Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
Кіріспе 3.5
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық аспектілері 6.36
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні мен оны талдау мақсаты 6.18
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері 18.27
1.3 «ҚазМұнайГаз» БӨ» акционерлік қоғамының жағдайы туралы түсінік 27.36
2 «ҚазМұнайГаз» БӨ» акционерлік қоғамы қаржылық жағдайын талдау 37.86
2.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау 37.58
2.2 Кәсіпорынның қаржылық табыстылығын талдау 58.65
2.3 Кәсіпорын табысы мен шығысы құрамы мен құрылымын талдау 66.73
2.4 Кәсіпорынның қызметінің тиімділігі мен іскерлік белсенділігін талдау 73.86
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары 87.102
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы Дюпон моделінің ерекшелігі 87.96
3.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің халықаралық стандарттарға
көшу мәселесі 96.102
Қорытынды 103.106
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 107.108
Қосымшалар
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық аспектілері 6.36
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні мен оны талдау мақсаты 6.18
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері 18.27
1.3 «ҚазМұнайГаз» БӨ» акционерлік қоғамының жағдайы туралы түсінік 27.36
2 «ҚазМұнайГаз» БӨ» акционерлік қоғамы қаржылық жағдайын талдау 37.86
2.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау 37.58
2.2 Кәсіпорынның қаржылық табыстылығын талдау 58.65
2.3 Кәсіпорын табысы мен шығысы құрамы мен құрылымын талдау 66.73
2.4 Кәсіпорынның қызметінің тиімділігі мен іскерлік белсенділігін талдау 73.86
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары 87.102
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы Дюпон моделінің ерекшелігі 87.96
3.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің халықаралық стандарттарға
көшу мәселесі 96.102
Қорытынды 103.106
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 107.108
Қосымшалар
Қазіргі нарықтық жағдайларда кіспорынның тіршілігін қамтамасыз ету үшін басқару персоналына өз кәсіпорнының және өзге бәсекелес кәсіпорындардың да қаржылық жағдайын бағалай білуі керек.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық іскерлігінің маңызды сипаты. Ол іскерлікте әлеует пен бәсекеге қабілеттілікті анықтайды, қаржылық және өндірістік қатынастарда кәсіпорынның және оның әріптестерінің экономикалық қызығушылықтары қандай деңгейде кепілдендірілгенін бағалайды. Бірақ кәсіпорынның табысты қызметіне және қойылған мақсатына жетуі үшін тек қана қаржылық талдауды жасай білу жеткіліксіз, сонымен қатар кәсіпорынның өз иелігіндегі қаржылық ресурс пен капиталды басқара білуі керек.
Қаржылық басқарудың құрамдас бөлігі болып шаруашылық өмірдің болашақ факторының ықтималды бағалануына және бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделген қаржылық талдау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен басқарудың байланысы айқын. Басқару – шешім қабылдау үрдісі. Басқару – болашақтағы жағдайды көре білу, болжау, ал ол үшін сенімді және нақты ақпарат керек. Сондықтан басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет талдау есептеулерінің ақпараттық негізі қаржылық есептілік болып табылады. Қаржылық сипаттағы шешімдер ақпараттық базаның обьективті және сенімді болуына нақты байланысты болады.
Қаржылық талдауды тиімді және дұрыс орындау келесіге бағытталады:
1) бәсекелес ортада кәсіпорынның тұрақты орналасуы;
2) банкроттылық пен қаржылық сәтсіздіктерден қашық болу;
3) бәсекелестердің арасында жетекшілік;
4) кәсіпорынның тиімді экономикалық өсімі;
5) өндіріс пен өткізу көлемінің өсімі;
6) пайданы максималдау;
7) шығындарды минималдау;
8) фирманың рентабельді жұмысын қамтамасыз ету.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық іскерлігінің маңызды сипаты. Ол іскерлікте әлеует пен бәсекеге қабілеттілікті анықтайды, қаржылық және өндірістік қатынастарда кәсіпорынның және оның әріптестерінің экономикалық қызығушылықтары қандай деңгейде кепілдендірілгенін бағалайды. Бірақ кәсіпорынның табысты қызметіне және қойылған мақсатына жетуі үшін тек қана қаржылық талдауды жасай білу жеткіліксіз, сонымен қатар кәсіпорынның өз иелігіндегі қаржылық ресурс пен капиталды басқара білуі керек.
Қаржылық басқарудың құрамдас бөлігі болып шаруашылық өмірдің болашақ факторының ықтималды бағалануына және бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделген қаржылық талдау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен басқарудың байланысы айқын. Басқару – шешім қабылдау үрдісі. Басқару – болашақтағы жағдайды көре білу, болжау, ал ол үшін сенімді және нақты ақпарат керек. Сондықтан басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет талдау есептеулерінің ақпараттық негізі қаржылық есептілік болып табылады. Қаржылық сипаттағы шешімдер ақпараттық базаның обьективті және сенімді болуына нақты байланысты болады.
Қаржылық талдауды тиімді және дұрыс орындау келесіге бағытталады:
1) бәсекелес ортада кәсіпорынның тұрақты орналасуы;
2) банкроттылық пен қаржылық сәтсіздіктерден қашық болу;
3) бәсекелестердің арасында жетекшілік;
4) кәсіпорынның тиімді экономикалық өсімі;
5) өндіріс пен өткізу көлемінің өсімі;
6) пайданы максималдау;
7) шығындарды минималдау;
8) фирманың рентабельді жұмысын қамтамасыз ету.
1. «Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі» заңы (өзгертілген, толықтырылған), 24 маусым 2002 ж.
2. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ жарғысы, А., 2004 жылы
3. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ есептік саясаты, 2004 жылы
4. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ 2005 жылғы аудиттелген қаржылық есептілігі
5. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ бюджеттендіру саясаты, 2006 жылы
6. «Делойт и Туш», «Практические аспекты бюджетирования» уч. материалы, 21 мамыр 2005 жылы – 345б.
7. Донцова Л. В. «Анализ финансовой отчетности», М.: «Дело и сервис». 2005г. – 359с.
8. Дүйсенбаев К. Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», А.: Экономика. 2001 ж. – 330б.
9. Ефимова О.В. «Финансовый анализ», М.: Бух учет, 1999г., 356с.
10. Никифорова Н. А. «Анализ финансовой отчетности» практикум, М.: «Дело и сервис». 2004г. – 144с.
11. Нурсеитов Э. О. «Учебно – практическое пособие по применению МСФО», А.: «ЦДБ». 2006г. – 416с.
12. Русак Н. А. «Анализ финансового положения предприятия», Минск: «Выш. шк.». 1995г. – 485с.
13. Стражев В. И. «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности», Мн.: «Выш. шк.». 1998г. – 398с.
14. Абдильдин С. Анализ предприятия с применением расщиренной модели Дюпона и финансовых показателей, «Анализ и учет на предприятии», №1, 2006ж., 28б.
15. Абдыманапова А. А. Совершенствование бухгалтерского учета в Казахстане на основе международных стандартов, «Статистика, учет и аудит», №1 2005г.
16. Бекежанова Ж. Д. «Жаңа белес биігі – «ҚазМұнайГаз» БӨ» журналы, 18 наурыз 2005 жылы
17. Грошенко К. П. Новый взгляд на старые вещи, «Управление компанией», №3, март 2001г.
18. Дюсембаева З. Анализ отдельных показателей финансово – хозяйственной деятельности предприятия, «АУП», №3 2004г.
19. Жуйриков К. К. Анализ активов предприятия, «Банки Казахстана», №7 2004г.
20. Жуйриков К. К. Анализ прибыли (дохода) и рентабельности, «Банки Казахстана», № 4 2005г.
21. Львов В.С., Иванов В.В. Финансовый анализ банков и кредитных организаций, «Аудит и финансовый анализ», 1997, №1, 20с.
22. Мелентьева В. Анализ рентабельности торговых предприятий, «Аудитор», 1999, №9, 44с.
23. Мигун О. В. Новые подходы к анализу, «Управление компанией», №4, апрель 2001г.
24. Ольга О. Составление финансовой отчетноси, «Бухучет на практике», №12 (37), декабрь 2006г.
25. Сапарбаева Ж. А., Информационная база финансого анализа предприятия, «Банки Казахстана», №3 2004г. – 29с.
26. “Student accountant” журналы, «Ratios» мақаласы, ақпан 2007 ж. – 48б.
27. «www. KMG. kz»
28. «www.buh. kz»
2. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ жарғысы, А., 2004 жылы
3. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ есептік саясаты, 2004 жылы
4. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ 2005 жылғы аудиттелген қаржылық есептілігі
5. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ бюджеттендіру саясаты, 2006 жылы
6. «Делойт и Туш», «Практические аспекты бюджетирования» уч. материалы, 21 мамыр 2005 жылы – 345б.
7. Донцова Л. В. «Анализ финансовой отчетности», М.: «Дело и сервис». 2005г. – 359с.
8. Дүйсенбаев К. Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», А.: Экономика. 2001 ж. – 330б.
9. Ефимова О.В. «Финансовый анализ», М.: Бух учет, 1999г., 356с.
10. Никифорова Н. А. «Анализ финансовой отчетности» практикум, М.: «Дело и сервис». 2004г. – 144с.
11. Нурсеитов Э. О. «Учебно – практическое пособие по применению МСФО», А.: «ЦДБ». 2006г. – 416с.
12. Русак Н. А. «Анализ финансового положения предприятия», Минск: «Выш. шк.». 1995г. – 485с.
13. Стражев В. И. «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности», Мн.: «Выш. шк.». 1998г. – 398с.
14. Абдильдин С. Анализ предприятия с применением расщиренной модели Дюпона и финансовых показателей, «Анализ и учет на предприятии», №1, 2006ж., 28б.
15. Абдыманапова А. А. Совершенствование бухгалтерского учета в Казахстане на основе международных стандартов, «Статистика, учет и аудит», №1 2005г.
16. Бекежанова Ж. Д. «Жаңа белес биігі – «ҚазМұнайГаз» БӨ» журналы, 18 наурыз 2005 жылы
17. Грошенко К. П. Новый взгляд на старые вещи, «Управление компанией», №3, март 2001г.
18. Дюсембаева З. Анализ отдельных показателей финансово – хозяйственной деятельности предприятия, «АУП», №3 2004г.
19. Жуйриков К. К. Анализ активов предприятия, «Банки Казахстана», №7 2004г.
20. Жуйриков К. К. Анализ прибыли (дохода) и рентабельности, «Банки Казахстана», № 4 2005г.
21. Львов В.С., Иванов В.В. Финансовый анализ банков и кредитных организаций, «Аудит и финансовый анализ», 1997, №1, 20с.
22. Мелентьева В. Анализ рентабельности торговых предприятий, «Аудитор», 1999, №9, 44с.
23. Мигун О. В. Новые подходы к анализу, «Управление компанией», №4, апрель 2001г.
24. Ольга О. Составление финансовой отчетноси, «Бухучет на практике», №12 (37), декабрь 2006г.
25. Сапарбаева Ж. А., Информационная база финансого анализа предприятия, «Банки Казахстана», №3 2004г. – 29с.
26. “Student accountant” журналы, «Ratios» мақаласы, ақпан 2007 ж. – 48б.
27. «www. KMG. kz»
28. «www.buh. kz»
Кіріспе 3-
5
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық аспектілері 6-36
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні мен оны талдау мақсаты 6-18
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері
18-27
1.3 ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік қоғамының жағдайы туралы түсінік 27-36
2 ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік қоғамы қаржылық жағдайын талдау 37-86
2.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау 37-
58
2.2 Кәсіпорынның қаржылық табыстылығын талдау 58-
65
2.3 Кәсіпорын табысы мен шығысы құрамы мен құрылымын талдау 66-73
2.4 Кәсіпорынның қызметінің тиімділігі мен іскерлік белсенділігін талдау 73-
86
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары 87-
102
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы Дюпон моделінің ерекшелігі
87-96
3.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің халықаралық стандарттарға
көшу мәселесі 96-
102
Қорытынды 103-106
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 107-
108
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі нарықтық жағдайларда кіспорынның тіршілігін қамтамасыз ету үшін
басқару персоналына өз кәсіпорнының және өзге бәсекелес кәсіпорындардың да
қаржылық жағдайын бағалай білуі керек.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық іскерлігінің маңызды сипаты.
Ол іскерлікте әлеует пен бәсекеге қабілеттілікті анықтайды, қаржылық және
өндірістік қатынастарда кәсіпорынның және оның әріптестерінің экономикалық
қызығушылықтары қандай деңгейде кепілдендірілгенін бағалайды. Бірақ
кәсіпорынның табысты қызметіне және қойылған мақсатына жетуі үшін тек қана
қаржылық талдауды жасай білу жеткіліксіз, сонымен қатар кәсіпорынның өз
иелігіндегі қаржылық ресурс пен капиталды басқара білуі керек.
Қаржылық басқарудың құрамдас бөлігі болып шаруашылық өмірдің болашақ
факторының ықтималды бағалануына және бухгалтерлік есеп мәліметтеріне
негізделген қаржылық талдау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен басқарудың байланысы айқын. Басқару – шешім
қабылдау үрдісі. Басқару – болашақтағы жағдайды көре білу, болжау, ал ол
үшін сенімді және нақты ақпарат керек. Сондықтан басқару шешімдерін
қабылдау үшін қажет талдау есептеулерінің ақпараттық негізі қаржылық
есептілік болып табылады. Қаржылық сипаттағы шешімдер ақпараттық базаның
обьективті және сенімді болуына нақты байланысты болады.
Қаржылық талдауды тиімді және дұрыс орындау келесіге бағытталады:
1) бәсекелес ортада кәсіпорынның тұрақты орналасуы;
2) банкроттылық пен қаржылық сәтсіздіктерден қашық болу;
3) бәсекелестердің арасында жетекшілік;
4) кәсіпорынның тиімді экономикалық өсімі;
5) өндіріс пен өткізу көлемінің өсімі;
6) пайданы максималдау;
7) шығындарды минималдау;
8) фирманың рентабельді жұмысын қамтамасыз ету.
Қазіргі күні қаржылық мәліметтерге, кәсіпорын басшылығының қабылдаған
шешімдерінің талдануына, қаржылық жағдайды жақсарту бойынша ұсыныстарды
жасауға жауапты қаржылық мамандар болып табылады. Сондықтан қаржылық маман
қаржылық талдауды нақты және тиімді жасай білуі үшін қаржылық талдаудың
теориялық және тәжірибелік аспектілерін терең білуі керек. Тек сонда ғана
кәсіпорынның тиімді және рентабельді іскерлігі қамтамасыз етіледі. Сол
себепті Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау атты дипломдық жұмыс
таңдалды.
Бұл дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі – ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік
қоғамы. Бұл қоғам 2004 жылдан бастап мұнай нарығында қызмет етіп келеді
және қазіргі таңда ол мемлекет үшін маңыздылығы жоғары кәсіпорындардың бірі
болып табылады.
Кәсіпорынның ірілігі мен оның қаржылық жағдайына әсер етуші факторлардың
ауқымды болуы да ҚазМұнайГаз БӨ АҚ дипломдық жұмыстың обьектісі ретінде
таңдалуына ықпал жасады. Ал зерттеу пәні – кәсіпорынның қаржылық жағдайы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – зерттелетін обьектінің ішкі және сыртқы
жағдайларын нақты бейнелейтін көрсеткіштерді анықтау: оның төлем
қабілеттігін, өтімділігін, табыстылығын, даму жағдайын сипаттау және оның
нәтижелері бойынша негізделген шешімдер жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесідей міндеттер қойылады:
1) баланстың өтімділігін талдау;
2) кәсіпорынның мүлкін талдау;
3) кәсіпорынның қаржыландыру көздерін талдау: қарыздық және меншіктік;
4) қаржылық тұрақтылығын бағалау;
5) кәсіпорынның табыстылығын талдау;
6) кәсіпорынның іскерлік белсендігін талдау;
7) кәсіпорынның табыс пен шығын құрамдарын анықтау;
8) кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша шараларды маман
ретінде анықтау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, талдауды реттейтін нормативті-
құқықтық құжаттар, методикалық нұсқаулар, шетел және отандық
экономистердің ғылыми еңбектері қолданылды. Зерттеу монографиялық,
экономика-статистикалық тағы басқа әдістер негізінде жүргізілді.
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайдын талдаудың теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні мен оны талдау мақсаты
Кез-келген бизнес түрiнiң нәтижесi қаржылық ресурстардың бар болуы мен
оларды пайдалану тиiмдiлiгiне тәуелдi. Қаржы ресурстарын кәсiби басқару
қазiргi сандық талдау әдiстерiн пайдалана отырып, кәсiпорынның қаржылық -
экономикалық жағдайына терең талдау жүргiзудi талап етедi. Осыған
байланысты бүгiнгi күнi қаржылық талдаудың маңызы артып отыр. Себебi
қаржылық талдаудың негiзгi мазмұны - қаржылық тәуекел деңгейiн бағалау мен
капитал табыстылығының деңгейiн жобалау мақсатымен кәсiпорынның қаржылық
жағдайы мен оны анықтаушы факторларды кешендi, жүйелi оқу.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы - айналыс үрдісіндегі капиталдың жағдайын
сипаттайтын және шаруашылық субъектiсiнiң нақты сәттегi өз қызметiн
қаржыландыру мүмкiншiлiгiн бейнелейтiн көрсеткiштер жүйесiмен анықталады.
Қорыта келгенде, кәсiпорынның қаржылық жағдайы оның қаржылық тұрақтылығы
мен төлем қабiлеттiлiгiмен сипатталады.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы ұғымы арнайы әдебиеттерде түрлiше
талқыланады:
1) қаржылық тұрақтылық - бұл қызмет үрдісінің жеткiлiктi қаржылық
қамтамасыз етiлуi;
2) қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорын шоттарының оның төлем
қабiлеттiлiгiне үнемi кепiлдiк беретiндей етiп орналасуы;
3) қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорынның ақша қаражаттарын еркiн, әрi
тиiмдi пайдалана отырып, өндiрiс пен сату үрдістерін, сонымен бiрге
үдемелi ұдайы өндiрiстi қаржыландыру мүмкiншiлiгi.
Қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрiнiсi - кәсiпорынның төлем
қабiлеттiлiгi. Кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгi – бұл субъектiнiң өз
мiндеттемелерiн уақытында өтей алу мүмкiншiлiгi.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына бiрнеше факторлар әсер етедi. Оларды
негiзiнен iшкi және сыртқы факторларға топтастыруға болады. Кәсiпорынның
қаржылық тұрақтылығына әсер етушi iшкi факторлар:
1) кәсiпорынның салалық ерекшелiгi;
2) шығарылатын өнiм (жұмыс, қызмет) құрылымы;
3) жарғылық капитал көлемi;
4) шығын көлемi, оның табыспен салыстырғандағы динамикасы;
5) мүлiк пен қаржы ресурстарының жағдайы, олардың құрамы мен құрылымы;
6) кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгi, тағы басқалар.
Сыртқы факторлар:
1) мемлекеттегi саяси - экономикалық жағдай;
2) төлем қабiлеттi сұраныс пен тұтынушылар табысы;
3) салық және несие саясаты;
4) құқықтық - нормативтiк база;
5) сыртқы-экономикалық байланыстар, тағы басқалар.
Қаржылық жағдайды талдау кәсiпорынның шаруашылық қызметiн талдаудың ең
соңғы кезеңi. Ол iшкi және сыртқы қаржылық талдау болып бөлiнедi. Олар бiр
- бiрiнен мақсаты мен мазмұны бойынша ерекшеленедi.
Iшкi қаржылық талдау – бұл кәсiпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандыру,
оның табыстылығын арттыру мақсатымен капиталдың қалыптасу механизмiн,
орналасуы мен пайдаланылуын талдау, ал сыртқы қаржылық талдау -
инвестициялау тәуекелiн анықтау мақсатымен субъектiнiң қаржылық жағдайын
талдау.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайына жүргiзiлген талдау - кәсiпорын
басшылығы осы уақыт аралығында қаржы ресурстарын қаншалықты ұтымды
басқарған деген сұраққа жауап беруi тиiс.
Жоғарыдағы мiндеттерге қол жеткiзу үшiн кәсiпорынның қаржылық жағдайын
талдау келесiдей кезектiлiкте жүргiзiлуi тиiс:
1) кәсiпорынның мүлiктiк жағдайы мен капитал құрылымын талдау;
2) капиталды пайдалану тиiмдiлiгi мен интенсивтiлiгiн талдау;
3) кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабiлеттiлiгiн талдау;
4) кәсiпорынның несие қабiлеттiлiгi мен банкроттылығының ықтималдылығын
талдау;
5) кәсiпорынның қаржылық жағдайын сауықтыру бағыттарын жобалау.
Бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы
келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып, несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды
ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және
қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім- шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақтылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым - қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады
[10, 45б.].
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы-
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты:
1) қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
2) активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
3) айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен ара- қатынасын анықтау;
4) қаржы- есептік және несие ережесін сақтау;
5) қәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
6) ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
7) баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлем
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
8) кәсіпорын табыстылығын бағалау;
9) кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай – ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептен шығару;
10) кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
11) кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау [8, 8б.].
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті
және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі
болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен тиімді
пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз
қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай – ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және
коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар.
Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік – сату
көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша
қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды
ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір
қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
1) кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
2) кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
3) кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
4) баланс өтімділігін талдау;
5) кәсіпорынның төлем қабілеттігін және несие қабілеттілігін талдау.
Қаржылық талдаудың нәтижелiлiгi негiзiнен оның ақпараттық базасының
жағдайы мен ұйымдастырылуына тәуелдi. Қаржылық талдаудың негiзгi ақпарат
көзi – кәсiпорынның қаржылық есептiлігі. Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңына сәйкес мемлекеттік
мекемелерден басқа кәсіпорындардың қаржылық есептiлігі келесi есеп беру
формаларын қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Сонымен бiрге, iшкi қаржылық талдау өндiрiстiң техникалық, технологиялық
ақпараттарын; бастапқы және аналитикалық бухгалтерлiк есеп мәлiметтерiн
пайдалана алады.
Бухгалтерлiк баланс кәсiпорынның қаржылық жағдайын жыл басы мен жыл
соңына бейнелейдi. Ол субъектiнiң мүлiктiк жағдайын көрсетедi, оның
мәлiметтерiн iшкi және сыртқы ақпаратты пайдаланушылар қолданады.
Баланс мәлiметтерi негiзiнде сыртқы пайдаланушылар осы кәсiпорынмен
серiктес болу не болмауды негiздейдi, өз салымдарының тәуекелiн анықтайды,
субъектiнiң құнды қағаздарын сатып алу не алмау туралы шешiмдер қабылдайды,
тағы басқалар. Осы себептi кейде қаржылық талдауды балансты талдау деп те
атайды.
Дегенмен, кәсіпорынның қаржылық - экономикалық жағдайына бухгалтерлік
баланс көмегімен баға беру кезінде бухгалтерлік баланстың өзінде белгілі
бір дәрежеде шарттылықтар, қарама-қайшылықтар бар екендігін ескеру қажет.
1. Бухгалтерлік баланстың шарттылығы:
1) бухгалтерлік баланс белгілі бір мерзімге жасалынады. Осының
нәтижесінде бухгалтерлік баланс екі мерзімдегі фотосурет секілді ,
біз одан активтердің, меншікті және заемдық капиталдың қозғалысын
емес, тек өзгерісін ғана байқай аламыз, яғни динамика емес статика
көрінеді. Егер шоттар бойынша қалдықтар салыстырмалы түрде өзгермесе,
ол баптар бойынша ешқандай қозғалыс болмаған секілді болып көрінеді.
Бірақ ол олай емес, мұндай жағдай тек дебеттік және кредиттік
айналымдар сомасы бірдей болғанын көрсетеді, ал бұл айналыстар маңызды
ақпарат көзі болуы мүмкін. Мысалы, талдау сәтінде ақша қаражаттарының
қалдығының сомасы өте аз болсын делік, сонда тәжірибесі аз талдаушы
міндетті түрде кәсіпорынның төлем қабілеттілігі төмен деген қорытынды
жасайды, себебі кәсіпорын өз міндеттемелерін ақша қаражаттарымен өтей
алмайды. Ал егер баланста ақша қаражаттарының айналысы көрініс тапса
(әдетте, бұл айналыстар сомасы үлкен болады), қорытынды басқаша болар
еді – кәсіпорынның төлем қабілеттілігі осы сәтте төмендеген, ал қалған
күндері ақша қаражаттарының келіп түсуіне байланысты төлем
қабілеттілік жоғарылауы мүмкіндігін анықтауға болушы еді. Сол себепті
қаржылық талдау барысында мүмкіндігінше жуық уақыт ішіндегі бірнеше
деңгейлерге сүйену қажет.
2. Бухгалтерлік баланстың шектеулілігі :
1) бухгалтерлік баланс субъектінің қаржылық-экономикалық жағдайын
есепті кезеңде жалпы бейнелеуге бейімделіп құрастырылған. Ал біз
баланста берілген мәліметтер негізінде кәсіпорынның мүлкінің
құрамына оның қай бөлігі меншікті көздерден , қай бөлігі
заемдық қаражаттар есебінен қаржыландырылғанын көре алмаймыз
[12, 24б.].
Пайда мен зияндар туралы есеп ҚЕХС 1 стандартына сәйкес анықталады.
Бұл есепте кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижесi жинақталып,
жалпы табыс, негiзгi қызметтен табыс, негiзгi емес қызметтен табыс, таза
табыс түрiнде бейнеленедi. Қаржылық есептiліктің №7 стандартына сәйкес
Ақша қаражаттары қозғалысының есебi нысанында белгiлi кезең аралығындағы
кәсiпорын қаражаттарының көздерi мен осы қаражат қалай пайдаланылғаны
көрсетiледi. Ол пайдаланушыларды есептi кезеңде кәсiпорынға операциялық,
инвестициялық, қаржылық қызметтен ақша қаражаттарының келiп түсуi мен
шығысы туралы ақпаратпен қамтамасыз етiп, кәсiпорынның қаржылық жағдайын
бағалауға мүмкiндiк бередi:
1) операциялық қызмет – субъектiнiң табыс алудағы негiзгi қызметi;
2) инвестициялық қызмет - ұзақ мерзiмдi активтердi сатып алу мен сату,
несие беру мен алу;
3) қаржылық қызмет – бұл субъектiнiң меншiктi және заемдық капиталының
көлемi мен құрамында өзгерiс тудыратын қызмет түрлерi.
Кәсiпорынның қаржылық қызметiнiң стратегиялық мiндетi – меншiктi
капиталды көбейту мен кәсiпорынның нарықтағы тұрақты жағдайын қамтамасыз
ету [10, 5б.].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ақпараттық базасы өте маңызды буын
болып келеді, себебі ақпараттық базаны пайдалана отырып, оның сапалық
қасиеттеріне сүйене отырып, біз кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалай
аламыз. Сондықтан қаржылық ақпарат негізінде басқару шешімін қабылдау үшін:
1) шикі ақпаратты пайдалана білу;
2) қаржылық талдау әдістерін меңгере білу;
3) нақты мақсатты анықтауға бағытталған бағдарламаны құру;
4) қаржылық құралдардың қаржылық нәтижелікке әсер ету деңгейін ескеру;
5) жемісті нәтижеге жету барысындағы минималды шығынды ескеру;
6) кәсіпорын басшылығының қаржылық талдауға назар аударуы.
Бақылау және реттеу қызметінің ақпараттық қамтамасыз ету:
1) алдыңғы периодтың көрсеткішімен, жоспарлы көрсеткіштермен, нормативті
көрсеткішпен салыстыру;
2) саладағы өзге субьектілермен салыстыру;
3) факторлар әсерін анықтау;
4) трендті анықтау.
Негізінен әрбір кәсіпорында ақпараттық қор құрылуы керек, ол келесідей
элементтерден тұрады:
1) индификациялық – обьктінің барлық кеңістік үшін жеке коды;
2) сыныптаушылық – кәсіпорын саласы, аумағы, нысаны және өзге де
қасиеттері туралы ақпараттар;
3) анықтамалық – басшылық туралы ақпараттар;
4) экономикалық – обьектінің қаржылық жағдайын бейнелейтін ақпараттар.
Қаржылық ақпаратты қолданатындардың қатарына жатады: басқару персоналы,
қаржылық менеджерлер мен бухгалтер, сыртқы пайдаланушылар. Бұл заңды
қатынастарға байланысты бөлінген пайдланушылар, ал қызығушылық білдіруіне
байланысты келесідей түрде бөлуге болады. Қаржылық ақпаратқа қызығушылық
білдірмейтін пайдаланушылар: аудиторлық фирмалар, консультанттар, биржалық
делдалдар, заңгер, әлеуметтанушылар, кәсіпкерлер қоғамдастығы.
Қаржылық ақпаратқа қызығушылық білдіретіндер: басқарма, акционерлер,
несиегерлер, клиенттер, салық органдары, әріптестері [24, 29б.].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда көптеген әдебиеттерге қарағанда
экономика саласына байланысты келесідей ерекшеліктерді байқауға болады.
Сондықтан осыған байланысты жалпылама көрсеткіштерде де айырмашылықтар
болады. Соның ішінде тек үш салаға тоқталып кетейік: өндіріс, сауд және
банк.
1. Өндіріс кәсіпорны үшін: сонымен Қазақстанда жақсы дамыған өндіріс түрі
болып мұнай өндіруші кәсіпорындар болғаны белгілі. Өндірістік
кәсіпорындарда қаржылық талдауды келесідей түрде өткізген жөн: негізгі
қаржылық және нақты сандарды салыстыру, көрсеткіштерді мерзім аралық
салыстыру, әсер ету факторларын айқындау, қорытынды жасау, ұсыныстарды
жасау.
Өндірісте қолданылатын көрсеткіштер деп келесі сыныптаманы ұсынуға
болады:
1) кәсіпорынның төлем қабілеттілік көрсеткіштері;
2) қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері;
3) қаржыландыру көрсеткіштері: мысалы, инвестициялау коэффициенті;
4) капиталды инсенсивті қолдану көрсеткіштері: табыстылық, рентабельділік
көрсеткіштері.
Мұнда көбіне өндірістік қуат көрсеткіштері маңызды болып келеді: мысалы,
ресурс қайтарымы, яғни кәсіпорында бір ресурс келген өндірілген өнім
көлемін көрсетеді. Тағы да өндіруші кәсіпорынның ерекшелігі – материалдық
айналым құралдарын қалыптастыру үшін қаржыландыру көздерінің жеткіліктігі.
Бірақ бұл көрсеткіш өзге салаларда осындай маңыздылықта қолданылады [12,
22б.]
2. Сауда кәсіпорны үшін: нарық экономикасында бұл саланың қаржылық
жағдайын талдау көптеген қиындықтарға әкелді. Себебі бұл коммерциялық
тәуекелді тудыртты, ал ол өз кезегінде сұраныс пен ұсыныстың өзгермелілігі,
маркетинг пен менеджмент оқылдығынан болады. Осы жерден коммерциялық
тәуекелді анықтау қиындығы пайда болып, кәсіпорын балансының өтімділігін
талдау рөлі артып келеді. Сауда кәсіпорындарында тауарлы – топтық шығын
сыйымдылығы, табыс сыйымдылығы мен рентабельділігі ерекше орынды иеленеді.
Ал өндірісте - өнімнің өзіндік құны, ал саудада айналым шығындары берілген
номенклатура бойынша талданып, есептеледі. Сондықтан мұнда өндірістегідей
сияқты өндірілген өнімді өткізумен байланысты тірі және заттанған еңбек
шығындары анықталмайды.
Тауарлы – топтық шығын сыйымдылығын анықтаудың үш әдісі бар:
коэффициенттер әдісі, математикалық модельдеу әдісі мен тікелей есептеу
әдісі.
Бірінші әдіс айналым шығындарының әр баптарына негізделіп анықталады да,
оның кемшілігі болып оның сенімсіздігі болып табылады. Математикалық
модельдеу әдісі модельдер негізінде анықталады да, оның кемшілігі болып бір
тектілік талап ету табылады. Үшінші әдістің мәні – бухгалтерлік есепті тек
бап бойынша емес, топтарды да жіктеу арқылы жүргізу. Сауда кәсіпорындарында
тек бөлшек тауар айналымына қатысты рентабельділік көрсеткіштері
қолданылады. Ал төменде рентабельділіктің барлық көрсеткіштері көрсетілген:
1) сату рентабельдігі: тұлғаларға сату рентабельділігі, несиегерлерге
сату рентабельділігі, барлық инвесторларға сату рентабельділігі.
2) іскерлік рентабельділігі: сату іскерлігінің рентабельділігі,
инвестициялық іскерлік рентабельділігі, қаржылық – шаруашылық іскерлік
рентабельділігі.
3) өзге ресурстар рентабельдігі – шаруашылық құралдар рентабельділігі,
экономикалық әлеует рентабельдігі, негізгі құралдар рентабельдігі,
сату аумағының табыстылығы, бір жұмысшы еңбегінің табыстылығы.
Сонымен қатар сауда кәсіпорнына қатысты белгілер бар: сауда капиталының
жоғары айналымдылығы, ал өтімділікті талдау кезінде өндірісте ағымдылық
өтімділік көрсеткіші қолданса, саудада тауарлық құралдарды қалыптастыру
құралдарының жеткіліктігі коэффициенті ең маңызды болып келеді [21, 44б.].
Жоғарыда аталған салаларда айырмашылықтар да, ұқсастықтар да бар. Енді
келесі сала – несие саласын қарастырайық.
3. Несие кәсіпорындары үшін: несие ұйымының талдау мақсаты – сенімділік
деңгейі мен іскерлік тиімділігін анықтау. Сондықтан талдауды бірнеше
кезеңде өткізеді:
1) алдын ала кезең – мәліметтер жиналып, бағалау көрсеткіштері есептеліп,
оны сәйкес кестелерге жіктеу.
2) талдау кезеңі – көрсеткіштер динамикасы мен оның байланысын анықтауға
көмектеседі.
3) мұнда қорытынды жасалып, белгілі болжау беріледі.
Банк үшін негізгі критерий – капитал жеткіліктігі мен төлемқабілеттігі.
Бұл үшін берілген кезеңде тапсырылатын баланс пен табыс пен шығыс есебі,
экономикалық нормативтер есептеулері қолданады. Коммерциялық банк балансы –
несие, есептік, кассалық және өзге де банк операциялары бойынша
бухгалтерлік есеп шоттарымен құралдар бейнелейтін бухгалтерлік баланс.
Өндіріс баланстарына қарағанда несиелік кәсіпорындарының балансы шоттардың
бірыңғай топталуымен құрылған. Банк балансы – негізгі ақпарат көзі, соған
қарап кез келген талдау жасай беруге болады, себебі банк балансы күнделікті
құрылады. Ал табыс пен шығыс есебі балансты толықтырып, банк операциялары
бойынша жіктеп береді.
Талдау жасау кезінде баланс активі мен пассивін құрылымдайды. Мұнда
бақылау, жинақтау мен транзиттік шоттарға азайтылған брутто – бап пен нетто
– баптар құрылады. Бұдан кейін баланстың аналитикалық құрылымын құрады
(пассивтің аналитикалық құрылымын анықтауда сәйкесінше актив шоттары
алынылып тасталынады). Мұндағы айырмашылық сәйкесінше активте немесе
пассивте көрсетіледі (оң болған жерінде).
Кейін аналитикалық коэффициенттер жүйесі құрылады, мысалы: CAMEL жүйесі.
C (capital adequacy) – клиент үшін банк сенімділігі кепліділігі ретінде
керек меншікті капитал көлемін анықтайтын капитал жеткіліктілік
коэффициенті;
A (asset quality) – активтің және баланстан тыс баптардың қайтарымдылығын
анықтайтын капитал жеткіліктілік коэффициенті;
M (management) – банк жұмысын басқару сапасын бағалау, тиісті саясат
жүргізу, заңдар талаптарын орындау көрсеткіштері, дегенмен қаржылық
көрсеткіштердің әсері ескеріледі;
E (earning) – банктің болашақ өсуіне жеткілікті табыстылық көрсеткіштері;
L (liquity) – банктің клиент талабы бойынша міндетемені орындау және несие
беру дайындығын анықтайтын өтімділік көрсеткіштері.
Банктің қаржылық жағдайын анықтауда:
1) өтімділік нормативтерді сақтау;
2) баланс өтімділік деңгейін алдын ала бағалау.
Осы ақпарат банктің өз міндеттерін орындау мен ай ішінде төлем жүргізу
қабілетін нақты анықтайды [20, 20б.].
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай – ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық
жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру
үшін қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып
шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субьектінің
шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның
алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай – ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай - ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді. Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай - ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер),
айналым қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны
тиісті. Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған
басқарушылық шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады
және нарықтық және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
көлемдерімен салыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу
шешуші рөл атқарды. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі -
онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады [13,
30б.].
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипаты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал - жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық еркінде, сондықтан нормативтер
туралы ақпараттар, коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған
нормативтерден ауытқуды талдау кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі
болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды
талдау, сыртқы талдау сипатына ие болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі
туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде
осы кәсіпорынның мүдделі контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік
органдардың берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық
жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды
әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті
сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау
үшін де қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
1. Көлденең талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен
салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің
түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
2. Тікелей талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін
айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол
жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке
баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және
ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы, яғни баланс
валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар. Тікелей және көлденең
талдаулар бірін- бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік
бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын
да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
3. Трендтік талдау - барлық көрсеткіштер жүз пайыз деп алынатын базистік
жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.
Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы
қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі
әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
4. Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынасты көрсетеді. Шешімдер қабылдау үшін сәйкес
коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге
байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі
ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді
талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын
басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен
талдау керек, өйткені тек бір ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер
етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық
дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа
бейімделуі тиіс. Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да керегі
жоқ, себебі олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор
болып табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде
жасалған шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне
келесілер әсер етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшеліктері орташа
салалық мәліметтер. Сондай-ақ өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген
деңгейдің қолайсыз болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін
қолайлы болып, бірақ қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сай
келмеуі әсер етеді. Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде
жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп
жағдайда тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз
ерекшеліктеріне назар аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің
мүмкін болатын маңызы туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды.
Дегенмен қаржылық жағдайды талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді
зерттеу керек болады, себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де
оларды тек ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс
бағалауға мүмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген
көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық
және іскерлік белсенділік.
5. Салыстырмалы талдау – бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың,
бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің
құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ берілген
фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық
мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы
шаруашылық аралық талдау болып табылады.
6. Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік немесе реттелмеген тәсілдері
көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді
оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке элементтерін
жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық, сондай - ақ экономикалық және математикалық статистиканың
дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде
жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның
қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субьектісінің
қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға ұсыныстарды дайындауға
мүмкіндік береді [12, 15б.].
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау алға қойылған мақсаттарға,
талдаудың ақпараттық, әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз
етілуі мен мерзімдік шектеулерге байланысты 2 кезеңнен тұрады:
1) қаржылық есептi экспресс-талдау;
2) қаржылық жағдайды терең талдау.
Қаржылық жағдайды экспресс-талдаудың мақсаты - шаруашылық
субъектiсiнiң қаржылық жағдайы мен даму динамикасына қарапайым, әрi көрнекi
түрде баға беру. Экспресс-талдау 3 сатыны қамтиды.
1. Дайындық кезеңі. Бұл кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді
талдаудың мақсатқа сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және қаржылық есептің
талаптарға сәйкес жасалынғандығына көз жеткізу. Ол үшін қаржылық есепке
берілген аудиторлық қорытындымен танысу, есеп беру формаларына техникалық
сипатта (есеп формаларының болуы, оларда тиісті реквизиттер мен лауазымды
тұлғалардың қолдарының болуы, баланс валютасы мен аралық жиынтықтардың
қосындысы, тағы басқа) тексеру жүргізу қажет.
2. Қаржылық есепке алдын – ала шолу жасау. Бұл кезеңнің мақсаты –
қаржылық есепке түсіндірме хатпен танысу. Ережеге сәйкес, түсіндірме хатта
кәсіпорынның есеп саясаты ашып көрсетіледі. Сонымен бірге субъектінің қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері, оған әсер еткен негізгі факторлар,
табысты бөлу бойынша шешімдер, болашақта жүзеге асырылатын экономикалық
шаралар, сондай-ақ қаржылық есеп мәліметтерін пайдаланушыларды қызықтыратын
басқа да ақпараттар көрініс табады. Оған қоса талдаушы кәсіпорынның
салалық ерекшелігімен, нарықтағы жағдайы туралы басқа да қосымша
мәліметтермен танысуы керек.
3. Қаржылық есеп көрсеткіштерін экономикалық оқу және оны талдау. Бұл
кезеңнің мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен оның қаржылық-
шаруашылық қызметіне жалпылама баға беру. Бұл кезеңде кәсіпорынның
қызметінің нәтижесіне әсер еткен объективті, әсіресе, субъективті
факторлардың әсеріне ерекше көңіл бөлу қажет. Себебі кей жағдайларда
өндірістен шеккен зиян кәсіпорын қызметінен тәуелсіз сыртқы, объективті
факторлар есебінен болуы мүмкін. Сонымен бірге қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесіне тек ағымдағы кезеңдегі мәліметтер негізінде ғана
емес, динамикада, өткен кезеңдер нәтижесімен немесе басқа кәсіпорындардың
көрсеткіштерімен салыстырмалы баға берілуі керек.
Экспресс-талдаудың негiзгi элементi - бухгалтерлiк баланспен жұмыс iстей
алу. Балансты оқу келесiлердi қамтиды:
1) зерттелiп отырған кезеңдегi баланс валютасының өзгерiсiн бағалау;
2) баланс валютасының өсу қарқынын өндiрiс, сату көлемi, табыс сомасының
өзгеру қарқындарымен салыстыру;
3) баланстың жеке бөлiмдерi, топтары мен баптары арасындағы байланысты
оқу;
4) баланстың жеке бөлiмдерi мен жеке баптардың өзгеру сипатын талдау.
Балансты оқу баланс валютасының өзгерiсiн анықтаудан басталады.
Талданып отырған кәсiпорында есептi жылы баланс валютасы 107764012 тг не
38.5% - ға өскен. Баланс валютасының өсуi субъектiнiң өндiрiстiк
мүмкiншiлiгiнiң өсуiн көрсетедi және оң бағаланады. Сонымен бiрге экспресс-
талдау жеке баптардың өзгерiсiн оқуды талап етедi. Баланс активiнде ақша
қаражаттарының, қаржылық салымдардың, негiзгi қорлар құнының өсуi оң
бағаланса, пассивте 1 бөлiмнiң, әсiресе, бөлiнбеген табыс бабының сомасының
өсуi оң бағаланады.
Егер кәсiпорын қалыпты жұмыс iстесе, онда баланста келесiдей қатынастар
сақталуы тиiс:
1) активтiң 1-бөлiмiнiң жиынтығы пассивтiң 1-бөлiмiнiң жиынтығынан аз
немесе меншiктi капитал сомасы ұзақ мерзiмдi активтер сомасынан көп болуы
тиiс. Бұл байланыстың экономикалық мазмұны келесiдей: егер кәсiпорын
қалыпты жұмыс iстесе , онда оның меншiктi капиталы толығымен ұзақ
мерзiмдi активтерге ғана емес, бiр бөлiгi меншiктi айналыс
қаражаттарына жұмсалуы тиiс.
2) ағымдық активтер сомасы ағымдық мiндеттемелер сомасынан көп болуы тиiс.
Бұл теңсiздiк бiрiншi теңсiздiкпен байланысты. Яғни, егер кәсiпорын
қалыпты жұмыс iстесе, онда оның айналыс қаражаттарының бiр бөлiгi
меншiктi капитал есебiнен қаржыландырылуы тиiс. Басқаша айтсақ, кәсіпорын
ағымдық міндеттемелерін бірден толықтай өтеген жағдайдың өзінде, оның
айналысында меншікті айналыс қаражаты қалуы керек. Талданып отырған
кәсiпорында екi кезеңде де жоғарыдағы теңсiздiктер сақталады
және кәсiпорын соңғы жылды табыспен аяқтап отыр. Осы себептi
кәсiпорынның қаржылық жағдайына оң баға беруге болады.
Кесте 1 Экспресс – талдау үшін аналитикалық көрсеткіштер жүйесі
Талдау бағыты Көрсеткіштер
1 2
Субъектінің экономикалық потенциалын бағалау
активтердің жалпы құны (баланс валютасы)
Мүліктік жағдайды
бағалау
өндірістік мүлік құны
негізгі қорлар құны, олардың активтегі үлесі,
олардың жағдайы
1 2
Қаржылық жағдайды меншікті капиталдың жиынтық капиталдағы үлесі
бағалау
ағымдық активтердегі меншікті айналыс
қаражатының үлесі
меншікті және заемдық қаражаттардың қатынасы
өтімділік көрсеткіштері
жабылмаған зиян
Осал баптардың болуы
қамтамасыз етілмеген несие
ұзартылған салықтар, кредиторлық берешек
Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін бағалау
жалпы табыс, негізгі қызметтен табыс, негізгі
Табыстылықты бағалау емес қызметтен табыс, таза табыс, бөлінбеген
табыс
Табыстылықтың активтердің, меншікті капиталдың табыстылығы
салыстырмалы
көрсеткіштері мен
іскерлік белсенділікті
бағалау
активтердің, меншікті капиталдың, айналыс
капиталының айналымдылығы
еңбек өнімділігі
қор қайтарымы, қор сыйымдылығы
Материал қайтарымы,
материал сыйымдылығы
Қаржылық жағдайға экспресс-талдау жүргiзу негiзiнде кәсiпорынның
қаржылық жағдайына одан әрi терең талдау жасаудың қажеттiлiгi не
негiзсiздiгi анықталады. Дегенмен, соңғы қорытынды қаржылық жағдайға терең,
жан-жақты талдау жүргiзiлгеннен кейiн берiлуi тиiс [8, 37б.].
Қаржылық жағдайға экспресс-талдау
барысында көңіл аударылуы тиіс, негізгі көрсеткіштерді келесі 1 кестесі
бойынша топтастыруға болады. Мұнда субьектінің экономикалық потенциалын
және қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесін бағалайтын көрсеткіштер
көрсетілген, сол арқылы экспресс – талдау жүргізіледі.
1.3 ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік қоғамының жағдайы туралы түсінік
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылы 5 наурыздағы №1135
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында 1993-1995 жылдарға Ұлттық
мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасына (2 саты) сай 2004
жылы ӨзенМұнайГаз ААҚ мен ЕмбіМұнайГаз ААҚ-н біріктірудің нәтижесінде
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ ұйымдастырылды [2, 3б.].
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ жылдық ішкі мұнай өндіру көлемдері
бойынша Қазақстан Республикасындағы үлкендігі бойынша екінші мұнай
компаниясы болып табылады. Ол 2004 жылдың наурызында Қазақстанның
батысындағы 44 мұнай - газ кен орындарында алынатын көмірсутек шикізатын
қазбалау мақсатында ӨзенМұнайГаз ААҚ мен Ембімұнайгаз ААҚ – н
біріктірудің нәтижесінде түзілді. ҚР Энергетика және Минералдық Ресурстар
Министрлігі Қоғамға өзара шарттардың және оларға байланысты лицензиялардың
шарттарына сәйкес осы кен орындарын қазбалауға айырықша құқықтар берді.
Компания белгілі бір географиялық ауданның шектерінде барлау және өндіру
бойынша негізгі қызметін Өзенмұнайгаз бен Ембімұнайгаздың мұнай және
газ өндіру бойынша филиалдары арқылы жүзеге асырады. ӨМГ және ЕМГ кен
орындары тұтас алғанда 808,8 шаршы шақырым ауданды қамтиды.
2005 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру
АҚ кен орындарындағы мұнайдың дәлелденген қорлары 79,5 милион тонна
деңгейінде бағаланады.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ-ның дауыс беруші акцияларының 97,87
пайызы тікелей ҚазМұнайГаз ҰҚ АҚ - ның меншігінде. Қалған дауыс беруші
акциялардың меншік иелері мамандандырылған купондық аукциондарға қатысқан
Инвестициялық жекешелендіру қорлары, сондай – ақ өздерінің акцияларын
Инвестициялық жекешелендіру қорларынан сатып алған жеке тұлғалар мен басқа
институттар болып табылады. Компанияның барлық дауыс бермейтін артықшылықты
акцияларымыз жеке тұлғалар және институттарға тиесілі.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ – ның барлау және өндіру бойынша қызметі
өзінің ӨМГ және ЕМГ өндірістік филиалдарымыз арқылы жүзеге асырылады.
Қосымша қызметтерді компанияның еншілес компаниялары және ҚазМұнайГаз ҰҚ
АҚ – на тиесілі үлестес компаниялар ұсынады.
Сурет 1 ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ- ның жалпы құрылымы
Орталық аппарат
Өзенмұнайгаз ӨФ Ембімұнайгаз ӨФ
МГӨБ-1 ҰҚБ-2 Жайқмұнайгаз МГӨБ
МГӨБ-2 ҰҚБ-3 Доссормұнайгаз МГӨБ
МГӨБ-3 ҰҚБ-5 Мақатмұнайгаз МГӨБ
ӨЭҚБ ТҚБ Қайнармұнайгаз МГӨБ
ӨҚӨМБ Құлсарымұнайгаз МГӨБ
МӨӨБ ҰКЖБ Прорвамұнайгаз МГӨБ
МЭБ ГӨБ ҚЖҚД
ҰҚБ ГӨТБ Атырау МӨӨБ ҰКЖБ
ҰҚБ-1 ТҚОБ Құлсары МӨӨБ ҰКЖБ ҚЖҚД
ҚазМұнайГаз БӨ АҚ құрылған сәттен бастап быр жылға толмайтын уақыттың
ішінде - 2005 жылы - төмендегідей өндірістік – қаржылық нәтижелерге қол
жеткізді.
Қазақстандық қаржылық есеп - қисап стандарттарына сай дайындалған және
тәуелсіз аудитор Эрнст & Янг компаниясы аудит жүргізген 2005 жылдағы
топтастырылған қаржылық есеп - қисаптың нәтижелеріні бойынша табыстық бөлім
250 018 млн. теңгені құрады, бұл алдындағы жылдың қорытындыларынан 66 627
млн. теңгеге немесе 3,75 есеге артық [4, 5б.].
Қоғамның бюджетінің шығыстық бөлімі 163 264 млн. теңгені құрады, соның
ішінде сатылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
5
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық аспектілері 6-36
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні мен оны талдау мақсаты 6-18
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері
18-27
1.3 ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік қоғамының жағдайы туралы түсінік 27-36
2 ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік қоғамы қаржылық жағдайын талдау 37-86
2.1 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау 37-
58
2.2 Кәсіпорынның қаржылық табыстылығын талдау 58-
65
2.3 Кәсіпорын табысы мен шығысы құрамы мен құрылымын талдау 66-73
2.4 Кәсіпорынның қызметінің тиімділігі мен іскерлік белсенділігін талдау 73-
86
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары 87-
102
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы Дюпон моделінің ерекшелігі
87-96
3.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің халықаралық стандарттарға
көшу мәселесі 96-
102
Қорытынды 103-106
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 107-
108
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі нарықтық жағдайларда кіспорынның тіршілігін қамтамасыз ету үшін
басқару персоналына өз кәсіпорнының және өзге бәсекелес кәсіпорындардың да
қаржылық жағдайын бағалай білуі керек.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық іскерлігінің маңызды сипаты.
Ол іскерлікте әлеует пен бәсекеге қабілеттілікті анықтайды, қаржылық және
өндірістік қатынастарда кәсіпорынның және оның әріптестерінің экономикалық
қызығушылықтары қандай деңгейде кепілдендірілгенін бағалайды. Бірақ
кәсіпорынның табысты қызметіне және қойылған мақсатына жетуі үшін тек қана
қаржылық талдауды жасай білу жеткіліксіз, сонымен қатар кәсіпорынның өз
иелігіндегі қаржылық ресурс пен капиталды басқара білуі керек.
Қаржылық басқарудың құрамдас бөлігі болып шаруашылық өмірдің болашақ
факторының ықтималды бағалануына және бухгалтерлік есеп мәліметтеріне
негізделген қаржылық талдау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен басқарудың байланысы айқын. Басқару – шешім
қабылдау үрдісі. Басқару – болашақтағы жағдайды көре білу, болжау, ал ол
үшін сенімді және нақты ақпарат керек. Сондықтан басқару шешімдерін
қабылдау үшін қажет талдау есептеулерінің ақпараттық негізі қаржылық
есептілік болып табылады. Қаржылық сипаттағы шешімдер ақпараттық базаның
обьективті және сенімді болуына нақты байланысты болады.
Қаржылық талдауды тиімді және дұрыс орындау келесіге бағытталады:
1) бәсекелес ортада кәсіпорынның тұрақты орналасуы;
2) банкроттылық пен қаржылық сәтсіздіктерден қашық болу;
3) бәсекелестердің арасында жетекшілік;
4) кәсіпорынның тиімді экономикалық өсімі;
5) өндіріс пен өткізу көлемінің өсімі;
6) пайданы максималдау;
7) шығындарды минималдау;
8) фирманың рентабельді жұмысын қамтамасыз ету.
Қазіргі күні қаржылық мәліметтерге, кәсіпорын басшылығының қабылдаған
шешімдерінің талдануына, қаржылық жағдайды жақсарту бойынша ұсыныстарды
жасауға жауапты қаржылық мамандар болып табылады. Сондықтан қаржылық маман
қаржылық талдауды нақты және тиімді жасай білуі үшін қаржылық талдаудың
теориялық және тәжірибелік аспектілерін терең білуі керек. Тек сонда ғана
кәсіпорынның тиімді және рентабельді іскерлігі қамтамасыз етіледі. Сол
себепті Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау атты дипломдық жұмыс
таңдалды.
Бұл дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі – ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік
қоғамы. Бұл қоғам 2004 жылдан бастап мұнай нарығында қызмет етіп келеді
және қазіргі таңда ол мемлекет үшін маңыздылығы жоғары кәсіпорындардың бірі
болып табылады.
Кәсіпорынның ірілігі мен оның қаржылық жағдайына әсер етуші факторлардың
ауқымды болуы да ҚазМұнайГаз БӨ АҚ дипломдық жұмыстың обьектісі ретінде
таңдалуына ықпал жасады. Ал зерттеу пәні – кәсіпорынның қаржылық жағдайы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – зерттелетін обьектінің ішкі және сыртқы
жағдайларын нақты бейнелейтін көрсеткіштерді анықтау: оның төлем
қабілеттігін, өтімділігін, табыстылығын, даму жағдайын сипаттау және оның
нәтижелері бойынша негізделген шешімдер жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесідей міндеттер қойылады:
1) баланстың өтімділігін талдау;
2) кәсіпорынның мүлкін талдау;
3) кәсіпорынның қаржыландыру көздерін талдау: қарыздық және меншіктік;
4) қаржылық тұрақтылығын бағалау;
5) кәсіпорынның табыстылығын талдау;
6) кәсіпорынның іскерлік белсендігін талдау;
7) кәсіпорынның табыс пен шығын құрамдарын анықтау;
8) кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша шараларды маман
ретінде анықтау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, талдауды реттейтін нормативті-
құқықтық құжаттар, методикалық нұсқаулар, шетел және отандық
экономистердің ғылыми еңбектері қолданылды. Зерттеу монографиялық,
экономика-статистикалық тағы басқа әдістер негізінде жүргізілді.
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайдын талдаудың теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні мен оны талдау мақсаты
Кез-келген бизнес түрiнiң нәтижесi қаржылық ресурстардың бар болуы мен
оларды пайдалану тиiмдiлiгiне тәуелдi. Қаржы ресурстарын кәсiби басқару
қазiргi сандық талдау әдiстерiн пайдалана отырып, кәсiпорынның қаржылық -
экономикалық жағдайына терең талдау жүргiзудi талап етедi. Осыған
байланысты бүгiнгi күнi қаржылық талдаудың маңызы артып отыр. Себебi
қаржылық талдаудың негiзгi мазмұны - қаржылық тәуекел деңгейiн бағалау мен
капитал табыстылығының деңгейiн жобалау мақсатымен кәсiпорынның қаржылық
жағдайы мен оны анықтаушы факторларды кешендi, жүйелi оқу.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы - айналыс үрдісіндегі капиталдың жағдайын
сипаттайтын және шаруашылық субъектiсiнiң нақты сәттегi өз қызметiн
қаржыландыру мүмкiншiлiгiн бейнелейтiн көрсеткiштер жүйесiмен анықталады.
Қорыта келгенде, кәсiпорынның қаржылық жағдайы оның қаржылық тұрақтылығы
мен төлем қабiлеттiлiгiмен сипатталады.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы ұғымы арнайы әдебиеттерде түрлiше
талқыланады:
1) қаржылық тұрақтылық - бұл қызмет үрдісінің жеткiлiктi қаржылық
қамтамасыз етiлуi;
2) қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорын шоттарының оның төлем
қабiлеттiлiгiне үнемi кепiлдiк беретiндей етiп орналасуы;
3) қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорынның ақша қаражаттарын еркiн, әрi
тиiмдi пайдалана отырып, өндiрiс пен сату үрдістерін, сонымен бiрге
үдемелi ұдайы өндiрiстi қаржыландыру мүмкiншiлiгi.
Қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрiнiсi - кәсiпорынның төлем
қабiлеттiлiгi. Кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгi – бұл субъектiнiң өз
мiндеттемелерiн уақытында өтей алу мүмкiншiлiгi.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына бiрнеше факторлар әсер етедi. Оларды
негiзiнен iшкi және сыртқы факторларға топтастыруға болады. Кәсiпорынның
қаржылық тұрақтылығына әсер етушi iшкi факторлар:
1) кәсiпорынның салалық ерекшелiгi;
2) шығарылатын өнiм (жұмыс, қызмет) құрылымы;
3) жарғылық капитал көлемi;
4) шығын көлемi, оның табыспен салыстырғандағы динамикасы;
5) мүлiк пен қаржы ресурстарының жағдайы, олардың құрамы мен құрылымы;
6) кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгi, тағы басқалар.
Сыртқы факторлар:
1) мемлекеттегi саяси - экономикалық жағдай;
2) төлем қабiлеттi сұраныс пен тұтынушылар табысы;
3) салық және несие саясаты;
4) құқықтық - нормативтiк база;
5) сыртқы-экономикалық байланыстар, тағы басқалар.
Қаржылық жағдайды талдау кәсiпорынның шаруашылық қызметiн талдаудың ең
соңғы кезеңi. Ол iшкi және сыртқы қаржылық талдау болып бөлiнедi. Олар бiр
- бiрiнен мақсаты мен мазмұны бойынша ерекшеленедi.
Iшкi қаржылық талдау – бұл кәсiпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандыру,
оның табыстылығын арттыру мақсатымен капиталдың қалыптасу механизмiн,
орналасуы мен пайдаланылуын талдау, ал сыртқы қаржылық талдау -
инвестициялау тәуекелiн анықтау мақсатымен субъектiнiң қаржылық жағдайын
талдау.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайына жүргiзiлген талдау - кәсiпорын
басшылығы осы уақыт аралығында қаржы ресурстарын қаншалықты ұтымды
басқарған деген сұраққа жауап беруi тиiс.
Жоғарыдағы мiндеттерге қол жеткiзу үшiн кәсiпорынның қаржылық жағдайын
талдау келесiдей кезектiлiкте жүргiзiлуi тиiс:
1) кәсiпорынның мүлiктiк жағдайы мен капитал құрылымын талдау;
2) капиталды пайдалану тиiмдiлiгi мен интенсивтiлiгiн талдау;
3) кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабiлеттiлiгiн талдау;
4) кәсiпорынның несие қабiлеттiлiгi мен банкроттылығының ықтималдылығын
талдау;
5) кәсiпорынның қаржылық жағдайын сауықтыру бағыттарын жобалау.
Бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы
келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып, несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды
ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және
қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім- шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақтылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым - қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады
[10, 45б.].
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы-
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты:
1) қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
2) активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
3) айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен ара- қатынасын анықтау;
4) қаржы- есептік және несие ережесін сақтау;
5) қәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
6) ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
7) баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлем
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
8) кәсіпорын табыстылығын бағалау;
9) кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай – ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептен шығару;
10) кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
11) кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау [8, 8б.].
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті
және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі
болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен тиімді
пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз
қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай – ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және
коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар.
Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік – сату
көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша
қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды
ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір
қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
1) кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
2) кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
3) кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
4) баланс өтімділігін талдау;
5) кәсіпорынның төлем қабілеттігін және несие қабілеттілігін талдау.
Қаржылық талдаудың нәтижелiлiгi негiзiнен оның ақпараттық базасының
жағдайы мен ұйымдастырылуына тәуелдi. Қаржылық талдаудың негiзгi ақпарат
көзi – кәсiпорынның қаржылық есептiлігі. Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңына сәйкес мемлекеттік
мекемелерден басқа кәсіпорындардың қаржылық есептiлігі келесi есеп беру
формаларын қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Сонымен бiрге, iшкi қаржылық талдау өндiрiстiң техникалық, технологиялық
ақпараттарын; бастапқы және аналитикалық бухгалтерлiк есеп мәлiметтерiн
пайдалана алады.
Бухгалтерлiк баланс кәсiпорынның қаржылық жағдайын жыл басы мен жыл
соңына бейнелейдi. Ол субъектiнiң мүлiктiк жағдайын көрсетедi, оның
мәлiметтерiн iшкi және сыртқы ақпаратты пайдаланушылар қолданады.
Баланс мәлiметтерi негiзiнде сыртқы пайдаланушылар осы кәсiпорынмен
серiктес болу не болмауды негiздейдi, өз салымдарының тәуекелiн анықтайды,
субъектiнiң құнды қағаздарын сатып алу не алмау туралы шешiмдер қабылдайды,
тағы басқалар. Осы себептi кейде қаржылық талдауды балансты талдау деп те
атайды.
Дегенмен, кәсіпорынның қаржылық - экономикалық жағдайына бухгалтерлік
баланс көмегімен баға беру кезінде бухгалтерлік баланстың өзінде белгілі
бір дәрежеде шарттылықтар, қарама-қайшылықтар бар екендігін ескеру қажет.
1. Бухгалтерлік баланстың шарттылығы:
1) бухгалтерлік баланс белгілі бір мерзімге жасалынады. Осының
нәтижесінде бухгалтерлік баланс екі мерзімдегі фотосурет секілді ,
біз одан активтердің, меншікті және заемдық капиталдың қозғалысын
емес, тек өзгерісін ғана байқай аламыз, яғни динамика емес статика
көрінеді. Егер шоттар бойынша қалдықтар салыстырмалы түрде өзгермесе,
ол баптар бойынша ешқандай қозғалыс болмаған секілді болып көрінеді.
Бірақ ол олай емес, мұндай жағдай тек дебеттік және кредиттік
айналымдар сомасы бірдей болғанын көрсетеді, ал бұл айналыстар маңызды
ақпарат көзі болуы мүмкін. Мысалы, талдау сәтінде ақша қаражаттарының
қалдығының сомасы өте аз болсын делік, сонда тәжірибесі аз талдаушы
міндетті түрде кәсіпорынның төлем қабілеттілігі төмен деген қорытынды
жасайды, себебі кәсіпорын өз міндеттемелерін ақша қаражаттарымен өтей
алмайды. Ал егер баланста ақша қаражаттарының айналысы көрініс тапса
(әдетте, бұл айналыстар сомасы үлкен болады), қорытынды басқаша болар
еді – кәсіпорынның төлем қабілеттілігі осы сәтте төмендеген, ал қалған
күндері ақша қаражаттарының келіп түсуіне байланысты төлем
қабілеттілік жоғарылауы мүмкіндігін анықтауға болушы еді. Сол себепті
қаржылық талдау барысында мүмкіндігінше жуық уақыт ішіндегі бірнеше
деңгейлерге сүйену қажет.
2. Бухгалтерлік баланстың шектеулілігі :
1) бухгалтерлік баланс субъектінің қаржылық-экономикалық жағдайын
есепті кезеңде жалпы бейнелеуге бейімделіп құрастырылған. Ал біз
баланста берілген мәліметтер негізінде кәсіпорынның мүлкінің
құрамына оның қай бөлігі меншікті көздерден , қай бөлігі
заемдық қаражаттар есебінен қаржыландырылғанын көре алмаймыз
[12, 24б.].
Пайда мен зияндар туралы есеп ҚЕХС 1 стандартына сәйкес анықталады.
Бұл есепте кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижесi жинақталып,
жалпы табыс, негiзгi қызметтен табыс, негiзгi емес қызметтен табыс, таза
табыс түрiнде бейнеленедi. Қаржылық есептiліктің №7 стандартына сәйкес
Ақша қаражаттары қозғалысының есебi нысанында белгiлi кезең аралығындағы
кәсiпорын қаражаттарының көздерi мен осы қаражат қалай пайдаланылғаны
көрсетiледi. Ол пайдаланушыларды есептi кезеңде кәсiпорынға операциялық,
инвестициялық, қаржылық қызметтен ақша қаражаттарының келiп түсуi мен
шығысы туралы ақпаратпен қамтамасыз етiп, кәсiпорынның қаржылық жағдайын
бағалауға мүмкiндiк бередi:
1) операциялық қызмет – субъектiнiң табыс алудағы негiзгi қызметi;
2) инвестициялық қызмет - ұзақ мерзiмдi активтердi сатып алу мен сату,
несие беру мен алу;
3) қаржылық қызмет – бұл субъектiнiң меншiктi және заемдық капиталының
көлемi мен құрамында өзгерiс тудыратын қызмет түрлерi.
Кәсiпорынның қаржылық қызметiнiң стратегиялық мiндетi – меншiктi
капиталды көбейту мен кәсiпорынның нарықтағы тұрақты жағдайын қамтамасыз
ету [10, 5б.].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ақпараттық базасы өте маңызды буын
болып келеді, себебі ақпараттық базаны пайдалана отырып, оның сапалық
қасиеттеріне сүйене отырып, біз кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалай
аламыз. Сондықтан қаржылық ақпарат негізінде басқару шешімін қабылдау үшін:
1) шикі ақпаратты пайдалана білу;
2) қаржылық талдау әдістерін меңгере білу;
3) нақты мақсатты анықтауға бағытталған бағдарламаны құру;
4) қаржылық құралдардың қаржылық нәтижелікке әсер ету деңгейін ескеру;
5) жемісті нәтижеге жету барысындағы минималды шығынды ескеру;
6) кәсіпорын басшылығының қаржылық талдауға назар аударуы.
Бақылау және реттеу қызметінің ақпараттық қамтамасыз ету:
1) алдыңғы периодтың көрсеткішімен, жоспарлы көрсеткіштермен, нормативті
көрсеткішпен салыстыру;
2) саладағы өзге субьектілермен салыстыру;
3) факторлар әсерін анықтау;
4) трендті анықтау.
Негізінен әрбір кәсіпорында ақпараттық қор құрылуы керек, ол келесідей
элементтерден тұрады:
1) индификациялық – обьктінің барлық кеңістік үшін жеке коды;
2) сыныптаушылық – кәсіпорын саласы, аумағы, нысаны және өзге де
қасиеттері туралы ақпараттар;
3) анықтамалық – басшылық туралы ақпараттар;
4) экономикалық – обьектінің қаржылық жағдайын бейнелейтін ақпараттар.
Қаржылық ақпаратты қолданатындардың қатарына жатады: басқару персоналы,
қаржылық менеджерлер мен бухгалтер, сыртқы пайдаланушылар. Бұл заңды
қатынастарға байланысты бөлінген пайдланушылар, ал қызығушылық білдіруіне
байланысты келесідей түрде бөлуге болады. Қаржылық ақпаратқа қызығушылық
білдірмейтін пайдаланушылар: аудиторлық фирмалар, консультанттар, биржалық
делдалдар, заңгер, әлеуметтанушылар, кәсіпкерлер қоғамдастығы.
Қаржылық ақпаратқа қызығушылық білдіретіндер: басқарма, акционерлер,
несиегерлер, клиенттер, салық органдары, әріптестері [24, 29б.].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда көптеген әдебиеттерге қарағанда
экономика саласына байланысты келесідей ерекшеліктерді байқауға болады.
Сондықтан осыған байланысты жалпылама көрсеткіштерде де айырмашылықтар
болады. Соның ішінде тек үш салаға тоқталып кетейік: өндіріс, сауд және
банк.
1. Өндіріс кәсіпорны үшін: сонымен Қазақстанда жақсы дамыған өндіріс түрі
болып мұнай өндіруші кәсіпорындар болғаны белгілі. Өндірістік
кәсіпорындарда қаржылық талдауды келесідей түрде өткізген жөн: негізгі
қаржылық және нақты сандарды салыстыру, көрсеткіштерді мерзім аралық
салыстыру, әсер ету факторларын айқындау, қорытынды жасау, ұсыныстарды
жасау.
Өндірісте қолданылатын көрсеткіштер деп келесі сыныптаманы ұсынуға
болады:
1) кәсіпорынның төлем қабілеттілік көрсеткіштері;
2) қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері;
3) қаржыландыру көрсеткіштері: мысалы, инвестициялау коэффициенті;
4) капиталды инсенсивті қолдану көрсеткіштері: табыстылық, рентабельділік
көрсеткіштері.
Мұнда көбіне өндірістік қуат көрсеткіштері маңызды болып келеді: мысалы,
ресурс қайтарымы, яғни кәсіпорында бір ресурс келген өндірілген өнім
көлемін көрсетеді. Тағы да өндіруші кәсіпорынның ерекшелігі – материалдық
айналым құралдарын қалыптастыру үшін қаржыландыру көздерінің жеткіліктігі.
Бірақ бұл көрсеткіш өзге салаларда осындай маңыздылықта қолданылады [12,
22б.]
2. Сауда кәсіпорны үшін: нарық экономикасында бұл саланың қаржылық
жағдайын талдау көптеген қиындықтарға әкелді. Себебі бұл коммерциялық
тәуекелді тудыртты, ал ол өз кезегінде сұраныс пен ұсыныстың өзгермелілігі,
маркетинг пен менеджмент оқылдығынан болады. Осы жерден коммерциялық
тәуекелді анықтау қиындығы пайда болып, кәсіпорын балансының өтімділігін
талдау рөлі артып келеді. Сауда кәсіпорындарында тауарлы – топтық шығын
сыйымдылығы, табыс сыйымдылығы мен рентабельділігі ерекше орынды иеленеді.
Ал өндірісте - өнімнің өзіндік құны, ал саудада айналым шығындары берілген
номенклатура бойынша талданып, есептеледі. Сондықтан мұнда өндірістегідей
сияқты өндірілген өнімді өткізумен байланысты тірі және заттанған еңбек
шығындары анықталмайды.
Тауарлы – топтық шығын сыйымдылығын анықтаудың үш әдісі бар:
коэффициенттер әдісі, математикалық модельдеу әдісі мен тікелей есептеу
әдісі.
Бірінші әдіс айналым шығындарының әр баптарына негізделіп анықталады да,
оның кемшілігі болып оның сенімсіздігі болып табылады. Математикалық
модельдеу әдісі модельдер негізінде анықталады да, оның кемшілігі болып бір
тектілік талап ету табылады. Үшінші әдістің мәні – бухгалтерлік есепті тек
бап бойынша емес, топтарды да жіктеу арқылы жүргізу. Сауда кәсіпорындарында
тек бөлшек тауар айналымына қатысты рентабельділік көрсеткіштері
қолданылады. Ал төменде рентабельділіктің барлық көрсеткіштері көрсетілген:
1) сату рентабельдігі: тұлғаларға сату рентабельділігі, несиегерлерге
сату рентабельділігі, барлық инвесторларға сату рентабельділігі.
2) іскерлік рентабельділігі: сату іскерлігінің рентабельділігі,
инвестициялық іскерлік рентабельділігі, қаржылық – шаруашылық іскерлік
рентабельділігі.
3) өзге ресурстар рентабельдігі – шаруашылық құралдар рентабельділігі,
экономикалық әлеует рентабельдігі, негізгі құралдар рентабельдігі,
сату аумағының табыстылығы, бір жұмысшы еңбегінің табыстылығы.
Сонымен қатар сауда кәсіпорнына қатысты белгілер бар: сауда капиталының
жоғары айналымдылығы, ал өтімділікті талдау кезінде өндірісте ағымдылық
өтімділік көрсеткіші қолданса, саудада тауарлық құралдарды қалыптастыру
құралдарының жеткіліктігі коэффициенті ең маңызды болып келеді [21, 44б.].
Жоғарыда аталған салаларда айырмашылықтар да, ұқсастықтар да бар. Енді
келесі сала – несие саласын қарастырайық.
3. Несие кәсіпорындары үшін: несие ұйымының талдау мақсаты – сенімділік
деңгейі мен іскерлік тиімділігін анықтау. Сондықтан талдауды бірнеше
кезеңде өткізеді:
1) алдын ала кезең – мәліметтер жиналып, бағалау көрсеткіштері есептеліп,
оны сәйкес кестелерге жіктеу.
2) талдау кезеңі – көрсеткіштер динамикасы мен оның байланысын анықтауға
көмектеседі.
3) мұнда қорытынды жасалып, белгілі болжау беріледі.
Банк үшін негізгі критерий – капитал жеткіліктігі мен төлемқабілеттігі.
Бұл үшін берілген кезеңде тапсырылатын баланс пен табыс пен шығыс есебі,
экономикалық нормативтер есептеулері қолданады. Коммерциялық банк балансы –
несие, есептік, кассалық және өзге де банк операциялары бойынша
бухгалтерлік есеп шоттарымен құралдар бейнелейтін бухгалтерлік баланс.
Өндіріс баланстарына қарағанда несиелік кәсіпорындарының балансы шоттардың
бірыңғай топталуымен құрылған. Банк балансы – негізгі ақпарат көзі, соған
қарап кез келген талдау жасай беруге болады, себебі банк балансы күнделікті
құрылады. Ал табыс пен шығыс есебі балансты толықтырып, банк операциялары
бойынша жіктеп береді.
Талдау жасау кезінде баланс активі мен пассивін құрылымдайды. Мұнда
бақылау, жинақтау мен транзиттік шоттарға азайтылған брутто – бап пен нетто
– баптар құрылады. Бұдан кейін баланстың аналитикалық құрылымын құрады
(пассивтің аналитикалық құрылымын анықтауда сәйкесінше актив шоттары
алынылып тасталынады). Мұндағы айырмашылық сәйкесінше активте немесе
пассивте көрсетіледі (оң болған жерінде).
Кейін аналитикалық коэффициенттер жүйесі құрылады, мысалы: CAMEL жүйесі.
C (capital adequacy) – клиент үшін банк сенімділігі кепліділігі ретінде
керек меншікті капитал көлемін анықтайтын капитал жеткіліктілік
коэффициенті;
A (asset quality) – активтің және баланстан тыс баптардың қайтарымдылығын
анықтайтын капитал жеткіліктілік коэффициенті;
M (management) – банк жұмысын басқару сапасын бағалау, тиісті саясат
жүргізу, заңдар талаптарын орындау көрсеткіштері, дегенмен қаржылық
көрсеткіштердің әсері ескеріледі;
E (earning) – банктің болашақ өсуіне жеткілікті табыстылық көрсеткіштері;
L (liquity) – банктің клиент талабы бойынша міндетемені орындау және несие
беру дайындығын анықтайтын өтімділік көрсеткіштері.
Банктің қаржылық жағдайын анықтауда:
1) өтімділік нормативтерді сақтау;
2) баланс өтімділік деңгейін алдын ала бағалау.
Осы ақпарат банктің өз міндеттерін орындау мен ай ішінде төлем жүргізу
қабілетін нақты анықтайды [20, 20б.].
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай – ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық
жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру
үшін қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып
шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субьектінің
шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның
алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай – ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай - ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді. Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай - ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер),
айналым қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны
тиісті. Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған
басқарушылық шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады
және нарықтық және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
көлемдерімен салыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу
шешуші рөл атқарды. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі -
онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады [13,
30б.].
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипаты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал - жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық еркінде, сондықтан нормативтер
туралы ақпараттар, коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған
нормативтерден ауытқуды талдау кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі
болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды
талдау, сыртқы талдау сипатына ие болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі
туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде
осы кәсіпорынның мүдделі контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік
органдардың берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық
жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды
әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті
сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау
үшін де қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
1. Көлденең талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен
салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің
түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
2. Тікелей талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін
айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол
жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке
баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және
ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы, яғни баланс
валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар. Тікелей және көлденең
талдаулар бірін- бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік
бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын
да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
3. Трендтік талдау - барлық көрсеткіштер жүз пайыз деп алынатын базистік
жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.
Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы
қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі
әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
4. Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынасты көрсетеді. Шешімдер қабылдау үшін сәйкес
коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге
байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі
ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді
талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын
басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен
талдау керек, өйткені тек бір ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер
етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық
дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа
бейімделуі тиіс. Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да керегі
жоқ, себебі олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор
болып табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде
жасалған шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне
келесілер әсер етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшеліктері орташа
салалық мәліметтер. Сондай-ақ өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген
деңгейдің қолайсыз болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін
қолайлы болып, бірақ қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сай
келмеуі әсер етеді. Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде
жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп
жағдайда тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз
ерекшеліктеріне назар аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің
мүмкін болатын маңызы туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды.
Дегенмен қаржылық жағдайды талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді
зерттеу керек болады, себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де
оларды тек ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс
бағалауға мүмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген
көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық
және іскерлік белсенділік.
5. Салыстырмалы талдау – бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың,
бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің
құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ берілген
фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық
мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы
шаруашылық аралық талдау болып табылады.
6. Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік немесе реттелмеген тәсілдері
көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді
оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке элементтерін
жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық, сондай - ақ экономикалық және математикалық статистиканың
дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде
жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның
қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субьектісінің
қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға ұсыныстарды дайындауға
мүмкіндік береді [12, 15б.].
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау алға қойылған мақсаттарға,
талдаудың ақпараттық, әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз
етілуі мен мерзімдік шектеулерге байланысты 2 кезеңнен тұрады:
1) қаржылық есептi экспресс-талдау;
2) қаржылық жағдайды терең талдау.
Қаржылық жағдайды экспресс-талдаудың мақсаты - шаруашылық
субъектiсiнiң қаржылық жағдайы мен даму динамикасына қарапайым, әрi көрнекi
түрде баға беру. Экспресс-талдау 3 сатыны қамтиды.
1. Дайындық кезеңі. Бұл кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді
талдаудың мақсатқа сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және қаржылық есептің
талаптарға сәйкес жасалынғандығына көз жеткізу. Ол үшін қаржылық есепке
берілген аудиторлық қорытындымен танысу, есеп беру формаларына техникалық
сипатта (есеп формаларының болуы, оларда тиісті реквизиттер мен лауазымды
тұлғалардың қолдарының болуы, баланс валютасы мен аралық жиынтықтардың
қосындысы, тағы басқа) тексеру жүргізу қажет.
2. Қаржылық есепке алдын – ала шолу жасау. Бұл кезеңнің мақсаты –
қаржылық есепке түсіндірме хатпен танысу. Ережеге сәйкес, түсіндірме хатта
кәсіпорынның есеп саясаты ашып көрсетіледі. Сонымен бірге субъектінің қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері, оған әсер еткен негізгі факторлар,
табысты бөлу бойынша шешімдер, болашақта жүзеге асырылатын экономикалық
шаралар, сондай-ақ қаржылық есеп мәліметтерін пайдаланушыларды қызықтыратын
басқа да ақпараттар көрініс табады. Оған қоса талдаушы кәсіпорынның
салалық ерекшелігімен, нарықтағы жағдайы туралы басқа да қосымша
мәліметтермен танысуы керек.
3. Қаржылық есеп көрсеткіштерін экономикалық оқу және оны талдау. Бұл
кезеңнің мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен оның қаржылық-
шаруашылық қызметіне жалпылама баға беру. Бұл кезеңде кәсіпорынның
қызметінің нәтижесіне әсер еткен объективті, әсіресе, субъективті
факторлардың әсеріне ерекше көңіл бөлу қажет. Себебі кей жағдайларда
өндірістен шеккен зиян кәсіпорын қызметінен тәуелсіз сыртқы, объективті
факторлар есебінен болуы мүмкін. Сонымен бірге қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесіне тек ағымдағы кезеңдегі мәліметтер негізінде ғана
емес, динамикада, өткен кезеңдер нәтижесімен немесе басқа кәсіпорындардың
көрсеткіштерімен салыстырмалы баға берілуі керек.
Экспресс-талдаудың негiзгi элементi - бухгалтерлiк баланспен жұмыс iстей
алу. Балансты оқу келесiлердi қамтиды:
1) зерттелiп отырған кезеңдегi баланс валютасының өзгерiсiн бағалау;
2) баланс валютасының өсу қарқынын өндiрiс, сату көлемi, табыс сомасының
өзгеру қарқындарымен салыстыру;
3) баланстың жеке бөлiмдерi, топтары мен баптары арасындағы байланысты
оқу;
4) баланстың жеке бөлiмдерi мен жеке баптардың өзгеру сипатын талдау.
Балансты оқу баланс валютасының өзгерiсiн анықтаудан басталады.
Талданып отырған кәсiпорында есептi жылы баланс валютасы 107764012 тг не
38.5% - ға өскен. Баланс валютасының өсуi субъектiнiң өндiрiстiк
мүмкiншiлiгiнiң өсуiн көрсетедi және оң бағаланады. Сонымен бiрге экспресс-
талдау жеке баптардың өзгерiсiн оқуды талап етедi. Баланс активiнде ақша
қаражаттарының, қаржылық салымдардың, негiзгi қорлар құнының өсуi оң
бағаланса, пассивте 1 бөлiмнiң, әсiресе, бөлiнбеген табыс бабының сомасының
өсуi оң бағаланады.
Егер кәсiпорын қалыпты жұмыс iстесе, онда баланста келесiдей қатынастар
сақталуы тиiс:
1) активтiң 1-бөлiмiнiң жиынтығы пассивтiң 1-бөлiмiнiң жиынтығынан аз
немесе меншiктi капитал сомасы ұзақ мерзiмдi активтер сомасынан көп болуы
тиiс. Бұл байланыстың экономикалық мазмұны келесiдей: егер кәсiпорын
қалыпты жұмыс iстесе , онда оның меншiктi капиталы толығымен ұзақ
мерзiмдi активтерге ғана емес, бiр бөлiгi меншiктi айналыс
қаражаттарына жұмсалуы тиiс.
2) ағымдық активтер сомасы ағымдық мiндеттемелер сомасынан көп болуы тиiс.
Бұл теңсiздiк бiрiншi теңсiздiкпен байланысты. Яғни, егер кәсiпорын
қалыпты жұмыс iстесе, онда оның айналыс қаражаттарының бiр бөлiгi
меншiктi капитал есебiнен қаржыландырылуы тиiс. Басқаша айтсақ, кәсіпорын
ағымдық міндеттемелерін бірден толықтай өтеген жағдайдың өзінде, оның
айналысында меншікті айналыс қаражаты қалуы керек. Талданып отырған
кәсiпорында екi кезеңде де жоғарыдағы теңсiздiктер сақталады
және кәсiпорын соңғы жылды табыспен аяқтап отыр. Осы себептi
кәсiпорынның қаржылық жағдайына оң баға беруге болады.
Кесте 1 Экспресс – талдау үшін аналитикалық көрсеткіштер жүйесі
Талдау бағыты Көрсеткіштер
1 2
Субъектінің экономикалық потенциалын бағалау
активтердің жалпы құны (баланс валютасы)
Мүліктік жағдайды
бағалау
өндірістік мүлік құны
негізгі қорлар құны, олардың активтегі үлесі,
олардың жағдайы
1 2
Қаржылық жағдайды меншікті капиталдың жиынтық капиталдағы үлесі
бағалау
ағымдық активтердегі меншікті айналыс
қаражатының үлесі
меншікті және заемдық қаражаттардың қатынасы
өтімділік көрсеткіштері
жабылмаған зиян
Осал баптардың болуы
қамтамасыз етілмеген несие
ұзартылған салықтар, кредиторлық берешек
Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін бағалау
жалпы табыс, негізгі қызметтен табыс, негізгі
Табыстылықты бағалау емес қызметтен табыс, таза табыс, бөлінбеген
табыс
Табыстылықтың активтердің, меншікті капиталдың табыстылығы
салыстырмалы
көрсеткіштері мен
іскерлік белсенділікті
бағалау
активтердің, меншікті капиталдың, айналыс
капиталының айналымдылығы
еңбек өнімділігі
қор қайтарымы, қор сыйымдылығы
Материал қайтарымы,
материал сыйымдылығы
Қаржылық жағдайға экспресс-талдау жүргiзу негiзiнде кәсiпорынның
қаржылық жағдайына одан әрi терең талдау жасаудың қажеттiлiгi не
негiзсiздiгi анықталады. Дегенмен, соңғы қорытынды қаржылық жағдайға терең,
жан-жақты талдау жүргiзiлгеннен кейiн берiлуi тиiс [8, 37б.].
Қаржылық жағдайға экспресс-талдау
барысында көңіл аударылуы тиіс, негізгі көрсеткіштерді келесі 1 кестесі
бойынша топтастыруға болады. Мұнда субьектінің экономикалық потенциалын
және қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесін бағалайтын көрсеткіштер
көрсетілген, сол арқылы экспресс – талдау жүргізіледі.
1.3 ҚазМұнайГаз БӨ акционерлік қоғамының жағдайы туралы түсінік
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылы 5 наурыздағы №1135
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында 1993-1995 жылдарға Ұлттық
мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасына (2 саты) сай 2004
жылы ӨзенМұнайГаз ААҚ мен ЕмбіМұнайГаз ААҚ-н біріктірудің нәтижесінде
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ ұйымдастырылды [2, 3б.].
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ жылдық ішкі мұнай өндіру көлемдері
бойынша Қазақстан Республикасындағы үлкендігі бойынша екінші мұнай
компаниясы болып табылады. Ол 2004 жылдың наурызында Қазақстанның
батысындағы 44 мұнай - газ кен орындарында алынатын көмірсутек шикізатын
қазбалау мақсатында ӨзенМұнайГаз ААҚ мен Ембімұнайгаз ААҚ – н
біріктірудің нәтижесінде түзілді. ҚР Энергетика және Минералдық Ресурстар
Министрлігі Қоғамға өзара шарттардың және оларға байланысты лицензиялардың
шарттарына сәйкес осы кен орындарын қазбалауға айырықша құқықтар берді.
Компания белгілі бір географиялық ауданның шектерінде барлау және өндіру
бойынша негізгі қызметін Өзенмұнайгаз бен Ембімұнайгаздың мұнай және
газ өндіру бойынша филиалдары арқылы жүзеге асырады. ӨМГ және ЕМГ кен
орындары тұтас алғанда 808,8 шаршы шақырым ауданды қамтиды.
2005 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру
АҚ кен орындарындағы мұнайдың дәлелденген қорлары 79,5 милион тонна
деңгейінде бағаланады.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ-ның дауыс беруші акцияларының 97,87
пайызы тікелей ҚазМұнайГаз ҰҚ АҚ - ның меншігінде. Қалған дауыс беруші
акциялардың меншік иелері мамандандырылған купондық аукциондарға қатысқан
Инвестициялық жекешелендіру қорлары, сондай – ақ өздерінің акцияларын
Инвестициялық жекешелендіру қорларынан сатып алған жеке тұлғалар мен басқа
институттар болып табылады. Компанияның барлық дауыс бермейтін артықшылықты
акцияларымыз жеке тұлғалар және институттарға тиесілі.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ – ның барлау және өндіру бойынша қызметі
өзінің ӨМГ және ЕМГ өндірістік филиалдарымыз арқылы жүзеге асырылады.
Қосымша қызметтерді компанияның еншілес компаниялары және ҚазМұнайГаз ҰҚ
АҚ – на тиесілі үлестес компаниялар ұсынады.
Сурет 1 ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ- ның жалпы құрылымы
Орталық аппарат
Өзенмұнайгаз ӨФ Ембімұнайгаз ӨФ
МГӨБ-1 ҰҚБ-2 Жайқмұнайгаз МГӨБ
МГӨБ-2 ҰҚБ-3 Доссормұнайгаз МГӨБ
МГӨБ-3 ҰҚБ-5 Мақатмұнайгаз МГӨБ
ӨЭҚБ ТҚБ Қайнармұнайгаз МГӨБ
ӨҚӨМБ Құлсарымұнайгаз МГӨБ
МӨӨБ ҰКЖБ Прорвамұнайгаз МГӨБ
МЭБ ГӨБ ҚЖҚД
ҰҚБ ГӨТБ Атырау МӨӨБ ҰКЖБ
ҰҚБ-1 ТҚОБ Құлсары МӨӨБ ҰКЖБ ҚЖҚД
ҚазМұнайГаз БӨ АҚ құрылған сәттен бастап быр жылға толмайтын уақыттың
ішінде - 2005 жылы - төмендегідей өндірістік – қаржылық нәтижелерге қол
жеткізді.
Қазақстандық қаржылық есеп - қисап стандарттарына сай дайындалған және
тәуелсіз аудитор Эрнст & Янг компаниясы аудит жүргізген 2005 жылдағы
топтастырылған қаржылық есеп - қисаптың нәтижелеріні бойынша табыстық бөлім
250 018 млн. теңгені құрады, бұл алдындағы жылдың қорытындыларынан 66 627
млн. теңгеге немесе 3,75 есеге артық [4, 5б.].
Қоғамның бюджетінің шығыстық бөлімі 163 264 млн. теңгені құрады, соның
ішінде сатылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz