Қымыз микрофлорасы

Пән: Ет, сүт, шарап өнімдері
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

1.Қазақ халқы үшін төрт түліктің осалы жоқ . Дегенмен ілгері заманда жылқы
мен түйенің адам үшін атқаратын қызметі өте жоғары бағаланатын. “Жылқы –
малдың патшасы, түйе – малдың қасқасы” деген мақал сол кезде туған болатын.
Мереке-қуанышта, қайғы-қасіретте, басқа түскен не ауыр күндерде де бұл
түліктер адамның жан серігі, айырылмас досы болған.
Барлық түліктен де жылқы өсіру жеңіл. Жылқыны бағып-қағуда артық шығын
шықпайды, еті де сүті де өте арзанға түседі. Жылқы етінің арзандығы өз
алдына, қазақ халқы үшін ол аса қадірлі тағам. Ғылыми орындардың арнаулы
зерттеулері бойынша, жылқының қара етінің қоректік қасиеті орта есеппен
сапалы сиыр етімен тең, бірақ жылқы етінде сиырдың етінен бөлек 24-25 % көп
болады. Сондықтан ол қорытуға жеңіл, сіңімі тез. Жасы толған семіз жылқы 10-
12 қойдың етін береді. Қазіргі кезде жылқы етінен жасалған қазы-қарта, жал-
жаяны білмейтін адам сирек, қай жерде де бұл тағамдар үлкен сұраныста болып
отырғаны аян.
Жылқының бір қасиеті – сүтінде. Бие сүтінен қымыз ашытады. Қазақтың
ертедегі көшпелі өмірінде ауруға ем болып, сауға қуат берген осы қымыз. Бие
сүтінде қант көбірек болады, оны жаңа сауған сүттің дәмін татып білуге
болады.
Қымыздың құрамына кіретін түрлі заттардың бәрі де адамның бойына жақсы
сіңеді. Бие сүтінде “ С” витамині мол болады. Сондықтан оның емдік
қасиеттері, әсіресе туберкулез ауруынан емдеу үшін айрықша жоғары.
Сондықтан да туберкулезді қымызбен емдейтін ең алғашқы курорт 1858 жылы
Самара қаласының маңында ашылған екен. Оны ұйымдастырушы В. Толстиков деген
дәрігер: “қымыз асқазанды ыстап, адамның өзін әлдендіреді, оның тәнін
жаңғыртады” – деп жазған екен.
Халық арман еткен сол қымыз қазір де елдің қалаулы тағамы болып, көптің
сүйсініп ішетін сусыны болып келеді. Бие басынан күніне орта есеппен 10-12
литр сүт сауылады; кейбір биелер 15-17 литрге дейін сүт береді. Биелерді 7-
8 ай саууға болады, сонда бие басынан 1500-2000 литрге дейін сүт алынады.
“Сауын саусаң бие сау, боз қырау түспей суалмас” деген мақал тегін
айтылмаған. Жылқының жайылымы мен суаты сапалы болып, күтімі келіссе, бие
сауудың биеге де, құлынға да зияны болмайды.
Қымызды, сондай-ақ бұзаулар мен құлындар диспепсия ауруына шалдыққанда,
құлындардың, балапандар мен тауықтардың ащы ішегінде қабыну белгілері
байқалғанда, бұзаулар мен құлындар қан бөлетін гастроэнтеритті ауруға
шалдыққанда, ірі қара малдың асқазаны әлсірегенде, торайлардың іш
ауруларына, балапандарға А және В витаминдері жетіспегенде, сол сияқты
іріңдегенде, күйгенде, сиырлар, биелер мен қойларда кездесетін іріңді
вагинит және эндометрит ауруларына, сиырлар мен биелердің іріңді желінсау
ауруына және т.б. қолдануға болады.

2. Қымыз туралы әңгіме болғанда биология ғылымдарының докторы, профессор
З. С. Сейітовбылай дейді: бұл сусын көптеген халықтарға ерте кезден-ақ
белгілі. Оның түп тамыры – сонау скифтерге дейін барады. Біздің
эрамызға дейінгі Ⅴ ғасырда грек тарихшысы Геродот скифтердің бие сүтінен
сусын ашытатынын айта келіп, олардың сүт консервілеу құпиясын мұқият
сақтайтынын, ол құпияны ешкімге айтпайтынын жазады.
Француз саяхатшысы Вильгельм Рубринаста 1253 жылы қазіргі Татарстан
территориясымен саяхат шегіп, қымыз ішкен. Қымызды ашыту жолдарын, дәмін,
адам организміне, оның ішінде несіп бөлуге әсер ететінін божайлап тұрып
жазған. Қымыз жайлы ⅩⅧ-ⅪⅩ ғасырлардың өлі арасында көшпелі елдің тұрмыс-
тіршілігін бақылаған С.Т. Ақсақов та, тіпті орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкин
де жақсы лебіз білідірген.
С.Т. Ақсақовтың жазбаларына қарағанда ең алғаш қымыздың дәлірек қасиетін
біліп, онымен емдеген Уфа қаласының дәрігерлері, дәлірек айтқанда доктор
Авенариус екен. Қымыздың емдік қасиеттері жөнінде ⅪⅩ ғасырдың Ⅰ жартысында
орыстың медициналық журналдарында Н. Шванковскийдің, П. Скворцовтың, В.
Дальдың бірнеше мақалалары басылған.
Ұлы орыс жазушылары Л.Н. Толстой Самара даласында, ал А.П. Чехов
Андреевск санаторийінде қымызбен емделген. ⅪⅩ ғасырдың ортасында ғалым-
дәрігерлер С.П. Боткин, Г.А. Захарин, Н.В. Склифосовский және басқалары
қымызбен емдеу мәселесін қызу қолдаған. Біздің елімізде қымызбен емдейтін
алғашқы санаторий 1858 жылы Самара (қазіргі Құйбышев) қаласынан 6 км жерден
ашылған. Бұл санаторийді ұйымдастырушы Н.В. Постников оны 55 жыл бойы
басқарған.
Қазақстанда қымызбен емдейтін алғашқы емхана 1910 жылы Бурабайда ашылды.
Бурабай емханасы үшін қымызды дәстүрлі әдіс бойынша сабаға ашытқан. Сол
1910 жылы Торғайда темір жол қызметкерлерін емдейтін Берсүгір емханасы
жұмыс істеген.
Бұл күндері ұйытқан және ашытқан сүттің қоректілік құндылығының
артатындығы әбден белгілі болды. Осы жағынан алғанда қымыз бүкіл ашытылған
басқа сүт өнімдерінен едәуір асып түседі. Қымызда адам организміне қажетті
элементтердің барлығыда табылады. Сонымен қатар бие сүтінің құрамында
витаминдер мол болады.
Қымыз жүйке ауруларына бірден-бір ем. өйткені оның құрамында В
витаминімен бірге В2, В12 витаминдері бар. Ал туберкулезбен ауыратын
адамдардың организмінде витамин алмасуының бұылатындығы да дәлелденген
жайт. Олардың қымызбен емделгенде сауығып кететіндігі де сондықтан.
Қымыз организмге жан-жақты әсер етеді. Ол ас қорту органдарының , жүрек-
қан
тамырлары аппаратының, жүйке системасы мен басқа органдардың қызметін

жақсартады.
Қымыздың әсері бүкіл организмді өзгертеді. Физиологиялық және биохимиялық
процесстер күшейіп, зат алмасу қалпына келеді.
Қымыздың құрамында сүт қышқылы бар. Соған орай тағамның құрамындағы
белоктардың, майлардың, әр түрлі қанттардың жақсы қорытылуына ықпал
жасайды. Ал құрамындағы көмір қышқылы аздығына қарамастан ас қорыту
бездеріне әсер етіп, қарын сөлінің бөлініп шығуын тездетеді. Қымыз ішкенде
тәбеттің ашылатыны сондықтан.
Бие сүтінің химиялық құрамы өте күрделі. Сүтқоректі жануарлардың әрбір
түрлі белгілі бір құрамдағы сүтті жинақтап, бөліп шығарады, бұл әр малдың
тек өзіне тән қасиеті. Бие құлындағаннан кейін алғашқы 2-3 күндей сүт
бездері уыз бөліп шығарады, оның құрамы жөнінен жәй сүттен едәуір
айырмашылығы бар. Уыздың құрамында белок пен витаминдер 2-3 еседей
көп, ол май мен сүт қанты 1,5 еседей кем.
Бие сүтінің сапалылығы белгілі бір дәрежеде сүтті жылқы тұқымдары
өсірілетін географиялық аймаққа, ондағы жайылым жағдайына және т.б.
байланысты.
Сүттегі ең бағалы зат – белок. Бие сүтінде ол 1,8 – 2,2 % болады. Сүтте
белоктың үш түрі – казеин, альбумин және глобулин болады. Сиыр сүтіндегі
белоктардың ең көбі казеин. Ол барлық белоктық заттардың 80% алады, ал
қалған 20% альбумин мен глобулиннің үлесіне тиеді. Бие сүтінде 40% еритін
белоктар (альбумин, глобумин және бос амин қышқылдары) бар. Сондықтан сиыр
сүтін казеинді сүтке жатқызады, ал бие сүтін альбуминді деп аталады. Бие
сүтінің казеині 3-4 жеке белоктарға жіктеледі, оларды казеиннің альфа,
бета, гамма және кейде каппа-фракциялары деп атайды.
Бие сүтінің жалпы белогындағы амин қышқылдарының мөлшері жөніндегі
айырмашылықтар үшінші және он үшінші тәуліктегі және құлындағаннан кейін
үшінші күні сауылған сүтте анық байқалады. Бұған көз жеткізу үшін
ауыстыруға болмайтын амин қышқылдары қалай өзгеретіндігін бақылау керек.
Үшінші тәулікте сауылған сүттің жалпы белогында: лизин – 9,3%, ал 13
тәуліктегіде – 6,7%, осыған сәйкес гистидин – 2,9%, глютамин қышқылы – 1,8,
треонин – 12,0, триозин – 8,0%, валин - 5%, метионин – 4,3%, аргинин – 6,2%
және 6,1 болады.
Бие сүтінде шамамен 1,3 – 2,0% май бар, бұл сиыр сүтіндегіден 2 еседен
астам кем. Жүргізілген зерттеулерде, сиыр сүтіндегі май түйіршіктеріне
қарағанда, бие сүтіндегі май түйіршіктері кішілеу келетіндегі анықталған.
Сол себепті бие сүтінің майы организмге тез гидролизденеді және жақсы
сіңеді. Бие сүтінің майының бір өте тамаша қасиеті бар
П.Ю. Берлиннің деректерінде туберкулез бактериясының сары майда өсіп-
көбейетіндігі, ал бие сүтінің майы керісінше, оның өсуін тежейтіндігі
айтылады. Бие сүтіндегі көмірсулар негізінен лактозаның дисахариді немесе
сүт қанты түрінде кездеседі. Сүт қанты екі моносахаридтен – глюкоза мен

голактозадан тұрады. Бие сүтінде 6,7% лактоза бар. Сонымен қатар қанттан
басқа, қалпына келмейтін көмірсулар бар.
Сүттің тағамдылық құндылығы онда белоктардың, майдың және
көмірсулардың ғана емес, сондай-ақ адам үшін маңызы бар витаминдердің де
болуына байланысты. Бие сүтінде адамның денсаулығына керекті барлық
витаминдер бар. Әсіресе ол А және С витаминдеріне бай. Сонымен қатар В
тобындағы витаминдер, Д, Е, F витаминдері болады. В тобына жататын барлық
витаминдер организмнің қалыпты тіршілік етуі үшін қажет. Мәселен, адам
тағамында В1 витамині жоқ болса, онда ол бери-бери ауруына шалдығады. Бұл
ауруға шалдыққан адамның қозғалғыш және сергек сезім нервтері зақымданады,
парпличке айналады. В12 витамині жеткіліксіз болса, жілік майында қан құрау
бұзылып, қан аздық пайда болады.
Қымыз ашытқанда кейбір витаминдердің мөлшері өзгереді: биотин, тиамин,
В12 витаминінің мөлшері кемиді; рибофлавин, фоли қышқылы сол
күйінде қалады; пантотен қышқылы артады.
Қымызда мынандай минералдық заттар бар: кальций тотығы - 48%, магний
тотығы – 3,4%, фосфордың бес тотығы – 21,3%, хлор – 7,5%.
Қан құрауда маңызды роль атқаратын кобальт пен мыс сияқты элементтер
сиыр сүтінен гөрі бие сүтінде едәуір көп: кобальт онда 1,5 есе, ал мыс 3,2
есе артық.. Бір литр қымызда 1,60 мг мыс болады. Құрамындағы
микроэлементтерінің мөлшері жөнінен бие сүті ана сүтіне жуықтау, бұл
жөнінде Донецк медицина институтының ғылыми қызметкері Е.П.Гребникованың
және басқаларының деректері дәлел бола алады.
Қазақ халқының бір ғасырлық тарихын басынан кешірген Жамбыл Жабаев ақын
атамыз:
...Үйірілген сары алтындай сары қымыз,
Ауруға – ем, сауға – қуат, дәрі
қымыз.
Елімнің баяғыдай сүйген асы,
Шығаршы тағы нең бар кәрі қымыз,
-
деп жырлаған екен. Бұның өзі қымыздың қасиеті мен бірге оның түрлерінің көп
екенін аңғартады. Қазақтар жыл маусымына қарай қымызды уыз қымыз, жазғы
қымыз, күзгі, қысқы қымыз деп атаған.
Солардың негізгі түрлері мыналар:
Уыз қымыз – бұл бие сүтінің уыз дәмі таралған кезде ашытылған қою қымыз;
Сары қымыз – жаз ортасындағы, шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі
қымыз;
Түнемел қымыз – мол қордың үстіне сүт қышқылыарнаулы торсықта сақталып,
екі тәулік сапырылған, пісуі жеткен қымыз;
Құнан қымыз – үш тәулік бойы ашытылады;
Бал қымыз – бал, қант секілдітәтті қосып жуасытқан қымыз;
Дөнен қымыз – төрт тәулік ашытылады;
Бесті қымыз – бес тәулік ашытқан қымыз;

Асау қымыз – бесті қымыздан да күшті қымыз;
Жуас қымыз – баяу ашыған немесе саумал қосқан қымыз;
Қорабалы қымыз – мол қордың үстіне күн сайын сүт құя отырып, бірнеше
күн жинаған қымыз;
Сірге жияр қымыз – күзді күні бие ағытарда соңғы қымыз бірнеше күн
жиналады.

3. Қымыз – қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішіндегі ең құрметті
дастарқан дәмінің бірі. Ол тек қана бие сүтімен ашытылады. әдетте сауылатын
биелер: сақа бие, құлын бие, қыран бие деп үшке бөледі. Сақа бие – бірнеше
рет құлындаған, бұрыннан сауылып келген бие. Құлын бие – құнажын немесе
дөнен жасында алғаш құлындаған бие. Қысырақ бие – деп өткен жылы кейбір
себептермен қысыр қалған, құлын орнына тайы еміп жүрген биелерді айтады.
Биыл құлындаған мен тайы еміп жүргендіктен ондай биелер, күтімі жарасса,
сауылы береді. Жыл мезгілдеріне, шөп шығымына, малдың күтіміне, күйіне
қарай сауылатын биелерді мал иесі мен
жылқышы іріктеп алады. Онда биелердің ауру-сырқаудан амандығы, құлындардың
ширақтығы, денсаулығы еске алынады. Жадау биелер немесе қара құлақ болып
марқаймаған құлындар белгілі мезгілге дейін байланбайды.
Бие байлау деп – енелері сауылатын құлындарды ноқталап, желге байлап
ұстауды айтады. Жыл сайын алғаш бие байлаған күн “Бие байлар, желі майлар”
деген дәстүрмен мереке сияқты өткізіледі. Желіннің қазығына, айғырдың
жасына май құйылып жағылады. Бие байлау ел жазғы жайлауға шығып, шөптің
нәрі толған кезде басталады. Бұл кез құлындар марқайып жетілген, бес-алты
сағат байлауды көтеретін жағдайға келіп қалады. Олар сауын сайын емізіп,
жетектеп жүріп сергектенеді. Көктемде және шілде айларында биелер жиі-жиі
сауылады.
Биені бие көнекке немесе ағаштан істеп ысталған шелекке сауады. Жаңа
сауылған бие сүтін сүзгіден өткізіп, жылы кезінде күбіге немесе сабадағы
саумалдың үстіне құяды. Содан соң оны міндетті түрде 30-40 минут пісіп,
аузын байлап не тығындап тастайды. Алғаш рет қымыз ашытарда бие сүті сабаға
арнаулы ашытқының немесе тордың үстіне
құйылды. Ашытқыны көбінесе сүр жаяның немесе қазының сынық сүйегін салып,
ол жоқ болғанда сүтке нан ашытқысын езіп әзірлейді. Қор дегеніміз – ескі
қымыз, ол жақсы ашыған қымыздың саба түбінде қалатын арнайы сақталған
сарқыны. Биені қолмен және машинамен сауады. Машинамен сауудың қол мен
саууға қарағанда айқын артықшылығы бар: ол адамның жұмысын жеңілдетеді,
еңбек өнімділігін арттырады, ию рефлексі пайда болуына аса қолайлы
физиологиялық жағдай жасайды. Биені машинамен сауу жөніндегі бірінші
тәжірибені 1957 жылы Москва түбіндегі “Мцыри” санаторийінде И. Аникин
жүргізді.
Биелерді машинамен сауу үшін ДА-ЗМ, АД-100 және ДДА-2 сауу аппараттарын
пайдалануға болады.
Қымыз ашытудың ескі және жаңа әдісі жөнінде айтып өтейін. Көшпелі
халықтар бірнеше жүздеген жылдар бойы қымызды торсыққа ашытып келді. Бұның
мәнісі неде? Көшпелі тұрмыс алып жүруге ыңғайлы ыдысты қажет
еткен. Торсық пен саба сондай ыдыстар болып табылады.
Торсық дегеніміз жылқының терісінен шелін алып, ыстап
жасалған,сиымдылығы 10-30 литр тері қап. Терінің шел жағы ішіне қаратып
тігіледі. Саба - пирамида сияқты, төрт бұрышты түбі және ұзын мойыны бар

сиымдылығы 100-150 литр тері қап. Сабаны жасар алдында арнаулы тұз
ерітіндісіне салып, қылшығынан тазартып, өңдеп шығарады, содан соң ыстайды.
Сабаны қайыңның, тобылғының түтінімен ыстау қымыздың дәмін жақсартады,
мұндай қымыздың ерекше хош иісі болады. Саба мен тосықтан басқа мес
қолданылады, оны шыбыштың терісінен тігеді. Қымыз саба, тосық, көнектер
әзірлеуге көп мінілмеген, тер сіңбеген, ауырмаған, арқасы жауыр болмаған,
семіз жылқының терісі таңдалып алынады. Ол қыс бойы от жағылатын асхананың
төбесіне кептіріліп, жаз шыға қайтадан жібітіледі де, құрымға салынады.
Құрым дегеніміз – шошоманың төбесіне жиналған қара
күйе ыс. Саба , торсық, көнек жасайтын шеберлер қара күйені сыпырып алып
қайнатады да, әрі ащы, әрі қышқылы мол, қою май сияқты сұйық ас әзірлеп,
теріні соған батырады. Ол құрымда 20-30 күн ұсталып, жүні, шелі, ет
қалдықтарынан тазартылады. Осыдан кейін тері ширап, шымырланып, қоңыр-
қошқыл түске енеді. Осындай әдіспен иленген тері шуда жіппен көктеліп, ішін
таза құммен толтырып кереді де, кептіреді. Әбден кебуі жеткен саба
шерткенде сыңғырлап тұрады. Бұл саба жасаудың бірінші сатысы. Ал екінші
сатысында әлі кептірген ыдысты жылқының сүр етінің және қымыздың майымен
сіңдіре әбден майлайды. Майлардың нәтижесінде сабаның тігістері кірігіп,
бекіне түседі. Сабаны жасаудың үшінші сатысы – оны ыстау. Бұл жауапты істі
маман, әдетте елге танымал болған, осы іске қабілеті бар, тәжірибесі мол
адам ғана жақсы жүргізеді. Тәжірибесіз, шалғай адамдар бұрынғы еңбектің
бәрін еш кетіріп, өрт шығарып, сабаны күйдіріп алуы немесе шала-шарпы
ыстауы мүмкін. Ысты көбінесе үй іргесінен аулақ, шөп-шаламы жоқ, айналасы
таза, суы, өзені жақын жерде салады. Ыстау үшін әдейі “құрылыс” жүргізу
керек. Мысалы, жарқабақтан отын салатын оттық ойып алады да оның төріне
жалғастыра ұзындығы 15-20 метр, кеңдігі 50-60 см түтін жүретін өңеш жасауға
ор қазады. Оның ішін кірпішпен түтін қашпайтындай етіп қалап шығады. Осы
өңештің екінші басында құдықша етіп жер бетіне шығарып, оның үстіне
балшықтан шошома орнатады немесе киізден күрке тігеді. Сонда ыс түтіні
ошақтан өңештің бойымен өтіп, шошамадан шығып, осында булығып үнемі бықсып
сабаны ыстай беретін болады.
Ысқа жағылатын отын бүрі түспеген жас тобылғы, қарағай болады. Кейбір
ысшылар сабаға, торсыққа ерекше иісберу үшін отынға аздап арша, көкпек,
құрғақ көк пішен қосып жағады. Осылай дайындалған саба көп жылға игілікке
ұсталатын ыдыс болып шығады.
Қымыз ыдыстарының ендігі бір негізгі түрі – отырықшылық жағдайға
бейімделген – күбі. Күбінің ауыз жағы тарлау, түп жағы кеңірек болып
келеді. Көбінесе еменнен жасалады. Аса шеберлер арша, шырша ағаштарынан да
жасайды. 60-70, кейде 100 литр сиғандай әртүрлі мөлшердегі
күбілер жасалады. Оның ішін апта сайын жуып, кептіріп,
сүр еттің майымен, қойдың құйрығымен майлап тұру керек. Күбіні ыстағанда

тобылғы, дүзгін, қылмұрын, қарағай ағаштарымен, қожағай деген шөп тамырының
түтінімен ыстайды. Қымыз құйып сақтау үшін темір ыдыстарды пайдаланбауы
керек.
Саба, күбі піспегінің басы аршаның қызылынан ойылып, саба да жақсы
ағаштан жасалып сүйек, күміспен өрнектелсе - өте үйлесіп, көз тартып
тұрады. Піспек, бие сауатын шелек, қымыз тегене, шөміштер де жиі-жиі
тазартылып, ысталып тұрса қымызда хош иісті дәмді болады.
Қымыздың сапасы негізінен ашытқысына байланысты. Қазіргі кезде қымыздың
микрофеорасы құрғақ күйінде жақсырақ сақталатындығы анықталып отыр.
Көктемде бие сауатын мерзім басталғанда қымызды ашыту
үшін пайдаланылады.
Қорды дайындау үшін күзде биені ағытар алдында бірнеше тәулік бойына
қымызды екі бөлініп тұнғанша үйде сақтайды. Суы жоғары көтеріліп,
казеиннен тұратын сүзбе сияқты қоюы түбіне тұнады. Ол тұнбаны марлымен
сүзіп, күннің көзіне қойып кептіріп, бие сауатын кезге дейін жабық ыдысқа
салып, салқын жерге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.