Ақмола-Феникс АҚ-ың өткізу нарығын қалыптастыруды талдау
Мазмұны
Нормативтік 4
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Белгілеулер мен 6
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Кәсіпорынның өнімді сатуды ұйымдастырудың теориялық аспектілері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған 9
әсер ететін факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.2 Кәсіпорында өнімді өткізу саясатының негізгі бағыттары 18
... ... ... ... ... .
1.3 Өткізу саясатын қалыптастыру және басқару 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Ақмола-Феникс АҚ-ың өткізу нарығын қалыптастыруды талдау ... ... 32
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-шаруашылық қызметіне шолу ... 32
2.2 Кәсіпорынның қаржы-экономикалық нәтижелерін 38
талдау ... ... ... ... ...
2.3 Кәсіпорынның өткізу саясатының ішкі және сыртқы тиімділігін 48
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 Кәсіпорындағы өткізу саясатын қалыптастыру жолдарын жетілдіру ... 59
3.1 Кәсіпорынның өткізу саясатын жетілдіру бойынша 59
ұсыныстар ... ... ..
3.2 Кәсіпорынның өткізу саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстарды 62
экономикалық негіздеу
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қолданылған әдебиеттер 70
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылды:
Осы әдістемелік нұсқаулықта келесі нормативтік құжаттардың
сілтемелері пайдаланылған:
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі, Қазақстан Республикасының
Кодексі 2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V ҚРЗ.
Қазақстан Республикасының 2007 ж. 27 шілдедегі №389-1 Білім туралы
Заңы;
Қазақстан Республикасының 2004ж. 9 қарашадағы №603-IIТехникалық
реттеу Заңы;
ҚР СТ 1.5 – 2000 Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттау
жүйесі. Стандарттардың құрылуына, баяндалуына, рәсімделуіне және мазмұнына
қойылатын талаптар.
ҚР СТ 1.12 – 2000 Нормативтік мәтіндік құжаттар. Құрылуына,
баяндалуына, рәсімделуіне және мазмұнына қойылатын жалпы талаптар.
ҚР СМЖ 01-2011 Құжатталған рәсім. Құжаттаманы басқару.
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Өнімді өткізу саясаты кәсіпорын қызметіндегі тауар ассортиментін
қалыптастыруды, олардың жаңа түрлерін шығаруды, олардың сапасының жоғары
болуы мен бәсеке қабілеттілігін, өмірлік кезеңін талдауды, тауар
белгілерін, қораптамасын, маркіленуін, және де сервистік қызмет көрсетуін
талап ететін көп факторлы қызмет аясы.
Өнімді өткізу стратегиясы – бұл кәсіпорынның стратегиялық
мақсаттарына жету құралы, ол ресурстық мүмкіншіліктері мен нарық
конъюнктурасының жағдайына сәйкес тауар өндірісінің ұзақ мерзімді
болашағындағы даму бағытын анықтайды.
Кәсіпорынның маркетингтік ортасы – кәсіпорыннан тысқары жерлерде
әрекет етуші, мақсатты клиенттермен ынтымақтастық қатынастар орнату және
оны ұстап тұрудағы маркетинг қызметіне басшылық жасаудың мүмкіндіктеріне
ықпал етуші белсенді субъектілер мен күштердің жиынтығы.
Маркетингтің микроортасы – кәсіпорын қызметіне тікелей қатысты болатын
маркетингтік күштер.
Белгілеулер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар
қолданылды:
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
ҒТП – ғылыми – техникалық прогрес
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы.
БАҚ – бұхаралық ақпараттар құралдары
ТМҚ - тауарлық-материалдық қорлар
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде өтіп жатқан іргелі өзгерістер
кәсіпорындардың шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын қарастырумен қатар,
экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің
шешімін табуын талап етеді. Солардың бірі ретінде маркетинг жүйесінің
қалыптасуын атап өтуге болады. Бұл үшін осы жүйе қызметін талдау және
өнімді өткізуді кәсіпорынның өндірістік - өткізу қызметінде қолдану
технологиясын әзірлеген жөн.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында 2018 жылғы 10 қаңтар Төртінші өнеркәсіптік революция
жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері: Мемлекет бизнеспен бірлесіп,
отандық өнімді халықаралық нарыққа шығарудың стратегиялық жолын
тауып, ілгерілетуге тиіс. Ауыл шаруашылығын қарқынды дамыту өнімнің сапасы
мен экологиялық тазалығын сақтай отырып жүргізілуі қажет. Бұл бүкіл әлемге
танылатын Қазақстанда жасалған табиғи азық-түлік брендін қалыптастырып,
ілгерілетуге мүмкіндік береді [1].
Кәсіпорындардың маркетинг қызметіне жүргізілген талдау, нақты
мақсаттарға іс жүзінде қол жеткізу үшін оның жекелеген бөлшектерінің
маркетингтік шаралар түрінде қолданылатындығын көрсетті. Сонымен қатар,
отандық өнеркәсіп орындарындағы маркетинг көп ретте жарнама және өнімді
өткізу ісіне бағытталған. Ал тауар саясаты маркетинг қызметінің негізгі
құрамдас бөлігі екенін ескере кетсек, онда тауар саясатына тоқталмай
айналып өту мүмкін емес. Зерттеудің өзектілігі өнімді өткізу саясаты
кәсіпорын қызметіндегі тауар ассортиментін қалыптастыруды, олардың жаңа
түрлерін шығаруды, олардың сапасының жоғары болуы мен бәсеке
қабілеттілігін, өмірлік кезеңін талдауды, тауар белгілерін, қораптамасын,
маркіленуін және де сервистік қызмет көрсетуін талап ететін көп факторлы
қызмет аясы.
Бүгінде біздің еліміз әлемдік сауда ұйымына мүше болуға ат салысып
жатқанда біздің кәсіпорындарымыз өндіретін өнімдер дүниежүзілік талаптарға
сай болуы керек. Ал, бұл талаптардың бәрі сайып келгенде, тауар саясатына,
яғни тауар ассортиментіне, жаңа тауарлар шығаруға, тауардың өмірлік
кезеңінің ұзақтығына, қораптама, орама түрлерінің сан алуандығына
байланысты. Олай болса, әрбір кәсіпорындарының өз қызмет аясында өнімді
өткізу саясатын дұрыс бағытқа қою заман талабы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Кәсіпорынның өткізу саясатын
қалыпттастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес міндеттері:
- Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған
әсер ететін факторларының мазмұнын ашу;
- Өткізу саясатын қалыптастыру және басқаруын анықтау;
- Ақмола-Феникс АҚ қызметіне қаржылық-экономикалық, маркетингтік
талдау жасау;
- Кәсіпорындағы өткізу саясатын қалыптастыру жолдарын
жетілдіруін ұсыну.
Зерттеу объектісі болып Ақмола-Феникс АҚ табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен тәжірибеде қолданылуы:
- Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған
әсер ететін факторлары зерттелді;
- Ұсынылып отырған өткізу саясатын қалыптастыру және басқару
арқылы кәсіпорынның өткізу саясатының ішкі және сыртқы
тиімділігі бағаланды.
- Дипломдық жұмысты зерттеуде қол жеткізген нәтижелер мен
қорытындылар кәсіпорынның өткізу саясатын жетілдіру бойынша
ұсыныстарды экономикалық негіздеуге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден
тұрады.
1 Кәсіпорынның өнімді сатуды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1. Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған әсер
ететін факторлары
Кез-келген кәсіпорын нарықпен тығыз байланыс орнатып, тұтынушыларға
қажетті өнімдерін жеткізіп, сатып алушыларын қажетті ақпаратпен қамтамасыз
етіп, өз қызметін жүргізеді. Кәсіпорын нарықтан ақша және тағы басқа да
ақпараттар ала отырып, біртұтас қызмет жүргізуші, тұйықталған жүйені
қалыптастырады. Жауап ретінде кәсіпорын сондай-ақ ақпарат пен ақша
жібереді. Сөйтіп, кез-келген кәсіпорынның қызметі маркетингтік ортаға
тәуелді болады.
Кәсіпорынның маркетингтік ортасы – кәсіпорыннан тысқары жерлерде
әрекет етуші, мақсатты клиенттермен ынтымақтастық қатынастар орнату және
оны ұстап тұрудағы маркетинг қызметіне басшылық жасаудың мүмкіндіктеріне
ықпал етуші белсенді субъектілер мен күштердің жиынтығы.
Қай тауардың болмасын бәсекелік қабілеті оның тұтынушы
қызығушылығына ие және осы сұранысты қанағаттандыратын көрсеткіштерінің
жиынтығымен анықталады, ал белгіленген шектен шығатын басқа көрсеткіштер
бағалауда есепке алынбауы тиіс, яғни өндірушіге әсер ететін көрсеткіштерге
тұтынушы мән бере қоймайды. Осылайша тұтынушыны өнімнің жобаланып,
өндіріліп, тасымалданып, нарыққа түсуіне дейінгі жағдайлар қызықтырмайды,
ал қызығушылық тудыратыны, өнімнің тұтынушылық құрамы. Мысалға, егер басқа
барлық сипаттамларды сақтай отырып, өндірушінің өндірістегі материал
сиымдылықты, еңбек сиымдылықты төмендетуіне қол жеткізсе, онда бұл өнімді
өткізу деңгейі жоғарылайды, бірақ тұтынушы қызығушылығы, өндірістік
шығындарды және материалдық шығындарды төмендетумен байланысты өнім бағасы
төмендемесе еш өзгеріссіз болады.
Өнімді өткізуді бағалауда талданып отырған және бәсекелес өнімнің
параметрлерін сатып алушының талаптарының деңгейімен салыстырып, алынған
көрсеткштерді салыстыру керек.
Маркетингтік тұрғыдан алғанда қолдану саласында ғана емес сондай-
ақ конструктивті және технологиялық ерекшеліктеріне байланысты тек бір
текті өнімдерді слыстыруға болады [2].
Маркетингтік қызметтегі өнімді өткізу микро және макро орталардан
құрылады. Микроорта – клиенттерге қызмет көрсетуі бойынша кәсіпорынның
өзіне және оның мүмкіндіктеріне тікелей қатынасы бар күштермен, яғни
жабдықтаушылармен, маркетингтік делдалдармен, клиенттермен және
байланыстағы аудиториялармен ұсынылған. Кәсіпорынның табысы көбінесе оның
делдалдарының, бәсекелестерінің және түрлі байланыстағы аудиториялардың
әрекеттеріне қатысты болады. Кәсіпорынның микроорта шеңберінде әрекет етуші
күштер келесі сурет түрінде көрсетілген. Маркетингтің микроортасы –
кәсіпорын қызметіне тікелей қатысты болатын маркетингтік күштер. Маркетинг
қызметінің жетекшілері маркетингтік жоспарларды жасау кезінде кәсіпорынның
өз ішіндегі басқа топтарды ескеруі қажет. Мысалға: жоғары басшылық, қаржы,
өндіріс, маркетинг, бухгалтерия бөлімі, т.б.
Сурет 1. Өнімді өткізудің микроорта факторлары
Осы микроорта факторларының ішінде ерекше орынды тұтынушыларға беруге
болады. Себебі тұтынушы осы кәсіпорынның бәсекеге қабілетті болуына
көмектесетін басты фактор. Оларды зерттеу арқылы кәсіпорын олардың
қажеттіліктері мен қалауын, тауарлар мен сату көлеміне деген сұранысты біле
отырып, олардың көңілінен шығатын тауарларды өндіруге бар күштерін салады.
Тұтынушылардың елеулі өзгерістері байқалған жағдайда, кәсіпорындағы
маркетингтік бағдарламаға толықтырулар мен түзетулер енгізілуі қажет.
Тұтынушылар арасында тауарлардың қозғалуына, өткізуіне және бөлінуіне
компанияларға көмектесуші ұйымдар – маркетингтік делдалдар көмектеседі.
Тиімді сауда делдалдарын таңдай білу компания тауарын өткізуде өте маңызды.
Осы тұтынушылардың өнімді пайдалану дәрежесіне қарай кәсіпорын бәсеке
қабілеттілікке қол жеткізеді. Кез-келген кәсіпорын көптеген бәсекелестермен
бетпе-бет келеді. Бәсекелестерді анықтаудың ең жақсы тәсілі –
тұтынушылардың тауарларды сатып алу туралы шешімді қалай қабылдайтындығын
зерттеу керек. Бәсекеге жетудің тағы бір тәсілі – тиімді жабдықтаушыларды
таңдай білу [3].
Жабдықтаушылар – кәсіпорынды тауарлар өндіру мен қызмет көрсету үшін
қажетті материалдық ресурстармен қамтамасыз ететін кәсіпорындар мен
ұйымдар. Осылайша кәсіпорынның мақсатына және бәсеке қабілетті болуына қол
жеткізу үшін оның қабілетіне байланыс аудиториялары ықпалын тигізеді.
Кәсіпорын және оның жабдықтаушылары мен делдалдары, бәсекелестері неғұрлым
кең ауқымды макроортада әрекет етеді. Макроорта – неғұрлым кең шеңбердегі
күштер арқылы берілген. Ол кәсіпорынды қоршап тұратын және оның
қалыптасуына әсер ететін факторлардан тұрады. Бұл ортаны сипаттайтын
факторлар келесі суретте келтірілген.
Сурет 2. Өнімді өткізудің макроорта факторлары
Суреттегі түсініктерге қысқаша тоқталатын болсақ, алғашқысы
демографиялық фактор, яғни халықтың саны, орналасу тығыздығы тұрғысынан
зерттейтін ғылым. Бұл ортаның зерттелуі бүкіл дүние жүзі біртұтас әлемдік
нарыққа айнала бастауымен түсіндіріледі. Маркетингпен айналысатын маман
үшін демографиялық орта үлкен қызығушылық тудырады, өйткені нарықтың өзі
адамдардан тұрады. Нарықтың үнемі өзгеріп отыратын жағдайына бейімделу
мақсатында өнімді өткізудің макроорта факторларын әрдайым бақылап отыруы
қажет.
Бұл факторлардың ішінде кәсіпорын жағдайына әсер ететін ең маңыздысы –
экономикалық фактор болып табылады. Сондай-ақ өнеркәсіптің қоршаған табиғи
ортаға зиян келтіруіне байланысты қоғамда көптеген алаңдатушылық туғызуда,
яғни табиғи ортаға тигізетін өз үлестерін бақылап отырғаны жөн. Маркетинг
қызметін атқарушы кәсіпорын жетекшілері қоршаған ортаға қоршаған ортаға
зиян келтірмеуді ескеруі және бұл мемелекеттің бақылауында болуы тиіс.
ҒТП – өндіріске жаңа техника мен алдыңғы қатарлы технологияны енгізу
негізгі және маркетингтік ортаның маңызды факторы болып саналады.
Жаңартылған құрал-жабдықтарды енгізу арқылы кәсіпорын өз қызметін ұтымды
пайдалануына мүмкіндік туады, және өндіретін өнімі де біршама жоғарылайды.
Ғылым мен техниканың дамуы үлкен мүмкіндіктермен қатар, қоршаған ортаға
айтарлықтай қауіп тудырады. Сондықтан да кәсіпкерлер өз қызметінің өз
қызметінің қоғам дамуына кері әсерін тигізбеуі үшін ғылыми-техникалық
ортадағы өзгерістерді ескеруі қажет.
Маркетингтік шешімдер қабылдауда саяси жағдайлардың әсері күшті. Бұл
орта бірінші кезекте кәсіпкерлік қызметті реттеу жөніндегі заңдылықтардан
қалыптасады. Кәсіпорын өнімді өткізу қызметінің дамуына әлеуметтік-мәдени
факторлар да әсер етеді. Маркетинг мамандары өнімді өткізу мүмкіншіліктерді
анықтау үшін әлеуметтік-мәдени ортадағы тенденциялар өзгерістерін алдын-ала
болжауға тиіс. Бұл орта ең алдымен нормалар жүйесі, қоғамда орын алған
ережелер мен құндылықтар, адамдар арасындағы қарым-қатынас маңызды мәнге ие
болады [4].
Нарықтың өзгермелі жағдайына бейімделу үшін кәсіпорын үнемі өнімді
өткізудің макроортасын қалыпты түрде бақылап отыруы қажет. Бірақ ол
факторлардың барлығы кәсіпорын қызметіне бірдей әсер етпейді. Ұйым өз
тарапынан макроортаның қандай факторлары қызметке зор әсер ететінін, ал
қайсысы дамуына қауіп төндіретінін анықтауы қажет.
Осылайша кәсіпорын әлемдік нарықта өз орнын табу үшін, кәсіпорын ішкі
және сыртқы орта факторларын ескеруі қажет. Яғни, кәсіпорынның нарықтағы
қызметі оның стратегиясы мен тактикасын, формалары мен әдістерін анықтайтын
әр түрлі макро және микроорта факторларының әсерінен қалыптасады.
Маркетинг қағидаларын елемеу, көптеген өнімді өткізу нарықтың және
тұтынушылардың төлем қабілеттілігінің болмауы, өнеркәсіптік кәсіпорындардың
қоймаларында дайын өнімнің ірі қорларының жинақталуына әкеледі. Мұндай
экономикалық жағдай өтпелі экономиканың дамуының алғашқы кезеңіне тән.
Қазақстан экономикасында маркетингті қолданудың ерекшеліктері мен
серпіні және экономикалық субъектілердің қағидаларын пайдалану барысында
ықпал ету сипаты көбіне өтпелі кезең жағдайына орай анықталады.
ХХ ғасырдың басында пайда болған маркетинг категориясы өзінің әрекет
етуі уақытында кешенді кәсіпорынның тауар нарықтары дамуы мөлшері бойынша
нарықтық ортамен өзара әрекет етуіне біртіндеп көшуімен байланысты бірқатар
өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда Қазақстандағы өнімді өткізу қызметінің
дамуында келесі сипатты тенденцияларды бөліп көрсетуге болады:
– өнімді өткізу қызметі ғылыми-техникалық прогрестің айтарлықтай
әсерінде болғандықтан, жекелей айтқанда ақпараттардың көптігіне
қарай технологиялар ерекше орынға ие;
– тұрғындар топтарының әлеуметтік белсенділігінң өсуі өнімді өткізу
қызметі сипатын анықтайтын айтарлықтай фактор ретінде
қарастырылуда;
– қазіргі уақыттағы өнімді өткізу қызметі ашық инновациялық сипатта
болып, үнемі жаңартуға негізделген;
– өнімді өткізу қызметінің кең тарауы тек салалық, коммерциялық
аумақта ғана емес, сондай-ақ барлық адам іскерлігі аумақтарын
қамтуда [5].
Өнімді өткізу қызметінің дамуының маңызды факторы нарық шартын сатып
алушы белгілеп, билік жүргізетіндей, ұсыныс сұраныстан жоғары болатындай
жағдай жасау.
Қазақстандағы өнімді өткізу қызметінің қалыптасу үдерісін сипаттай
келе, оның өндірісті жоспарлау, сұранысты зерттеу және бақылау сияқты
элементтері әкімшілік-жоспарлы экономикада да қолданылғанын атап өту керек.
Отандық кәсіпорындарды басқару жүйесіне өнімді өткізу қызметін енгізу
ерекшеліктері 1990-шы жылдар басында пайда болып, бүгінгі күнгі сыртқы орта
факторларымен байланысады. Олардың әсері маркетинг іс-әрекетін бірталай
қиындатып, осы жүйенің нақты проблемаларына әкеледі. Экономикалық
реформалар басталғаннан бері өткен жылдар нарықтың әрекет етуінің негізгі
алғы шарттарының қалыптасуы жайлы айтуға мүмкіндік береді. Өтпелі кезеңде
экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері мен жаңа нарықтық
қатынастардың құрылуымен байланысты экономикалық қатынастар пайда болды.
Өнімді өткізу қызметінің даму деңгейі мен сипатты ерекшеліктері осы
қатынастар, жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму
деңгейлерімен тығыз байланысты.
Қазақстанда маркетинг ғылым бағыты, шаруашылық қызмет аумағы және
өндірістік өткізу қызметін басқару жүйесі ретінде республиканың нарықтық
қатынастарға өтуінен бастап қалыптасты. 1991 жылдан бастап кәсіпорындар мен
ұйымдарда маркетинг бөлімдері ашылды, оған маркетолог мамндардың қызметі
енгізіле бастады. Маркетинг бәсекелік күрестің тиімді құралы болып
табылады, сондықтан отандық экономикада ол неғұрлым бәсеке қабілеттілігі
күшті салаларда дами бастады.
Өнімді өткізу саясаты кәсіпорын қызметіндегі тауар ассортиментін
қалыптастыруды, олардың жаңа түрлерін шығаруды, олардың сапасының жоғары
болуы мен бәсеке қабілеттілігін, өмірлік кезеңін талдауды, тауар
белгілерін, қораптамасын, маркіленуін, және де сервистік қызмет көрсетуін
талап ететін көп факторлы қызмет аясы.
Өнімді өткізу стратегиясы – бұл кәсіпорынның стратегиялық
мақсаттарына жету құралы, ол ресурстық мүмкіншіліктері мен нарық
конъюнктурасының жағдайына сәйкес тауар өндірісінің ұзақ мерзімді
болашағындағы даму бағытын анықтайды.
Осындай түсініктермен қатар құрамына кәсіпорын шығаратын нақты тауар
түрін ұйымдастыратын, оның сапасын, функцияларын, сыртқы түрін,
маркіленуін, қораптамасын және қызмет көрсетуі кіретін өнім саясаты
түсінігі бар.
Егер өнім сапасы оның компоненттерінің физикалық және химиялық
қасиеттеріне байланысты болса, сыртқы түріне геометриялық фигуралар мен
түстер комбинациясынан тұратын форма әсер етеді.
Дизайн – бұл белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыруға арналған өнім
функциясы мен сыртқы түрін сипаттайды. Дұрыс жасалған дизайн
инновациялылықтың факторы бола отырып, бұйымның тартымдылығы мен
эстетикалылығын көтереді. Бұл әрине шығындарды азайтып өткізу көлемін
көбейтуге ықпал етеді.
Кәсіпорынның маркетинг қызметінің басты құрама бөлігі, өнімді өткізу
саясатының тағы бір көрсеткіші – тауардың өмірлік циклі, бұл тауардың
нарықта болу уақыты. Тауардың өмірлік циклі концепциясын американдық ғалым
Теодор Левитт 1965 жылы жасаған. Оның айтуынша әр тауардың нарықта нақты
кезеңдердің ауысуын сипаттайтын өзіндік өмірлік циклі болады және ол ерте
ме, кеш пе жетілген немесе қымбат емес тауарлардың нарыққа келуінен
ығысады. Ол өнімге деген сұранысты фирма табысын тауар ассортиментін, нарық
сегментін, бәсекелестердің іс қимылын және әр кезеңдегі стратегиялық
маркетингті зерттеуге мүмкіндік береді.
Тауардың өмірлік циклі концепциясы тауар түріне, типіне қатысты,
сондай ақ сауда маркасына қарай қолданылуы мүмкін [6].
Тауар типі, әдетте тауар түрі мен сауда маркасына қарағанда дәстүрлі
өмірлік циклде нақтырақ өтеді. Тауардың өмірлік циклі ең алғаш маркалы
тауарлар мысалында зерттелген. Оның кезеңдеріндегі өзгерістер сәннің,
дәмнің, стильдің, техникалық прогрестің әсер етуінен көрінеді. Тәуелді
өзгермелі үлгілер өткізу көлемі, пайда немесе фирманың басқа да
көрсеткіштері, тек жалғыз ғана тәуелсіз өзгермелі нәрсе ол – уақыт. Осы
көрсеткіштердің дамуы уақытқа сай нақты үлгімен өтеді.
Тауардың өмірлік циклі құрылымы бірнеше фазалармен суреттеледі.
Олардың саны әр авторларда әр түрлі 4 пен 6 арасында ауытқиды.
Тауардың өмірлік циклі әдетте 4 кезеңге бөлінеді: енгізу (нарыққа
шығару), өсу, кемелдену, құлдырау немесе құлау. Жеке фирмалар үшін олар
нақты мақсаттарына, ресурстарына, маркетинг жоспарына, бәсекелік ортасына,
табыс деңгейіне және енгізу кезеңіне байланысты ерекшеленуі мүмкін. Әр
түрлі тауардың өмірлік циклі әр кезеңінде әртүрлі ұзақтықта болады: бірнеше
күннен бірнеше жылға дейін.
Тауардың өмірлік циклі кезеңдері қажеттілік пен сұраныс шамасы;
тұрғындардың өмірлік деңгейі (ол жоғары болған сайын тауарды жиі ауыстыру
тенденциясы да жоғары), ҒТП–ң даму қарқыны, нарық конъюнктурасы сияқты
факторларға байланысты сараланады. Төмендегідей тұжырымдар анықталған:
тауардың өмірлік циклі әр кезеңінде экономикалық және бәсекелік орта
өзгеріп отырады:
• әр кезең үшін басымды стратегиялық мақсаттарды анықтайды;
• әр кезеңде шығындар мен пайда құрылымы әрқалай;
• маркетингтік бағдарлама әр кезеңге бағытталуы керек.
Өнімді өткізудің міндеті – нарықтағы тауар өмірі ұзақтығын ұтымды
түрде ұзарту, алайда ҒТП дамуы тауардың жылдам ескіруіне әкеп соғады.
Тауардың өмірлік циклі кезеңіне табыс көлемі, инвестиция, маркетингке
кеткен шығындар, бәсеке қабілеттілік деңгейі, тауар бағасы, тұтынушылар
мінез құлқы тәуелді болады.
Тауардың нарыққа шығуы және ену кезеңі. Кезең мақсаты – тауарға нарық
қалыптастыру. Ол анықталмағандықтың жоғары деңгейімен
анықталады. Себебі, технология әлі даму сатысында, нарыққа нашар
анықталған өндірістік күштер жұмылдырылмаған, тауарды шығару аз партиямен
жүзеге асады және нәтижесінде үлкен шығындарға ұшырайды.
Сатудың өсу қарқыны тауар жаңашылдығы мен тұтынушы сұранысына
жауап беру көлеміне байланысты. Әдетте жаңа тауарлардан гөрі тауарды
модификациялау өнімді өткізуді ұлғайтады [7].
Өнімді өткізу арнасына қатысушылардың міндеті және қызмет аясы :
1. Ақпараттық- маркетингтік зерттеулер жүргізу, ақпаратты жинау және
оларды тарату.
2. Коммуникациялық – жарнамалық ақпаратты жасау және тарату.
3. Тауарлады бейімдеу - тауарларды сатып алушының талабына сай ынғайлау
(өндіріс, сұрыптау, құрастыру және орау).
4. Байланыстарды орнату - мүмкін болатын сатып алушылармен байланысты
орнату және қолдап отыру.
5. Келіссөздер жүргізу – тауар меншігін иемденуге беру үшін баға және
басқа да шарттар туралы келіссөздер жүргізу.
6. Тауар қозғалысын ұйымдастыру – тауарды тасымалдау және қоймаға қою.
7. Қаржыландыру – арнаның қызмет атқаруына қажетті шығындарды жабатын
қаржыны іздеу және пайдалану.
8. Тәуекелге бару - өткізу арнасының жауапкершілігін өз міндетіне алу.
9. Төлем жасау – тауарды өндірушіден алуға және тұтынушыға сатуға
байланысты операциялар.
10. Меншік құқығын табыстау – тауарларды иемдену құқығын бір жеке немесе
заңды тұлғадан екінші бір тұлғаға табыстау [8].
Арнаның өткізу қызметтерін тек өндірушілер де, делдалдар да жүзеге
асыруы мүмкін. Өткізу процестерін жалпы сипаттай келе, оның арналар,
деңгейлер, жүйелер және өткізу нысандары деген құрамдастарын бөліп атайды.
1.2 Кәсіпорында өнімді өткізу саясатының негізгі бағыттары
Кәсіпорында өнімді өткізу саясаты жоспар - бағдар жасау негізінде
жүргізіледі. Оның жүзеге асырылуы бәрінен бұрын кәсіпорын жұмыскерлерінің
қызығушылықтарымен ынта-жігерін ұйымдастыруға бағытталған.
Бұл саясаттың мазмұнының негізіне мыналар кіруі керек: болжамданатын,
ағымдағы, орта және ұзақ уақыт даму үрдістерін (өндірістің даму қарқыны,
өндірілетін өнімдер көлемінің, құрылымдық сәйкестілігі, материалдық және
басқа да базалармен жабдықталуы және т.т.б.) айқындау және бағалау;
өндірістік-экономикалық және әлеуметтік дамудың стратегиясы мен тактикасын
дамыту, экономикалық дамуының негізі реттегіштерінің параметрлерінің және
сандық өлшемін анықтау және орнату, шаруашылық етудің экономикалық
механизмінің құраушыларын-мемлекеттік және басқа да инвестициялар бағасын,
қарыздар, несиелер және т.б.
Кәсіпорында өнімді өткізу саясатының негізгі міндеттері:
• өнімді өткізу жүйесінің модификациясы есебінен өткізудің балама
желісін құру;
• жаңа тауардың артықшылықтары мен жетістіктері жөнінде тұтынушыға
ақпарат беру үшін ақпаратты жарнама саясатын белсенді жүргізу;
• жаңа тауар мен нарықта бар ұқсас тауар арсындағы функционалды
бәсекені анықтау;
• жаңа тауардың нарыққа келуіне бәсекелестерді жауапты мінез құлқы
мүмкіндіктерін зерттеу;
• жаңа тауардың нарыққа бейімделуін қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның өсу кезеңінде тұтынушылар тауарды танып осы негізде оны
өткізу жылдам көбейіп, тауар модификациясы кеңейеді, өндіріс толық
қуаттылыққа жұмыс істейді, алайда кейбір фирмаларда ірі өндіріс сериясына
өту есебінен өндіріс қуаттылығы жоқ. Нарықта нақты тауар үлкен көлемде
сатылады, бәсеке–тауар пайда бола бастайды.
Бұл кезеңде тауар жұмыс істелінгендіктен және жетілгендіктен оның
сапасы өте жоғары. Өсудің жоғарғы қарқыны бағаланады. Кәсіпорын табысы
жылдам өседі және кезең аяғына дейін жоғары шамасына жетеді. Себебі
бұқаралық нарық осы тауарға төлеуге дайын. Маркетологтар табыс алу басын
өнімді өткізу кезеңімен байланыстырады. Барлық мүмкін болатын нарықты
қамтуға мүмкіндік беретін жолдарды қарастыру алға шығады. Тауар шығару
көлемінің өсуінен шығындар өсіп, бәсекелестер саны көбейеді. Жоғары табысты
нарыққа енетін кәсіпорындар пайда болады, енгізу көлемі тез өсіп,
тұтынушылар тобы кеңейеді. Бұл жаппай өткізу арналары арқылы жүзеге асады.
Сондай ақ жарнама жұмыстарының акценті ақпараттықтан агрессивті, сендіруші,
бұқаралық жарнамаға ауысады. Кәсіпорын нарықтағы лидерлігіне, сауда
белгісіне және ерекше бәсеке қабілеттілігіне сүйене отырып, тұтынушы өз
тауарының жетістіктерне сендіруге тырысады [9].
Бұл кезеңде кәсіпорынның өнімді өткізудегі саясатының басымды
мақсаттары:
• сұраныс өсуі жағдайында нарықты кеңейту;
• тауар модификациясы есебінен тура бәсекелестен арылу;
• тауарларды үлкен көлемде сату үшін үлкен өткізу желісін қолдану;
• тұтынушылардың жаңа тобын тарту мақсатында бағаны төмендету.
Мұндай нарықта даму үшін фирманың қаржылық базасы болуы керек.
Кезең бойынша кемелдену сатысы ең ұзақ болып саналады. Нарықтар
шектен тыс сегменттелген. Бұл кезең өндірістің қуаттылығын толық немесе
кейбір артып қалулармен және технология тұрақтылығымен байланысты. Тауар
ірі партиялармен шығарылып, ассортиментті кеңейту және тереңдету шығындары
жоғары болады. Кәсіпорын сұранысты қанағаттандыру мақсатында тауарларды
үлкен көлемде шығару саясатын ұстанады. Тауарлар басымды сапасымен
ерекшеленеді және ол дәстүрлікке өтеді.
Бұл кезеңде тауарды табысы орта тұтынушылар сатып алады. Нарықтың
молығуы шеңберінде өткізу тұрақтанады. Сондай ақ нарықта әлі де мәнді
сұранысты пайдалану үшін көптеген фирмалар нарыққа енеді.
Бәсекелестерге қарағанда жоғары баға белгілеу саясаты. Егер кәсіпорын
бірегей қасиеттері бар жоғары сапалы тауар шығарса, онда ол бәсекелестерге
қарағанда, жоғары баға қоя алады. Бұл саясатты қолдануда көптеген елдермен
қатар, Қазақстанда да баға деңгейін бәсекелестермен сөз байласып, келісу
арқылы қоюға монополияға қарсы заң тыйым салады. Соған қарамастан көптеген
қазақстандық компаниялар арасында сөз байласып баға белгілеу де орын алады.
Бәсекелестен жоғары баға стратегиясы көбіне өз өнімінің сапасы жоғары
екендігіне сенімі зор компаниялар қолданады. Мұндай саясат Фуд Мастер,
Беккер және К компанияларына тән. Мысалы, Беккер және К БК-тың шұжық
өнімдерінің бағасы, әсіресе, Докторлық , Сыра ішуге арналған майлы шұжық
сияқты жоғары сорттарының бағасы бәсекелестерге қарағанда 30-40 %
жоғары.13
Қазіргі кезенде отандық кәсіпорындардың баға белгілеу әдістері ең
алдымен шығындарға, инфляциялық болжамға сонан соң сұраныс пен бәсекелестер
іс- әрекеттеріне сай бейімделеді. Сұраныс пен бәсекеге бағытталған әдістер
әдістемелік базасы мен қолдану тәжірибесінің жоқ болуы себепті мамндардың
біліктілігі мен тиісті ақпараттық базаның болуын талап етеді.
Баға белгілеудің барлық тәсілдерін үйлестіруге болады. Сұранысты баға
өсірудің ең жоғары шегі, шығындарды оның төменгі шегі ретінде, ал
бәсекелестердің бағалары мен бірін-бірі ауыстыратын (субститут) тауарлар
бағасын бағаның жуық мәні деп алуға болады.
Компанияның өндірістік қуаттар толық іске қосылмағанда, сату көлемін
арттыру қажет болған жағдайда, сонымен бірге нарық үлесі төмендегенде
бағаны түсіру саясатын қолданады. Бағаның түсуін тұтынушылар тауар
сапасының төмендеуінен деп ойлауы мүмкін. Сонымен қатар, едәуір қорлары бар
мықты бәсекелестер өз бағаларын төмендетіп, компанияны нарықтан ығыстырып
шығаруы мүмкін.
Бағалардың өсуінің негізгі факторы- бұл қазақстандық тауарлар мен
қызмет нарығында орын алып отырған шығындар инфляциясы. Шығындар үлесінің
артуы өнімділіктің өсуіне сәйкес келмесе рентабельділік төмендеп,
кәсіпопрын баға деңгейін өсіруге мәжбүр болады. Бағалардың өсуіне себеп
болатын тағы бір фактор- шамадан тыс сұраныс [10].
Маркетологтар бағаны жоғарлатқанда мынадай ережелерді орындауы тиіс:
1. Тұтынушылар бағаның артуы орынды деп қабылдауы тиіс, оларды осыған
сендіру қажет.
2. Бағаларды белгілейтіндей етіп, біртіндеп өсіру керек.
3. Шығындарды қымбат емес материалдарды қолдану есебінен азайту,
рентабельді емес бұйымдар өндірісін қысқарту, сұраныстағы қызмет
түріне төлемақы белгілеп, олардың жалпы деңгейін төмендету,
жеңілдктерді реттеу, тауардың күрделі конструктивтік ерекшеліктерін
қолданбау, қымбат емес орайтын материалдарды қолдану қажет.14
Ассортименттік саясат тұтынушы талабына сай тиімді ассортименттік,
тауар құрылымын, бір уақытта өнімнің өмірлік циклінің әр кезеңінде болатын
өнім модификациясы мен жаңа тауарды шығару проблемасын топшылайды.
Бір уақытта нарықта болатын, бірақ жаңашылдық кезеңімен ерекшеленетін
тауарлар ассортиментін оңтайландыру кәсіпорын табыстылығы мен жұмыс
тұрақтылығын кепілдендіреді.
Нарықта бір уақытта тауардың келесідей топтары болуы мүмкін:
• Негізгі – кәсіпорынға негізгі табыс әкелетін және өсу кезеңіндегі
тауарлар;
• Қолдаушы – сатудан түскен түсімді тұрақтандыратын және де толысу
сатысында тұрған тауарлар.
• Стратегиялық тауарлар – кәсіпорынның болашақтағы табысын қамтамасыз
етуге икемделген тауарлар.
• Тактикалық - өсу мен толу сатысында тұратын және негізгі тауар
топтарының сатуы ынталандыруға бейімделген тауарлар. Тауардың негізгі
тобы нарық айналымындағы барлық тауарлардың 73-85% құрайды.
Кәсіпорынның өнімді өткізу саясаты келесідей бағытта құрылуы мүмкін:
• өндірісті мамандандыру;
• әртараптандыру;
• диверсификациялау;
• интеграциялау
Мамандандыруды қолдануға келесі факторлар әсер етеді:
• өндірісті ұлғайтуға ресурстардың болмауы;
• технологиялық процестің ерекшеліктері және тауардың өзіндік
артықшылықтары;
• нақты тауар нарығының терең сегменттелуі [11].
Әртараптандыру саясаты бәсекелестердің тауарлары мен қызметтеріне
қарағанда ерекше, өте жақсы сапасымен тауарлар мен қызметтердің бөлініп
шығуы, оларға айрықша тұтынушылық қасиеттер, ерекше сапа, ғылыми техникалық
және технологиялық ерекшеліктер, шикізаттың басым сапасы, сенімділік,
сатылғаннан кейінгі қызмет және сыртқы түрі жатады. Алайда, бұл саясат
үлкен шығындарды талап етеді.
Әртараптандыру саясаты фирманың нақты тауар саясаты деңгейінде өсу
мүмкіндігі аз болса немесе бәсекелестер позициясы өте нақты болғанда
қолданылады.
Әртараптандыру шоғырланған және таза түрін бөліп қарастыруға болады.
Шоғырланғын диверсификацияда фирма өндіріс тізбегінен шығып, өндіріс
бағдарламасын қызметтің басқа түрлерімен толықтырады.
Таза әртараптандыру стратегиясы. Коммерциялық және технологиялық
жоспармен де байланыспайтын, қызметтің жаңа түрі меңгеріледі. Тәуекелді
және күрделі, алайда, сұраныс құрылымы өзгергенде тәуекелділікті
төмендетуге мүмкіндік беретіндіктен кәсіпорынды тұрақты жұмыспен қамтамасыз
етеді.
Интеграция көлденең және тік, алға (сауданы қамту) және артқа
(жабдықтау көздерін қамту) деп бөлінеді.
Тік интеграция саясаты – тауар өндірісін бір технологиялық тізбекке
шоғырландырады. Оған жататындар шикізатты өндіру, оны өңдеу, жаңа
бұйымдарды шығару және өз дүкендер желісі бойынша өткізу. Бұл саясат арзан
шикізатты, озық технология мен интеграциялы өндіріс тәжірибесін пайдалана
отырып, шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді. Синергизм тиімділігі
өндірістің қуаттылығын, ғылыми техникалық базаны және жалпы өткізу желісін
қолдану есебінен ғана болуы мүмкін. Алайда мұндай саясат шұғыл сұраныс
ауытқуы жағдайында көп сипатталады. Тігін машиналарын шығаратын Зингер
компаниясы барлық өндіріс циклын алғашқы шикізат ресурстарын алу мен
өңдеуден бастап, дайын тігін машиналарын шығарғанға дейін жүзеге асырды.
Қазақстанда артқа интеграциясын Фуд Мастер компаниясы қолданды, ол
құрамында егістік учаскесі бар ферманы құрды. Ал алға интеграциясын өз
қызметінде Рахат кондитер фабрикасы АҚ және Беккер и К қолданады. Бұл
интеграция фирма көрсеткіштерін жақсартып, нарық бөлігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді [12].
Тік интеграцияның мақсаты – нақты бәсекелестерді бақылау арқылы фирма
позициясын күшейту. Фирманың ассортименттік саясатта, сондай ақ, нарықтан
кететін өнім түрлері де ескерілуі керек. Сондықтан да тәжірибелі өнім
өндіруді қалыптастыруда мынадай стратегия түрлері қолданылуы мүмкін.
Өнім элиминациясы – бұл өнімді қысқарту саясаты. Элиминация бойынша
шешімді төмендеу немесе енгізу сатысында келесідей факторлар есебінен
қабылдайды:
• өнімді өткізу көлемін және оның жалпы айналым көлеміндегі бөлігін
төмендету;
• нарық бөлігін қысқату;
• нақты өнім есебінен шығындарды жою нолге төмендейді;
• жарнамалаудың жоғарғы пайызы;
• сұраныс құрылымының, сәнінің және құндылығының өзгеруі.
Өндіріс бағдарламасынан өнім шығару туралы шешімді міндетті түрде
экономикалық көрсеткіштерді (табыс, шығын) және фирма тауары арасындағы
байланысты талдағаннан кейін ғана қабылдау керек.
Кәсіпорынның өнімді өткізу қызметі бірнеше шаралар жиынтығынан тұрады.
Оларды зерттеу мақсатына тұтынушыны оқып білу, оның нарықтағы тәртібінің
мәнісін зерттеу, мекеменің жеке нарығын талдау, сондай-ақ, өнімді зерттеу
(өнімді немесе көрсетер қызмет түрін), өткізу нысандары мен жолдарын талдау
және мекеме тауар айналымы көлемін талдау мәселелерін тіркейді. Сонымен
қоса бәсекелестерін оқып білу, бәсеке түрлері мен деңгейін анықтау,
жарнамалық қызметті зерттеу, тауардың нарықтағы жылжымалылығының алдыңғы
шектегі әдістемелерін анықтау, нарық шыңын меңгеріп білу.
Тұтынушыны байқап тануда, маркетингтік қызмет осы компанияның
тұтынушылық қажеттілігі құрылымын анықтайды.
Тұтынушылар пейіліндегі себеп-сылтауларды зерттеу нарықтағы белгілі
бір топтағы тұтынушылар мінез-құлқын болжауға береді және ол мақсатты түрде
жүзеге асырылып отырады.
Нарықты талдау шығарылған тауарға деген нарықтың сыйымдылық қабілетін
анықтауды мақсат етеді.
Маркетингтік қызметтің алдына қойған мәселесі болып, нарықтың жаңа
өнімдерге деген талабын анықтау есептеледі және бар өнімдері осыған сәйкес
жақсартылады немесе өзгертіледі.
Өнімді өткізуді тиімді іске асыру, сату жүйелері мен әдістеріне талдау
жүргізу, маркетинг тұрғысынан, өнімді қалай да жақсы әсерлі сату, компания
беделін көтеру, нарықта жол ашу, дәл жолдарды табуды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде ғылыми-техникалық прогресстің дамуының барысында кез
келген кәсіпорынның тиімді кызмет жасауы тек өндірістік, ғылыми-техникалық
потенциал, қаржылық мүмкіндіктерге ғана емес, сонымен қатар дұрыс
жүргізілген маркетингтік зерттеулер және оның нәтижелеріне байланысты
болады. Мұны соңғы 10-15 жыл ішіндегі маркетингтік зерттеулердің бизнестің
жеке бір саласына айналуынан көруге болады. Дамыған елдерде мұндай
зерттеулермен тек ірі кәсіпорындар ғана емес, сонымен қатар орта дәрежедегі
фирмалар да айналысады. Қолда бар берілгендерге қарасақ бұл зерттеулерде
50% жоғары американ, 86% жоғары еуропа және 60% жуық жапон компаниялары
жүргізеді екен. Бұл жұмыспен көптеген зерттеу ұйымдары (бюро, фирмалар,
агенттер), университеттер жарнама агенттіктері, кейбір мемлекеттік ұйымдар
айналысады [13].
Нарықта болып жатқан жағдайлар туралы шынайы, уақытылы ақпарат
сұраныс, ұсыныс, нарықтың баға өзгерісін болжап, жаңа маркетингтік шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Нарықтың барлық элементтері үнемі қозғалыста
болып тұрғанын ескерсек, нарыққа ондағы жағдайды зерттеп білмей, күтіліп
отырған өзгерістерді бағаламай шығуға болмайтыны түсінікті. Маркетингтік
зерттеулердің міндеті кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасын жан-жақты
талдау және осы ақпарат негізінде өндіру-өткізу қызметіне байланысты шешім
қабылдау [14].
Ассортименттік саясат – ұсынылатын өнімдер – бұл бекітілген сапа және
тұтынушылардың таңдауына сәйкес өнімнің арнайы сызығы.
Ассортименттік саясаттың негізгі мақсаты – өндірілген өнімді
кеңейткенде немесе қысқартқанда, факторлар кешенін қарастырғанда тиімді
шешім табу болып табылады. Ассортименттік саясат талғамдары мен ақша
қаражаттары әр түрлі тқтынушыларды қамту мақсатында жүргізіледі, сонымен
қатар нарықтағы кәсіпорынның үлесінің өсуін қамтамасыз ету және табысын
ұлғайту. Ассортименттік саясатта өнімді қысқарту немесе ұлғайтудың
қайсыбірін қарастырсақ та, олар артықшылықты фактор ретінде алынады, бұл
маржиналды тәсіл, келесісінде өнімнің түрі мен оның жағдайы (ішкі және
сыртқы факторлар) қарастырылады [15].
Кесте 1
Жаңа өнімді нарыққа шығару саясатының жүйесі
Идеяның генерациясы – нарықта сатуға ұсынылуы мүмкін өнім туралы жалпы
ұғым. Жаңа өнім стандартты немесе еш нәрсеге ұқсамайтын оригиналды болуы
мүмкін.
Идеяларды бағалау және талдау – жаңа өнімнің айтарлықтай тартымды идеясын
таңдау
Экономикалық талдау – өзіндік құнды, таза пайданы және сатып алыну
уақытын есептеу
Тауарды жасау
Бизнес – экспресс талдау – нарықтағы өнімнің жағдайы, жаңа өнімнің
бәсекелік артықшылықтары мен жетіспеушіліктері
1 кестенің жалғасы
Нарықты байқап көру – бұл кезеңде анкета жасап, оны әрі қарай ақпарат
ретінде өңдеу
Коммерциялық өткізу – жетекшілер комиссиясы белгіленген уақытта сатуды
байқап көру, әрі қарай өнімді салмағы, рецептурасы және дизайны бойынша
түзеу.
Кестедегі мәліметтер бойынша ассортименттік саясат бойынша кәсіпорында
құрылған жұмысшы топтары келісіп, дұрыс нәтиже алу үшін әр бөлім
қызметкерлеріне өз міндеттерін бөліп береді. Ассортименттік саясат пен жаңа
тауар шығару үрдістері бір бірімен тығыз байланысты. Себебі, ассортименттік
саясатты жүзеге асыру үшін біз жаңа өнім түрін шығарамыз. Ал өнімді өткізу
саясатының ішіндегі жаңа тауар шығару мен ассортименттік саясат өнімнің
бәсеке қабілеттілігін арттыратыны сөзсіз [16].
Ассортименттік саясатты жүзеге асыру үшін кәсіпорында келесідей
жұмысшы топтарының құрамы болуы мүмкін (өнімді өндіру, оның қауіпсіздігі
және сапасы бойынша директор, қаржылық директор, маркетинг бөлімінің
бастығы, экономикалық, дайын өнімді басқару, жаңа технологиялар және
т.б.бөлімдердің бастығы).
Ал егер де тауар маркетингтік негізсіз жедел жағдайда енгізілсе, онда
жаңа өнім жүйесін енгізу керек. Жаңа өнім жүйесі келесі кестеде
көрсетілген.
Қазақстанда әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың қалыптасуы
мен дамуына сәйкес, кәсіпорындар әлемнің дамыған елдерінде қазіргі заманда
негізгі болып саналатын әлеуметтік немесе қоғамдық өнімді өткізу саясатының
тұжырымдамасын пайдалануы керек.
1.3 Кәсіпорынның клиенттік саясатының тиімділігін бағалау теорилық
негіздер
Кәсіпорынның клиенттік саясатының тиімділігін бағалау мақсатында
келесідей оңтайлы модель қолданылады.
Есептеу үшін мына формула қолданылады:
(1)
мұндағы, Кэкп – клиенттік саясат тиімділігінің коэффициенті;
УПП – тұтынушыларды тартудың орташа деңгейі;
УУП – тұтынушыларды тұрақтандырудың орташа деңгейі.
Тұтынушыларды тарту және тұрақтандыру деңгейлерін бағалау шкаласы:
1 балл – тұтынушыларды тарту тұрақтандыру көрсеткіштерінің төмен
бағасы;
2 балла – тұтынушыларды тарту тұрақтандыру көрсеткіштерінің орташа
бағасы;
3 балла – тұтынушыларды тарту тұрақтандыру көрсеткіштерінің жоғары
бағасы.
Нәтижелер интерпретациясы:
Кэкп 0,60 – клиенттік саясаттың төмен тиімділігі;
0,60 Кэкп 0,75 – клиенттік саясаттың орташа тиімділігі;
0,75 Кэкп 1,00 – клиенттік саясаттың жоғары тиімділігі.
Тұтынушыларды тарту тұтынушыларды тұрақтандыру параметрлері
бойынша құрылатын "клиентура" матрицасының көмегімен мақсатқа сай талдау
нәтижелерін жалпылау. Ол 2 кестесінде берілген [17].
Кесте 2
Клиентура матрицасы
Параметрлер Тұтынушыларды тұрақтандыру
төмен жоғары
Тұтынушыларды жоғары ішінара сәтсіздік табыс
тарту
төмен толық сәтсіздік ішінара табыс
Зерттеу жүзеге асырылатын кәсіпорындарды өткізу саласында мақсатқа
жету дәрежесін талдау үшбаллдық шкала бойынша сараптамалық бағалау әдісінің
көмегімен мақсатқа сай жүргізіледі: 1 балл – мақсат орындалмады, 2 балл –
мақсат аракідік орындалды, 3 балл – мақсатқа толығымен қол жетті.
Өткізу саласында мақсатқа жету дәрежесінің нәтижелерін талдау мынадай
шкалалардың көмегімен жүзеге асырылуы тиіс:
1,00 ( 1,66 балл – төмен дәреже;
1,67 ( 2,33 балл – орта дәреже;
2,34 ( 3,00 балл – жоғары дәреже.
Кәсіпорынның өмірлік циклінің бастапқы кезеңдерінде (құрылу және өсу)
өткізу саласындағы стратегиялық маркетингтік мақсаттарға жету дәрежесі
артып келеді, ал соңғы кезеңдерде (жетілген және қартаю), оның төмендеуі
байқалады.
Өткізу саясатын басқару тиімділігінің екінші параметрі өткізуді
басқарудың маркетингтік стратегиясын жүзеге асыру тиімділігі болып
табылады. Өткізуді басқарудың маркетингтік стратегиясын жүзеге асыру
тиімділігін талдауды келесідей шкалалар бойынша сараптамалық бағалау
әдісінің көмегімен мақсатқа сай іске асыру:
1,00( 1,66 балл ( тиімділіктің төмен деңгейі;
1,67(2,33 балл ( тиімділіктің орташа деңгейі;
2,34( 3,00 балл ( тиімділіктің жоғары деңгейі.
Өткізуді басқарудың маркетингтік стратегиясын жүзеге асыру тиімділігі
келесі параметрлер бойынша бағалануы керек:
− стратегияның қоршаған орта жағдайна сәйкестігі;
−кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына сәйкестігі;
− өткізу потенциалына сәйкестігі;
− өткізу мақсаттарына жетуді қамтамасыз ету деңгейі;
− стратегияның нақтылығы;
− стратегияның икемділігі;
− стратегияны жүзеге асырудың экономикалық тиімі;
− өткізу сферасында бәсекелестік артықшылықтарды қамтамасыз ету;
− сатып алушылардың тұтынушылығын қамтамасыз ету дәрежесі;
− өткізу персоналдарының қанағаттанғандығы.
Өткізу саясатын басқарудың ішкі тиімділігі кәсіпорынның өмірлік циклы
бойындағ әсіресе, жетілген және қартайған сатысында өткізуді басқарудың әс
жүзіндегі маркетингтік стратегияларын қайта қарастыру қажеттілігі
сезілетінін атап өту қажет. Өткізу саясатын басқару тиімділігін бағалаудың
нәтижелерін жалпылау 3 кесесінде берілген сәйкес матрицалардың көмегімен
мақсатқа сай жүзеге асырылады [18].
Кесте 3
Өткізуді басқарудың ішкі тиімділігінің матрицасы
Параметрлер Өткізу мақсаттарына жету дәрежесі
жоғары орташа төмен
Өткізу жоғары Стратегияны Стратегияны Стратегияны
стратегияларын белсенді активті-пассивтаңдамалы
жүзеге асыру жүзегеасыру ті жүзеге жүзеге асыру
тиімділігінің асыру
деңгейі
орташа Стратегияны Стратегияны Стратегияны
активті-пассивтаңдамалы түзету
ті жүзеге жүзеге асыру
асыру
төмен Стратегияны Стратегияны Стратегияны
таңдамалы түзету қарап шығу
жүзеге асыру
Осы кестеге сәйкес, біз ұйымның өткізу саясатын әрі қарай жүзеге
асыру және оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды негіздей аламыз [19].
Өндірісті жетілдіру тұжырымдамасы тауарға деген сұраныс ұсыныстан
жоғары және тауардың өзіндік құны жоғары болған жағдайларда қолданылады.
Осы арқылы өндірісті ұлғайтудың көздері қарастырылып, өнімділікті
жоғарылатудың мүмкіндіктері қолға алынады. Тұтынушы тауардың кең таралған
және бағасы қолайлы тауарды таңдайды. Сондықтан, маркетингті басқару
өндірісті жетілдіруді және тауардың кең таралу тиімділігінің жоғарылауына
ұмтылу керек.
Тауарды жетілдіру тұжырымдамасы бойынша тұтынушылар сапасы аса жоғары,
қасиеттері сан алуан тауарларды талап етеді. Тауар өндіруші өз тауарын
жетілдіруге, оның сапасын, дизайнын, орауын жақсартуға көңіл бөледі.
Тауарға бағытталу технологияның жаңаруына ықпал тигізеді. Кейбір
уақыттарда кәсіпорын тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыратын жаңа әдісті
көрмей қалу мүмкін, мұндай жағдай маркетингтік қызметте маркетингтік
соқырлық деп аталады.
Коммерциялық іс-әрекетті күшейту тұжырымдамасы сатушының өткізу мен
ынталандыру шараларына жете көңіл бөлуін талап етеді. Сұранысы төмен
тауарларды осы тұжырымдаманы қолдану арқылы сатуға мүмкіндік бар, дегенмен
тиімдісі – ең әуелі нарыққа қажетті тауарды өндіру маңызды
Республикадағы нарықтық экономиканың даму шамасына қарай өнімді өткізу
саясатын енгізу кешенді сипатта өтуі керек және әрбір ұымның қызметі
басқарудың қазіргі нарықтық тұжырымдамасына сәйкес қайта бейімделуі қажет.
Өнімді өткізу саясатының тұжырымдамасын тәжірибе жүзінде енгізу – сатып
алушы нарығының қалыптасуы, нақты тұтынушылар тобының қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өндірісті қайта бейімдеу.
2 Ақмола Феникс АҚ өткізу нарығын қалыптастыруды талдау
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-шаруашылық қызметіне шолу
Ақмола Феникс АҚ Қазақстан Республикасының Астана қаласынан 17 км
қашықтықта, Ақмол ауылында, Ақмола облысының Целиноград ауданының
орталығында орналасқан. 1993 жылы Целиноград құс өндірісі компания
қауымдастығының базасында жекешелендіру жолымен құрылған.
Ақмола-Феникс АҚ бірқатар өндірістік нысандарды біріктіретін
әртараптандырылған кәсіпорын болып табылады: астық өндіру - егіс алқаптары
- 37,7 мың гектар, 2016 жылы жалпы өнімділік - 45,2 мың тонна астық болып
табылады. Жасыл экономика - бағдарламасы мақсаты дәнді дақылдарды бидай,
бұршақ, арпа әртараптандыру. Олардың қатарында: 10 егіс кешені, 4
шашыратқыш, 24 астық жинайтын комбайн, 4 өздігінен жүретін егін жинаушы
және басқа да ауыл шаруашылығы техникасы бар.
Негізгі бәсекелестік артықшылықтардың бірі - Астана қаласы мен Ақмола
облысында дайын өнімдерді жеткізетін көлік құралдарының болуы.
Кәсіпорынды құру мен қызметінің басты мақсаты:
- тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру;
- шетел және отандық бәсекелестіктеріне орын бермейтін сапалы өнім
өндіру және өткізу арқылы табыс табу.
-табыс табу негізінде кәсіпорын қызметіне қатысушылардың экономикалық
және әлеуметтік мүдделерін жүзеге асыру.
Осы мақсатқа жету үшін Компания мынадай қызмет түрлерін жүзеге
асырады:
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сатып алу, өңдеу және маркетинг;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік 4
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Белгілеулер мен 6
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Кәсіпорынның өнімді сатуды ұйымдастырудың теориялық аспектілері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған 9
әсер ететін факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.2 Кәсіпорында өнімді өткізу саясатының негізгі бағыттары 18
... ... ... ... ... .
1.3 Өткізу саясатын қалыптастыру және басқару 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Ақмола-Феникс АҚ-ың өткізу нарығын қалыптастыруды талдау ... ... 32
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-шаруашылық қызметіне шолу ... 32
2.2 Кәсіпорынның қаржы-экономикалық нәтижелерін 38
талдау ... ... ... ... ...
2.3 Кәсіпорынның өткізу саясатының ішкі және сыртқы тиімділігін 48
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 Кәсіпорындағы өткізу саясатын қалыптастыру жолдарын жетілдіру ... 59
3.1 Кәсіпорынның өткізу саясатын жетілдіру бойынша 59
ұсыныстар ... ... ..
3.2 Кәсіпорынның өткізу саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстарды 62
экономикалық негіздеу
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қолданылған әдебиеттер 70
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылды:
Осы әдістемелік нұсқаулықта келесі нормативтік құжаттардың
сілтемелері пайдаланылған:
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі, Қазақстан Республикасының
Кодексі 2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V ҚРЗ.
Қазақстан Республикасының 2007 ж. 27 шілдедегі №389-1 Білім туралы
Заңы;
Қазақстан Республикасының 2004ж. 9 қарашадағы №603-IIТехникалық
реттеу Заңы;
ҚР СТ 1.5 – 2000 Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттау
жүйесі. Стандарттардың құрылуына, баяндалуына, рәсімделуіне және мазмұнына
қойылатын талаптар.
ҚР СТ 1.12 – 2000 Нормативтік мәтіндік құжаттар. Құрылуына,
баяндалуына, рәсімделуіне және мазмұнына қойылатын жалпы талаптар.
ҚР СМЖ 01-2011 Құжатталған рәсім. Құжаттаманы басқару.
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Өнімді өткізу саясаты кәсіпорын қызметіндегі тауар ассортиментін
қалыптастыруды, олардың жаңа түрлерін шығаруды, олардың сапасының жоғары
болуы мен бәсеке қабілеттілігін, өмірлік кезеңін талдауды, тауар
белгілерін, қораптамасын, маркіленуін, және де сервистік қызмет көрсетуін
талап ететін көп факторлы қызмет аясы.
Өнімді өткізу стратегиясы – бұл кәсіпорынның стратегиялық
мақсаттарына жету құралы, ол ресурстық мүмкіншіліктері мен нарық
конъюнктурасының жағдайына сәйкес тауар өндірісінің ұзақ мерзімді
болашағындағы даму бағытын анықтайды.
Кәсіпорынның маркетингтік ортасы – кәсіпорыннан тысқары жерлерде
әрекет етуші, мақсатты клиенттермен ынтымақтастық қатынастар орнату және
оны ұстап тұрудағы маркетинг қызметіне басшылық жасаудың мүмкіндіктеріне
ықпал етуші белсенді субъектілер мен күштердің жиынтығы.
Маркетингтің микроортасы – кәсіпорын қызметіне тікелей қатысты болатын
маркетингтік күштер.
Белгілеулер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар
қолданылды:
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
ҒТП – ғылыми – техникалық прогрес
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы.
БАҚ – бұхаралық ақпараттар құралдары
ТМҚ - тауарлық-материалдық қорлар
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде өтіп жатқан іргелі өзгерістер
кәсіпорындардың шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын қарастырумен қатар,
экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің
шешімін табуын талап етеді. Солардың бірі ретінде маркетинг жүйесінің
қалыптасуын атап өтуге болады. Бұл үшін осы жүйе қызметін талдау және
өнімді өткізуді кәсіпорынның өндірістік - өткізу қызметінде қолдану
технологиясын әзірлеген жөн.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында 2018 жылғы 10 қаңтар Төртінші өнеркәсіптік революция
жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері: Мемлекет бизнеспен бірлесіп,
отандық өнімді халықаралық нарыққа шығарудың стратегиялық жолын
тауып, ілгерілетуге тиіс. Ауыл шаруашылығын қарқынды дамыту өнімнің сапасы
мен экологиялық тазалығын сақтай отырып жүргізілуі қажет. Бұл бүкіл әлемге
танылатын Қазақстанда жасалған табиғи азық-түлік брендін қалыптастырып,
ілгерілетуге мүмкіндік береді [1].
Кәсіпорындардың маркетинг қызметіне жүргізілген талдау, нақты
мақсаттарға іс жүзінде қол жеткізу үшін оның жекелеген бөлшектерінің
маркетингтік шаралар түрінде қолданылатындығын көрсетті. Сонымен қатар,
отандық өнеркәсіп орындарындағы маркетинг көп ретте жарнама және өнімді
өткізу ісіне бағытталған. Ал тауар саясаты маркетинг қызметінің негізгі
құрамдас бөлігі екенін ескере кетсек, онда тауар саясатына тоқталмай
айналып өту мүмкін емес. Зерттеудің өзектілігі өнімді өткізу саясаты
кәсіпорын қызметіндегі тауар ассортиментін қалыптастыруды, олардың жаңа
түрлерін шығаруды, олардың сапасының жоғары болуы мен бәсеке
қабілеттілігін, өмірлік кезеңін талдауды, тауар белгілерін, қораптамасын,
маркіленуін және де сервистік қызмет көрсетуін талап ететін көп факторлы
қызмет аясы.
Бүгінде біздің еліміз әлемдік сауда ұйымына мүше болуға ат салысып
жатқанда біздің кәсіпорындарымыз өндіретін өнімдер дүниежүзілік талаптарға
сай болуы керек. Ал, бұл талаптардың бәрі сайып келгенде, тауар саясатына,
яғни тауар ассортиментіне, жаңа тауарлар шығаруға, тауардың өмірлік
кезеңінің ұзақтығына, қораптама, орама түрлерінің сан алуандығына
байланысты. Олай болса, әрбір кәсіпорындарының өз қызмет аясында өнімді
өткізу саясатын дұрыс бағытқа қою заман талабы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Кәсіпорынның өткізу саясатын
қалыпттастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес міндеттері:
- Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған
әсер ететін факторларының мазмұнын ашу;
- Өткізу саясатын қалыптастыру және басқаруын анықтау;
- Ақмола-Феникс АҚ қызметіне қаржылық-экономикалық, маркетингтік
талдау жасау;
- Кәсіпорындағы өткізу саясатын қалыптастыру жолдарын
жетілдіруін ұсыну.
Зерттеу объектісі болып Ақмола-Феникс АҚ табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен тәжірибеде қолданылуы:
- Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған
әсер ететін факторлары зерттелді;
- Ұсынылып отырған өткізу саясатын қалыптастыру және басқару
арқылы кәсіпорынның өткізу саясатының ішкі және сыртқы
тиімділігі бағаланды.
- Дипломдық жұмысты зерттеуде қол жеткізген нәтижелер мен
қорытындылар кәсіпорынның өткізу саясатын жетілдіру бойынша
ұсыныстарды экономикалық негіздеуге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден
тұрады.
1 Кәсіпорынның өнімді сатуды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1. Маркетингтік қызметіндегі өнімді өткізудің ролі, орны және оған әсер
ететін факторлары
Кез-келген кәсіпорын нарықпен тығыз байланыс орнатып, тұтынушыларға
қажетті өнімдерін жеткізіп, сатып алушыларын қажетті ақпаратпен қамтамасыз
етіп, өз қызметін жүргізеді. Кәсіпорын нарықтан ақша және тағы басқа да
ақпараттар ала отырып, біртұтас қызмет жүргізуші, тұйықталған жүйені
қалыптастырады. Жауап ретінде кәсіпорын сондай-ақ ақпарат пен ақша
жібереді. Сөйтіп, кез-келген кәсіпорынның қызметі маркетингтік ортаға
тәуелді болады.
Кәсіпорынның маркетингтік ортасы – кәсіпорыннан тысқары жерлерде
әрекет етуші, мақсатты клиенттермен ынтымақтастық қатынастар орнату және
оны ұстап тұрудағы маркетинг қызметіне басшылық жасаудың мүмкіндіктеріне
ықпал етуші белсенді субъектілер мен күштердің жиынтығы.
Қай тауардың болмасын бәсекелік қабілеті оның тұтынушы
қызығушылығына ие және осы сұранысты қанағаттандыратын көрсеткіштерінің
жиынтығымен анықталады, ал белгіленген шектен шығатын басқа көрсеткіштер
бағалауда есепке алынбауы тиіс, яғни өндірушіге әсер ететін көрсеткіштерге
тұтынушы мән бере қоймайды. Осылайша тұтынушыны өнімнің жобаланып,
өндіріліп, тасымалданып, нарыққа түсуіне дейінгі жағдайлар қызықтырмайды,
ал қызығушылық тудыратыны, өнімнің тұтынушылық құрамы. Мысалға, егер басқа
барлық сипаттамларды сақтай отырып, өндірушінің өндірістегі материал
сиымдылықты, еңбек сиымдылықты төмендетуіне қол жеткізсе, онда бұл өнімді
өткізу деңгейі жоғарылайды, бірақ тұтынушы қызығушылығы, өндірістік
шығындарды және материалдық шығындарды төмендетумен байланысты өнім бағасы
төмендемесе еш өзгеріссіз болады.
Өнімді өткізуді бағалауда талданып отырған және бәсекелес өнімнің
параметрлерін сатып алушының талаптарының деңгейімен салыстырып, алынған
көрсеткштерді салыстыру керек.
Маркетингтік тұрғыдан алғанда қолдану саласында ғана емес сондай-
ақ конструктивті және технологиялық ерекшеліктеріне байланысты тек бір
текті өнімдерді слыстыруға болады [2].
Маркетингтік қызметтегі өнімді өткізу микро және макро орталардан
құрылады. Микроорта – клиенттерге қызмет көрсетуі бойынша кәсіпорынның
өзіне және оның мүмкіндіктеріне тікелей қатынасы бар күштермен, яғни
жабдықтаушылармен, маркетингтік делдалдармен, клиенттермен және
байланыстағы аудиториялармен ұсынылған. Кәсіпорынның табысы көбінесе оның
делдалдарының, бәсекелестерінің және түрлі байланыстағы аудиториялардың
әрекеттеріне қатысты болады. Кәсіпорынның микроорта шеңберінде әрекет етуші
күштер келесі сурет түрінде көрсетілген. Маркетингтің микроортасы –
кәсіпорын қызметіне тікелей қатысты болатын маркетингтік күштер. Маркетинг
қызметінің жетекшілері маркетингтік жоспарларды жасау кезінде кәсіпорынның
өз ішіндегі басқа топтарды ескеруі қажет. Мысалға: жоғары басшылық, қаржы,
өндіріс, маркетинг, бухгалтерия бөлімі, т.б.
Сурет 1. Өнімді өткізудің микроорта факторлары
Осы микроорта факторларының ішінде ерекше орынды тұтынушыларға беруге
болады. Себебі тұтынушы осы кәсіпорынның бәсекеге қабілетті болуына
көмектесетін басты фактор. Оларды зерттеу арқылы кәсіпорын олардың
қажеттіліктері мен қалауын, тауарлар мен сату көлеміне деген сұранысты біле
отырып, олардың көңілінен шығатын тауарларды өндіруге бар күштерін салады.
Тұтынушылардың елеулі өзгерістері байқалған жағдайда, кәсіпорындағы
маркетингтік бағдарламаға толықтырулар мен түзетулер енгізілуі қажет.
Тұтынушылар арасында тауарлардың қозғалуына, өткізуіне және бөлінуіне
компанияларға көмектесуші ұйымдар – маркетингтік делдалдар көмектеседі.
Тиімді сауда делдалдарын таңдай білу компания тауарын өткізуде өте маңызды.
Осы тұтынушылардың өнімді пайдалану дәрежесіне қарай кәсіпорын бәсеке
қабілеттілікке қол жеткізеді. Кез-келген кәсіпорын көптеген бәсекелестермен
бетпе-бет келеді. Бәсекелестерді анықтаудың ең жақсы тәсілі –
тұтынушылардың тауарларды сатып алу туралы шешімді қалай қабылдайтындығын
зерттеу керек. Бәсекеге жетудің тағы бір тәсілі – тиімді жабдықтаушыларды
таңдай білу [3].
Жабдықтаушылар – кәсіпорынды тауарлар өндіру мен қызмет көрсету үшін
қажетті материалдық ресурстармен қамтамасыз ететін кәсіпорындар мен
ұйымдар. Осылайша кәсіпорынның мақсатына және бәсеке қабілетті болуына қол
жеткізу үшін оның қабілетіне байланыс аудиториялары ықпалын тигізеді.
Кәсіпорын және оның жабдықтаушылары мен делдалдары, бәсекелестері неғұрлым
кең ауқымды макроортада әрекет етеді. Макроорта – неғұрлым кең шеңбердегі
күштер арқылы берілген. Ол кәсіпорынды қоршап тұратын және оның
қалыптасуына әсер ететін факторлардан тұрады. Бұл ортаны сипаттайтын
факторлар келесі суретте келтірілген.
Сурет 2. Өнімді өткізудің макроорта факторлары
Суреттегі түсініктерге қысқаша тоқталатын болсақ, алғашқысы
демографиялық фактор, яғни халықтың саны, орналасу тығыздығы тұрғысынан
зерттейтін ғылым. Бұл ортаның зерттелуі бүкіл дүние жүзі біртұтас әлемдік
нарыққа айнала бастауымен түсіндіріледі. Маркетингпен айналысатын маман
үшін демографиялық орта үлкен қызығушылық тудырады, өйткені нарықтың өзі
адамдардан тұрады. Нарықтың үнемі өзгеріп отыратын жағдайына бейімделу
мақсатында өнімді өткізудің макроорта факторларын әрдайым бақылап отыруы
қажет.
Бұл факторлардың ішінде кәсіпорын жағдайына әсер ететін ең маңыздысы –
экономикалық фактор болып табылады. Сондай-ақ өнеркәсіптің қоршаған табиғи
ортаға зиян келтіруіне байланысты қоғамда көптеген алаңдатушылық туғызуда,
яғни табиғи ортаға тигізетін өз үлестерін бақылап отырғаны жөн. Маркетинг
қызметін атқарушы кәсіпорын жетекшілері қоршаған ортаға қоршаған ортаға
зиян келтірмеуді ескеруі және бұл мемелекеттің бақылауында болуы тиіс.
ҒТП – өндіріске жаңа техника мен алдыңғы қатарлы технологияны енгізу
негізгі және маркетингтік ортаның маңызды факторы болып саналады.
Жаңартылған құрал-жабдықтарды енгізу арқылы кәсіпорын өз қызметін ұтымды
пайдалануына мүмкіндік туады, және өндіретін өнімі де біршама жоғарылайды.
Ғылым мен техниканың дамуы үлкен мүмкіндіктермен қатар, қоршаған ортаға
айтарлықтай қауіп тудырады. Сондықтан да кәсіпкерлер өз қызметінің өз
қызметінің қоғам дамуына кері әсерін тигізбеуі үшін ғылыми-техникалық
ортадағы өзгерістерді ескеруі қажет.
Маркетингтік шешімдер қабылдауда саяси жағдайлардың әсері күшті. Бұл
орта бірінші кезекте кәсіпкерлік қызметті реттеу жөніндегі заңдылықтардан
қалыптасады. Кәсіпорын өнімді өткізу қызметінің дамуына әлеуметтік-мәдени
факторлар да әсер етеді. Маркетинг мамандары өнімді өткізу мүмкіншіліктерді
анықтау үшін әлеуметтік-мәдени ортадағы тенденциялар өзгерістерін алдын-ала
болжауға тиіс. Бұл орта ең алдымен нормалар жүйесі, қоғамда орын алған
ережелер мен құндылықтар, адамдар арасындағы қарым-қатынас маңызды мәнге ие
болады [4].
Нарықтың өзгермелі жағдайына бейімделу үшін кәсіпорын үнемі өнімді
өткізудің макроортасын қалыпты түрде бақылап отыруы қажет. Бірақ ол
факторлардың барлығы кәсіпорын қызметіне бірдей әсер етпейді. Ұйым өз
тарапынан макроортаның қандай факторлары қызметке зор әсер ететінін, ал
қайсысы дамуына қауіп төндіретінін анықтауы қажет.
Осылайша кәсіпорын әлемдік нарықта өз орнын табу үшін, кәсіпорын ішкі
және сыртқы орта факторларын ескеруі қажет. Яғни, кәсіпорынның нарықтағы
қызметі оның стратегиясы мен тактикасын, формалары мен әдістерін анықтайтын
әр түрлі макро және микроорта факторларының әсерінен қалыптасады.
Маркетинг қағидаларын елемеу, көптеген өнімді өткізу нарықтың және
тұтынушылардың төлем қабілеттілігінің болмауы, өнеркәсіптік кәсіпорындардың
қоймаларында дайын өнімнің ірі қорларының жинақталуына әкеледі. Мұндай
экономикалық жағдай өтпелі экономиканың дамуының алғашқы кезеңіне тән.
Қазақстан экономикасында маркетингті қолданудың ерекшеліктері мен
серпіні және экономикалық субъектілердің қағидаларын пайдалану барысында
ықпал ету сипаты көбіне өтпелі кезең жағдайына орай анықталады.
ХХ ғасырдың басында пайда болған маркетинг категориясы өзінің әрекет
етуі уақытында кешенді кәсіпорынның тауар нарықтары дамуы мөлшері бойынша
нарықтық ортамен өзара әрекет етуіне біртіндеп көшуімен байланысты бірқатар
өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда Қазақстандағы өнімді өткізу қызметінің
дамуында келесі сипатты тенденцияларды бөліп көрсетуге болады:
– өнімді өткізу қызметі ғылыми-техникалық прогрестің айтарлықтай
әсерінде болғандықтан, жекелей айтқанда ақпараттардың көптігіне
қарай технологиялар ерекше орынға ие;
– тұрғындар топтарының әлеуметтік белсенділігінң өсуі өнімді өткізу
қызметі сипатын анықтайтын айтарлықтай фактор ретінде
қарастырылуда;
– қазіргі уақыттағы өнімді өткізу қызметі ашық инновациялық сипатта
болып, үнемі жаңартуға негізделген;
– өнімді өткізу қызметінің кең тарауы тек салалық, коммерциялық
аумақта ғана емес, сондай-ақ барлық адам іскерлігі аумақтарын
қамтуда [5].
Өнімді өткізу қызметінің дамуының маңызды факторы нарық шартын сатып
алушы белгілеп, билік жүргізетіндей, ұсыныс сұраныстан жоғары болатындай
жағдай жасау.
Қазақстандағы өнімді өткізу қызметінің қалыптасу үдерісін сипаттай
келе, оның өндірісті жоспарлау, сұранысты зерттеу және бақылау сияқты
элементтері әкімшілік-жоспарлы экономикада да қолданылғанын атап өту керек.
Отандық кәсіпорындарды басқару жүйесіне өнімді өткізу қызметін енгізу
ерекшеліктері 1990-шы жылдар басында пайда болып, бүгінгі күнгі сыртқы орта
факторларымен байланысады. Олардың әсері маркетинг іс-әрекетін бірталай
қиындатып, осы жүйенің нақты проблемаларына әкеледі. Экономикалық
реформалар басталғаннан бері өткен жылдар нарықтың әрекет етуінің негізгі
алғы шарттарының қалыптасуы жайлы айтуға мүмкіндік береді. Өтпелі кезеңде
экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері мен жаңа нарықтық
қатынастардың құрылуымен байланысты экономикалық қатынастар пайда болды.
Өнімді өткізу қызметінің даму деңгейі мен сипатты ерекшеліктері осы
қатынастар, жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму
деңгейлерімен тығыз байланысты.
Қазақстанда маркетинг ғылым бағыты, шаруашылық қызмет аумағы және
өндірістік өткізу қызметін басқару жүйесі ретінде республиканың нарықтық
қатынастарға өтуінен бастап қалыптасты. 1991 жылдан бастап кәсіпорындар мен
ұйымдарда маркетинг бөлімдері ашылды, оған маркетолог мамндардың қызметі
енгізіле бастады. Маркетинг бәсекелік күрестің тиімді құралы болып
табылады, сондықтан отандық экономикада ол неғұрлым бәсеке қабілеттілігі
күшті салаларда дами бастады.
Өнімді өткізу саясаты кәсіпорын қызметіндегі тауар ассортиментін
қалыптастыруды, олардың жаңа түрлерін шығаруды, олардың сапасының жоғары
болуы мен бәсеке қабілеттілігін, өмірлік кезеңін талдауды, тауар
белгілерін, қораптамасын, маркіленуін, және де сервистік қызмет көрсетуін
талап ететін көп факторлы қызмет аясы.
Өнімді өткізу стратегиясы – бұл кәсіпорынның стратегиялық
мақсаттарына жету құралы, ол ресурстық мүмкіншіліктері мен нарық
конъюнктурасының жағдайына сәйкес тауар өндірісінің ұзақ мерзімді
болашағындағы даму бағытын анықтайды.
Осындай түсініктермен қатар құрамына кәсіпорын шығаратын нақты тауар
түрін ұйымдастыратын, оның сапасын, функцияларын, сыртқы түрін,
маркіленуін, қораптамасын және қызмет көрсетуі кіретін өнім саясаты
түсінігі бар.
Егер өнім сапасы оның компоненттерінің физикалық және химиялық
қасиеттеріне байланысты болса, сыртқы түріне геометриялық фигуралар мен
түстер комбинациясынан тұратын форма әсер етеді.
Дизайн – бұл белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыруға арналған өнім
функциясы мен сыртқы түрін сипаттайды. Дұрыс жасалған дизайн
инновациялылықтың факторы бола отырып, бұйымның тартымдылығы мен
эстетикалылығын көтереді. Бұл әрине шығындарды азайтып өткізу көлемін
көбейтуге ықпал етеді.
Кәсіпорынның маркетинг қызметінің басты құрама бөлігі, өнімді өткізу
саясатының тағы бір көрсеткіші – тауардың өмірлік циклі, бұл тауардың
нарықта болу уақыты. Тауардың өмірлік циклі концепциясын американдық ғалым
Теодор Левитт 1965 жылы жасаған. Оның айтуынша әр тауардың нарықта нақты
кезеңдердің ауысуын сипаттайтын өзіндік өмірлік циклі болады және ол ерте
ме, кеш пе жетілген немесе қымбат емес тауарлардың нарыққа келуінен
ығысады. Ол өнімге деген сұранысты фирма табысын тауар ассортиментін, нарық
сегментін, бәсекелестердің іс қимылын және әр кезеңдегі стратегиялық
маркетингті зерттеуге мүмкіндік береді.
Тауардың өмірлік циклі концепциясы тауар түріне, типіне қатысты,
сондай ақ сауда маркасына қарай қолданылуы мүмкін [6].
Тауар типі, әдетте тауар түрі мен сауда маркасына қарағанда дәстүрлі
өмірлік циклде нақтырақ өтеді. Тауардың өмірлік циклі ең алғаш маркалы
тауарлар мысалында зерттелген. Оның кезеңдеріндегі өзгерістер сәннің,
дәмнің, стильдің, техникалық прогрестің әсер етуінен көрінеді. Тәуелді
өзгермелі үлгілер өткізу көлемі, пайда немесе фирманың басқа да
көрсеткіштері, тек жалғыз ғана тәуелсіз өзгермелі нәрсе ол – уақыт. Осы
көрсеткіштердің дамуы уақытқа сай нақты үлгімен өтеді.
Тауардың өмірлік циклі құрылымы бірнеше фазалармен суреттеледі.
Олардың саны әр авторларда әр түрлі 4 пен 6 арасында ауытқиды.
Тауардың өмірлік циклі әдетте 4 кезеңге бөлінеді: енгізу (нарыққа
шығару), өсу, кемелдену, құлдырау немесе құлау. Жеке фирмалар үшін олар
нақты мақсаттарына, ресурстарына, маркетинг жоспарына, бәсекелік ортасына,
табыс деңгейіне және енгізу кезеңіне байланысты ерекшеленуі мүмкін. Әр
түрлі тауардың өмірлік циклі әр кезеңінде әртүрлі ұзақтықта болады: бірнеше
күннен бірнеше жылға дейін.
Тауардың өмірлік циклі кезеңдері қажеттілік пен сұраныс шамасы;
тұрғындардың өмірлік деңгейі (ол жоғары болған сайын тауарды жиі ауыстыру
тенденциясы да жоғары), ҒТП–ң даму қарқыны, нарық конъюнктурасы сияқты
факторларға байланысты сараланады. Төмендегідей тұжырымдар анықталған:
тауардың өмірлік циклі әр кезеңінде экономикалық және бәсекелік орта
өзгеріп отырады:
• әр кезең үшін басымды стратегиялық мақсаттарды анықтайды;
• әр кезеңде шығындар мен пайда құрылымы әрқалай;
• маркетингтік бағдарлама әр кезеңге бағытталуы керек.
Өнімді өткізудің міндеті – нарықтағы тауар өмірі ұзақтығын ұтымды
түрде ұзарту, алайда ҒТП дамуы тауардың жылдам ескіруіне әкеп соғады.
Тауардың өмірлік циклі кезеңіне табыс көлемі, инвестиция, маркетингке
кеткен шығындар, бәсеке қабілеттілік деңгейі, тауар бағасы, тұтынушылар
мінез құлқы тәуелді болады.
Тауардың нарыққа шығуы және ену кезеңі. Кезең мақсаты – тауарға нарық
қалыптастыру. Ол анықталмағандықтың жоғары деңгейімен
анықталады. Себебі, технология әлі даму сатысында, нарыққа нашар
анықталған өндірістік күштер жұмылдырылмаған, тауарды шығару аз партиямен
жүзеге асады және нәтижесінде үлкен шығындарға ұшырайды.
Сатудың өсу қарқыны тауар жаңашылдығы мен тұтынушы сұранысына
жауап беру көлеміне байланысты. Әдетте жаңа тауарлардан гөрі тауарды
модификациялау өнімді өткізуді ұлғайтады [7].
Өнімді өткізу арнасына қатысушылардың міндеті және қызмет аясы :
1. Ақпараттық- маркетингтік зерттеулер жүргізу, ақпаратты жинау және
оларды тарату.
2. Коммуникациялық – жарнамалық ақпаратты жасау және тарату.
3. Тауарлады бейімдеу - тауарларды сатып алушының талабына сай ынғайлау
(өндіріс, сұрыптау, құрастыру және орау).
4. Байланыстарды орнату - мүмкін болатын сатып алушылармен байланысты
орнату және қолдап отыру.
5. Келіссөздер жүргізу – тауар меншігін иемденуге беру үшін баға және
басқа да шарттар туралы келіссөздер жүргізу.
6. Тауар қозғалысын ұйымдастыру – тауарды тасымалдау және қоймаға қою.
7. Қаржыландыру – арнаның қызмет атқаруына қажетті шығындарды жабатын
қаржыны іздеу және пайдалану.
8. Тәуекелге бару - өткізу арнасының жауапкершілігін өз міндетіне алу.
9. Төлем жасау – тауарды өндірушіден алуға және тұтынушыға сатуға
байланысты операциялар.
10. Меншік құқығын табыстау – тауарларды иемдену құқығын бір жеке немесе
заңды тұлғадан екінші бір тұлғаға табыстау [8].
Арнаның өткізу қызметтерін тек өндірушілер де, делдалдар да жүзеге
асыруы мүмкін. Өткізу процестерін жалпы сипаттай келе, оның арналар,
деңгейлер, жүйелер және өткізу нысандары деген құрамдастарын бөліп атайды.
1.2 Кәсіпорында өнімді өткізу саясатының негізгі бағыттары
Кәсіпорында өнімді өткізу саясаты жоспар - бағдар жасау негізінде
жүргізіледі. Оның жүзеге асырылуы бәрінен бұрын кәсіпорын жұмыскерлерінің
қызығушылықтарымен ынта-жігерін ұйымдастыруға бағытталған.
Бұл саясаттың мазмұнының негізіне мыналар кіруі керек: болжамданатын,
ағымдағы, орта және ұзақ уақыт даму үрдістерін (өндірістің даму қарқыны,
өндірілетін өнімдер көлемінің, құрылымдық сәйкестілігі, материалдық және
басқа да базалармен жабдықталуы және т.т.б.) айқындау және бағалау;
өндірістік-экономикалық және әлеуметтік дамудың стратегиясы мен тактикасын
дамыту, экономикалық дамуының негізі реттегіштерінің параметрлерінің және
сандық өлшемін анықтау және орнату, шаруашылық етудің экономикалық
механизмінің құраушыларын-мемлекеттік және басқа да инвестициялар бағасын,
қарыздар, несиелер және т.б.
Кәсіпорында өнімді өткізу саясатының негізгі міндеттері:
• өнімді өткізу жүйесінің модификациясы есебінен өткізудің балама
желісін құру;
• жаңа тауардың артықшылықтары мен жетістіктері жөнінде тұтынушыға
ақпарат беру үшін ақпаратты жарнама саясатын белсенді жүргізу;
• жаңа тауар мен нарықта бар ұқсас тауар арсындағы функционалды
бәсекені анықтау;
• жаңа тауардың нарыққа келуіне бәсекелестерді жауапты мінез құлқы
мүмкіндіктерін зерттеу;
• жаңа тауардың нарыққа бейімделуін қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның өсу кезеңінде тұтынушылар тауарды танып осы негізде оны
өткізу жылдам көбейіп, тауар модификациясы кеңейеді, өндіріс толық
қуаттылыққа жұмыс істейді, алайда кейбір фирмаларда ірі өндіріс сериясына
өту есебінен өндіріс қуаттылығы жоқ. Нарықта нақты тауар үлкен көлемде
сатылады, бәсеке–тауар пайда бола бастайды.
Бұл кезеңде тауар жұмыс істелінгендіктен және жетілгендіктен оның
сапасы өте жоғары. Өсудің жоғарғы қарқыны бағаланады. Кәсіпорын табысы
жылдам өседі және кезең аяғына дейін жоғары шамасына жетеді. Себебі
бұқаралық нарық осы тауарға төлеуге дайын. Маркетологтар табыс алу басын
өнімді өткізу кезеңімен байланыстырады. Барлық мүмкін болатын нарықты
қамтуға мүмкіндік беретін жолдарды қарастыру алға шығады. Тауар шығару
көлемінің өсуінен шығындар өсіп, бәсекелестер саны көбейеді. Жоғары табысты
нарыққа енетін кәсіпорындар пайда болады, енгізу көлемі тез өсіп,
тұтынушылар тобы кеңейеді. Бұл жаппай өткізу арналары арқылы жүзеге асады.
Сондай ақ жарнама жұмыстарының акценті ақпараттықтан агрессивті, сендіруші,
бұқаралық жарнамаға ауысады. Кәсіпорын нарықтағы лидерлігіне, сауда
белгісіне және ерекше бәсеке қабілеттілігіне сүйене отырып, тұтынушы өз
тауарының жетістіктерне сендіруге тырысады [9].
Бұл кезеңде кәсіпорынның өнімді өткізудегі саясатының басымды
мақсаттары:
• сұраныс өсуі жағдайында нарықты кеңейту;
• тауар модификациясы есебінен тура бәсекелестен арылу;
• тауарларды үлкен көлемде сату үшін үлкен өткізу желісін қолдану;
• тұтынушылардың жаңа тобын тарту мақсатында бағаны төмендету.
Мұндай нарықта даму үшін фирманың қаржылық базасы болуы керек.
Кезең бойынша кемелдену сатысы ең ұзақ болып саналады. Нарықтар
шектен тыс сегменттелген. Бұл кезең өндірістің қуаттылығын толық немесе
кейбір артып қалулармен және технология тұрақтылығымен байланысты. Тауар
ірі партиялармен шығарылып, ассортиментті кеңейту және тереңдету шығындары
жоғары болады. Кәсіпорын сұранысты қанағаттандыру мақсатында тауарларды
үлкен көлемде шығару саясатын ұстанады. Тауарлар басымды сапасымен
ерекшеленеді және ол дәстүрлікке өтеді.
Бұл кезеңде тауарды табысы орта тұтынушылар сатып алады. Нарықтың
молығуы шеңберінде өткізу тұрақтанады. Сондай ақ нарықта әлі де мәнді
сұранысты пайдалану үшін көптеген фирмалар нарыққа енеді.
Бәсекелестерге қарағанда жоғары баға белгілеу саясаты. Егер кәсіпорын
бірегей қасиеттері бар жоғары сапалы тауар шығарса, онда ол бәсекелестерге
қарағанда, жоғары баға қоя алады. Бұл саясатты қолдануда көптеген елдермен
қатар, Қазақстанда да баға деңгейін бәсекелестермен сөз байласып, келісу
арқылы қоюға монополияға қарсы заң тыйым салады. Соған қарамастан көптеген
қазақстандық компаниялар арасында сөз байласып баға белгілеу де орын алады.
Бәсекелестен жоғары баға стратегиясы көбіне өз өнімінің сапасы жоғары
екендігіне сенімі зор компаниялар қолданады. Мұндай саясат Фуд Мастер,
Беккер және К компанияларына тән. Мысалы, Беккер және К БК-тың шұжық
өнімдерінің бағасы, әсіресе, Докторлық , Сыра ішуге арналған майлы шұжық
сияқты жоғары сорттарының бағасы бәсекелестерге қарағанда 30-40 %
жоғары.13
Қазіргі кезенде отандық кәсіпорындардың баға белгілеу әдістері ең
алдымен шығындарға, инфляциялық болжамға сонан соң сұраныс пен бәсекелестер
іс- әрекеттеріне сай бейімделеді. Сұраныс пен бәсекеге бағытталған әдістер
әдістемелік базасы мен қолдану тәжірибесінің жоқ болуы себепті мамндардың
біліктілігі мен тиісті ақпараттық базаның болуын талап етеді.
Баға белгілеудің барлық тәсілдерін үйлестіруге болады. Сұранысты баға
өсірудің ең жоғары шегі, шығындарды оның төменгі шегі ретінде, ал
бәсекелестердің бағалары мен бірін-бірі ауыстыратын (субститут) тауарлар
бағасын бағаның жуық мәні деп алуға болады.
Компанияның өндірістік қуаттар толық іске қосылмағанда, сату көлемін
арттыру қажет болған жағдайда, сонымен бірге нарық үлесі төмендегенде
бағаны түсіру саясатын қолданады. Бағаның түсуін тұтынушылар тауар
сапасының төмендеуінен деп ойлауы мүмкін. Сонымен қатар, едәуір қорлары бар
мықты бәсекелестер өз бағаларын төмендетіп, компанияны нарықтан ығыстырып
шығаруы мүмкін.
Бағалардың өсуінің негізгі факторы- бұл қазақстандық тауарлар мен
қызмет нарығында орын алып отырған шығындар инфляциясы. Шығындар үлесінің
артуы өнімділіктің өсуіне сәйкес келмесе рентабельділік төмендеп,
кәсіпопрын баға деңгейін өсіруге мәжбүр болады. Бағалардың өсуіне себеп
болатын тағы бір фактор- шамадан тыс сұраныс [10].
Маркетологтар бағаны жоғарлатқанда мынадай ережелерді орындауы тиіс:
1. Тұтынушылар бағаның артуы орынды деп қабылдауы тиіс, оларды осыған
сендіру қажет.
2. Бағаларды белгілейтіндей етіп, біртіндеп өсіру керек.
3. Шығындарды қымбат емес материалдарды қолдану есебінен азайту,
рентабельді емес бұйымдар өндірісін қысқарту, сұраныстағы қызмет
түріне төлемақы белгілеп, олардың жалпы деңгейін төмендету,
жеңілдктерді реттеу, тауардың күрделі конструктивтік ерекшеліктерін
қолданбау, қымбат емес орайтын материалдарды қолдану қажет.14
Ассортименттік саясат тұтынушы талабына сай тиімді ассортименттік,
тауар құрылымын, бір уақытта өнімнің өмірлік циклінің әр кезеңінде болатын
өнім модификациясы мен жаңа тауарды шығару проблемасын топшылайды.
Бір уақытта нарықта болатын, бірақ жаңашылдық кезеңімен ерекшеленетін
тауарлар ассортиментін оңтайландыру кәсіпорын табыстылығы мен жұмыс
тұрақтылығын кепілдендіреді.
Нарықта бір уақытта тауардың келесідей топтары болуы мүмкін:
• Негізгі – кәсіпорынға негізгі табыс әкелетін және өсу кезеңіндегі
тауарлар;
• Қолдаушы – сатудан түскен түсімді тұрақтандыратын және де толысу
сатысында тұрған тауарлар.
• Стратегиялық тауарлар – кәсіпорынның болашақтағы табысын қамтамасыз
етуге икемделген тауарлар.
• Тактикалық - өсу мен толу сатысында тұратын және негізгі тауар
топтарының сатуы ынталандыруға бейімделген тауарлар. Тауардың негізгі
тобы нарық айналымындағы барлық тауарлардың 73-85% құрайды.
Кәсіпорынның өнімді өткізу саясаты келесідей бағытта құрылуы мүмкін:
• өндірісті мамандандыру;
• әртараптандыру;
• диверсификациялау;
• интеграциялау
Мамандандыруды қолдануға келесі факторлар әсер етеді:
• өндірісті ұлғайтуға ресурстардың болмауы;
• технологиялық процестің ерекшеліктері және тауардың өзіндік
артықшылықтары;
• нақты тауар нарығының терең сегменттелуі [11].
Әртараптандыру саясаты бәсекелестердің тауарлары мен қызметтеріне
қарағанда ерекше, өте жақсы сапасымен тауарлар мен қызметтердің бөлініп
шығуы, оларға айрықша тұтынушылық қасиеттер, ерекше сапа, ғылыми техникалық
және технологиялық ерекшеліктер, шикізаттың басым сапасы, сенімділік,
сатылғаннан кейінгі қызмет және сыртқы түрі жатады. Алайда, бұл саясат
үлкен шығындарды талап етеді.
Әртараптандыру саясаты фирманың нақты тауар саясаты деңгейінде өсу
мүмкіндігі аз болса немесе бәсекелестер позициясы өте нақты болғанда
қолданылады.
Әртараптандыру шоғырланған және таза түрін бөліп қарастыруға болады.
Шоғырланғын диверсификацияда фирма өндіріс тізбегінен шығып, өндіріс
бағдарламасын қызметтің басқа түрлерімен толықтырады.
Таза әртараптандыру стратегиясы. Коммерциялық және технологиялық
жоспармен де байланыспайтын, қызметтің жаңа түрі меңгеріледі. Тәуекелді
және күрделі, алайда, сұраныс құрылымы өзгергенде тәуекелділікті
төмендетуге мүмкіндік беретіндіктен кәсіпорынды тұрақты жұмыспен қамтамасыз
етеді.
Интеграция көлденең және тік, алға (сауданы қамту) және артқа
(жабдықтау көздерін қамту) деп бөлінеді.
Тік интеграция саясаты – тауар өндірісін бір технологиялық тізбекке
шоғырландырады. Оған жататындар шикізатты өндіру, оны өңдеу, жаңа
бұйымдарды шығару және өз дүкендер желісі бойынша өткізу. Бұл саясат арзан
шикізатты, озық технология мен интеграциялы өндіріс тәжірибесін пайдалана
отырып, шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді. Синергизм тиімділігі
өндірістің қуаттылығын, ғылыми техникалық базаны және жалпы өткізу желісін
қолдану есебінен ғана болуы мүмкін. Алайда мұндай саясат шұғыл сұраныс
ауытқуы жағдайында көп сипатталады. Тігін машиналарын шығаратын Зингер
компаниясы барлық өндіріс циклын алғашқы шикізат ресурстарын алу мен
өңдеуден бастап, дайын тігін машиналарын шығарғанға дейін жүзеге асырды.
Қазақстанда артқа интеграциясын Фуд Мастер компаниясы қолданды, ол
құрамында егістік учаскесі бар ферманы құрды. Ал алға интеграциясын өз
қызметінде Рахат кондитер фабрикасы АҚ және Беккер и К қолданады. Бұл
интеграция фирма көрсеткіштерін жақсартып, нарық бөлігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді [12].
Тік интеграцияның мақсаты – нақты бәсекелестерді бақылау арқылы фирма
позициясын күшейту. Фирманың ассортименттік саясатта, сондай ақ, нарықтан
кететін өнім түрлері де ескерілуі керек. Сондықтан да тәжірибелі өнім
өндіруді қалыптастыруда мынадай стратегия түрлері қолданылуы мүмкін.
Өнім элиминациясы – бұл өнімді қысқарту саясаты. Элиминация бойынша
шешімді төмендеу немесе енгізу сатысында келесідей факторлар есебінен
қабылдайды:
• өнімді өткізу көлемін және оның жалпы айналым көлеміндегі бөлігін
төмендету;
• нарық бөлігін қысқату;
• нақты өнім есебінен шығындарды жою нолге төмендейді;
• жарнамалаудың жоғарғы пайызы;
• сұраныс құрылымының, сәнінің және құндылығының өзгеруі.
Өндіріс бағдарламасынан өнім шығару туралы шешімді міндетті түрде
экономикалық көрсеткіштерді (табыс, шығын) және фирма тауары арасындағы
байланысты талдағаннан кейін ғана қабылдау керек.
Кәсіпорынның өнімді өткізу қызметі бірнеше шаралар жиынтығынан тұрады.
Оларды зерттеу мақсатына тұтынушыны оқып білу, оның нарықтағы тәртібінің
мәнісін зерттеу, мекеменің жеке нарығын талдау, сондай-ақ, өнімді зерттеу
(өнімді немесе көрсетер қызмет түрін), өткізу нысандары мен жолдарын талдау
және мекеме тауар айналымы көлемін талдау мәселелерін тіркейді. Сонымен
қоса бәсекелестерін оқып білу, бәсеке түрлері мен деңгейін анықтау,
жарнамалық қызметті зерттеу, тауардың нарықтағы жылжымалылығының алдыңғы
шектегі әдістемелерін анықтау, нарық шыңын меңгеріп білу.
Тұтынушыны байқап тануда, маркетингтік қызмет осы компанияның
тұтынушылық қажеттілігі құрылымын анықтайды.
Тұтынушылар пейіліндегі себеп-сылтауларды зерттеу нарықтағы белгілі
бір топтағы тұтынушылар мінез-құлқын болжауға береді және ол мақсатты түрде
жүзеге асырылып отырады.
Нарықты талдау шығарылған тауарға деген нарықтың сыйымдылық қабілетін
анықтауды мақсат етеді.
Маркетингтік қызметтің алдына қойған мәселесі болып, нарықтың жаңа
өнімдерге деген талабын анықтау есептеледі және бар өнімдері осыған сәйкес
жақсартылады немесе өзгертіледі.
Өнімді өткізуді тиімді іске асыру, сату жүйелері мен әдістеріне талдау
жүргізу, маркетинг тұрғысынан, өнімді қалай да жақсы әсерлі сату, компания
беделін көтеру, нарықта жол ашу, дәл жолдарды табуды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде ғылыми-техникалық прогресстің дамуының барысында кез
келген кәсіпорынның тиімді кызмет жасауы тек өндірістік, ғылыми-техникалық
потенциал, қаржылық мүмкіндіктерге ғана емес, сонымен қатар дұрыс
жүргізілген маркетингтік зерттеулер және оның нәтижелеріне байланысты
болады. Мұны соңғы 10-15 жыл ішіндегі маркетингтік зерттеулердің бизнестің
жеке бір саласына айналуынан көруге болады. Дамыған елдерде мұндай
зерттеулермен тек ірі кәсіпорындар ғана емес, сонымен қатар орта дәрежедегі
фирмалар да айналысады. Қолда бар берілгендерге қарасақ бұл зерттеулерде
50% жоғары американ, 86% жоғары еуропа және 60% жуық жапон компаниялары
жүргізеді екен. Бұл жұмыспен көптеген зерттеу ұйымдары (бюро, фирмалар,
агенттер), университеттер жарнама агенттіктері, кейбір мемлекеттік ұйымдар
айналысады [13].
Нарықта болып жатқан жағдайлар туралы шынайы, уақытылы ақпарат
сұраныс, ұсыныс, нарықтың баға өзгерісін болжап, жаңа маркетингтік шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Нарықтың барлық элементтері үнемі қозғалыста
болып тұрғанын ескерсек, нарыққа ондағы жағдайды зерттеп білмей, күтіліп
отырған өзгерістерді бағаламай шығуға болмайтыны түсінікті. Маркетингтік
зерттеулердің міндеті кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасын жан-жақты
талдау және осы ақпарат негізінде өндіру-өткізу қызметіне байланысты шешім
қабылдау [14].
Ассортименттік саясат – ұсынылатын өнімдер – бұл бекітілген сапа және
тұтынушылардың таңдауына сәйкес өнімнің арнайы сызығы.
Ассортименттік саясаттың негізгі мақсаты – өндірілген өнімді
кеңейткенде немесе қысқартқанда, факторлар кешенін қарастырғанда тиімді
шешім табу болып табылады. Ассортименттік саясат талғамдары мен ақша
қаражаттары әр түрлі тқтынушыларды қамту мақсатында жүргізіледі, сонымен
қатар нарықтағы кәсіпорынның үлесінің өсуін қамтамасыз ету және табысын
ұлғайту. Ассортименттік саясатта өнімді қысқарту немесе ұлғайтудың
қайсыбірін қарастырсақ та, олар артықшылықты фактор ретінде алынады, бұл
маржиналды тәсіл, келесісінде өнімнің түрі мен оның жағдайы (ішкі және
сыртқы факторлар) қарастырылады [15].
Кесте 1
Жаңа өнімді нарыққа шығару саясатының жүйесі
Идеяның генерациясы – нарықта сатуға ұсынылуы мүмкін өнім туралы жалпы
ұғым. Жаңа өнім стандартты немесе еш нәрсеге ұқсамайтын оригиналды болуы
мүмкін.
Идеяларды бағалау және талдау – жаңа өнімнің айтарлықтай тартымды идеясын
таңдау
Экономикалық талдау – өзіндік құнды, таза пайданы және сатып алыну
уақытын есептеу
Тауарды жасау
Бизнес – экспресс талдау – нарықтағы өнімнің жағдайы, жаңа өнімнің
бәсекелік артықшылықтары мен жетіспеушіліктері
1 кестенің жалғасы
Нарықты байқап көру – бұл кезеңде анкета жасап, оны әрі қарай ақпарат
ретінде өңдеу
Коммерциялық өткізу – жетекшілер комиссиясы белгіленген уақытта сатуды
байқап көру, әрі қарай өнімді салмағы, рецептурасы және дизайны бойынша
түзеу.
Кестедегі мәліметтер бойынша ассортименттік саясат бойынша кәсіпорында
құрылған жұмысшы топтары келісіп, дұрыс нәтиже алу үшін әр бөлім
қызметкерлеріне өз міндеттерін бөліп береді. Ассортименттік саясат пен жаңа
тауар шығару үрдістері бір бірімен тығыз байланысты. Себебі, ассортименттік
саясатты жүзеге асыру үшін біз жаңа өнім түрін шығарамыз. Ал өнімді өткізу
саясатының ішіндегі жаңа тауар шығару мен ассортименттік саясат өнімнің
бәсеке қабілеттілігін арттыратыны сөзсіз [16].
Ассортименттік саясатты жүзеге асыру үшін кәсіпорында келесідей
жұмысшы топтарының құрамы болуы мүмкін (өнімді өндіру, оның қауіпсіздігі
және сапасы бойынша директор, қаржылық директор, маркетинг бөлімінің
бастығы, экономикалық, дайын өнімді басқару, жаңа технологиялар және
т.б.бөлімдердің бастығы).
Ал егер де тауар маркетингтік негізсіз жедел жағдайда енгізілсе, онда
жаңа өнім жүйесін енгізу керек. Жаңа өнім жүйесі келесі кестеде
көрсетілген.
Қазақстанда әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың қалыптасуы
мен дамуына сәйкес, кәсіпорындар әлемнің дамыған елдерінде қазіргі заманда
негізгі болып саналатын әлеуметтік немесе қоғамдық өнімді өткізу саясатының
тұжырымдамасын пайдалануы керек.
1.3 Кәсіпорынның клиенттік саясатының тиімділігін бағалау теорилық
негіздер
Кәсіпорынның клиенттік саясатының тиімділігін бағалау мақсатында
келесідей оңтайлы модель қолданылады.
Есептеу үшін мына формула қолданылады:
(1)
мұндағы, Кэкп – клиенттік саясат тиімділігінің коэффициенті;
УПП – тұтынушыларды тартудың орташа деңгейі;
УУП – тұтынушыларды тұрақтандырудың орташа деңгейі.
Тұтынушыларды тарту және тұрақтандыру деңгейлерін бағалау шкаласы:
1 балл – тұтынушыларды тарту тұрақтандыру көрсеткіштерінің төмен
бағасы;
2 балла – тұтынушыларды тарту тұрақтандыру көрсеткіштерінің орташа
бағасы;
3 балла – тұтынушыларды тарту тұрақтандыру көрсеткіштерінің жоғары
бағасы.
Нәтижелер интерпретациясы:
Кэкп 0,60 – клиенттік саясаттың төмен тиімділігі;
0,60 Кэкп 0,75 – клиенттік саясаттың орташа тиімділігі;
0,75 Кэкп 1,00 – клиенттік саясаттың жоғары тиімділігі.
Тұтынушыларды тарту тұтынушыларды тұрақтандыру параметрлері
бойынша құрылатын "клиентура" матрицасының көмегімен мақсатқа сай талдау
нәтижелерін жалпылау. Ол 2 кестесінде берілген [17].
Кесте 2
Клиентура матрицасы
Параметрлер Тұтынушыларды тұрақтандыру
төмен жоғары
Тұтынушыларды жоғары ішінара сәтсіздік табыс
тарту
төмен толық сәтсіздік ішінара табыс
Зерттеу жүзеге асырылатын кәсіпорындарды өткізу саласында мақсатқа
жету дәрежесін талдау үшбаллдық шкала бойынша сараптамалық бағалау әдісінің
көмегімен мақсатқа сай жүргізіледі: 1 балл – мақсат орындалмады, 2 балл –
мақсат аракідік орындалды, 3 балл – мақсатқа толығымен қол жетті.
Өткізу саласында мақсатқа жету дәрежесінің нәтижелерін талдау мынадай
шкалалардың көмегімен жүзеге асырылуы тиіс:
1,00 ( 1,66 балл – төмен дәреже;
1,67 ( 2,33 балл – орта дәреже;
2,34 ( 3,00 балл – жоғары дәреже.
Кәсіпорынның өмірлік циклінің бастапқы кезеңдерінде (құрылу және өсу)
өткізу саласындағы стратегиялық маркетингтік мақсаттарға жету дәрежесі
артып келеді, ал соңғы кезеңдерде (жетілген және қартаю), оның төмендеуі
байқалады.
Өткізу саясатын басқару тиімділігінің екінші параметрі өткізуді
басқарудың маркетингтік стратегиясын жүзеге асыру тиімділігі болып
табылады. Өткізуді басқарудың маркетингтік стратегиясын жүзеге асыру
тиімділігін талдауды келесідей шкалалар бойынша сараптамалық бағалау
әдісінің көмегімен мақсатқа сай іске асыру:
1,00( 1,66 балл ( тиімділіктің төмен деңгейі;
1,67(2,33 балл ( тиімділіктің орташа деңгейі;
2,34( 3,00 балл ( тиімділіктің жоғары деңгейі.
Өткізуді басқарудың маркетингтік стратегиясын жүзеге асыру тиімділігі
келесі параметрлер бойынша бағалануы керек:
− стратегияның қоршаған орта жағдайна сәйкестігі;
−кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына сәйкестігі;
− өткізу потенциалына сәйкестігі;
− өткізу мақсаттарына жетуді қамтамасыз ету деңгейі;
− стратегияның нақтылығы;
− стратегияның икемділігі;
− стратегияны жүзеге асырудың экономикалық тиімі;
− өткізу сферасында бәсекелестік артықшылықтарды қамтамасыз ету;
− сатып алушылардың тұтынушылығын қамтамасыз ету дәрежесі;
− өткізу персоналдарының қанағаттанғандығы.
Өткізу саясатын басқарудың ішкі тиімділігі кәсіпорынның өмірлік циклы
бойындағ әсіресе, жетілген және қартайған сатысында өткізуді басқарудың әс
жүзіндегі маркетингтік стратегияларын қайта қарастыру қажеттілігі
сезілетінін атап өту қажет. Өткізу саясатын басқару тиімділігін бағалаудың
нәтижелерін жалпылау 3 кесесінде берілген сәйкес матрицалардың көмегімен
мақсатқа сай жүзеге асырылады [18].
Кесте 3
Өткізуді басқарудың ішкі тиімділігінің матрицасы
Параметрлер Өткізу мақсаттарына жету дәрежесі
жоғары орташа төмен
Өткізу жоғары Стратегияны Стратегияны Стратегияны
стратегияларын белсенді активті-пассивтаңдамалы
жүзеге асыру жүзегеасыру ті жүзеге жүзеге асыру
тиімділігінің асыру
деңгейі
орташа Стратегияны Стратегияны Стратегияны
активті-пассивтаңдамалы түзету
ті жүзеге жүзеге асыру
асыру
төмен Стратегияны Стратегияны Стратегияны
таңдамалы түзету қарап шығу
жүзеге асыру
Осы кестеге сәйкес, біз ұйымның өткізу саясатын әрі қарай жүзеге
асыру және оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды негіздей аламыз [19].
Өндірісті жетілдіру тұжырымдамасы тауарға деген сұраныс ұсыныстан
жоғары және тауардың өзіндік құны жоғары болған жағдайларда қолданылады.
Осы арқылы өндірісті ұлғайтудың көздері қарастырылып, өнімділікті
жоғарылатудың мүмкіндіктері қолға алынады. Тұтынушы тауардың кең таралған
және бағасы қолайлы тауарды таңдайды. Сондықтан, маркетингті басқару
өндірісті жетілдіруді және тауардың кең таралу тиімділігінің жоғарылауына
ұмтылу керек.
Тауарды жетілдіру тұжырымдамасы бойынша тұтынушылар сапасы аса жоғары,
қасиеттері сан алуан тауарларды талап етеді. Тауар өндіруші өз тауарын
жетілдіруге, оның сапасын, дизайнын, орауын жақсартуға көңіл бөледі.
Тауарға бағытталу технологияның жаңаруына ықпал тигізеді. Кейбір
уақыттарда кәсіпорын тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыратын жаңа әдісті
көрмей қалу мүмкін, мұндай жағдай маркетингтік қызметте маркетингтік
соқырлық деп аталады.
Коммерциялық іс-әрекетті күшейту тұжырымдамасы сатушының өткізу мен
ынталандыру шараларына жете көңіл бөлуін талап етеді. Сұранысы төмен
тауарларды осы тұжырымдаманы қолдану арқылы сатуға мүмкіндік бар, дегенмен
тиімдісі – ең әуелі нарыққа қажетті тауарды өндіру маңызды
Республикадағы нарықтық экономиканың даму шамасына қарай өнімді өткізу
саясатын енгізу кешенді сипатта өтуі керек және әрбір ұымның қызметі
басқарудың қазіргі нарықтық тұжырымдамасына сәйкес қайта бейімделуі қажет.
Өнімді өткізу саясатының тұжырымдамасын тәжірибе жүзінде енгізу – сатып
алушы нарығының қалыптасуы, нақты тұтынушылар тобының қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өндірісті қайта бейімдеу.
2 Ақмола Феникс АҚ өткізу нарығын қалыптастыруды талдау
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-шаруашылық қызметіне шолу
Ақмола Феникс АҚ Қазақстан Республикасының Астана қаласынан 17 км
қашықтықта, Ақмол ауылында, Ақмола облысының Целиноград ауданының
орталығында орналасқан. 1993 жылы Целиноград құс өндірісі компания
қауымдастығының базасында жекешелендіру жолымен құрылған.
Ақмола-Феникс АҚ бірқатар өндірістік нысандарды біріктіретін
әртараптандырылған кәсіпорын болып табылады: астық өндіру - егіс алқаптары
- 37,7 мың гектар, 2016 жылы жалпы өнімділік - 45,2 мың тонна астық болып
табылады. Жасыл экономика - бағдарламасы мақсаты дәнді дақылдарды бидай,
бұршақ, арпа әртараптандыру. Олардың қатарында: 10 егіс кешені, 4
шашыратқыш, 24 астық жинайтын комбайн, 4 өздігінен жүретін егін жинаушы
және басқа да ауыл шаруашылығы техникасы бар.
Негізгі бәсекелестік артықшылықтардың бірі - Астана қаласы мен Ақмола
облысында дайын өнімдерді жеткізетін көлік құралдарының болуы.
Кәсіпорынды құру мен қызметінің басты мақсаты:
- тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру;
- шетел және отандық бәсекелестіктеріне орын бермейтін сапалы өнім
өндіру және өткізу арқылы табыс табу.
-табыс табу негізінде кәсіпорын қызметіне қатысушылардың экономикалық
және әлеуметтік мүдделерін жүзеге асыру.
Осы мақсатқа жету үшін Компания мынадай қызмет түрлерін жүзеге
асырады:
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сатып алу, өңдеу және маркетинг;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz