құрылымы жағынан да, мағынасы жағынан
да сәйкес келуі әлдеқайда жиі ұшырасады. Түркі тілі мен ағылшын тілдерінде
бір ғана түбір морфемадан құралған сөздердің жиі ұшырауы және осыған
сәйкес сөз таптарының бір-бірінен морфологиялық құрылымы ажыратылуы
әрдайым шарт еместігі аталған тілдерге тән қасиет болып саналады.
Түбір морфема жалпылама лексикалық мағынаны білдірсе, аффикстік
морфемалар әр түрлі грамматикалық мағыналарды білдіреді және
олар(аффикстік морфемалар) мұндай мағыналарды тек сөз құрамында
қолданылғанда ғана білдіре алады. Демек, аффикстік морфемаларда ешбір
дербестік болмайды.
Түбір морфема әр түрлі топқа қатысты сөздердің құрамында қолданыла
алса, аффикстік морфема сөздердің белгілі бір тобының ғана құрамында ғана
қолданыла алады. Бірақ аффикстік морфема түбір морфемаға қарағанда
әлдеқайда жиі қолданылады.
Аффикстік морфемалар өз ішінде мағынасы мен қызметіне және сөз
құрамында орналасу тәртібіне қарайпрефикс, жұрнақ(суффикс немесе
постфикс), инфикс және жалғау(немесе флексия( деп аталатын түрлерге
ажыратылады. Аффикстік морфеманаң жоғарыда аталған түрлерінің барлығы
бірдей бір тілде ұшырысы беруі шарт емес. Белгілі бір тілде немесе
тілдердің белгілі бір тобында аталған аффикстердің бірінің болуы,
екіншісінің болмауы сол тілдің немесе тілдер тобының грамматикалық
құрылысына байланысты.
Аффикстердің ішінде әр түрлі тілдерде жиі ұшырасатыны- жұрнақтар мен
жалғаулар.
Жұрнақ түбір морфемалардан сөз немесе сөздің формасын тудырып,
деривациялық мағынаны білдірсе, жалғау сөз бен сөзді байланыстырып
реляциялық мағынаны білдіреді. Жалғаудың қолданылу өрісі мен шеңбері,
жұрнаққа қарағанда анағұрлым кең.
Жұрнақ түбірге жымдаса кірігіп, оның жалғануынан жасалған туынды сөзде
тұтастық қасиет сақталады да, жалғау сөздің түбіріне немесе негізіне
кірігіпкетпей, жай ғана селбесіп, қосақталған қалыпта тұрады.Жұрнақтарға
қарағанда жалғаулардың сөздің түбіріне мағыналық жақтан кірігуі және
онымен байланысы әлдеқайда солғын, әлсіз болады.
Көбіне-көп лексикалық единица сөздерге байланысты қаралып келген
полисемия, омонимия, синонимия, антонимия құбылыстары тек лексикалық
құбылыстар ғана емес, сонымен бірге грамматикалық құбылыстар ретінде
қаралып танылуы керек. Аталған құбылыстар лексикалық единица ретінде
қаралатын сөздерге ғана тән емес, грамматикалық единица ретінде қаралатын
аффикстік морфемаларға да тән. Сөздердің омонимдес, синонимдес,
антонимдес, полисемиялы болатыны сияқты аффикстер де омонимдес,
синонимдес, антонимдес, полисемиялы бол алады.
Сөздер құрамына қарай жалаң және күрделі сөздер деп топтастырылса,
аффикстер де құрамыны қарай солай топтастырылады(жалаң, күрделі(құранды)).
Аффикстер сөздерге өз бетінше емес, белгілі бір орныққан жүйеге,
заңдылыққа бағынып жалғанады.
Әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. А., 1965. 278-292- б.
2. Ибатов А. Сөздің морфемалық құрылымы.Изв.АН КазССР. Серия
филологическая.1991,№3
3. Қазақ тілі.Энциклопедия.А.,1998. 280-б.
4. Қазақ грамматикасы.Астана,2002.174-188-б.
5. Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. А.,1975.
6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі.А.,1991. 23-б.
№3 лекция
Тақырыбы: Көптік жалғауы және көптік категориясы
Мақсаты: Жалпылық мәндегі көптік категориясы ұғымы мен
жалқылық мәндегі
көптік жалғау ұғымын салыстыра отырып, әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктерін таныту
Жоспары:
1. Көптік категориясы ұғымы; Көптік категориясының берілу
тәсілдері:
1.1. Лексикалық тәсіл
1.2. Синтаксистік тәсіл
1.3. Морфологиялық тәсіл
2. Көптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық
мағынасы.
3. Көптік жалғаудың стилистикалық ролі.
4. Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грамматикалық
ерекшеліктер.
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау категориясы да бар.
Ал, осы екеуі бір
де емес және бірдей де категориялар емес.
Көптік категориясы – тым жалпы ұғым, көптік жалғау категориясы –
онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым.
Мысалы:
Көптік категориясы үш түрлі жолмен беріледі:
1) Лексикалық тәсіл арқылы 2) морфологиялық
3) синтаксистік
Көптік ұғымның сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы берілу
жағдайы лексикалық тәсіл деп аталады.
Сөз атаулының қай-қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған ұғымды
білдіреді. Осындай сөздің өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде еш
қосымшасыз, тікелей көптік ұғымдарды білдіретін сөздер де бар. Мұндай
сөздерге:
1. жеке-дара санауға келмейтін заттар (су, сүт, сорпа, тұз, ұн, жүн
т.б.)
2. ру, халық, ұлт, ел аттары (қазақ, орыс, қыпшақ, үйсін т.б.)
3. әр қилы жәндіктер, аң, хайуанаттар аттары (көбелек, шіркей,
түлкі, қой т.б.)
4. өсімдік аттары (шөп, арпа, жусан, мақта, сұлы т.б.)
5. қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдардың аттары
(социализм, капитализм, дін, мәдениет т.б.)
6.адамның ішкі құбылыстарының, сын-сипатының, іс-әрекетінің, күй-
жайының аттары (алданыш, ересек, достық, кәрілік, жалқаулық, еріншектік,
түс т.б.)
Сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы көптік ұғымның берілу
жолы морфологиялық деп аталады.
Үш түрлі морфологиялық форма бар:
1) –з (-ыз, із) біз, сіз деген сөздердегі –з (-із) қазіргі кезде өз
алдына қолданылмайтын, өлі форма ретінде сақталып, бірен-саран сөздерге
кездесіп, олардың бөлінбейтін бөлшегіне айналған. Бұл –з (
-ыз, -із) формасы әуелде көптік жалғау емес, жұп, егіз, екеу болып
келетін заттың аттарына жалғанатын қосымша болған.
Онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі
де басқа –з (-ыз, -із) формасы бар: ат-ың-ыз,
ат-ым-ыз.
Бұл форма жіктік жалғаудың ІІ жақ жекеше және көпше түріндегі сыпайы
форманың көрсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы: бар-ды-ң-ыз,
бар-са-ң-ыз тб
Сондай-ақ:
2) Біз бардық,, біз барайық,біз барсақ дегендегі –қ формасы ерте
кездегі көптік мағынаны білдіретін морфологиялық форманың бірі болғанға
ұқсайды.
3) Қазақ тіліндегі көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық
форма –лар (лер, ... .).
Осы себептен де осы форма заңды түрде көптік жалғау деп аталады.
Көптік ұғымның сөз тіркестері арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл
деп аталады.
Сан есімдер (реттік пен болжалдық басқасы), сондай-ақ, көп, аз,
әлденеше, бірнеше, бірталай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бұрын
анықтауыш болып тұрып, ешқандай да қосымшасыз көптік ұғымды білдіре
алады:
бес кісі, отыз қой, қыруар мал, бірсыпыра адам т.б.
Сөздің қосарлануы арқылы да жинақтау, топтау, жалпылау ұғымда
айтылады:
Бала-шаға, ата-ана, құрт-құмырсқа, көрші-қолаң т.б.
Қос сөздер синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер
болғандықтан, олардың көптік ұғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл
деп атауға болады.
І Көптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық
мағынасы да күшті. Оның бұл сипаттары төмендегідей:
1) Көптік жалғау зат есімге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын
заттың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я сандық
ұғымды білдірмейді, сол сөз арқылы белгілі бір заттың тобы, жинағы
туралы ұғымды жалпылып атайды. Мысалы: мектептер, мұғалімдер
әрқайсысының жинақталған тобы жөніндегі ұғымды бағдарлатады.
2) –лар есімдіктерге жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы ишараланып
аталатын заттың және басқа әрбір ұғымның саналмай айтылған жинақ тобын
білдірумен қатар, саралап, тарамдап я талдап нұсқағандықты да аңғартады:
Сендер бақыттысыңдар, Майра! Бүгін бұлар жұмыскерлердің көбінен кешірек
тұрады.
3) –лар сын есімге, есімше формаларына қосылғанда, оларды
субстантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды: Бұл міну -
ақылдылардың, арлылардың, артықтардың мінуі.
4) –лар сан есімдерге жалғанғанда, көптігін емес, мөлшер, болжал
ұғымын білдіреді: Жасы 40-тарға жетті.
5) –лар мезгіл үстеуіне жалғанғанда, көптік емес, болжалдау,
мөлшерлеу мағынанын білдіру үшін жұмсалады: Парсы, түрік тілдеріндегі
кітаптардан былтырлар өзі оқыған (М.Ә.)
6) –лар даралап санауға болмайтын, көптік формада жұмсалмайтын зат
есімдерге, бүтіннің бөлшегі ретінде жұмсалмайтын кейбір ұғымның аттарына
қосылғанда, ол сөздер өз мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолданылады:
Сақалдар осы біле ме екен,
Тентекке жаза, өлгенге құн кесуді (І.Ж)
7) –лар адамға тән я ортақ бола алатын заттың атауларына жалғанда
сол заттың көп адамға ортақ екенін білдіреді: Осы жиынға сәлем айтқан
Зәредей аналары екен.
8) Ортақтық мағына береді:
Ас әзір екен, олар астарын ішті. Кітапханаларыңыздан кітап алуға
бола ма?
9) Орын, мекен атауларына қосылғанда, сол сөздің көптігін емес, сол
маңай, сол жақ (айнала, төңірек) сияқты қосымша рең үстейді:
Абай өз пәтерлерінен екі-үш көше ұзап кетіп еді.
10) Жалқы есімдерге жалғанғанда да топтау ұғымын береді: Сүйіндік
аулына Абайлар ел орынға отыра келіп еді (М.Ә.)
11) Көптік жалғау жалаң сөздерге, дербес сөздерден құралған
күрделі сөздерге ғана емес, дербес сөздер мен көмекші сөздерден құралған
тіркестерге де қосылады. Ондайда көптік жалғау соңғы көмекші сөзге
жалғанады: Нұржан мен Еркін сияқтылар көбейеді.
ІІ Көптік жалғаудың грамматикалық қызметімен байланысты
стилистикалық рөлі де күшті: -лар бір сөйлемде біріне-бірі қатысты
бірнеше сөзге жалғана береді. Ондайда көптік жалғау, бір жағынан,
сөздерді бір-бірімен қиыстыруүшін қолданылса, екінші жағынан, оларды
сараландырып, айқын, ашық етіп ажыратып айту үшін
қолданылады.Мысалы:Бастары жалаңбас, сақал басқан үлкендер балаларға әлі
де аса суық түсті көрінеді (М.Ә.)
(Көптік жалғауды алып тастап айтып көру).
Бұл айтылғандардан сөйлемдегі бір-біріне қатысты сөздердің көптік
жалғауда қолданылуы олардың әрі грамматикалық жағынан қиысуларына, әрі
стилистикалық жағынан айқындалып саралануларына керекті дәнекерлер
болады деген қорытынды туады.
Тағы да мысал:
Жігіттер сыртқы киімдерін сыпырып тастап, алақандарына бір
түкіріп, қолдарына кетпен алды (Ғ.Мүсірепов). Бірен-саран кемпірлер
шапандарын жамылып келіп өлең тыңдасты (Б.М.)
(Асты сызылған сөздерге қатысты көптік формада қолданылған өзге
сөздерді қосымшаларсыз қолданып көрсеңіз, стил де жатық болмайды,
түсініктері де айқын емес).
Осы айтылған қағидаға бірыңғай мүшелердің кілең көптік формада
қолданылуы да дәлел бола алады. Мысалы: Олар иектерін сипайды, жөтеледі,
самайларын қасиды (Ғ.М.)
ІІІ Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грамматикалық
ерекшеліктер:
1) Көптік жалғау бірыңғай мүшелерге жалғанғанда үш түрлі жүйенің
бірінде болады.
а) Көптік жалғау бірыңғай мүшенің әрқайсысына түсірілмей
жалғанады: Ол соңғы күндері көбінесе домбыра алып, мөлдір күйлер, сұлу
әндер тарта беруші еді.
ә) Көптік жалғау бірыңғай мүшенің бұрынғыларына жалғанбай, тек
соңғысына жалғанады, алғашқылары соған ортақтасады:
Жүр, арқан, сойылдарыңды ұмытпа.
2) Сөйлемнің бастауышы жіктеу есімдігінің ІІ жағының (ан, сын)
көпше формаларында және жалпылау есімдігінің ІІ жағында тұрса,
баяндауыштар да көптік формада бастауышпен қиысып жұмсалады:
Сендер қайраттаныңдар.
Сіздер ертең келесіздер.
Бәрің де келіңдер.
3) Бір сөзде бірнеше жалғау қабаттасып келгенде, көптік жалғау
орын жағынан өзге жалғаулардың бәрінен де бұрын (тәуелдік, септік,
жіктік), тікелей түбірден я негізден соң жалғанады:
Отыруларыңызды сұраймын.
Көптік жалғаудың семантикалық мағынасы, грамматикалық қызметі,
стилистикалық бояуы мен реңі өзара тығыз байланысып, бір-бірімен ұштасып
жатады. Сондықтан кейде оларды саралау аса қиын да болады.
Әдебиеттер:
1. Оралбаева Н. Зат есімнің көптік категориясы Қазақ тілі мен
әдебиеті. 1959, №3.
2. Нұрғалиев М.Көптік жалғау туралы (көмекші құрал), Алматы, 1971.
№4 лекция
Тақырыбы: Тәуелдік жалғауы және тәуелдеу категориясы
Мақсаты: Жалпылық мәндегі тәуелдеу категориясы ұғымы мен
жалқылық мәндегі тәуелдік жалғау ұғымын салыстыра отырып, әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктерін таныту
Жоспары:
1. Тәуелдеу категориясы ұғымы.
2. Тәуелдеу категориясының берілу тәсілдері:
2.1. Морфологиялық тәсіл
2.2. Синтаксистік тәсіл
2.3. Аралас тәсіл
3. Тәуелдік жалғау қосымшалары, ортақ және оңаша тәуелдеу.
4. Тәуелдік жалғаудың қолданылуындағы ерекшеліктер.
5. –нікі қосымшасы туралы.
Тәуелдік категориясы – белгілі бір заттың, әдетте, иеленуші ІІІ
жақтың біріне меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория.
Қазақ тілінде тәуелдік категориясы 3 түрлі тәсіл арқылы жасалады:
1) морфологиялық 2) синтаксистік 3)
аралас тәсіл
(синтетикалық) (аналитикалық)
-нікі, -дікі, -тікі біз, сіз есімдіктеріне –дің
анықтауыш компонентінің
жұрнағы арқылы ілік септік қосымшасын есімдіктер ғана
емес, есім-
(-ның+ғы, -гі; қы, -кі) жалғап, оған анықталатын дерден де бола
беретіндігі
-тәуелдік жалғаулары заттың атын білдіретін сөз- жағынан және соңғы
анық-
арқылы. ді ешбір қосымшасыз тір- талушы
компонентінің үне-
кестіру арқылы жасалады: мі
тәуелдік жалғаулы сөз
біздің үй, сіздің мектеп т.б.
болатындығы жағынан син-
таксистік тәсілден басқаша-
лау. Бұл тәсіл матасу кате-
гориясына негіз де, тірек те
болумен қатар, стилистика-
лық өрісі мен ерекшелікте-
рі жағынан синтаксистік тә-
сілден өзгеше:
біздің үйіміз,
колхоздың есепшісі т.б.
Тәуелдік жалғау бір заттың тәуелді екенін білдіретіндіктен , негізінде
зат есімге тән қосымша бола тұра да, зат есім қызметін атқаратын сөздің
барлығына да жалғана береді. Мысалы: Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді
(Мақал). Осылардың жақсысы да, жаманы да бірдей (Ә.Әб.) Төртеуі де
орындарынан секіре тұрысты (М.Ә.) Ердің екі сөйлегені - өлгені, еменнің
иілгені – сынғаны. Еріншектің ертеңі бітпес.
Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау
қосымшалары:
І -м, -ым, -ім
ІІ –ң (-ңыз, -ңіз),
-ың, -ің (-ыңыз, -іңіз)
ІІІ -сы, -сі, -ы, -і.
Тәуелдеулі сөздің жалғаулары жіктеу есімдіктерінің жақтарына
сәйкес келіп отырады: Менің қаламым,Сенің қаламың,Сіздің қаламыңыз,Оның
қаламы.
Сөз жекше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді: Оңаша тәуелдеу ,
ортақ тәуелдеу.
Тәуелдік жалғау тек меншікті ғана емес, бір заттың басқа затқа
қатынасы мен олардың арасындағы табиғи байланысты да білдіретіндіктен, ол
жалғау жалғанған сөзбен байланысты ілік септіктегі жіктеу есімдіктері
қабаттастырылып та, қабаттастырылмай да қолдана береді. Сол себептен де
ілік септіктегі І, ІІ, ІІІ жақ жіктеу есімдіктерінің міндетті түрде
қолданылатын да, қолданылмайтын да жағдайлары болады. Жіктеу
есімдіктерінің я түсіріліп, я түсірілмей айтылуы стилистикалық талап пен
талғамға, айналасындағы (сөйлемдегі) өзге сөздің қолданылу
ерекшеліктеріне және басқа да сол сияқты жағдайларға (анықтық,
бейтараптық) байланысты.
Мысалы: Ағайын бек көп, Айтамын ептеп, Сөзімді ұғар () елім
жоқ (Абай). Жас болғанға () төбеме секірдің (С.Ерубаев).(стилі
бұзылар еді, айтылуы ауыр болар еді, оның үстіне жіктеу есімдігінің
көмегіне мұқтаж да емес(.
Мен бір сенің басыңа да арнап айтпаймын (М.Ә.); Жайқалған жеміс ой
мен қыр (Жамбыл).( стильдік ерекшелікпен байланысты, ІІ жаққа арнай,
көрете, сілтей айтыл ғандықтан түсірілмеген(. ( ( ¤скемен жағыңыз,
анау Көкпекті Тарбағатайыңыз тағы да қосылғанның бірі дейді (М.Ә.)
Сенгенің Абай шығар! Абайың түгіл, құдайыңды пана тұтсаң да, жерге
қағармын .( тәуелдік жалғаудың қолданылу ерекшеліктерінің кейбір
көріністері(
Тәуелділіктің І,ІІ жақтарынан гөрі ІІІ жақтың өрісі әлдеқайда
кең. Олай болатын себебі – тәуелділіктің І, ІІ жақтарының қосымшалары
өздері жалғанған сөзді тек я І, я ІІ жаққа тәуелді етсе, ІІІ жақтың
қосымшасы өзі жалғанған сөзді тек үшінші жаққа ғана емес, жалпы бөгде
жақтары тәуелді етеді.
Демек, тәуелділіктің ІІІ жағындағы сөзден бұрын қолданылатын оның
деген () есімдіктің орнына, тиісті заттың аты қойылып айтыла береді.
Мысалы: оның кітабы дегеннің орнына Ғалияның кітабы деп айта
береміз.
Осы себептен тәуелдіктің ІІ жағындағы сөз көбінесе оның деген
есімдікпен ғана байланыспай, ілік септіктегі басқа кісінің, заттың
аттарымен матасып келеді.
Мысалы: университеттің кітапханасы, мектептің кітапханасы т.с.с.
Тәуелдеулі сөз, бір жағынан, өзінен бұрынғы сөзді ілік септікте
қолдануды керек етсе, екінші жағынан, ілік септіктегі сөз өзінен кейінгі
сөзді әрқашан тәуелдеулі формада қолдануды керек етеді. Байланыстың бұл
түрі матасу деп аталады.
Тәуелдеулі сөзбен байланысқан (матасқан) ілік септіктегі сөздің
қосымшасы кейде ашық айтылады да,кейде түсіріліп айтылады. Мысалы:
Байлықтың атасы - еңбек, анасы – жер (мақал). Ер қанаты –ат (мақал).
Тәуелдеулі сөзден бұрын айтылатын ілік септік формасындағы І,ІІ
жақ жіктеу есімдіктері түсіріліп те, түсірілмей де айтылатыны сияқты, ІІІ
жақ жіктеу есімдігі де бірде түсіріліп, бірде түсірілмей айтыла береді.
Мысалы: () Жалынғаны күші болды, () Баққаны адал ісі болды.(
Есімдіктің қолданылмау себебі: 1) өлеңнің стиліне байланысты; 2)
қолданылу қажеттігінің болмауы.(
Тәуелдік жалғау меншікті білдіреді деген ұғым – аса кең
грамматикалық ұғым. Сол себептен шындықтың белгісі, тарихтың айғағы, үй
іші, тіл білімі деген тәрізді тіркестерден тіпті белгілі жаққа тән
нақтылы меншік те, ешқандай тәуелділік те сезілмейді, тек жалпы
грамматикалық мағына, грамматикалық қатынас ғана аңғарылады. Ондай
грамматикалық қатынас, грамматикалық мағына үш я төрт компоненттен
матасып құралған тіркестерден өте айқын көрінеді.
Мысалы: тіл білімі институты, алтын кен орны, мал шаруашылығы
кәсібі, қазақ орфографиясы заңы деген сияқты тіркестердегі
сөздердің араларында тәуелділіктің әуелгі маңызы да, мәні де мейлінше
солғындап, тәуелдік жалғау тек ондай сөздердің араларында ұдайы болатын
қарым-қатынастың тым жалпы мағынасының көрсеткіші ретінде ғана қызмет
ететін болған. Демек, әуелде меншікті, белгілі бір жаққа тән тәуелдікті
білдіретін жақ жалғауы бірте-бірте жақтың көрсеткіш болу қабілетінен
көшіп, жаққа байланысы жоқ тым жалпы қатынасты білдіру сипатына ие
болған. ¤йткені мал шаруашылығы ,мал шаруашылығы кәсібі,су шаруашылығы
,химия өнеркәсібі шаруашылығы,тау-кен өнеркәсібі жабдықтары десек те,
олардан ешқандай да меншіктілік я болмаса белгілі бір жаққа тән мағына,
мән аңғарылмайды, тек екі я үш заттың аралығындағы жалпы қатынас қана
байқалады.
Осындай жолмен, демек, өзінің әуелгі қызметі мен мағынасынан бірте-
бірте алыстай-алсытай келіп, бастапқы жақтық мағынасынан да, оның
көрсеткіші болу қабілетінен де біржола айырылып, тек солардың қалдық-
сілімтігі ретінде ғана сақталып, көнеленген формалар есебінде жұмсалып
жүрген кейбір сөздер мен тіркестер де осы қағида айғақ бола алады.
Мысалы: осы күні, бір күні ,күні ертең, сол күні, ертеңгі күні
,күндіз-түні, осы жолы, кешегі күні,күндердің бір күні,сол
жолы, күні кеше,
бұл жолы, күні бүгін т.с.с. қалыптасқан күрделі сөздерді
(үстеу категориясына ауысқан), сондай-ақ, дара қалпында да және күрделі
қалыптарында да тәуелдіктің ІІІ жағында көнеленіп қалған
қайсы,қайсысы,бәрі,бәрісі,ең азы,ең көбі сияқты сөздерді алсақ, осылардың
қай-қайсысында болса да тәуелдік жалғаудың бастапқы мағынасынан да,
қызметінен де жұрдай болып айрылған, сөздердің бөлінбейтін бөлшегі
сияқтанып кеткен ІІІ жағының қосымшасын көреміз.
Әдетте, тәуелдік жалғау көптік жалғаудан кейін келеді (кітаптарым
т.б.)
Бірақ туыстық қатысты білдіретін кейбір сөздерде тәуелдік жалғау
көптік жалғаудан бұрын да келеді: апамдар, әкемдер – апасы және оның
қасындағылар деген ұғым беріледі, апаларым, әкелерім – дегенде бірнешелеу
дегенді білдіреді.
Тәуелдік жалғаудың орын тәртібі:
әкемнің, студентіңмін т.б.
Бірақ, тәуелдік жалғау түбір мен кейбір жұрнақтың және түбір мен
кейбір көнеленген формалардың арасына түсе береді.
Мысалы: өзімше, өзіңше, әкемше, әкеңше, әкесінше, шалқамнан,
жүремнен, жүреңнен, жүресінен, етпетімнен, етпетімізден т.б.
Тәуелдік жалғау қосымша эмоциялық-экспрессивтік райды я мәнді
білдірерліктей де міндет атқарады.
Мысалы: айым, күнім, жарығым, сәулем, т.б.
(құрметтеу, еркелету мәнін аңғартады).
Қарағым, өзіңнен де сөзің тәтті.
Кісі аттарына жалғанып тұрған, тәуелдік жалғаудың ІІІ жағының
қосымшасы бірте-бірте тікелей мағынасынан алыстап, белгілі қоғамдық
қатынастардың нәтижесінен туып қалыптасқан қатынастың көрсеткіші болып
орныққан. Ал бұл категорияның қалыптасуына күнделікті өмірде ойынды-шынды
араластырып, азды-көпті көтеріп, әсерлендіру үшін қолданылатын жаман
ағаң, жаман інің деген тәрізді сөз қолдану машығы негіз болған дейміз.
Осы категорияның өзіне тән ерекшелігі тәуелдіктің ІІІ жағынан да
байқалады:
Қай төрелерді айтасыз, ағасы (Ғ.Мұс.)
Байекесі-ау, үйге жүріңізші (Ғ.Мүс.)
Шайыңыз тәтті-ақ екен, апасы (Ғ.Сланов).
Бұлардан көпке аға, көпке апа деген түсінік аңғарылады.
Ендеше бұл жағдайлар тәуелдік жалғаудың вокатив категориясын
жасайтын дәнекерлердің бірі екенін дәлелдейді.
-нікі қосымшасы туралы (А.Айғабылұлы)
Қазіргі қазақ тілінде оқулықтар мен зерттеу еңбектерінде –нікі (-
дікі, -тікі) жұрнағы қосымша арқылы жасалған сөз формасының
грамматикалық мағынасы анықталған жоқ.
Оқулықтарда –нікі қосымшасы жалғанған сөз тәуелдік категориясын
жасау амалының бір түрі делінеді. Мысалы:
1. А.Ысқақов: (Тәуелдеу ұғымын тудыратын –нікі... жұрнағы тарихи
жағынан алғанда ілік септіктің –ның (-нің ...) жалғауынан және –қы (-кі,
-ғы, -гі) жұрнағынан бірігіп, пайда болғаны мәлім(,- дейді.(Қазіргі қазақ
тілі. Морфология. А., 1974, 49-50).
С.Исаев дәл осы пікірді қостайды.(Қазіргі қазақ тіліндегі сөздің
грамматикалық сипаты. А., 1998, 68-б).
2. Ы.Маманов –нікі қосымшасының мағынасын басқаша түсінеді.
Ол:(Тілдік материалға сүйенсек, қазақ тілінде тәуелдік мағына беретін
грамматикалық форма біреу-ақ (-ым, -ім, -ын, -ы, -і). Ал –нікі... қосымшасы
жалғанған сөз тәуелдік мағына бермейді, ол иелік мағына білдіреді.
Былайша айтқанда, бұл – ілік септігінің синонимдік формасы. Ілік септігі
мен иелік форманың мағынасы бір бірақ бұлардың формалары мен синтаксистік
қызметтері екі басқа. –нікі қосымшасы - иелікформа,(- дептүйеді.(Бақылау
және курс жұмыстары. А., 1978, 15-б.).
3. Академ. грамматикада –нікі жұрнағы сөзге тәуелдік мағына беруші
деп есептеледі. Тәуелдік мағынаның бұл секілді жолмен пайда болуының
жөні бір басқа деп түеді де, сөз түрлендіруші емес, сөз тудырушы қосымша
деп есептеп тіліміздің сөз тудыру жүйесін зерттеудің міндеті деп
аяқтайды. (Қазақ тілі грамматикасы. А., 1967, 56-б.).
Соңғы пікірдегі тәуелдік мағына беруші жұрнақ, сөз тудырушы
қосымша деген бағамдау оқырманға түсініксіз күйде қалған. Тәуелдік
мағынаны айта отырып, сөз тудырушы қосымша деп қарауы Кононовтың сын
есім тудырушы деп есептегеніне байланысты болуы керек (Грамматика совр.
узб. лит-го яз. М., 1960, 173-стр.)
Көзқарастардың әркелкілігі –нікі жұрнағының мағынасының
ашылмағандығын аңғартады.
Қазіргі грамматистердің көпшілігі тәуелдік категориясының бір
формасы деп есептейтін пікірді қолдайтыны рас. Бұл пікір кең тараған.
–нікі қосымшасы жалғанған сөздің тәуелдік жалғауы жалғанған сөзбен мағына
жағынан жақын келіп, біріене-бірі ажырату қиын көрінетін жері де бар.
Мысалы:
Менің кітабым – кітап менікі.(Алғашқы екі түрлі пікір осы
ұқсастыққа негізделген).
-нікі қосымшасының тәуелдік жалғауынан басқа екенін бір сөзге
екеуін де жалғап көру арқылы байқауға болады:
Менің досымдікі.
1) -ым+дікі
-ым жалғауы арқылы меншіктелген грамматикалық мағына пайда болса,
-нікі арқылы белгілі бір заттың қатыстылығын аңғартқан грамматикалық
мағына жүзеге асып тұр.
Ы.Мамановтың –нікі қосымшасы форма мен ілік септіктегі сөз
формасымен синонимдес деп есептеуі де көңілге қонбайды. Себебі бұл екі
форма мағыналас болса, менің досымдікі дегенді менің досымның деп те
айтқан болар едік.
Тек қатысты затты атап менің досымның қаламы түрінде ғана айтамыз.
Демек ілік септігімен синоним бола алмайды. Сондықтан –нікі қосымшасы
форманы иелік форма деуге де болмайды. Иелік форма әрқашан ілік
септігінде беріледі.
2) Тәуелдік жалғаулары үш жақта түрленіп, парадигмалық қатар
түзсе, -нікі қосымшалы форма ондай қатар түзе алмайды. Осы жағдайды
байқаған А.Ысқақов: -нікі қосымшасы ешбір затты жаққа телімейді, демек
бұл қосымша жақ категориясына қалыс, бейтарап тұрады-дейді (Қазіргі
қазақ тілі. Морфология. А., 1974, 50-б.).
Бірақ қатыстылықты білдіретін форманың жаққа қатысын жоққа
шығаруға болмайды. Себебі бір заттың басқа бір затқа тәуелділігі қалай
жаққа тәндікті көрсетуді талап етсе, заттың қатыстылығы да дәл солай қай
жаққа тәндікті анықтауды қажет етеді. Онсыз қатыстылық мағынасы анық
болмайды.
-нікі қосымшасы жалғанған сөз формасының тәуелдік жалғаулы сөзбен
жақты көрсету тәсілі екі басқа. Тәуелдік жалғаулары парадигмалық
өзгеріспен үш жақты үш түрлі көрсетсе, әңгіме болып отырған форманың
жаққа қатысы лексикалық жолмен (морфологиялық емес) беріледі. Мысалы:
менікі, сенікі, онікі, біздікі дегенде жақ көрсеткіші жіктеу есімдіктері
арқылы беріліп тұр. Ал –нікі қосымшасы зат есімге жалғанғанда жақ
көрсеткіші қалай байқалады? Мысалы: ұжымдікі, мектептікі т.б. Бұлайша зат
есімге қосымша жалғанғанда аталған формалар тек қана ІІІ жақты көрсетеді.
3) Тәуелдік жалғаулары жекеше және көптік мағынаны білдіреді
(досым-досымыз), ал –нікі қосымшасының ондай парадигмалық түрі жоқ. Бұл
да тәуелдік жалғауынан өзгешелігін аңғартады. Бірақ заттың кімге, неге
қатыстылығы сол күйде белгісіз қалмайды. Ол қатысты заттың жекеше не
көптік формада қолданылуына байланысты іске асады. Мысалы: үйлер
ұжымдікі.
4) Тәуелдік жалғауын, сөз иелік (ілік) формасынан кейін келсе
(пышақтың сабы) қатысты зат әуелі айтылып, бастауыш болады да, -нікі
қосымшалы сөз соңында келіп баяндауыш қызметін атқарады.
Қорыта айтқанда:
1. –нікі қосымшасы тәуелдік категориясына да, иелік мағыналы
формаға да жатпайды.
2. –нікі форманың грамматикалық мағынасы заттың кімге, неге
қатыстылығын білдіру. Сондықтан бұл форманы зат есімнің қатыстық формасы
деп атаған жөн.
Әдебиет:
1. Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 1966.
2. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. А.,1967.
3. Қазіргі қазақ тілі. А., 1954.
4. А.Қалыбаева, Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
жүйесі. А., 1986.
5. В.А.Исенгалиева. Употребление падежей в казахском и русском
языках. А., 1961.
6. С.Омарова. Зат есімнің жеке грамматикалық категориялары жөнінде
зерттеулер ҚазССР ҒА хабарлары (қоғ. ғыл. сер.), 1963, № 8
№5 лекция
Лекция тақырыбы: Жіктік жалғауы
Лекцияның мақсаты: Жіктік жалғаудың жалғану жүйесіндегі
ерекшеліктерді аңғарту.
Лекция жоспары:
1. Жіктік жалғаудың жалғану жүйесі мен формалары.
2. Жіктік жалғаудың қолданылуындағы кейбір ерекшеліктер.
2.1. Жіктік жалғаудың ықшамдалған түрлері жайында.
2.2. Жіктік жалғаудың болымсыз түрде қолданылуы
2.3. Жіктік жалғаудың қолданылмайтын жағдайлары
2.4. Жіктік жалғаудың өзге жалғаулармен қабаттасуы.
3. Жіктеу есімдіктерінің жіктелу ерекшелігі.
Жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болатындықтан,
жіктік жалғау баяндауышқа ғана тән жалғау делінеді. Жіктеу категориясы –
қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып
қызмет атқаратын өзге де сөз таптарына, оның ішінде есімдерге де тән.
Себебі бастауышы жіктеу есімдіктерінен болған сөйлемде баяндауыш болатын
сөз (қай сөз табынан болса да) әрқашан бастауышпен жақтасып, тиісті
жіктік жалғауды қабылдайды. Егер сөйлемнің бастауышы есімдіктен емес,
басқа бір жалпы я жалқы есімнен болатындай жағдайда, оның баяндауышы ІІІ
жақта тұрады (Ол отыр – бала отыр).
Қазақ тіліндегі сөздер 4 топқа бөлініп, 4 түрлі үлгі бойынша
жіктеледі:
1-топ - отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері,
- есімшелер,
- зат есімдер,
- сан есімдер, сын есімдер
- есімдіктер,
- үстеулер.
2-топ - а, - е, -й
- п, -ып, -іп формалы көсемшелер
3-топ – етістіктің жедел өткен шақ формасы (барды, келді)
- шартты рай формасы (барса, келсе)
4-топ – етістіктің бұйрық рай формасы.
1-топқа тән сөздер сөйлемде баяндауыш болса, жіктік жалғау оларға
жекеше түрде де, көпше түрде де барлық жақтарда бірдей, бір ізбен
қосылады.
а) тұр, жүр...
- Мен тұрмын Біз тұрмыз
- Мен барғанмын Біз барғанбыз
ә) есімшелер: барған, келген, баратын, келетін, барар, келер,
бармақ (шы), келмек (ші) (осыларды жіктеу керек)
б) зат есімдер: оқушы, мұғалім ...
(жіктеу керек).
в) сын есімдер: аласа, үлкен
(жіктеу керек).
г) сан есімдер: оныншы, үшінші...
ғ) есімдіктер: қалай, кім...
д) үстеу: бірге
Бұл топқа жататын сөздердің жіктелу ерекшеліктері:
1. жіктік жалғау түбірге я негізге тікелей жалғанады;
2. үндестік заңына сәйкес өзгеріс болмаса, тұлғалық айырмашылық
болмайды;
3. ІІІ жақтарында жіктік жалғау болмайды.
2-топ
а) -а, -е, -й формасы көсемшелер: бара, келе, қарай, сөйлей т.б.
(жіктеу керек).
ә) -п, -ып, -іп формасы көсемшелер: барып, келіп, қарап, сөйлеп
т.б.
(жіктеу керек).
Ерекшелік:
ІІІ жағында арнаулы –ты (-ті, -ды, -ді) қосымшасы бар.
3-топ
а) жедел өткен шақ формасы: айтты, өтті т.б.
Мен айтты-м...
(жіктеу керек).
ә) шартты рай формасы: оқыса, білсе т.б.
Мен оқыса –м...
Ерекшелік:
1) жеке түрінің І, ІІ жақтарында жіктік жалғау тәуелдік жалғауының
жекеше түрінің І,ІІ жақтарының қосымшаларына ұқсас;
2) көпше түрінің І жағының (-қ, -к) жалғауы жоғарыдағы екі топқа
да ұқсамайды, өзінше бір басқа; ал көпше түрінің ІІ жағының жалғауы (-
ыңдар, -ңыздар) бірінше және екінші үлгілердікінен сәл басқашалау да,
келесі ІV үлгімен түрлес;
3) жекеше, көпше түрде де ІІ жақтың арнаулы қосымшасы жоқ, бұл
жағынан олар бірінші үлгіге ұқсас.
4-топ
Етістіктің бұйрық рай формасы ғана жатады: қара, еле, жаз т.б.
Мен қарайын ...
Ескерту:
1) Ауыз әдебиетінде жекеше формасының анайы түрінің екінші жағына
–ғын(-гін, -қын, -кін) қосымшасы қосылып та айтылады: сен барғын... Бірақ
бұл форма әдеби тіл нормасы болудан қалды деп айтуға болады.
2) Көпше түрінің І жағының қосымшасы –лық (-лік) болып та
қолданылады: оқылық, тоқылық т.б. Бірақ әдеби тіліміздің қазіргі
бағытында бұл формадан гөрі –йық (-йік) формасы көбірек қолданылып, бірте-
бірте негізгі нормаға айналып бара жатқан сияқты.
Қазіргі қазақ тілінде жіктік жалғаудың ықшамдалған кейбір
формалары бар және олар толық формалармен жарыса әдеби тілде де қоса-
қабат қолданылып жүр. Ондай ықшамдалған форма мынадай 2 тұлғада жиі
ұшырайды:
1) –ған формалы есімшемен байланысты:
Мен дағы жаңа тапқан күйді тартқам (І. Ж.). Қайнаған, қыбырлаған
қала келгем, Дәметкем дәннің дәмін әр-ақ елден (С.М.).
2) -а, -е, -й формалы көсемшенің І, ІІІ жақтарында да жиі
кездеседі: Қой, же, қой, кейіме. Адам болам, аттанам, Ауылдың бәрін
үркітіп, Қайда барып бақ табам (І.Ж.). ¦йымдас, қоғам болсаң, күшің
кіред, күші кірсе, беркелі ісің бөлек (Б.М.)
ІІ, ІІІ, ІV үлгілер бойынша жіктелетін етістіктердің қай-қайсысы
болса да түбірге (негізге) болымсыздық форманың –ма (-ме, -ба, -бе, -па,
-пе) қосымшасы тікелей қосылып жіктеле береді: бармаймын, бармаппын,
бармадым, бармасам, бармаймын т.б.
І үлгі бойынша жіктелетін есімшелер мен есімдердің болымсыз
формада жіктелулерінде іштей ажырайтын мынадай айырмалар бар:
а) Есімдердің бәрінен де болымсыздық форма емес сөзі тіркесу
арқылы жасалатындықтан, жіктік жалғау сол дәнекер сөзге жалғанады: Мен
Оралбай емеспін, елдің жазықсыз, қылмыссыз адамымын (М.Ә.)
ә) Есімше формалардан болымсыздық формалар синтетикалық тәсіл (-
ма, -ме жұрнағы) арқылы да, аналитикалық тәсіл (емес, жоқ) арқылы да
жасалатындықтан, олардың жіктелулері де сол екі тәсілдің ерекшеліктеріне
байланысты болады:
барма, келме.
бармаған, келмеген
бармағанбыз, келмегенбіз
барған емеспін, барған жоқпын т.с.с.
б) Жазуда да, ауызекі тілде де ІІ үлгі бойынша жіктеліп,
өкінбеймін, алмаймын деген сияқты көсемшенің ауыспалы формасының орнына
өкінбен, аяман, жібімен деген форма қолданылады. Мысалы: Ризамын туғаныма
адам болып, өкінбен бір күн өліп қаламын деп (Қ.А.)
Бұл форма І жақ көрсеткіші ретінде ғана жұмсалады, өзге жақтарда
қолданылмайды. Бұл форма көтеріңкі ырғақпен, экспрессивтік, эмоциялық
рай білдіруі үшін жұмсалады. Оны мынадай көмекші сөздермен қолданудан да
аңғаруға болады:
Бай емен, батыр емен, хан емеспін,
Атақты артық туған жан емеспін (Абай).
Ес білгелі ондай зор денелі әйелді мен кездестіріп көрген емен.
(С.М.)
Сондай-ақ, бұл форма күрделі етістіктерде де, идиомалық
тіркестерде де қолданыла береді. Бұл жағдай осы форманың көне екендігіне
айғақ: Сонда жауап бере алман мен бейшара, сіздерге еркін тиер байқап
қара (Абай).
Сөйлемнің бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылмаған жағдайда жіктік
жалғау әрқашан қолданылады (түсірілмей айтылады): Сорға біткен
ғашығымсың, неге тым кеш сермедің (Абай).
- Сөйлемнің бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылған жағдайда жіктік
жалғауының қолданылмайтын кезі де болады: Мен сен емес, жас күнім жайнап
тұрған (Абай). Мен мақтанның құлы емес ын ақынға зорлық жоқ (Абай). Мен
сынық жан жамағанмен түзеле алман түрленіп (Абай).
- Ауыспалы көсемшенің (-а, -е, -й формалы) үшінші жағының жіктік
жалғауы барлық басқа жағдайларда түсірілмегенмен де, сұраулық шылау
тіркескенде, қолданылмайды:
Мысалы: Көмірді де өзі қаза ма?
Көмірді де өзі қазады.
Жіктік жалғауының өзге жалғаулармен қабаттасуы.
Есім сөз + көптік жалғау + тәуелдік жалғау + септік жалғау +
жіктік жалғау. (үй – лер – іміз – де - міз).
Нақтылы тіркесу ерекшеліктері:
а) Көптік жалғаулы сөзге де жалғана береді (біздер -
оқушыларымыз).
Бірақ жіктелетін етістік формаларының көпше түрінің ІІ ж. –да
көптік жалғау жіктік жалғаудан кейін келеді: сендер бар-ың-дар ,сендер
жүресіңдер т.б.
Етістіктерге жалғанатын көптік жалғаудың осылайша келуі баяндауыш
болатын етістіктің көптік формадағы бастаушыпен қиысуымен байланысты.
Осы ерекшелікке орай, жіктелетін зат есімнің көпше формасының ІІ
жақтың арнайы түрінде де сыпайы түрінде де көптік жалғау 2 рет
қолданылады. Мысалы: Сендер студентсіңдер.
Еск: Біз оқушымыз. (ж.ж.)Біздің оқушымыз. (т.ж.)
Бұларды ажырату үшін, біріншіден, сөздің мағынасын, екіншіден,
оның қызметін (бастауыш, анықтауыш), үшіншіден, жіктік жалғауға екпін
түспейтінін, тәуелдік жалғауға түсетінін ескерту керек.
ә) Жіктік жалғау тәуелдеулі сөзге де жалғана береді, жіктік
жалғаудан кейін (субстантивтенгенде болмаса) тәуелдік жалғау жалғанбайды.
Тәуелдеулі сөздің жіктелулеріндегі ерекшеліктер:
1) Тәуелдіктің І жағының қосымшасы қосылған сөзге еш уақытта да
жіктік жалғауының І жағының қосымшасы қосылмайды, тек ІІ жағының жалғауы
ғана жалғанады:
Мысалы: Сен студент-ім-сің (дер),
студент-тер-іміз-сіңдер.
2) Тәуелдіктің ІІ жағының жалғауы жалғанған сөзге еш уақытта да
жіктіктің ІІ жағының жалғауы жалғанбайды, тек І жақтың жіктік жалғауы
жалғанады. Мысалы: Мен студент-ің-мін.
3) Тәуелдіктің ІІІ жағының жалғанған сөзге жіктіктің І, ІІ жақтың
жалғаулары жалғана береді: Мысалы: Мен студент-і-мін, оқушы-сы-мын.
4) Сұраулық шылау (ма, ме...) жіктік жалғауының ІІ жағының
жалғауынан кейін де, бұрын да келе береді. Бірақ бұрын келгенде сұраулық
шылаудың ашық дауысты дыбысы сөздің жуан я жіңішкелігіне қарай қысаң
дыбысқа айналады: оқушысың ба? – оқушысың?
5) Тәуелді сөздің І, ІІІ жақтарында да сұраулық шылау (ма, ме)
жіктік жалғаудан кейін де, бұрын да келе береді:
Оқушымсың ба? – оқушымсыбысың?
6) Атау формалардан басқа септік жалғаулы сөздердің ішінен
мекендік және көлемдік мағына беретін жатыс және шығыс жалғаулы сөздер де
баяндауыш болатыны мәлім. Ондай сөздерге, баяндауыш болғанда, жіктік
жалғауы жалғанады:
қай колхоздансыңдар?
7) Жіктік жалғауының І, ІІ жақтың қосымшалары, қажет болған
жағдайда, жіктелетін сөзге тікелей жалғанбай, -ғана (-қана), -ақ
шылауларынан кейін де келеді:
Мен оның атқосшысы –ғанамын (С.М.)
Телміріп бар өміріңде жемтік жеген,
Қарғаның жаман-ақсың баласынан (С.Т.)
Жіктік жалғауы күрделі етістіктер баяндауыш болғанда ең соңғы
көмекші етістікке жалғанатыны сияқты, күрделі есімдер баяндауыш болғанда
да оның соңғы көмекші сөзіне жалғанады: Сендер мені осы сапарға қимайтын
сияқтанасыңдар (М.Ә.)
Жіктеу есімдіктері баяндауыш болғанда, оларға жалғанатын жіктік
жалғау сол баяндауыштың плеонастикалық жолмен қоса-қабаттасып келген
көрінісі болады. Сол себептен жіктеу есімдігі баяндауыш болғанда, жіктік
жалғау бастауыштың жақтың мағынасына үйлеспейді, баяндауыштың жақтың
мағынасына орайласып жалғанады:
Ендігі қарыздар адам менмін (Ғ.М.)
Тобықтыда кісі болса, ол сенсің ғой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz