Элита, истеблишмент, номенклатура, үстем тап

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Кез келген қоғам мен мемлекеттің дамуында аса маңызды рөл алатын адамдар тобы болады. Оны әр түрлі атаумен атап жатады: элита, истеблишмент, номенклатура, үстем тап, қадағалушы я басқарушы азшылық, билеуші топ, басқарушы орта, биліктің жоғары эшелоны, каста, бомонд, жоғары ақсүйектер тобы және т.б. Бұлар қо - ғамның ажырамас бөлігі боп табылады. Өйткені, қоғамның өмір сүруі тек еңбек бөлінісінің арқасында ғана жүзеге асады. Әрбір әлеуметтік топ өзіне тиісті міндеттерді атқарады: бірі материалдық игіліктерді өндірумен айналысса, екін - шілері - рухани құнды - лықтарды жасайды, үшіншілері - басқарады және т.с.с. дегендей. Демек, кез келген қоғамда оны басқаратын ат төбеліндей азшылық (элита) және оған бағынышты көпшілік (бұқара) өмір сүреді. Әлеуметтік өмірде иерархия сөзсіз болмай қоймайтын құ - былыс. Бұл хайуанаттар әлеміне де тән жай. Олай болса, басқарудың биік ұшын - да тұрғандарды зерттеудің маңызы зор.

Ғылыми әдебиеттерде ғана емес, сонымен қатар, бұқаралық ақпарат құралдары мен күнделікті өмірде де кең қолданып жүрген, біздің сөздік қорымызға француз тілінен енген элита деген сәнді бір сөз бар. Элита термині (фр. elite - ең жақсы, іріктелген ) француз тілінде қоғамның белгілі бір бөлігін құрайтын топтың ең көрнекті, таңдаулы өкілдері деген мағына береді. Этимологиялық тұрғыда қарайтын болсақ, бұл сөз әуелде жоғары сапалы дүниелерді білдірген, мәселен, XVII ғасырда көпестер сапалы тауарларды осылай атаған, ал, XVIII ғасырда элита сөзі таңдаулы адамдар тобы (ақсүйектер, бекзадалар қауымы) мен іріктелген әскери бөлімдерге қатысты қолданылған. XIX ғасырдан бастап сұрыпталған ең жақсы дәннің тұқымы мен өсімдіктерді, асыл тұқымды жануарларды атау үшін генетика мен селекция саласында қолданыла бастады. Бұл сөздің көпшілікке кең тарауы оның генетикалық- биологиялық мән-мағына аясынан шығып соцуимға қатысты қолдануында еді. Зерттеушілер элита сөзін арнайы ұғым ретінде әлеуметтік иерархия жүйесінде жо - ғарғы қабаттарға (страталарға) қатысты қолдана бастады. Ғылыми айналымға (саясаттану мен әлеу - мет - тану ғылымдарында) бұл тер - мин - ді итальяндық ғалым Вильфредо Па - рето (1848 - 1923) енгізді делінеді. Ол Жалпы әлеуметтану бойынша трактат (1916) атты еңбегінде элита ұғымына өз салаларында неғұрлым жоғары көрсет - кішке жеткен адамдар деп анықтама беріп, оларды басқарушы элита және басқаруға қатыспайтын элита деп бөледі. Ол эли - таның халықты бағындыруда күш пен құқықты қолданатынын айтады. Күш - - тің көмегімен билік жүргізушілерді арыс - тандар, ал, билікті қулықтың көме - гімен ұстап тұратындарды түлкілер деп атады. Элитаның бірінші тобы қатаң күштеу тәсіл - деріне сүйенсе, екінші тобы үгіт-насихат пен саяси айла-шарғыға иек артады деп есептейді. Айта кететін бір жайт, бүгінгі таңда кең таралғандығына қара - мастан ғылыми қауымдастықта элита ұғымының мазмұны жөнінде ортақ пікір қалыптаспай отыр. Оның бір себебі, зерттеушілердің оны анықтауда өзара қайшы келетін екі негізгі әдіснамалық тұрғыны ұстануында жатыр. Біріншісі - аксиологиялық (құн - дылық тұрғысынан келу) бағыт. Бұл бағыт бойынша, элитаға кіретін адамдар неғұрлым жоғары интеллект, дарыны мен қабілетімен ерек - ше - ленетін, айрықша талант пен кәсіби құзыреттілікке ие жандар. Сөздің тура мағынасындағы - ең жақсылар, нағыз таң - даулылар, топты жарып шыққан ең үздіктер, артық туғандар. Қазақша айтсақ, элита өкілі жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар, алдына жан салмас білгір, озық тұлға боп табылады. Өзінің ақылы мен күш-қуаты, жеке тұлғалық сапалы қасиеттері арқылы өзгелерді еріксіз мойындатады. Бір ауыз сөзбен айтсақ, барлық жағынан лайықты адамдар. Қоғамның қаймақтары, бетке ұстарлары. Алайда бүгінгі саяси жүйедегі басшы топтарды эмпирикалық зерттеу мен нақты өмір көрсеткендей, жоғары биліктегілердің бәрі моральдық тұрғыда өнегелі, үлгі тұтар кемел тұлғалар деуге әсте келмейді. Сол себепті саяси қайраткерлерге қатысты элита сөзін қолдану бірқатар әдіснамалық мәселелер тудырып отыр. Ал, екінші бағыт - ты альтиметриялық (лат. altus (alti) биік, заңғар + грекше. өлшеймін) деп атайды. Бұл тұрғыдан келсек, элитаға нақты билік пен ықпалға ие жоғарғы орындарда отырған кез келген адам кіреді. Кім жоғарыда отыр, сол билеп-төстейді. Адамның моральдық қасиеті мен интеллект сапасы есепке алын - байды. Қандай амал-тәсілмен бол - масын биліктің жоғарғы шыңына жет - кен адам элиталық топқа кіреді. Бұл жерде элита сөзі өзінің бастапқы мағынасынан айырылып қалады. Ен - ді олар ең үздіктер емес, де-факто би - лікті ұстап отырғандарды білдіреді. Олар билікқұмар не атаққұмар, есебін тап - қыш айлақор, жалтарғыш, зымиян не залым болса да бәрібір. Ең бастысы жоғары қызметте отыру, биік мансапқа жетсе болғаны. Бұл, әсіресе, саяси элитаға қатысты. Мұндай бағыттың қалыптасуына саяси әлеуметтанудағы итальяндық мектеп - тің (Н.Макиавелли, Г.Моска, В. Парето, Р.Михельс, Э. Дженнинг) әсері зор. Бұл мектепті кейде маккиавеллистік деп те атайды. Олардың тұжырымдамасы бойын - - ша, бірін-бірі алмастыратын эли - та - - - ның екі типі бар. Бірі саяси айлалы әрекеттерге, қулық пен алдаудың кө - ме - гі - мен елдің басын айналдыруға бейім, ақылды, епті түлкі адамдар. Екін - шілері тұрақтылықты сақтауға (кон - серватизм) және күш жұмсауға бейім тұл - ғалар (арыстандар). Альтиметриялық бағытқа сын айтушылар басқарушы саяси топқа қатысты элита терминін қол - да - нудың қаншалықты дұрыс екендігіне кү - мән келтіреді. Тіпті, моралистер жоғары билеуші топтың бейморальдығы туралы қортынды да жасады. Кейбір зерттеушілер саяси басшылыққа қатысты элита терминін қолданудан бас тартуды ұсынады. Онда элитология өз зерттеу пәнінен айырылып қалуы мүмкін. Айтпақшы, саясаттану ғылымы саласында элитаның пайда болуын, шығу тегін, қалыптасуын, өсуін, дамуын, билікке келуін, қоғамға ықпалын, жойылуын зерттейтін ар - найы ғылым саласы бар. Оны элито - логия (фр. elite - үздік, таңдаулы, жақсы-жайсаң және logos - ілім) деп атайды.
Осындай шешімін таппаған әдісна - малық проблемалар зерттеушілерді күр - делі жағ - дайға қалдырып отыр. Ал, қалың бұқара кез келген элита өкілдерінен лайықты ақыл мен жоғары мораль үлгісін күтіп отыр. Демек, қоғам мен мемлекеттің бетке ұстар қаймақтарының кәсіби біліктілігіне, біліміне, биік моральдық сапасына қойылар талап та жоғары болуы тиіс. Үміт еткен үлгіден ауылы алыс шынайы саяси үдерісті объективті зерттейтін саяси әлеуметтану, саяси психология пәндерін нормативтік си - паттағы саяси философиядан ажырату ет пен сүйектен жаратылған пендеге оңай емес. Американдық саясаттанушы Гарольд Лассуэлл элита терминін құн - дылық өл - шем, мазмұннан тазартып, оған тек неғұрлым үлкен билікке ие адамдарды жатқызады. Алайда, жай адамдар өзде - рін қадірлеуге тұрарлық лайықты бас - шыға бағынғанды қалай - тыны түсі - нікті шығар. Әйгілі экономист әрі фило - соф Фридрих фон Хайек өзінің атақты Құлдыққа апарар жол атты кітабында билікте тек лайықты абзал адамдар ғана емес, ең нашар адамдар да кездесетінін жазады. Билікке неліктен жаман адамдар келетінін ол: Егер, қоғам не мемлекет индивидтен жоғары тұ - ратын болса, онда оның нағыз мүшесі боп жеке мақсаты тек ұжымның мақ - сатына сәйкес келетіндер ғана та - бы - лады. Жоғары мақсат үшін кез кел - ген әдіс-құрал жарай беретін жер - де, әдеп нормалары мен ережелеріне орын қалмайды. Қатыгездік борышты орын - дау боп саналады...Мұратқа шын беріл - гендіктен олар бейморальды әре - кет - терге әзір. Жоғары құндылықты жоғарғы көсем орнататындықтан қол астындағылар сөзсіз оған бағынуы тиіс. Жоғары мансап пен билікке жету үшін көптеген лас жұмыстарды атқаруға тура келеді. Ішкі мұрат-құндылықтары бар адамдар оны орындаудан бас тартса, принципсіз жандар билік үшін бәріне де барады - деп түсіндіреді. Демек, бас - қа - рушы топ қатарында моральдық әрі пси - хологиялық жағынан әр түрлі адамдар бар.
Қазіргі ғылым элитаны әр түрлі негізге сүйене отыра топтастырады. Қызмет ету саласына қарай саяси элита, ғылыми элита, бизнес - элита, әскери элита, мәдени элита, діни элита, медиа-элита және т.б. болып бөлінеді. Билікке қатысты билеуші және контрэлита. Ресми және бейресми элита. Көптеген топтастыру нұсқаларын талдап жатпай, тек тақырыбымызға қатыстысына тоқталатын болсақ, әлемдік саяси, іскер топтар мен ғылыми элита өкілдерінен тұратын дүниежүзілік элита мен ға - ламдық бәсекеде өз ұлтының мүддесін қорғайтын ұлттық элита түрін бөліп көр - сетуге болады. Алғашқылары әлемдік процестерге әсер ете алатын, жаһандық басқару стратегиясын жасайтын өте бай әрі ықпалды адамдар тобы. Қазіргі кезде түрлі бейресми пікірсайыс алаңдарында, халықаралық форумдарда ортақ позиция, келісілген қағидалар мен идеяларды тал - қылап әзірлейтін ғаламдық жүйе жасалды. Қалың жұртшылыққа Да - вос - тағы бүкіл әлемдік экономикалық форум сияқты бас қосулар белгілі. Одан басқа да халықаралық жабық клубтар (жеке шақырумен ғана баруға болатын Бильдерберг клубы, Үш жақты комиссия, яғни, "Трилатераль" (Trіlateral) сияқты халықаралық ұйым - дар) бар. Мәселен үш жақты комис - сия құрылғанда оның атқарушы директоры боп посткеңестік жұртшылыққа есімі та - ны - мал американдық ғалым және мемле - кеттік қайраткер Эбигнев Бжезинский тағайындалды. Үш жақты комиссия мүше - лері жасырын жағдайда қабылданған ше - шімдер Батыс елдерінің саясаткерлері үшін өзінше бір заңға айналып отыр.
Отандық зерттеуші ғалымдардың пікірінше, еліміздің ұлттық элитасы аз зерттелген тақырып болып табылады. Өйткені, онымен егжей-тегжейіне же - те қарап зерттейтін мамандар бізде көп емес. Баспасөз беттерінде біздің элитаны көбік пе әлде қаймақ па деген мәселе төңірегінде талқылап жатады. Элита термині ғылыми ұғым емес, бағалаушы сипатқа ие түсінік боп отыр. Оның үстіне орыстілді ғалымдар мен қазақтілді зерттеушілердің бұл ұғымды түсінуі мүлде бөлек. Мәселен, белгілі алаштанушы, филология ғылымдарының докторы, жазушы Тұрсын Жұртбайдың пікірі бойынша: Элита, қазақша айт - қанда қаракөк. Қаракөк ұлттың тағ - дырына жауап беретін, ұлттың мүд - десін көздейтін және ұлт үшін барлық қиындыққа баратын тұлға. Элитаның рухы мен жаны, қолы мен ары таза болуы керек. Кімнің тарысы піссе соның тауығы болатын жалтақбастарды элита деп айтуға болмайды. Қазақта мынадай өлең шумағы бар екен: Жеті атаңнан қаракөк үзілмеген. Қан сұйылса көкше бөрілігіңнен дым қалмас, қортық тумай қайтеді?. Т.Жұртбайдың жазуынша, бекзадалықтың, мырзалықтың, шексіз өктемдіктің, бақ-дәулеттің ұр - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.