Ақсай нан НБК ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің теориялық
аспектілері ... ... ... ...5
1. Бәсеке және бәсеке қабілеттілік
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың мәні мен
маңызы ... ... 12
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... . 18
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін талдау (Ақсай нан НБК ЖШС
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1. Ақсай нан НБК ЖШС-нің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2. Ақсай нан НБК ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3. Ақсай нан НБК ЖШС-нің бәсекеге қабілеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ...41
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың басымдықтары мен
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері мен
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..69
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда әлемдік рынокта кез келген
елдің беделі, мәртебесі сол елдің бәсекеге қабілеттілік деңгейімен
сипатталынады. Ал елдің бәсекеге қабілеттілігі отандық кәсіпорындарының
бәсекеге кабілеттілік деңгейімен анықталады. Кәсіпорының бәсекеге
қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда өнеркәсіп кез-келген елдің
экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатындығын атап көрсету керек. Тек
бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана экономиканың тұтастай алғанда бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ете алады. Қазіргі кезде көптеген кәсіпорындар
үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттігін арттыру ең негізгі мәселе болғандықтан
көпшілік тарапынан осы бір мәселеге көп көңіл аударуда. Ол сату нарықтары,
өткізу көлемдері, қосымша табысты табуды көздейтін өндірушілердің
экономикалық стратегияларының басты ажырамас құралына айналды. Бәсекеге
қабілеттілік – елдің, кез-келген өндірушілердің тауарлар мен қызметтер
жасау, шығару және өткізумен байланысты барлық жиынтық мүмкіндігінің
шоғырландырылған көрінісі.
Кәсіпорынның бәсекеге кабілеттілігі - бұл кәсіпорынның бәсеке
рыногында тиімді шаруашылық қызмет жүргізу мүмкіндігі. Оның бұл мүмкіндігі
бәсекеге қабілетті өнімді өндірумен жэне өткізумен сипатталады. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік нарықтағы
коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады. Бәсеке рыногында
бәсекеге қабілетті өнімді өндіру мен өткізу кәсіпорынның қаржылық жағдайына
тәуелді болады. Мемлекет екі қарама-карсы міндетті бір уақытта шешуі
арқылы ұлттық кәсіпорындардың дамуына жэне олардың бәсекеге кабілеттілігіне
оң әсер ете алады: тиімді бәсекелестік ортаны кұру және ішкі рынокты
бәсекелестіктен қорғауды қамтамасыз ету. Бәсекеге кабілетті өнімді өндіру
ең алдымен кәсіпорынның қаржылық жағдайынан тәуелді дегеннен шыға
отырып, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау процесін
келесідей тізбекте үсынуға болады:
1) кәсіпорынның қаржылык жағдайын талдау;
2) кәсіпорын өнімдерінің жағдайына кешенді зерттеу жүргізу:
- нақты бәсекелестер;
- өнімдер;
- нақты және әлеуетті тұтьшушылар;
3) көрсеткіштер деңгейін бағалау (өнімнің бәсекеге қабілеттілік
деңгейі): сапалық көрсеткіштер, баға көрсеткіштері,
маркетинғтік көрсеткіштер;
4) кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы корытынды;
5) өнімнің бәсекеге кабілеттілігі туралы қорытынды;
6) кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы қорытынды;
7) қорытынды негізінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру бойынша шараларды әзірлеу.
Курстық жұмыста кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік мәселелерін
теориялық және тәжірибелік түрғыдан қарастыруға талпыныс жасалған.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелеріне қатысты
ұстанымдар мен бағыттарға талдау жасаудың қажеттілігі мен маңызы арта
түседі.
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында бәсекеге қабілеттілікті
арттыру мәселелерін талдауға деген қажеттілік дипломдық жұмыс такырыбын
таңдауға, оның мазмұны мен құрылымының қалыптасуына ықпал еттІ.
Курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыруды теориялық тұрғыдан зерделеу және Ақсай нан НБК ЖШС-нің бәсекеге
қабілеттілік деңгейлерін анықтап, бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдарын
ұсыну болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
• бәсеке және бәсекеге қабілеттілік түсініктерін
нақтылау және кәсіпорынның дамуындағы бәсекеге кабілеттіліктін
рөлін негіздеу;
• кәсіпорындардың сауда қызметтерінің тиімділігіне талдау жүргізе
отырып, оның бәсекеге қабілеттілігінің казіргі жағдайын бағалау;
• қазақстандык кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілікті арттырудың
экономикалық стратегияларын атап көрсету.
• кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін артгыру мәселелерін,
басымдықтарын айқьшдау және оларды шешу жолдары бойынша ұсыныстар
жасау;
Зерттеу объектісі Ақсай нан НБК ЖШС-нің нарықтағы сауда қызметі
болып табылады.
Зерттеу заты Ақсай нан НБК ЖШС-нің бәсекеге қабілеттілігіне
негізделген экономикалық қарым-қатынастары болып табылады.
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің теориялық аспектілері
1.1 Бәсеке және бәсеке қабілеттілік түсініктері
XXI ғасырда жаһандану мен еркінсіту процесінде мемлекеттің тұрақты
экономикалық жэне әлеуметтік дамуының аныктаушы элементі оның бәсскеге
қабілеттілігі болуда. Оны мемлекеттің бір жағынан, еркін нарыктық
катынастар мен әділетті бәсеке жағдайында халықаралық рыноктардың
талаптарын қанағаттандыратын тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу,
екінші жағынан өз азаматтарының түрмыс жағдайын қолдау және жоғарылату
қабілеті ретінде сипаттауға болады [2].
"Бәсекеге қабілеттілік" түсінігі "бәсекемен" ажырамас байланысты.
Бәсекеге қабілеттілік бәсеке пайда болатын және дамитын ортада туындайды
және көрінеді. Нарық және бәсеке - қазіргі экономиканың дамуының басты
механизмі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, оның козғалысының кез келген
басқа факторларынан ғөрі неғұрлым күшті және әрекет етушісі.
Бәсеке - шаруашылық жүргізудің ең қолайлы жағдайлары мен жоғары пайда
алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тауар өндірушілердің арасындағы
экономикалық бақталастық. Сонымен қатар, бәсеке тауарды өндіру мен өткізуде
сондай-ақ капитал салу аясындағы нарықтық субъектілердің әрекет ету
бағыттарын анықтайтын нарықтық механизмнің элементі болып табылады.
Нарықтық экономикадағы қолданылатын бәсекенің нысандары өндірісті
ұйымдастыру нормалары мен ережелерін, мемлекет пен жеке сектордың қызмет
ету әдістерін анықтайды.
Бәсеке экономикалық процесс ретінде белгілі бір әрекеттердің жиынтығы
болып табылады. Бұл әрекеттер ұлғаймалы ұдайы сатылардан тұрады:
1. Өндіріс үшін қажет құрал жабдықтар, ғимараттар және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз ету.
2. Өндірісті ұйымдастыру, шикізат, материалдармен және қаржы-несиемен
жабдықтау.
3. Бәсекеге қабілетті өнім шығару.
4. Өнімді сату көлемін, орнын, уақытын анықтау.
5. Пайданың бір бөлігін инвестициялық қорға аудару және оны өндірісті
ұлғайтуға жұмсау.
Бәсеке деңгейі өнімнің нарықтағы өмір сүру уақытына байланысты.
Бәсекенің пайда болуының объективті алғы шарттары: әрбір өндірушілердің
оқшау шаруашылық жүргізуі, олардың нарық коньюнктураларынан тәуелділігі,
сұраныс үшін басқа сатушылармен күресі.
Мемлекеттің экономикаға араласуынсыз бәсеке теріс салдарлы күшке
айналады. Сондықтан бәсекені экономикалық өсуді ынталандырушы құрал ретінде
пайдалану үшін мемлекет заң арқылы ойын ережесін анықтайтын және оның
орындалуын қадағалайтын шараларды іске қосады.
Нарықтағы жағдайларға байланысты бәсеке әртүрлі нысанда көрініс алады.
Бәсекенің жетілген және жетілмеген нысандары бар, яғни нарықтық мәмлеге
қатысушылардың әрекеттері еркін бәсекеге және монополияға негізделеді.
Қазіргі кезде нарық субъектілері аралас нысандағы нарықтық типте әрекет
етеді. Өйткені ешбір елде еркін бәсеке де, монополия таза күйінде
қолданылмайды.
Жетілген бәсеке- өзара ұқсас, көлемі шамалас көптеген тауар
өндірушілердің арасындағы күрес. Оның белгілері:
Жетілген (таза) бәсеке үш бағытта жүреді: сатушылар арасында, сатып
алушылар арасында және сатушылар мен сатып алушылар арасында.
Егер жетілген бәсекенің бір шарты орындалмаған жағдайда жетілмеген
бәсеке орын алады.
Бәсекелік күрестің әдістері. Қазіргі нарықтық экономикада қолданылатын
экономикалық әдістер: бәсекелесті шикізаттардан, өткізу рыногынан, несие
алу мүмкіншіліктерінен айыру, патент сатып алу, бағаны өзгерту, жұмыс күші
рыногын жаулап алу, жаңа тауар маркалары мен түрлерін шығару. Сонымен
қатар, заңсыз әдістерді қолдану арқылы да нарықта үстемдік ету жолдары бар.
Әділетсіз бәсеке :
1. Бәсекелесі туралы жалған, теріс ақпарат беру.
2. Тауарлардың сапасы, өндірілген жері, өндіру тәсілі туралы ақпараттарды
бұрмалау.
3. Бәсекелес фирмалардың тауар белгісін, фирма атауы мен маркасын заңсыз
пайдалану.
4. Қойылған талаптарға сай келмейтін тауарларды жарнамалау.
5. Бәсекелестердің тауарларына нұқсан келетін дәйексіз салыстыруларды
пайдалану.
6. Құпия ғылыми-техникалық, өндірістік, т.б. ақпараттарды жария ету.
Барлық елдерде бәсекелік күрестің бағалық әдістері қолданылады. Яғни,
өз тауарына монопольды жоғары немесе монопольды төмен бағаны қояды және
бағалық алалау әдісін пайдаланады (бірдей тауарларды әртүрлі бағамен
сатады).
Бәсеке заңының әсер ететін маңызды бағыттары :
1. Бәсеке тепе-теңдік бағаны қалыптастыруға жағдай жасайды. Егер, баға
төмендесе, онда сұраныстың көлемі ұсыныстың көлемінен жоғары болып,
сатып алушылар арасында бәсеке пайда болады. Нәтижесінде баға
көтеріліп, сұраныс пен ұсыныс қайта теңеседі. Ал, баға өскен
жағдайда, сұраныстың көлемі ұсыныстың көлемінен төмен болып,
сатушылар арасында бәсеке пайда болады. Нәтижесінде сұраныс пен
ұсыныс қайта теңескенге дейін баға төмендейді.
2. Тауар өндіру мен өткізудің қоғамдық қалыпты жағдайларын қамтамасыз
етеді. Жалпыға бірдей ойын ережесін басшылыққа алмаған тауар
өндірушілер зиян шегеді. Мысалы: жетілген бәсеке кезінде жоғары
пайда алу мақсатында сатушы бағаны өсірсе, онда сол таауарға
сұраныс көлемі төмендеп, пайда мөлшері азаяды.
3. ҒТП ынталандырады және өндірістің тиімділігін арттырады. Бағалық
бәсекеде кім төмен бағада өнім сатса, сол бәсекеге қабілетті болып
табылады. Бірақ бағаның төменгі деңгейі барлық шығындарды өтеп қана
қоймай, жоғары пайда алуды қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан кәсіпкер
өндіріске жаңа техника мен технология енгізеді, еңбек процесін
ұйымдастырудың тиімді тәсілдерін іздейді. Яғни, ресурстарды үнемді
пайдалану жолдарын қарастырады. Нобель сыйлығының лауреаты Ф.
Хайектің пікірінше: Бәсекеге арқа сүйеген қоғам басқаларға
қарағанда өз мақсатына сәтті жетеді. Бәсеке өнімдерді қалай тиімді
өндіруге болатынын көрсетеді.
4. Нарықтық субъектілердің бәсекелік күресі әлеуметтік-экономикалық
теңсіздікті күшейтеді. Бәсекеге қатысушылардың мүмкіншіліктері
(қаржылық, ресурстық, меншіктің болуы) әртүрлі екендігін ескерсек,
үлкен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі жоғары болуы заңды
5. Нарықтық шаруашылықтың монополизациялануына әкеледі. Шағын
кәсіпорындар бәсекелік күреске шыдамай банкрот болады немесе өзара
бірігеді. Нәтижеде ірі бизнестің рөлі артып, жетілген бәсеке
жетілмеген бәсеке типіне ауысады.[5]
Бәсекелік қабілеттілік – бұл нысанның белгілі бір нарыққа ұсынылған
ұқсас нысандармен салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы немесе әлеуетті
қанағаттандырудың дәрежесін сипаттайтын қасиеті. Бәсекеге қабілеттілік осы
нарықтағы ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру қабілетін
айқындайды. басқару проблемалары жөніндегі Еуропалық форум бәсекеге
қабілеттілікке мынадай анықтама берді: Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз –
бұл фирмалардың өздеріне жасалып отырған жағдайларда олардың
бәсекелестерінің тауарларымен салыстырғанда бағасы және бағадан тыс
сипаттамалары бойынша тұтынушылар үшін тартымдырақ болатын тауарлар әзірлеу
мен өткізудің нақты және әлеуетті мүмкіндігі.
Нысанның бәсекеге қабілеттілігі нақты нарыққа немесе нарықтың
стратегиялық саралануының тиісті белгілері бойынша қалыптасатын
тұтынушылардың нақты тобына қатысты анықталады. Егер нысан бәсекеге
қабілетті болатын нарық көрсетілмесе, онда бұл нысан осы кездегі ең үздік
әлемдік үлгі болып табылады дегенді білдіреді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – бұл салыстырмалы сипаттама, ол
белгілі бір фирманың дамуының бәсекелес фирмалардың дамуынан өз
тауарларымен адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі және
өндірістік қызметінің тиімділігі бойынша айырмашылығын көрсетеді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі оның нарықтық бәсеке жағдайларына
бейімделу мүмкіндігі мен серпінін сипаттайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мынадай бірқатар факторларға
байланысты:
➢ кәсіпорын тауарларының сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге
қабілеттілігі;
➢ өндірілетін тауарлардың түрі;
➢ нарықтың сыйымдылығы (жыл сайынғы сату мөлшері)
➢ нарыққа кірудің жеңілдігі;
➢ нарықтың біртектілігі;
➢ осы нарықта жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың бәсекелестік
позициялары;
➢ саланың бәсекеге қабілеттілігі;
➢ саладағы техникалық жаңалықтар мүмкіндігі;
➢ өндірудің және елдің бәсекеге қабілеттілігі.
Өндірушілерге бәсекелік артықшылықтар беретін жалпы принциптар:
1. Барлық және әр қызметкердің әрекет жасауға, бастаған істі
жалғастыруға ынталылығы.
2. Кәсіпорынның клиентке жақындағы.
3. Кәсіпорында дербестік және шығармашылық ахуал қалыптастыру.
4. Адамдардың қабілеті мен олардың жұмысқа деген ықыласын пайдаланудың
арқасында өнімділіктің өтуі.
5. Кәсіпорын үшін ортақ құндылықтардың маңыздылығын көрсету.
6. Өз позициясында бекем тұра білу.
7. Ұйымдастырудың қарапайымдылығы, басқару және қызметшілер саны
деңгейінің минимумы.
8. Бір сәтте жұмсақ әрі қатаң бола білу . неғұрлым маңызды мәселелерді
қатаң қабылдауға ұстау және бағыныштыларға азырақ маңыздыларын
беру.
Нарық қатынастарының әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай бұл
мәселелерді өзара байланыста шешу және аталған принциптерді пайдалану
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға кепілдік береді.
Кәсіпорынның нарықтағы бәсекелестігі өнімнің өзінің бәсекелестігіне
айналатын болғандықтан өнімді дайындаған және оны әлемдік нарықта сататын
кәсіпорын хабарлаған өнімінің қасиеттерінің маңызы артады. Өнімнің бәсекеге
қабілеттілігінің мәнін неғұрлым толығырақ ашып көрсету керек.
Әдебиетте тауардың бәсекеге қабілеттілігі дегенге былайша анықтама
беріледі. Бұл оның нарықтағы басқа ұқсас тауарлармен тайталасқа төтеп
беруіне мүмкіндік беретін экономикалық, техникалық пайдалану порпметрлер
деңгейі. Бұған қоса бәсекелестік тауардың салыстырмалы сипаты ол нарықтың
айқындалған талаптарына немесе ьасқа тауадың қасиеттеріне қатысты бүкіл
өндірістік, коммерциялық, ұйымдастырушылық және экономикалық
көрсеткіштердің жиынтық бағасын қамтиды. Ол осы бәсекелес тауардың
қажеттілікті қанағаттандырудағы, жеткізу шарттары мен өндірістік және
тұтыну процесінде пайдалануға кеткен шығындардыескергендегі қоғамдық
қажеттілікке сай келу дәрежесі бойынша анықталады.
Бәсекеге қабілеттіліктің жұмсақ құрамдас бөліктерін қарастыру.
Кәсіпорындардың нарықтық бәсекесі мен олар орналасқан елдердің
бәсекелестігі бір-біріне өзара ықпал етеді. Интервенциялық саясаттың өзі-ақ
кәсіпорынға үлкен зиян тигізуі мүмкін және сонымен бірге Швейцария сияқты
елдің бәсекеге қабілеттілігі тек қана саясаттың ісі бола алмайды, оған
кәсіпорындардың өзі де өз үлесін қосуы тиіс. Бәсекеге қабілеттіліктің
осынау басты аспектілерінің негізінде бәсекелестік күрестің жұмсақ
құрамдас бөліктері деп атауға болатындай нәрсе жатар, олар ақшамен
бағаланбайды және жалпы алғанда сандық тұрғыдан да анықтау қиын.
Еңбек этикасы. Бәсекеге қабілеттілік көп жағдайда ықылас пен еңбек
етуге байланысты. Көптеген дамыған елдерде жұмыс өзінше құнды нәрсе деген
сензім жетіспейді. Егер әңгіме салыстыру тұрғысында болса, онда бір ғана
еңбек өнімділігінің болуы жеткіліксіз.
Өзін-өзі жетілдірудегі икемділік пен әзірлік. Сөз жоқ, дәстүрлерге,
шешімдердің тексерілген нұсқаларына бейімділіктің және тағы басқалардың өз
артықшылықтары бар. Алайда мүлдем басқаша металитетке ие, клиенттің кез
келген қалауы мен жаңа тенденцияларға жедел назар аударуға әзір
бәсекелестермен күресте бұл басымдылықтар ештеңеге жарамай қалды.
Қызмет көрсету саласында жұмыс істуге әзірлік. Мұны қаламау, әсіресе
егер ол экономиканың маңызды салаларының бірі болған жағдайда, қоғамның
дамуы үшін өкінішті болуы мүмкін. Жұртшылық қызмет көрсету саласында жұмыс
істеп, адамның абыройын пәсейту дегенді білдірмейтіндігін түсіну керек. Бұл
клиент басты қалыптасушы тұлға болуды қалайтын және болуға тиісті бәсекеге
қабілетті экономика үшін қажетті қалыпты жұмыс.
Наразылық деңгейі. Дамыған елдердің халықы өздерінің жоғары өмір
сүруде деңгейін жай бір солай болуға тиісті сияқты қарауға үйреніп кеткен.
Мұндай позиция қоғамда кез-келген икемділіктен айырады, ақыр соңында
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Бұл мемлекетті бюджетті,
әлеуметтік кепілдіктер жүйесі, жұмыс күшіне шығындар деңгейін басқаруға
Сыртқы дүниеге ашықтық. Шетелдік тауарлардың ішкі нарыққа енуіне, шетел
азаматтарының кәсіпорындар акцияларының бақылу пакетін алу мүмкіндігіне
кедергі жасау, өз мүкіндіктері мен артықшылықтарын асыра бағалауға
бейімдік, әлемдік тәжірибені үйренуді қаламау және тағы басқалар
экономикаға келеңсіз әсер етеді.
Жұмыс күшінің жұмылушылық әзірлігі. Өмірдің сүрудің жоғары деңгейі,
әлеуметтік кепілдіктердің дамыған жүйесі жұмыс күшін оқуға, шетелде жұмыс
істеуге, басқа елдердің тәжірибесін үйренуге деген ықыласын жояды. Елдердің
бұл орайдағы артта қалушылығына ішкі жұмыс күші нарықтарының сыртқы әсер
мен араласудан жабық болуы септеседі.
Бәсекелестік рухы. Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік рух бар жерде
қалыптасады. Мысалы, швейцариялықтардың тілі, менталитеті ондай сападан
толық айырылған. Олар талас пен қақтығыстардан емес, картельдік
келісімдерді артық көреді. Корпоративтілік қоғамдық келісімдер деп
аталатынының негізі болды, өткендегі табыстарға едәуір дәрежеде соның
арқасында қол жетті. Алайды қазіргі кезде және алдағы уақытта басқаша
жағдай қалыптасып отыр.
Бәсекелік қабілеттілік – бұл ең алдымен тек қана салыстырмалы, демек
тауардың қасиетін салыстыра бағалау екендігін ұмытуға болмайды. Егер
нарықты тұтынушы тауарларын басқа өндірушілердің тауарларымен салыстыратын
бәсекелестер болмаса, онда тауардың бәсекеге қабілеттілігі туралы айтуға да
болмас еді.
Сөйтіп, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы ұғымды қарастыра
келіп, мынадай тұжырымдар жасауға болады:
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың мәні мен маңызы
Жоғары тұрақсыз және сыртқы орта факторларының анықталмағандық
жағдайында ұзақмерзімдік перспективада кәсіпорынның әрі қарай гүлденіп,
өркен жаюының кепілдігін қамтамасыз ететін бәсеке қабілеттілік пен
бәсекеқабілеттілікті арттыру жүйесі, сондай ақ бәсекеқабілетті стратегия
әртүрлі функционалдық бағыттағы және әр түрлі бизнес аясында жұмыс
істейтін, тауарлар өндіріп, қызмет көрсететін ұйымдар үшін әсіресе өзекті
болып отыр.
Кәсіпорынның (фирманың) бәсекеқабілеттігі кәсіпорынның ұлттық,
халықаралық нарықтағы жағдайын анықтайтын кешенді экономикалық потенциалын
қамтиды. [9]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға нарықтың саралануы
ықпал етеді.
Нарық сараланымы – бұл нарықтың ерекше бөліп көрсетілген бөлігі,
тұтынушылардың, тауарлардың немесе кәсіпорындардың кейбір ортақ белгілері
бар тобы.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі деңгейіне, сондай-ақ өндіріс
технологиясын жетілдірудің ғылыми-техникалық деңгейі мен дәрежесі, жаңа
өнер табыстары мен жаңалықтарды пайдалану, өндірісті автоматтандыруда осы
заманғы құралдарды енгізу аса маңызды әсер етеді.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі - салыстырмалы ұғым, оны үлгілерді
талдап жасау үдерісінде болжауға болады, бірақ нақты бәсекеге қабілеттілік
тек қана нарықта ұқсас бәсекелес тауарлардың сипаттамаларын, сондай-ақ сату
сервисінің шарттарын салыстыру барысында бағаланады..
Тауар (жұмыс, қызметтер) өзінің мәні жағынан пайда алудың бірден бір
құрал, және сонысымен де бәсекелік күрестің негізгі құралы, оның
материалдық негізі болып табылады. Өнім сапасын арттыру, пайданы барынша
көбейту, өндіріс шығындарын азайту жолындағы бәсеке өрістеген жердің
бәрінде тауардың бәсекеқабілеттілігін кешенді бағалау аса маңызды мәнге ие
болады. [8]
Байқалғандай бәсекеқабілеттілігінің 2 жағы бар. Бұлардың біреуі оның
элементі мен құраушы бөліктері (тауардың жоғары сапасы, тауардың қосымша
қызметі, барлық қызмет көрсету мерзіміндегі нақты қызметі т.с.с.) және
нақты жағдайдағы тауар сату міндеттерінің нақты шешімі (жеке қабілеттіктері
бар нақты сатып алушы, оның мүмкіндігі және өзіндік талғам шкаласы бойынша
нарықта бәсекелесуші кәсіпорындардың ішінен ұнайтынын шешуі, сатушының жеке
қасиеттері). Бәсекелестәк күрестегі жеңіс бәсекеқабілеттілік нәтижесін
бейнелейді. Ал бәсекеқабілеттілік пен бәсекенің қатынасын потенциал –
потенциалды қолдану қатынасы ретінде сипаттауға болады.
Егер де бейімділік кәсіпорынның сыртқы орта өзгерістеріне деген
реакциясын көрсетсе, онда жаңашылдықта өз іс әрекетінде шешім қабылдау және
жаңн элементтерді игерудің негізінде өзгерген іс әрекет бағытын сипаттайды.
Бәсекеқабілеттіліктің екі қасиетін қалыптастыруда кәсіпорындар ұйымның
жеке элементтеріне сүйенеді. Жеке тұрғыдан алғанда бейімділік қасиеті
ұйымның әркелкі өнімдер өндіретін технологиялық құрал жабдықтары және
тұтастай алғанда техникалық базасы болмайынша қалыптаспайды.
Жаңашылдықтың келесі ажырамас бөлігіне әлеуметтік жаңалықтар кіреді.
Мұндай жаңалықтың техникалық базасы ретінде игерген әлеуметтік
технологиялардың жиынтығы қарастырылады.
Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігінің деңгейіне негізінен мынадай басты
факторлар әсер етеді:
➢ өндірістік технологияны жетілдіру дәрежесі мен ғылыми техникалық
деңгейі;
➢ жаңа өнер табулар мен жаңашылдықтарды қолдану;
➢ қазіргі заманға сай автоматтандырылған және роботтандырылған
өндіріс құралдарын енгізу;
Сонымен бейімділік пен жаңашылдық ұйымның бәсекеқабілеттілік қасиетін
қалыптастыруға қажетті және жеткілікті жағдайларды анықтайды.
Сурет 1. Бәсекелестік тұжырымдамасы
Ұзақмерзімді перспективада кезкелген кәсіпорынның бәсекелестік
күресте жеңіп, топ жарып аға шығуына мүмкіндік беретін бәсекеқабілетті
стратегияның маңызы соңғы кездері күрт артуда. Барлық кәсіпорындар қатал
бәсекелестік жағдайында тек ұйымның ішкі жағдайын қадағалап қана қоймай,
олардың айналасында болып жатқан өзгеістердің артынан ілесуге мұрша беретін
ұзақмерзімді бәсекеқабілетті стратегиясын құрастыра бастауы заман талабы
болып отыр.
Әрбір стратегия – бұл кәсіпорынды дамыту болжамының нәтижесі.
Стратегия сала ерекшеліктерін есепке ала отырып, тауар концепцияларында
айқындалатын қажетті бәсекелестік артықшылықтарды әзірлеуге мүмкіндік
береді.
Сондықтан нарық жағдайларының даму тенденцияларына сәйкес келетін
және де кәсіпорын қызметінің күшті жақтарын тиімді әдістер арқылы
пайдалануға мүмкіндік беретін бәсекелік артықшылық пен стратегияны
анықтаудың маңызы зор. [8]
Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін жоғарылату стратегиясының жүйесін
келесідей үлгіде көрсетуге болады:
1. Кәсіпорынның сыртқы ортада жүзеге асыратын атап айтқанда тауарлық,
баға белгілеу, жабдықтаушылармен қарым қатынас, ақша және бағалы
қағаздар нарығындағы іс әрекет, трансакциялық шығындарды төмендету,
сыртқы экономикадағы қызмет стратегиясы.
2. Кәсіпорынның ішкі ортасында жүзеге асырылатын, яғни өндіріс
шығындарын төмендету, инвестициялық қызмет, қызметкерлерді
ынталандыру, ақпаратпен қамтамасыз ету стратегиялары;
Кәсіпорынның тауарлық стратегиясы келесіні қарастырады:
➢ Кәсіпорынның спеификациясына жауап беретін, тауарлар мен қызмет
көрсетулердің потенциалды нарығын қалыптастыру және зерттеудің
тәсілдері мен ережелері;
➢ Кәсіпорынға неғұрлым тиімді шаруашылық жүргізудің стратегиялық
аймақтарын іздеудің әдістерін;
➢ Кәсіпорынның сыртқы тиімділігін қамтамсыз ететін аймақтарын іздеудің
әдістерін;
Ал, тауарлы стратегияның негізгі міндеттеріне төмендегілер жатады:
➢ Стратегиялық перспективада кәсіпорынның перспективті міндеттерін
өзіндік ресурстар және нарықтық потенциалды мүмкіндіктерімен үйлесуі;
➢ Тауар (технологиялар) сұранысының өмірлік циклдерін талдау;
➢ Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз ететін тауар
ассортиментін қалыптастырудың ережелерін әзірлеу.
Тауарлы стратегия негізінде перспективті ҒЗТКЖдің жоспарлануы, кадр
саясаты, сондай ақ тауар стратегияның элементтері шеңберіндегі шешімдердің
түрленуі мен қабылдануы жүзеге асырылады.
Өз кезегінде баға белгілеу стратегия мыналардан тұрады:
➢ Баға саясатын таңдау ережесі;
➢ Нарық коньютурасына (жағдайына) байланысты кәсіпорын әрекетінің
ережесі;
➢ Бағалық бәсеке тәсілдері;
➢ Шикізаттар, материалдар мен құрал жабдықтар, сонымен бағалы қағаздар
мен валюта нарығында қалыптасатын жағдай мониторинг тәсілдері және осы
жағдайларға байланысты белгілеу қағидаларын өзгерту;
➢ Сұраныс пен ұсыныс өзгерістері процестерінің мониторингі;
➢ Сұраныстың бағалық икемділігін бағалау әдістері;
➢ Баға белгілеу процестеріне макро және микроэкономикалық факторларының
әсерін есептеу қағидалары.
Баға белгілеу стратегиясының негізгі мақсаты нарықтың әр түрлі
сегменттерінде кәсіпорындардың әрекетін анықтаужәне тиімді баға саясатының
көмегімен өз тауарларына тұтынушыларды тарту, сонымен қатар потенциалды
сатып алушылардың тұрақты тұтынушылық талғамдарын қалыптастыру.
Кәсіпорынның ақша және бағалы қағаздар нарығындағы іс әрекет
стратегиясы төмендегілерден тұрады:
➢ Инвестициялық мақсаттағы және ағымдағы қаржылық міндеттерді шешу үшін
қосымша қаржы ресурстарын мобилизациялау ережесі;
➢ Қаржы нарықтары мониторингінің ережелерімен тәсілдері және осы нарық
коньютурасының қарқынын әрдайым бағалау;
➢ Таңдаудың ұнамды формаларын және несие алу жағдайларын, бағалы
қағаздар сатып алу немесе сату сәттерін, кәсіпорынның стратегиялық
мақсаттарына жауап беретін бағалы қағаздардың әртүрлілігін сондай ақ
олардың неғұрлым сенімді элементтерін таңдау қағидалары.
Ақша және бағалы қағаздар нарығындағы іс әрекет стратегиясының басты
мақсаты кәсіпорынның тұрақты статусын қалыптастыруды көздеуі тиіс.
Бұл стратегия артықшылығы бар тапсырыс берушілерді таңдаудың,
потенциалды бәсекелестерді зерттеудің және потенциалды әріптестердің
кәсіпорынға деген тұрақты байланысын қалыптастырудың әдістері мен
тәсілдерін жасап шығаруға тиіс.
Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің стратегиясы сыртқы нарыққа
тауарлар мен қызметтерді экспорттаушы әрі импорттаушы рөліндегі іс
әрекеттің әдістері ме ережелерін жасап шығаруға бағытталған. Бұл стратегия
елдегі және шетелдегі заңдылықтарды ескере отырып экспортты импортты
қағиданы жүзеге асырады.
Сыртқы экономикалық қызметтің стратегиясы экспортталатын және
импортталатын тауарлар мен қызметтердің базасын және қызмет көрсетудің
мерзімі мен сапасын зерттеуге негізделген.
Сонымен бәсекеқабілеттігін арттыру жүйесін қалыптастыру кезінде
кәсіпорын тиімділігінің меншік формасымен байланыстылығын, бәсекелестік
потенциалын, ұйымдастырушылық басқарушылық қатынстардың белсенділігін және
дамуын, нарықтық қатынстар жүйесіндегі кәсіпорынның стратегиялық
бағыттарын, инновация мен маркетингтік дамуын ескеру қажет. Бизнес
тәжірибесі көрсеткендей бірдей бәсекеқабілетті стратегия жоқ. әрбір
кәсіпорынның өзіндік ерекшелігі бар. Ол кәсіпорынның нарықтағы позициясына,
даму динамикасына, потенциалына, бәсекелестердің жағдайына, кәсіпорынның
қызмет көрсету ерекшелігіне, экономикалық жағдайына байланысты болады.
Сондықтан қатал бәсеке жағдайында кез келген кәсіпорындардың ішкі
жағдайында ғана емес, сонымен қатар оның айналасында болып жатқан
өзгерістерге ілесуі мүмкіндік беретін бәсекеқабілеттілікті арттыру жүйесі
мен стратегиясын құрастыру және оларды іс жүзінде жүзеге асыруы, кәсіпорын
ғана үшін, тұтастай алғанда мемлекеттің де дамып, өркен жаюына өз септігін
тигізеді. [9]
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіштері
Кәсіпорын бәсекелестік күрестегі нақты мүмкіндіктерін бағалау үшін
және кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыратын және оның табысқа жетуін
қамтамасыз ететін шаралар мен құралдарды бағалау үшін өзінің күшті және
әлсіз жақтарын талдауға үлкен мүмкіндік береді. Кәсіпорынның
бәсекеқабілеттілігін бағалау үшін маркетингтік зерттеу үдерісінде кейбір
сандық көрсеткіштер пайдаланылады. Олар кәсіпорынның жағдайының тұрақтылығы
деңгейін, нарықта сұранысқа ие өнімдер шығару қабілетін және кәсіпорынның
белгіленген және тұрақты ақырғы нәтижелерге жетуін қамтамсыз ететінін
көрсетеді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілетітілігін арттыруға бағытталған
ұйымдастырушылық шараларды былайша түйіндеуге болады:
➢ кәсіпорынның нарықтағы өнімдеріне басымдық беретін техникалық-
экономикалық және сапалық көрсткіштерді қамтамасыз ету;
➢ тұтынушының талаптары мен оның нақты сұранымын есепке алу мақсатымен
бұйымның сапасын және оның техникалық-экономикалық параметрлерін
өзгерту, өнімнің сенімділігіне назарды күшейту;
➢ өнімнің оны ауыстыратын өнімдермн салыстырғандағы басымдықтарын
айқындау және қамтамасыз ету;
➢ бәсекелес шығаратын ұқсас тауарлардың артықшылықтары мен кемшіліктерін
анықтау және бұл нәтижелерді кәсіпорында тиісінше пайдалану;
➢ бәсекелестердің өздері нарыққа шығарған ұқсас тауарларды жетілдіру
жөнінідегі шараларын зерттеу және бәсекелестермен салыстырғанда
артықшылық беретін шараларды талдап жасау;
➢ сапалық сипаттамасын арттыру арқылы өнімді түрлендіру мүмкіндіктерін
анықтау, мысалы, ұзақ мерзімге шыдамдылығы, сенімділігі, пайдаланудағы
үнемділігі, сыртқы безендірілу (дизайны) жақсарту сияқты;
➢ өнімнің бәсекеқабілеттілігін арттырудың баға факторларын анықтау мен
пайдалану, соның ішінде бәсекелес кәсіпорындар пайдаланатын (бағаны
арзандату, кепілдік мерзімі мен көлемі);
➢ өнімді қолданудың әсіресе жаңа өнімді қолданудың мүмкін болатын басым
салаларын табу және пайдалану;
➢ өнімді түрлі жағдайлардағы: тропикалық және полярлық климаттағы,
түрліше жер жағдайындағы (тасты, шөлд, батпақты) жұмысқа бейімдеу;
➢ тұтынушылардың бірін бірі ауыстыратын тауарлардың белгілі бір
түрлеріне тұрақты басымдық беруін қамтамасыз ететін өнімдердің
сараланымы; бұл жағдайда баға бәсеклестігінің маңызы төмендейді,
өйткені, атып алушылар өнімнің сапасына, оны пайдаланудың
ерекшеліктеріне, өндіруші кәсіпорынның беделіне және басқаларына
қатысты қалыптасқан артықшылық беруді басшылыққа алады;
➢ нарыққа жаңа және неғұрлым ілгерінді тауарлардың түсуін жасанды түрде
шектеужолымен тұтынушыларға тікелей ықпал ету, белсенді жарнамалық
қызмет жүргізу, ақшалай немесе тауарлық кредит беру, соның ішінде
төлемді кейінге қалдыру жолымен.
Қазіргі жағдайларда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың
ортақ бір қабылданған әдістемесі жоқ. Жалпы, теориялық тұрғыда Қазақстан
экономикасы жағдайында түрлі нысандардың бәсекелік қаілеттілікке жетуі
проблемасы, біздің бағалауымызша, қазіргі кезде нөлдік деңгейде тұр деуге
болады.
Техникалық топқа қажеттілік параметрлері жатады, олар осы
қажеттіліктің мәнін және оны қанағаттандырудың шарттарын сипаттайды. Оған
мыналар жатады:
➢ қызметтік параметрлер;
➢ эргономикалық параметрлер;
➢ эстетикалық параметрлер;
➢ нормативтік параметрлер.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде пайдаланылатын
параметрлер номенклатураларын таңдау жөніндегі түпкілікті шешімді сараптау
комиссиясы осы өнімді пайдаланудың нақты шарттары мен бағалау мақсаттарын
ескере отырып қабылдайды.
Бәсекеге қабілеттілікті талдау нормативтік параметрлерді бағалаудан
басталады. Егер олардың әйтеуір біреуі қолданыстағы нормалармен әне
стандарттармен белгіленген деңгейде сәйкес келмесе, онда басқа параметрлері
бойынша салыстыру нәтижелеріне қарамастан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
одан әрі бағалаудың жөні жоқ. Сонымен бірге нормалармен стандарттардан және
заңнамалардан артық тұру өнімнің артықшылығы ретінде қаралмайды, өйткені
тұтынушылардың көзқарасы тұрғысынан алғанда, ол көп жағдайда пайдасыз болып
шығады және тұтынушылық құнды ұлғайтпайды.
Жоғарыда айтылған "тауардың бәсекеге қабілеттілігі" түсінігімен
байланысты келесі көрсеткіштерді түсіндіріп кетуге болады:
➢ Нормативтік көрсеткіштер - оларға осы тауарды өткізу мүмкін емес
міндетті нормалар мен стандарттар жатады: бұл халықаралык
талаптар, мемлекеттік талаптар, аймақтық талаптар, ведомстволық
талаптар, сатып алушының талаптары, әр түрлі нормативтер
және т.с.с. Барлык бұл көрсеткіштер тауардың
қарапайым қасиеттерін сипаттайды, бұл көрсеткіштерсіз
тауарды сату мүмкін емес.
➢ Техникалық көрсеткіштерге жатады: тағайындау көрсеткіші - яғни оны
қолдану облысын және осы тауар орындауы тиіс оның
функцияларын анықтайтын тауардың қасиеттері; эргономикалық көрсеткіштер
осы өнімнің адам ағзасының еңбек операцияларын орындауға бейімделу жэне
ешқандай ыңғайсыздықты сезінбей мүмкіндіктеріне
сәйкестігін сипаттейды; конструктивті-техникалық көрсеткіштер
осы өнімге тән конструктивті- техникалық жэне технологиялық
шешімдерді бейнелейді және тауарға белгілі бір қасиеттерді
(сенімділік, беріктік, ұзақ өмір сүру, пайдаланудағы
қолайлылық және с.с.) береді; эстетикалық көрсеткіштер осы тауарды
әрбір сатып алушының сыртқы қабылдауы үшін үлкен рөл атқарады және оның
шешімініе, яғни осы тауарды сатып алу немесе сатып алмауына алғашқы
сигнал қызметін атқарады.
➢ Экономикалық көрсеткіштер сатып алушының өнімге, яғни тауарды сатып
алуға және оны осы тауардың бүкіл өмірлік циклі бойына пайдалануға
шығындарымен байланысты: баға, тасымалдауға және сақтауға шығыидар,
монтажға, барлык ағымдық пайдалану шығындарына, жөндеудің
барлық түрлеріне, персоналды оқытуға және біліктілігіне шығындар.
➢ Ұйымдастырушылық көрсеткіштер — осы тауарды сатып алудағы түсірім
жүйесі, жеткізу шарты, осындай жеткізулер жиынтығы, өндірушімен
берілетін кепіл мерзімі мен шарты және т.с.с. [10]
Бұл көрсеткіштердің жиынтығы көбінесе өндірушіге өнімді өткізуде
табыс немесе шығынды анықтайды.
Потенциалдың үшінші құраушысы қаржылық потенциал кәсіпорынның қалыпты
жұмыс істеуі үшін қажетті қаржы ресурстарының болуымен, оларды кәсіпорын
активтеріне мақсатты түрде орналастыру және пайдалану тиімділігімен
сипатталады.
Кәсіпорынның экономикалық потенциалы өндірістік, инновациялық,
қаржылық потенциалдарды пайдаланудың тиімділігін көрсетеді. Оның
көрсеткіштерінде кәсіпорын ресурстарының барлық түрлерін қолдану тиімділігі
көрініс табады: өндірістік, материалдық, еңбек, қаржы, сонымен қатар оның
қызметінің түпкі нәтижелері: кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы және оның
пайдаланылу деңгейі, өнім сапасы, активтердің ретабельділігі.
Кәсіпорынның барлық потенциалдық мүмкіндіктерін пайдалану тиімділігіне
әсер ететін ішкі факторларға шаруашылық жүргізу әдістері (өндіріс, еңбекті
ұйымдастыру, жоспарлау және басқару) жатады. Дәл осы шаруашылық жүргізу
әдістрінің көмегімен ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесі және кәсіпорынның
барлық потенциалдық мұмкіндіктерің жүзеге асыру жүргізіледі.
Жабдықтаушылар, тұтынушылар, бәсекелестер, мемлекеттік органдар,
елдегі саяси және экономикалық жағдайлар, инфляция сияқты сыртқы факторлар
кәсіпорын потенциалына жағымды да, кері де әсер етуі мүмкін.
Кіру өндірістік, еңбек, ақпараттық, қаржы ресурстары сияқты
кәсіпорындағы барлық ресурстардың жиынтығынан тұрады.
Процесс ресурстарлы процестердің әр алуан түрлерініңкөмегімен басқа
түрге айналдырады.
Шығу кәсіпорынның экономикалық потенциалының қорытындылаушы
көрсеткіштерін бейнелейді.
Нарықтық қатынастарға өтудің қазіргі кезеңдегі жағдайларында кә-
сіпорынға өзінің тауарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету өте
маңызды. Бәсекеге қабілеттіліктің қазіргі заманғы теориясы, соның ішінде,
Гарвард университетінің профессоры Майкл Портердің кітаптарынан бастау
алады. Майкл Портер бәсекелік артықшылықтың үш түрін бөліп көрсетті:
шығындар бойынша артықшылық, саралау және бір нәрсеге бейімделу.
Саралау деп сападағы артықшылықты, соның ішінде, өнімнің ерек-шелігін,
тұтынушыларға сервистік қызмет көрсетудегі артықшылықты айтамыз.
Стандарттар өнім, жұмыс және қызмет сапасына қойылатын міндетті және
ұсынылатын талаптарды камтиды. Міндетті талаптарға мыналар жатады:
➢ өмір сүру, денсаулық және мүлік, қоршаған ортаны қорғау
қауіпсіздіктерін қамтамасыз ететін талаптар, техника
қауіпсіздігі мен өндірістік санитарлық міндетті талаптар;
➢ өнімнің біріктірілуі және өзара алмастырылуы жөніндегі
талаптары;
➢ бақылаудың міндетті әдістері.
➢ өнімді жеткізу келісімшарттарында белгіленетін ұсыныс
талаптарына мыналар жатады:
➢ өнімнің негізгі тұтыну және пайдалану қасиеттері;
➢ өнімді орауға, таңбалауға (маркалауға), тасымалдау мен
сақтауға, Сонымен қатар пайдалануға қойылатын талаптар;
➢ техникалық құжаттарды, кіруге және түсіруге рұқсат берілген
құжаттарды дайындау ережелері, өнімнің сапасын қамтамасыз
етудің,
ресурстардың барлык түрлерін ұтымды пайдалану мен сақтаудың
жалпы
ережесі, терминдер, анықтамалар және белгілер, метрологиялық
және
басқа жалпы техникалық ережелер мен нормалар;
➢ өнімнің параметрлік қатарлары мен типтік конструкциясы.
Бәсекеге қабілетті өнім негізінен сапаның жоғары деңгейіне сәйкес
келеді, бірақ осы нарықтағы ұқсас тауарлар арасында орташа сапа деңгейін
иеленуі де мүмкін. Соңғы жағдайда тауардың бәсекеге қабілеттілігіне жарнама
және сатуды ынталандыру жөніндегі іс-шаралар есебінен қол жеткізіледі және
ол, негізінде, баға қүруға, сатудан кейінгі қызмет көрсетуге, жарнамаға,
өткізу арналарын тандауға және т.б. тәуелді болады.
Сапа деңгейі темен өнімдердің тұтастай алғанда көптеген бәсекелестер
өніміне қарағанда бірнеше нашар тұтыну қасиеттері болады. Бұл жағдайда
фирманың нарықтық бағыты тұрақты болып қалуы үшін өндіруші мүндай
тауарларға бағаны төмендету стратегияларын қолдануына болады.
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың басымдықтары мен жолдары
3.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері мен
басымдықтары
Бәсеке анықтамалары мен оның қасиеттері туралы пікірлерден шыға
отырып, бәсекеге келесідей сипаттамалар беруге болады:
➢ ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді;
➢ инновациялық процестерді және жаңа жоғары сапалы өнімдердің пайда
болуын камтамасыз етеді;
➢ бәсеке процесінің қатысушыларын сүраным аркылы көрінетін коғамдык
кажеттіліктерді тез қанағаттандыруға, инвестицияны игеруге, ҒТП
жетістіктерін енгізуге, шығындарды төмендетуге, сапаны жоғарылатуға,
тауарлар мен қызметтер үсынысын кеңейтуге итермелейтін қоғамдык ұдайы
өндірістің анықтаушы факторы;
➢ кәсіпкерлерді өндіріс тиімділігін жоғарылатуға мәжбүр етеді;
➢ нарықтык катынастардың қатысушылары, ең алдымен тауар өндірушілер үшін
объективті мәжбүрлеуші сипатқа ие, өндірістің жеке
шығындарына оларды төмендету жағына карай жүйелі әсер етеді;
➢ ресурстарды үнемдеуге, пайдаланатын өндіріс факторларын неғүрлым
рационалды үйлестіруге қол жеткізуге, баскаша айтқанда өзін-өзі
бакылау процесін жүзеге асыруға мэжбүр етеді.
Бірақ, біз бәсекелестіктің күшеюі маркетинг пен жарнамаға шығындардың
өсуіне әкелетіндігін жэне кәсіпорынның каржылық-экономикалык жағдайын
едәуір нашарлататындығын да ұмытпауымыз керек [20].
Сапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі
дүниеде әмбебеп сипатқа ие. Кез-елген елдің экономикалық және әлеуметтік
өмірінде көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне
байланысты.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік
нарықтағы коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады.
Қазіргі кезде көптеген кәсіпорындар үшін кәсіпорынның
бәсекеқабілеттін арттыру ең негізгі мәселе болғандықтан көпшілік тарапынан
осы бір мәселеге көп көңіл аударуда. Ол сату нарықтары, өткізу көлемдері,
қосымша табысты табуды көздейтін өндірушілердің экономикалық
стратегияларының басты ажырамас құралына айналды. Осыған сәйкескәсіпорындар
әрі шығарылатын өнімдердің бағаларын төмендету арқылы әрі нарықта бар
өнімдерден сапалық көрсеткіштері жағынан ерекшеленетін өнімдерін өндіру
арқылы бәсекелестерді ығыстыруға және нарықтағы жағдайларын нығайтуға
ұмтылуы керек.
Кәсіпорындардың салыстырмалы бәсекеге қабілеттілігінің болуы олардың
өнімдерінің үнемі өткізілуіне тұрақты кепіл бермейді. Өйткені, табысқа
кенелуді көздеген әрбір шаруашылық субъектісі үздіксіз өз өнімдерін
жетілдіруге мән бермесе, оның түтынушыларын бәсекелестер өз өнімдерімен
тартып алуы мүмкін.[22]
Жалпы қазақстандық кәсіпорындардың дамуында, әсіресе, бәсекеге
қабілеттілігіне кедергі болып отырған келесідей негізгі мәселелерді тізіп
көрсетуге болады:
1. Cалада инновациялық белсенділіктің төмен деңгейі,
ҒЗТКЖ-ға шығындардың аз бөлінуі. Негізінен казақстандық
кәсіпорындар ғылыми зерттеулерді қаржыландыру сүрақтарымен,
өндіріс пен өнімнің бэсокегеқабілеттілігін жоғарылату үшін
жаңалықтар енғізумен жеткілікті деңгейде айналыспайды;
2. Кәсіпорындар жұмыс істейтін сала өнімдері ішкі рыногының
төмен сыйымдылығы және өндіретін өнімдерінің тар номенклатурасы;
3. Өндіріс және кәсіпорынды басқару сферасында білікті
кадрлардың жеткіліксіздігі.
4. Өндірілетін өнімнің сапасының төмендігі
Қазіргі уакытта бүкіл әлемде 120 елден 500 мыңнан астам компания
өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың басты факторы - ИСО
сериялары бойынша басқару жүйелерімен жұмыс істейді. [24]
Кесте 4
Халықаралық жүйе стандарттарына сәйкес сертификат түрлері
Сертификат атауы Қамтамасыз етеді
1
І8О 9000 – сапа кәсіпорын қызметінің жақсаруын;
менеджменті жүйесін тапсырыс берушілердің сатып алатын
құру бойынша халықаралық өнімнің сапасына сенімділігін;
стандарттар сериясы өнім тұтынушыларының оның сапасына
сенімділігін.
І8О 14000 - кәсіпорьшды басқару жүйесін
экологиялық менеджмент оптималдандыруды
жүйесін КҰРУ бойыншакоршаған ортаға зиянды әсерін ескертуді;
халықаралык стандарттар экологиялық сапаны тиімді енгізу есебінен
сериясы энергетикалық ресурстарды үнемдеуді;
экологиялық апат тәуекелділігін
төмендетуді;
аймақта экологиялык жағдайды жақсартуды.
Бірінші қатарлы орындардың ішінде ең жоғарғы орынды ИСО-9000 сериялы
стандарты алады. Бірінші рет 1987 жылы 5 бөлімі жарық көрген болатын. ИСО -
9000 (ВS 5750 0.1) бөлімі басқару шешімінің ерікті және ИСО - 9000 сериясын
сәйкесінше қолдануды өзіне қосты. Олар компанияға төменгі сатыдан бастап
әсер етеді және олардың анықталған тәртібіне минималды түрде бағынуын талап
етеді. ИСО 9000 сериялы стандарты басшылардың кәсіпорын сапасына немқұрайлы
қарамауын қадағалайды.
Бірінші басшыларда жиі келесідей сұрақтар туындайды: ИСО - 9000
сериясына негізделген менеджмент сапасы қандай экономикалық мүмкіндік
береді.
ИСО – 9000 сериялы стандарты қолдану аясы мейлінше кең, әрі
ауқымдылықты өзіне қосады:
➢ Менеджменттің сапасы бойынша өздерінің шығарған бұйымдарымен көзге
түсуі;
➢ Тауарға деген талаптардың жеткізушілермен орындалуына сенімді болуы;
➢ Тауарды пайдаланушылар;
➢ Терминологияға ортақ көзқараспен қараушылар. Мысалы: жеткізуші,
тұтынушы, регламенттеуші ұйымдар,басқару органдары және т.б.
➢ Екі жақты келісімнің болуы; Олар менеджмент жұмысын, сапасын бағалай
білуі тиіс.
Бұл мәселені шешуге кәсіпорындардың қаржылық жағдайы жеткіліксіз.
Бұған табиғи монополия тауарлары мен қызметтеріне бағаның үнемі қымбаттауы
мүмкіндік бермейді. Сондықтан, бұл мәселені мемлекет тарапынан шешуге көңіл
бөлу қажет. Нәтижесінде, кәсіпорындарда ғылыми базаны күшейтуге
мүмкіндіктері туады. Мәселелерді кәсіпорындарды біріктіру арқылы немесе
шетелден техникалық жетістіктерді алу, өте күшті үлгідегі өнімдер
имитациясымен айналысу, жаппай шетелдік лицензияларды сатып алуды күшейту
арқылы шешуге болады. Бірак ТҰК өз ноу-хаулары мен өндірістік құпияларын
қорғауға мүдделі екендігін айту керек. Өнеркәсібі дамыған елдерде
патенттердің әрекет ету мерзімі 20 жылға жетеді, ал бұл ғылыми түрғыда
неғұрлым белсенді компанияларды бүкіл әлемге олардың технологиясын
уақытынан бұрын таралуынан сенімді қорғайды және төмен дамыған елдердің ірі
технологиялық артта қалуын сактауға ықпал етеді[28]
Әлемдік рынокта табысқа жету мақсатында бәсекеге кабілеттілік үшін
күресте бәсекелестердің негізгі күштері келесілерғе бағытталады:
➢ рынок қажеттіліктеріне және ақырғы түтынушылардың
сұрауларына жауап беретін бэсекеге қабілетті өнімді жасау;
➢ жаңа өнімдерді жасауда немесе шығаратын өнімді жетілдіруде ҒТП-тің
озық жетістіктерін пайдалану жэне принципиалды жаңа өнімді шығару;
➢ технологиялык процестің барлық кезеңдері мен барлық буындарында
өндіріс шығындарын үнемі төмендету;
➢ тұтынушымен (ірі жеткізуге) өнімді шығаруды бастағанға дейін бағаны
келісу және нақты рынокта өткізу шартын ескеріп, жаңа
өнімге бағаны белгілеу;
➢ фирмалардың шикізат көздеріне күресі шикізат пен
жартылай фабрикаттардан комплектілі бөлшектерге дейін
тауарларды дайындаудың барлық вертикальды буындарын бағындыруға
күреспен толығады;
➢ шығарылатын өнімнің бэәсекеге кабілеттіліғін арттыру және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің теориялық
аспектілері ... ... ... ...5
1. Бәсеке және бәсеке қабілеттілік
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың мәні мен
маңызы ... ... 12
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... . 18
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін талдау (Ақсай нан НБК ЖШС
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1. Ақсай нан НБК ЖШС-нің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2. Ақсай нан НБК ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3. Ақсай нан НБК ЖШС-нің бәсекеге қабілеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ...41
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың басымдықтары мен
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері мен
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..69
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда әлемдік рынокта кез келген
елдің беделі, мәртебесі сол елдің бәсекеге қабілеттілік деңгейімен
сипатталынады. Ал елдің бәсекеге қабілеттілігі отандық кәсіпорындарының
бәсекеге кабілеттілік деңгейімен анықталады. Кәсіпорының бәсекеге
қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда өнеркәсіп кез-келген елдің
экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатындығын атап көрсету керек. Тек
бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана экономиканың тұтастай алғанда бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ете алады. Қазіргі кезде көптеген кәсіпорындар
үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттігін арттыру ең негізгі мәселе болғандықтан
көпшілік тарапынан осы бір мәселеге көп көңіл аударуда. Ол сату нарықтары,
өткізу көлемдері, қосымша табысты табуды көздейтін өндірушілердің
экономикалық стратегияларының басты ажырамас құралына айналды. Бәсекеге
қабілеттілік – елдің, кез-келген өндірушілердің тауарлар мен қызметтер
жасау, шығару және өткізумен байланысты барлық жиынтық мүмкіндігінің
шоғырландырылған көрінісі.
Кәсіпорынның бәсекеге кабілеттілігі - бұл кәсіпорынның бәсеке
рыногында тиімді шаруашылық қызмет жүргізу мүмкіндігі. Оның бұл мүмкіндігі
бәсекеге қабілетті өнімді өндірумен жэне өткізумен сипатталады. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік нарықтағы
коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады. Бәсеке рыногында
бәсекеге қабілетті өнімді өндіру мен өткізу кәсіпорынның қаржылық жағдайына
тәуелді болады. Мемлекет екі қарама-карсы міндетті бір уақытта шешуі
арқылы ұлттық кәсіпорындардың дамуына жэне олардың бәсекеге кабілеттілігіне
оң әсер ете алады: тиімді бәсекелестік ортаны кұру және ішкі рынокты
бәсекелестіктен қорғауды қамтамасыз ету. Бәсекеге кабілетті өнімді өндіру
ең алдымен кәсіпорынның қаржылық жағдайынан тәуелді дегеннен шыға
отырып, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау процесін
келесідей тізбекте үсынуға болады:
1) кәсіпорынның қаржылык жағдайын талдау;
2) кәсіпорын өнімдерінің жағдайына кешенді зерттеу жүргізу:
- нақты бәсекелестер;
- өнімдер;
- нақты және әлеуетті тұтьшушылар;
3) көрсеткіштер деңгейін бағалау (өнімнің бәсекеге қабілеттілік
деңгейі): сапалық көрсеткіштер, баға көрсеткіштері,
маркетинғтік көрсеткіштер;
4) кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы корытынды;
5) өнімнің бәсекеге кабілеттілігі туралы қорытынды;
6) кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы қорытынды;
7) қорытынды негізінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру бойынша шараларды әзірлеу.
Курстық жұмыста кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік мәселелерін
теориялық және тәжірибелік түрғыдан қарастыруға талпыныс жасалған.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелеріне қатысты
ұстанымдар мен бағыттарға талдау жасаудың қажеттілігі мен маңызы арта
түседі.
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында бәсекеге қабілеттілікті
арттыру мәселелерін талдауға деген қажеттілік дипломдық жұмыс такырыбын
таңдауға, оның мазмұны мен құрылымының қалыптасуына ықпал еттІ.
Курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыруды теориялық тұрғыдан зерделеу және Ақсай нан НБК ЖШС-нің бәсекеге
қабілеттілік деңгейлерін анықтап, бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдарын
ұсыну болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
• бәсеке және бәсекеге қабілеттілік түсініктерін
нақтылау және кәсіпорынның дамуындағы бәсекеге кабілеттіліктін
рөлін негіздеу;
• кәсіпорындардың сауда қызметтерінің тиімділігіне талдау жүргізе
отырып, оның бәсекеге қабілеттілігінің казіргі жағдайын бағалау;
• қазақстандык кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілікті арттырудың
экономикалық стратегияларын атап көрсету.
• кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін артгыру мәселелерін,
басымдықтарын айқьшдау және оларды шешу жолдары бойынша ұсыныстар
жасау;
Зерттеу объектісі Ақсай нан НБК ЖШС-нің нарықтағы сауда қызметі
болып табылады.
Зерттеу заты Ақсай нан НБК ЖШС-нің бәсекеге қабілеттілігіне
негізделген экономикалық қарым-қатынастары болып табылады.
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің теориялық аспектілері
1.1 Бәсеке және бәсеке қабілеттілік түсініктері
XXI ғасырда жаһандану мен еркінсіту процесінде мемлекеттің тұрақты
экономикалық жэне әлеуметтік дамуының аныктаушы элементі оның бәсскеге
қабілеттілігі болуда. Оны мемлекеттің бір жағынан, еркін нарыктық
катынастар мен әділетті бәсеке жағдайында халықаралық рыноктардың
талаптарын қанағаттандыратын тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу,
екінші жағынан өз азаматтарының түрмыс жағдайын қолдау және жоғарылату
қабілеті ретінде сипаттауға болады [2].
"Бәсекеге қабілеттілік" түсінігі "бәсекемен" ажырамас байланысты.
Бәсекеге қабілеттілік бәсеке пайда болатын және дамитын ортада туындайды
және көрінеді. Нарық және бәсеке - қазіргі экономиканың дамуының басты
механизмі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, оның козғалысының кез келген
басқа факторларынан ғөрі неғұрлым күшті және әрекет етушісі.
Бәсеке - шаруашылық жүргізудің ең қолайлы жағдайлары мен жоғары пайда
алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тауар өндірушілердің арасындағы
экономикалық бақталастық. Сонымен қатар, бәсеке тауарды өндіру мен өткізуде
сондай-ақ капитал салу аясындағы нарықтық субъектілердің әрекет ету
бағыттарын анықтайтын нарықтық механизмнің элементі болып табылады.
Нарықтық экономикадағы қолданылатын бәсекенің нысандары өндірісті
ұйымдастыру нормалары мен ережелерін, мемлекет пен жеке сектордың қызмет
ету әдістерін анықтайды.
Бәсеке экономикалық процесс ретінде белгілі бір әрекеттердің жиынтығы
болып табылады. Бұл әрекеттер ұлғаймалы ұдайы сатылардан тұрады:
1. Өндіріс үшін қажет құрал жабдықтар, ғимараттар және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз ету.
2. Өндірісті ұйымдастыру, шикізат, материалдармен және қаржы-несиемен
жабдықтау.
3. Бәсекеге қабілетті өнім шығару.
4. Өнімді сату көлемін, орнын, уақытын анықтау.
5. Пайданың бір бөлігін инвестициялық қорға аудару және оны өндірісті
ұлғайтуға жұмсау.
Бәсеке деңгейі өнімнің нарықтағы өмір сүру уақытына байланысты.
Бәсекенің пайда болуының объективті алғы шарттары: әрбір өндірушілердің
оқшау шаруашылық жүргізуі, олардың нарық коньюнктураларынан тәуелділігі,
сұраныс үшін басқа сатушылармен күресі.
Мемлекеттің экономикаға араласуынсыз бәсеке теріс салдарлы күшке
айналады. Сондықтан бәсекені экономикалық өсуді ынталандырушы құрал ретінде
пайдалану үшін мемлекет заң арқылы ойын ережесін анықтайтын және оның
орындалуын қадағалайтын шараларды іске қосады.
Нарықтағы жағдайларға байланысты бәсеке әртүрлі нысанда көрініс алады.
Бәсекенің жетілген және жетілмеген нысандары бар, яғни нарықтық мәмлеге
қатысушылардың әрекеттері еркін бәсекеге және монополияға негізделеді.
Қазіргі кезде нарық субъектілері аралас нысандағы нарықтық типте әрекет
етеді. Өйткені ешбір елде еркін бәсеке де, монополия таза күйінде
қолданылмайды.
Жетілген бәсеке- өзара ұқсас, көлемі шамалас көптеген тауар
өндірушілердің арасындағы күрес. Оның белгілері:
Жетілген (таза) бәсеке үш бағытта жүреді: сатушылар арасында, сатып
алушылар арасында және сатушылар мен сатып алушылар арасында.
Егер жетілген бәсекенің бір шарты орындалмаған жағдайда жетілмеген
бәсеке орын алады.
Бәсекелік күрестің әдістері. Қазіргі нарықтық экономикада қолданылатын
экономикалық әдістер: бәсекелесті шикізаттардан, өткізу рыногынан, несие
алу мүмкіншіліктерінен айыру, патент сатып алу, бағаны өзгерту, жұмыс күші
рыногын жаулап алу, жаңа тауар маркалары мен түрлерін шығару. Сонымен
қатар, заңсыз әдістерді қолдану арқылы да нарықта үстемдік ету жолдары бар.
Әділетсіз бәсеке :
1. Бәсекелесі туралы жалған, теріс ақпарат беру.
2. Тауарлардың сапасы, өндірілген жері, өндіру тәсілі туралы ақпараттарды
бұрмалау.
3. Бәсекелес фирмалардың тауар белгісін, фирма атауы мен маркасын заңсыз
пайдалану.
4. Қойылған талаптарға сай келмейтін тауарларды жарнамалау.
5. Бәсекелестердің тауарларына нұқсан келетін дәйексіз салыстыруларды
пайдалану.
6. Құпия ғылыми-техникалық, өндірістік, т.б. ақпараттарды жария ету.
Барлық елдерде бәсекелік күрестің бағалық әдістері қолданылады. Яғни,
өз тауарына монопольды жоғары немесе монопольды төмен бағаны қояды және
бағалық алалау әдісін пайдаланады (бірдей тауарларды әртүрлі бағамен
сатады).
Бәсеке заңының әсер ететін маңызды бағыттары :
1. Бәсеке тепе-теңдік бағаны қалыптастыруға жағдай жасайды. Егер, баға
төмендесе, онда сұраныстың көлемі ұсыныстың көлемінен жоғары болып,
сатып алушылар арасында бәсеке пайда болады. Нәтижесінде баға
көтеріліп, сұраныс пен ұсыныс қайта теңеседі. Ал, баға өскен
жағдайда, сұраныстың көлемі ұсыныстың көлемінен төмен болып,
сатушылар арасында бәсеке пайда болады. Нәтижесінде сұраныс пен
ұсыныс қайта теңескенге дейін баға төмендейді.
2. Тауар өндіру мен өткізудің қоғамдық қалыпты жағдайларын қамтамасыз
етеді. Жалпыға бірдей ойын ережесін басшылыққа алмаған тауар
өндірушілер зиян шегеді. Мысалы: жетілген бәсеке кезінде жоғары
пайда алу мақсатында сатушы бағаны өсірсе, онда сол таауарға
сұраныс көлемі төмендеп, пайда мөлшері азаяды.
3. ҒТП ынталандырады және өндірістің тиімділігін арттырады. Бағалық
бәсекеде кім төмен бағада өнім сатса, сол бәсекеге қабілетті болып
табылады. Бірақ бағаның төменгі деңгейі барлық шығындарды өтеп қана
қоймай, жоғары пайда алуды қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан кәсіпкер
өндіріске жаңа техника мен технология енгізеді, еңбек процесін
ұйымдастырудың тиімді тәсілдерін іздейді. Яғни, ресурстарды үнемді
пайдалану жолдарын қарастырады. Нобель сыйлығының лауреаты Ф.
Хайектің пікірінше: Бәсекеге арқа сүйеген қоғам басқаларға
қарағанда өз мақсатына сәтті жетеді. Бәсеке өнімдерді қалай тиімді
өндіруге болатынын көрсетеді.
4. Нарықтық субъектілердің бәсекелік күресі әлеуметтік-экономикалық
теңсіздікті күшейтеді. Бәсекеге қатысушылардың мүмкіншіліктері
(қаржылық, ресурстық, меншіктің болуы) әртүрлі екендігін ескерсек,
үлкен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі жоғары болуы заңды
5. Нарықтық шаруашылықтың монополизациялануына әкеледі. Шағын
кәсіпорындар бәсекелік күреске шыдамай банкрот болады немесе өзара
бірігеді. Нәтижеде ірі бизнестің рөлі артып, жетілген бәсеке
жетілмеген бәсеке типіне ауысады.[5]
Бәсекелік қабілеттілік – бұл нысанның белгілі бір нарыққа ұсынылған
ұқсас нысандармен салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы немесе әлеуетті
қанағаттандырудың дәрежесін сипаттайтын қасиеті. Бәсекеге қабілеттілік осы
нарықтағы ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру қабілетін
айқындайды. басқару проблемалары жөніндегі Еуропалық форум бәсекеге
қабілеттілікке мынадай анықтама берді: Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз –
бұл фирмалардың өздеріне жасалып отырған жағдайларда олардың
бәсекелестерінің тауарларымен салыстырғанда бағасы және бағадан тыс
сипаттамалары бойынша тұтынушылар үшін тартымдырақ болатын тауарлар әзірлеу
мен өткізудің нақты және әлеуетті мүмкіндігі.
Нысанның бәсекеге қабілеттілігі нақты нарыққа немесе нарықтың
стратегиялық саралануының тиісті белгілері бойынша қалыптасатын
тұтынушылардың нақты тобына қатысты анықталады. Егер нысан бәсекеге
қабілетті болатын нарық көрсетілмесе, онда бұл нысан осы кездегі ең үздік
әлемдік үлгі болып табылады дегенді білдіреді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – бұл салыстырмалы сипаттама, ол
белгілі бір фирманың дамуының бәсекелес фирмалардың дамуынан өз
тауарларымен адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі және
өндірістік қызметінің тиімділігі бойынша айырмашылығын көрсетеді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі оның нарықтық бәсеке жағдайларына
бейімделу мүмкіндігі мен серпінін сипаттайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мынадай бірқатар факторларға
байланысты:
➢ кәсіпорын тауарларының сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге
қабілеттілігі;
➢ өндірілетін тауарлардың түрі;
➢ нарықтың сыйымдылығы (жыл сайынғы сату мөлшері)
➢ нарыққа кірудің жеңілдігі;
➢ нарықтың біртектілігі;
➢ осы нарықта жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың бәсекелестік
позициялары;
➢ саланың бәсекеге қабілеттілігі;
➢ саладағы техникалық жаңалықтар мүмкіндігі;
➢ өндірудің және елдің бәсекеге қабілеттілігі.
Өндірушілерге бәсекелік артықшылықтар беретін жалпы принциптар:
1. Барлық және әр қызметкердің әрекет жасауға, бастаған істі
жалғастыруға ынталылығы.
2. Кәсіпорынның клиентке жақындағы.
3. Кәсіпорында дербестік және шығармашылық ахуал қалыптастыру.
4. Адамдардың қабілеті мен олардың жұмысқа деген ықыласын пайдаланудың
арқасында өнімділіктің өтуі.
5. Кәсіпорын үшін ортақ құндылықтардың маңыздылығын көрсету.
6. Өз позициясында бекем тұра білу.
7. Ұйымдастырудың қарапайымдылығы, басқару және қызметшілер саны
деңгейінің минимумы.
8. Бір сәтте жұмсақ әрі қатаң бола білу . неғұрлым маңызды мәселелерді
қатаң қабылдауға ұстау және бағыныштыларға азырақ маңыздыларын
беру.
Нарық қатынастарының әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай бұл
мәселелерді өзара байланыста шешу және аталған принциптерді пайдалану
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға кепілдік береді.
Кәсіпорынның нарықтағы бәсекелестігі өнімнің өзінің бәсекелестігіне
айналатын болғандықтан өнімді дайындаған және оны әлемдік нарықта сататын
кәсіпорын хабарлаған өнімінің қасиеттерінің маңызы артады. Өнімнің бәсекеге
қабілеттілігінің мәнін неғұрлым толығырақ ашып көрсету керек.
Әдебиетте тауардың бәсекеге қабілеттілігі дегенге былайша анықтама
беріледі. Бұл оның нарықтағы басқа ұқсас тауарлармен тайталасқа төтеп
беруіне мүмкіндік беретін экономикалық, техникалық пайдалану порпметрлер
деңгейі. Бұған қоса бәсекелестік тауардың салыстырмалы сипаты ол нарықтың
айқындалған талаптарына немесе ьасқа тауадың қасиеттеріне қатысты бүкіл
өндірістік, коммерциялық, ұйымдастырушылық және экономикалық
көрсеткіштердің жиынтық бағасын қамтиды. Ол осы бәсекелес тауардың
қажеттілікті қанағаттандырудағы, жеткізу шарттары мен өндірістік және
тұтыну процесінде пайдалануға кеткен шығындардыескергендегі қоғамдық
қажеттілікке сай келу дәрежесі бойынша анықталады.
Бәсекеге қабілеттіліктің жұмсақ құрамдас бөліктерін қарастыру.
Кәсіпорындардың нарықтық бәсекесі мен олар орналасқан елдердің
бәсекелестігі бір-біріне өзара ықпал етеді. Интервенциялық саясаттың өзі-ақ
кәсіпорынға үлкен зиян тигізуі мүмкін және сонымен бірге Швейцария сияқты
елдің бәсекеге қабілеттілігі тек қана саясаттың ісі бола алмайды, оған
кәсіпорындардың өзі де өз үлесін қосуы тиіс. Бәсекеге қабілеттіліктің
осынау басты аспектілерінің негізінде бәсекелестік күрестің жұмсақ
құрамдас бөліктері деп атауға болатындай нәрсе жатар, олар ақшамен
бағаланбайды және жалпы алғанда сандық тұрғыдан да анықтау қиын.
Еңбек этикасы. Бәсекеге қабілеттілік көп жағдайда ықылас пен еңбек
етуге байланысты. Көптеген дамыған елдерде жұмыс өзінше құнды нәрсе деген
сензім жетіспейді. Егер әңгіме салыстыру тұрғысында болса, онда бір ғана
еңбек өнімділігінің болуы жеткіліксіз.
Өзін-өзі жетілдірудегі икемділік пен әзірлік. Сөз жоқ, дәстүрлерге,
шешімдердің тексерілген нұсқаларына бейімділіктің және тағы басқалардың өз
артықшылықтары бар. Алайда мүлдем басқаша металитетке ие, клиенттің кез
келген қалауы мен жаңа тенденцияларға жедел назар аударуға әзір
бәсекелестермен күресте бұл басымдылықтар ештеңеге жарамай қалды.
Қызмет көрсету саласында жұмыс істуге әзірлік. Мұны қаламау, әсіресе
егер ол экономиканың маңызды салаларының бірі болған жағдайда, қоғамның
дамуы үшін өкінішті болуы мүмкін. Жұртшылық қызмет көрсету саласында жұмыс
істеп, адамның абыройын пәсейту дегенді білдірмейтіндігін түсіну керек. Бұл
клиент басты қалыптасушы тұлға болуды қалайтын және болуға тиісті бәсекеге
қабілетті экономика үшін қажетті қалыпты жұмыс.
Наразылық деңгейі. Дамыған елдердің халықы өздерінің жоғары өмір
сүруде деңгейін жай бір солай болуға тиісті сияқты қарауға үйреніп кеткен.
Мұндай позиция қоғамда кез-келген икемділіктен айырады, ақыр соңында
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Бұл мемлекетті бюджетті,
әлеуметтік кепілдіктер жүйесі, жұмыс күшіне шығындар деңгейін басқаруға
Сыртқы дүниеге ашықтық. Шетелдік тауарлардың ішкі нарыққа енуіне, шетел
азаматтарының кәсіпорындар акцияларының бақылу пакетін алу мүмкіндігіне
кедергі жасау, өз мүкіндіктері мен артықшылықтарын асыра бағалауға
бейімдік, әлемдік тәжірибені үйренуді қаламау және тағы басқалар
экономикаға келеңсіз әсер етеді.
Жұмыс күшінің жұмылушылық әзірлігі. Өмірдің сүрудің жоғары деңгейі,
әлеуметтік кепілдіктердің дамыған жүйесі жұмыс күшін оқуға, шетелде жұмыс
істеуге, басқа елдердің тәжірибесін үйренуге деген ықыласын жояды. Елдердің
бұл орайдағы артта қалушылығына ішкі жұмыс күші нарықтарының сыртқы әсер
мен араласудан жабық болуы септеседі.
Бәсекелестік рухы. Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік рух бар жерде
қалыптасады. Мысалы, швейцариялықтардың тілі, менталитеті ондай сападан
толық айырылған. Олар талас пен қақтығыстардан емес, картельдік
келісімдерді артық көреді. Корпоративтілік қоғамдық келісімдер деп
аталатынының негізі болды, өткендегі табыстарға едәуір дәрежеде соның
арқасында қол жетті. Алайды қазіргі кезде және алдағы уақытта басқаша
жағдай қалыптасып отыр.
Бәсекелік қабілеттілік – бұл ең алдымен тек қана салыстырмалы, демек
тауардың қасиетін салыстыра бағалау екендігін ұмытуға болмайды. Егер
нарықты тұтынушы тауарларын басқа өндірушілердің тауарларымен салыстыратын
бәсекелестер болмаса, онда тауардың бәсекеге қабілеттілігі туралы айтуға да
болмас еді.
Сөйтіп, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы ұғымды қарастыра
келіп, мынадай тұжырымдар жасауға болады:
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың мәні мен маңызы
Жоғары тұрақсыз және сыртқы орта факторларының анықталмағандық
жағдайында ұзақмерзімдік перспективада кәсіпорынның әрі қарай гүлденіп,
өркен жаюының кепілдігін қамтамасыз ететін бәсеке қабілеттілік пен
бәсекеқабілеттілікті арттыру жүйесі, сондай ақ бәсекеқабілетті стратегия
әртүрлі функционалдық бағыттағы және әр түрлі бизнес аясында жұмыс
істейтін, тауарлар өндіріп, қызмет көрсететін ұйымдар үшін әсіресе өзекті
болып отыр.
Кәсіпорынның (фирманың) бәсекеқабілеттігі кәсіпорынның ұлттық,
халықаралық нарықтағы жағдайын анықтайтын кешенді экономикалық потенциалын
қамтиды. [9]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға нарықтың саралануы
ықпал етеді.
Нарық сараланымы – бұл нарықтың ерекше бөліп көрсетілген бөлігі,
тұтынушылардың, тауарлардың немесе кәсіпорындардың кейбір ортақ белгілері
бар тобы.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі деңгейіне, сондай-ақ өндіріс
технологиясын жетілдірудің ғылыми-техникалық деңгейі мен дәрежесі, жаңа
өнер табыстары мен жаңалықтарды пайдалану, өндірісті автоматтандыруда осы
заманғы құралдарды енгізу аса маңызды әсер етеді.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі - салыстырмалы ұғым, оны үлгілерді
талдап жасау үдерісінде болжауға болады, бірақ нақты бәсекеге қабілеттілік
тек қана нарықта ұқсас бәсекелес тауарлардың сипаттамаларын, сондай-ақ сату
сервисінің шарттарын салыстыру барысында бағаланады..
Тауар (жұмыс, қызметтер) өзінің мәні жағынан пайда алудың бірден бір
құрал, және сонысымен де бәсекелік күрестің негізгі құралы, оның
материалдық негізі болып табылады. Өнім сапасын арттыру, пайданы барынша
көбейту, өндіріс шығындарын азайту жолындағы бәсеке өрістеген жердің
бәрінде тауардың бәсекеқабілеттілігін кешенді бағалау аса маңызды мәнге ие
болады. [8]
Байқалғандай бәсекеқабілеттілігінің 2 жағы бар. Бұлардың біреуі оның
элементі мен құраушы бөліктері (тауардың жоғары сапасы, тауардың қосымша
қызметі, барлық қызмет көрсету мерзіміндегі нақты қызметі т.с.с.) және
нақты жағдайдағы тауар сату міндеттерінің нақты шешімі (жеке қабілеттіктері
бар нақты сатып алушы, оның мүмкіндігі және өзіндік талғам шкаласы бойынша
нарықта бәсекелесуші кәсіпорындардың ішінен ұнайтынын шешуі, сатушының жеке
қасиеттері). Бәсекелестәк күрестегі жеңіс бәсекеқабілеттілік нәтижесін
бейнелейді. Ал бәсекеқабілеттілік пен бәсекенің қатынасын потенциал –
потенциалды қолдану қатынасы ретінде сипаттауға болады.
Егер де бейімділік кәсіпорынның сыртқы орта өзгерістеріне деген
реакциясын көрсетсе, онда жаңашылдықта өз іс әрекетінде шешім қабылдау және
жаңн элементтерді игерудің негізінде өзгерген іс әрекет бағытын сипаттайды.
Бәсекеқабілеттіліктің екі қасиетін қалыптастыруда кәсіпорындар ұйымның
жеке элементтеріне сүйенеді. Жеке тұрғыдан алғанда бейімділік қасиеті
ұйымның әркелкі өнімдер өндіретін технологиялық құрал жабдықтары және
тұтастай алғанда техникалық базасы болмайынша қалыптаспайды.
Жаңашылдықтың келесі ажырамас бөлігіне әлеуметтік жаңалықтар кіреді.
Мұндай жаңалықтың техникалық базасы ретінде игерген әлеуметтік
технологиялардың жиынтығы қарастырылады.
Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігінің деңгейіне негізінен мынадай басты
факторлар әсер етеді:
➢ өндірістік технологияны жетілдіру дәрежесі мен ғылыми техникалық
деңгейі;
➢ жаңа өнер табулар мен жаңашылдықтарды қолдану;
➢ қазіргі заманға сай автоматтандырылған және роботтандырылған
өндіріс құралдарын енгізу;
Сонымен бейімділік пен жаңашылдық ұйымның бәсекеқабілеттілік қасиетін
қалыптастыруға қажетті және жеткілікті жағдайларды анықтайды.
Сурет 1. Бәсекелестік тұжырымдамасы
Ұзақмерзімді перспективада кезкелген кәсіпорынның бәсекелестік
күресте жеңіп, топ жарып аға шығуына мүмкіндік беретін бәсекеқабілетті
стратегияның маңызы соңғы кездері күрт артуда. Барлық кәсіпорындар қатал
бәсекелестік жағдайында тек ұйымның ішкі жағдайын қадағалап қана қоймай,
олардың айналасында болып жатқан өзгеістердің артынан ілесуге мұрша беретін
ұзақмерзімді бәсекеқабілетті стратегиясын құрастыра бастауы заман талабы
болып отыр.
Әрбір стратегия – бұл кәсіпорынды дамыту болжамының нәтижесі.
Стратегия сала ерекшеліктерін есепке ала отырып, тауар концепцияларында
айқындалатын қажетті бәсекелестік артықшылықтарды әзірлеуге мүмкіндік
береді.
Сондықтан нарық жағдайларының даму тенденцияларына сәйкес келетін
және де кәсіпорын қызметінің күшті жақтарын тиімді әдістер арқылы
пайдалануға мүмкіндік беретін бәсекелік артықшылық пен стратегияны
анықтаудың маңызы зор. [8]
Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін жоғарылату стратегиясының жүйесін
келесідей үлгіде көрсетуге болады:
1. Кәсіпорынның сыртқы ортада жүзеге асыратын атап айтқанда тауарлық,
баға белгілеу, жабдықтаушылармен қарым қатынас, ақша және бағалы
қағаздар нарығындағы іс әрекет, трансакциялық шығындарды төмендету,
сыртқы экономикадағы қызмет стратегиясы.
2. Кәсіпорынның ішкі ортасында жүзеге асырылатын, яғни өндіріс
шығындарын төмендету, инвестициялық қызмет, қызметкерлерді
ынталандыру, ақпаратпен қамтамасыз ету стратегиялары;
Кәсіпорынның тауарлық стратегиясы келесіні қарастырады:
➢ Кәсіпорынның спеификациясына жауап беретін, тауарлар мен қызмет
көрсетулердің потенциалды нарығын қалыптастыру және зерттеудің
тәсілдері мен ережелері;
➢ Кәсіпорынға неғұрлым тиімді шаруашылық жүргізудің стратегиялық
аймақтарын іздеудің әдістерін;
➢ Кәсіпорынның сыртқы тиімділігін қамтамсыз ететін аймақтарын іздеудің
әдістерін;
Ал, тауарлы стратегияның негізгі міндеттеріне төмендегілер жатады:
➢ Стратегиялық перспективада кәсіпорынның перспективті міндеттерін
өзіндік ресурстар және нарықтық потенциалды мүмкіндіктерімен үйлесуі;
➢ Тауар (технологиялар) сұранысының өмірлік циклдерін талдау;
➢ Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз ететін тауар
ассортиментін қалыптастырудың ережелерін әзірлеу.
Тауарлы стратегия негізінде перспективті ҒЗТКЖдің жоспарлануы, кадр
саясаты, сондай ақ тауар стратегияның элементтері шеңберіндегі шешімдердің
түрленуі мен қабылдануы жүзеге асырылады.
Өз кезегінде баға белгілеу стратегия мыналардан тұрады:
➢ Баға саясатын таңдау ережесі;
➢ Нарық коньютурасына (жағдайына) байланысты кәсіпорын әрекетінің
ережесі;
➢ Бағалық бәсеке тәсілдері;
➢ Шикізаттар, материалдар мен құрал жабдықтар, сонымен бағалы қағаздар
мен валюта нарығында қалыптасатын жағдай мониторинг тәсілдері және осы
жағдайларға байланысты белгілеу қағидаларын өзгерту;
➢ Сұраныс пен ұсыныс өзгерістері процестерінің мониторингі;
➢ Сұраныстың бағалық икемділігін бағалау әдістері;
➢ Баға белгілеу процестеріне макро және микроэкономикалық факторларының
әсерін есептеу қағидалары.
Баға белгілеу стратегиясының негізгі мақсаты нарықтың әр түрлі
сегменттерінде кәсіпорындардың әрекетін анықтаужәне тиімді баға саясатының
көмегімен өз тауарларына тұтынушыларды тарту, сонымен қатар потенциалды
сатып алушылардың тұрақты тұтынушылық талғамдарын қалыптастыру.
Кәсіпорынның ақша және бағалы қағаздар нарығындағы іс әрекет
стратегиясы төмендегілерден тұрады:
➢ Инвестициялық мақсаттағы және ағымдағы қаржылық міндеттерді шешу үшін
қосымша қаржы ресурстарын мобилизациялау ережесі;
➢ Қаржы нарықтары мониторингінің ережелерімен тәсілдері және осы нарық
коньютурасының қарқынын әрдайым бағалау;
➢ Таңдаудың ұнамды формаларын және несие алу жағдайларын, бағалы
қағаздар сатып алу немесе сату сәттерін, кәсіпорынның стратегиялық
мақсаттарына жауап беретін бағалы қағаздардың әртүрлілігін сондай ақ
олардың неғұрлым сенімді элементтерін таңдау қағидалары.
Ақша және бағалы қағаздар нарығындағы іс әрекет стратегиясының басты
мақсаты кәсіпорынның тұрақты статусын қалыптастыруды көздеуі тиіс.
Бұл стратегия артықшылығы бар тапсырыс берушілерді таңдаудың,
потенциалды бәсекелестерді зерттеудің және потенциалды әріптестердің
кәсіпорынға деген тұрақты байланысын қалыптастырудың әдістері мен
тәсілдерін жасап шығаруға тиіс.
Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің стратегиясы сыртқы нарыққа
тауарлар мен қызметтерді экспорттаушы әрі импорттаушы рөліндегі іс
әрекеттің әдістері ме ережелерін жасап шығаруға бағытталған. Бұл стратегия
елдегі және шетелдегі заңдылықтарды ескере отырып экспортты импортты
қағиданы жүзеге асырады.
Сыртқы экономикалық қызметтің стратегиясы экспортталатын және
импортталатын тауарлар мен қызметтердің базасын және қызмет көрсетудің
мерзімі мен сапасын зерттеуге негізделген.
Сонымен бәсекеқабілеттігін арттыру жүйесін қалыптастыру кезінде
кәсіпорын тиімділігінің меншік формасымен байланыстылығын, бәсекелестік
потенциалын, ұйымдастырушылық басқарушылық қатынстардың белсенділігін және
дамуын, нарықтық қатынстар жүйесіндегі кәсіпорынның стратегиялық
бағыттарын, инновация мен маркетингтік дамуын ескеру қажет. Бизнес
тәжірибесі көрсеткендей бірдей бәсекеқабілетті стратегия жоқ. әрбір
кәсіпорынның өзіндік ерекшелігі бар. Ол кәсіпорынның нарықтағы позициясына,
даму динамикасына, потенциалына, бәсекелестердің жағдайына, кәсіпорынның
қызмет көрсету ерекшелігіне, экономикалық жағдайына байланысты болады.
Сондықтан қатал бәсеке жағдайында кез келген кәсіпорындардың ішкі
жағдайында ғана емес, сонымен қатар оның айналасында болып жатқан
өзгерістерге ілесуі мүмкіндік беретін бәсекеқабілеттілікті арттыру жүйесі
мен стратегиясын құрастыру және оларды іс жүзінде жүзеге асыруы, кәсіпорын
ғана үшін, тұтастай алғанда мемлекеттің де дамып, өркен жаюына өз септігін
тигізеді. [9]
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіштері
Кәсіпорын бәсекелестік күрестегі нақты мүмкіндіктерін бағалау үшін
және кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыратын және оның табысқа жетуін
қамтамасыз ететін шаралар мен құралдарды бағалау үшін өзінің күшті және
әлсіз жақтарын талдауға үлкен мүмкіндік береді. Кәсіпорынның
бәсекеқабілеттілігін бағалау үшін маркетингтік зерттеу үдерісінде кейбір
сандық көрсеткіштер пайдаланылады. Олар кәсіпорынның жағдайының тұрақтылығы
деңгейін, нарықта сұранысқа ие өнімдер шығару қабілетін және кәсіпорынның
белгіленген және тұрақты ақырғы нәтижелерге жетуін қамтамсыз ететінін
көрсетеді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілетітілігін арттыруға бағытталған
ұйымдастырушылық шараларды былайша түйіндеуге болады:
➢ кәсіпорынның нарықтағы өнімдеріне басымдық беретін техникалық-
экономикалық және сапалық көрсткіштерді қамтамасыз ету;
➢ тұтынушының талаптары мен оның нақты сұранымын есепке алу мақсатымен
бұйымның сапасын және оның техникалық-экономикалық параметрлерін
өзгерту, өнімнің сенімділігіне назарды күшейту;
➢ өнімнің оны ауыстыратын өнімдермн салыстырғандағы басымдықтарын
айқындау және қамтамасыз ету;
➢ бәсекелес шығаратын ұқсас тауарлардың артықшылықтары мен кемшіліктерін
анықтау және бұл нәтижелерді кәсіпорында тиісінше пайдалану;
➢ бәсекелестердің өздері нарыққа шығарған ұқсас тауарларды жетілдіру
жөнінідегі шараларын зерттеу және бәсекелестермен салыстырғанда
артықшылық беретін шараларды талдап жасау;
➢ сапалық сипаттамасын арттыру арқылы өнімді түрлендіру мүмкіндіктерін
анықтау, мысалы, ұзақ мерзімге шыдамдылығы, сенімділігі, пайдаланудағы
үнемділігі, сыртқы безендірілу (дизайны) жақсарту сияқты;
➢ өнімнің бәсекеқабілеттілігін арттырудың баға факторларын анықтау мен
пайдалану, соның ішінде бәсекелес кәсіпорындар пайдаланатын (бағаны
арзандату, кепілдік мерзімі мен көлемі);
➢ өнімді қолданудың әсіресе жаңа өнімді қолданудың мүмкін болатын басым
салаларын табу және пайдалану;
➢ өнімді түрлі жағдайлардағы: тропикалық және полярлық климаттағы,
түрліше жер жағдайындағы (тасты, шөлд, батпақты) жұмысқа бейімдеу;
➢ тұтынушылардың бірін бірі ауыстыратын тауарлардың белгілі бір
түрлеріне тұрақты басымдық беруін қамтамасыз ететін өнімдердің
сараланымы; бұл жағдайда баға бәсеклестігінің маңызы төмендейді,
өйткені, атып алушылар өнімнің сапасына, оны пайдаланудың
ерекшеліктеріне, өндіруші кәсіпорынның беделіне және басқаларына
қатысты қалыптасқан артықшылық беруді басшылыққа алады;
➢ нарыққа жаңа және неғұрлым ілгерінді тауарлардың түсуін жасанды түрде
шектеужолымен тұтынушыларға тікелей ықпал ету, белсенді жарнамалық
қызмет жүргізу, ақшалай немесе тауарлық кредит беру, соның ішінде
төлемді кейінге қалдыру жолымен.
Қазіргі жағдайларда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың
ортақ бір қабылданған әдістемесі жоқ. Жалпы, теориялық тұрғыда Қазақстан
экономикасы жағдайында түрлі нысандардың бәсекелік қаілеттілікке жетуі
проблемасы, біздің бағалауымызша, қазіргі кезде нөлдік деңгейде тұр деуге
болады.
Техникалық топқа қажеттілік параметрлері жатады, олар осы
қажеттіліктің мәнін және оны қанағаттандырудың шарттарын сипаттайды. Оған
мыналар жатады:
➢ қызметтік параметрлер;
➢ эргономикалық параметрлер;
➢ эстетикалық параметрлер;
➢ нормативтік параметрлер.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде пайдаланылатын
параметрлер номенклатураларын таңдау жөніндегі түпкілікті шешімді сараптау
комиссиясы осы өнімді пайдаланудың нақты шарттары мен бағалау мақсаттарын
ескере отырып қабылдайды.
Бәсекеге қабілеттілікті талдау нормативтік параметрлерді бағалаудан
басталады. Егер олардың әйтеуір біреуі қолданыстағы нормалармен әне
стандарттармен белгіленген деңгейде сәйкес келмесе, онда басқа параметрлері
бойынша салыстыру нәтижелеріне қарамастан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
одан әрі бағалаудың жөні жоқ. Сонымен бірге нормалармен стандарттардан және
заңнамалардан артық тұру өнімнің артықшылығы ретінде қаралмайды, өйткені
тұтынушылардың көзқарасы тұрғысынан алғанда, ол көп жағдайда пайдасыз болып
шығады және тұтынушылық құнды ұлғайтпайды.
Жоғарыда айтылған "тауардың бәсекеге қабілеттілігі" түсінігімен
байланысты келесі көрсеткіштерді түсіндіріп кетуге болады:
➢ Нормативтік көрсеткіштер - оларға осы тауарды өткізу мүмкін емес
міндетті нормалар мен стандарттар жатады: бұл халықаралык
талаптар, мемлекеттік талаптар, аймақтық талаптар, ведомстволық
талаптар, сатып алушының талаптары, әр түрлі нормативтер
және т.с.с. Барлык бұл көрсеткіштер тауардың
қарапайым қасиеттерін сипаттайды, бұл көрсеткіштерсіз
тауарды сату мүмкін емес.
➢ Техникалық көрсеткіштерге жатады: тағайындау көрсеткіші - яғни оны
қолдану облысын және осы тауар орындауы тиіс оның
функцияларын анықтайтын тауардың қасиеттері; эргономикалық көрсеткіштер
осы өнімнің адам ағзасының еңбек операцияларын орындауға бейімделу жэне
ешқандай ыңғайсыздықты сезінбей мүмкіндіктеріне
сәйкестігін сипаттейды; конструктивті-техникалық көрсеткіштер
осы өнімге тән конструктивті- техникалық жэне технологиялық
шешімдерді бейнелейді және тауарға белгілі бір қасиеттерді
(сенімділік, беріктік, ұзақ өмір сүру, пайдаланудағы
қолайлылық және с.с.) береді; эстетикалық көрсеткіштер осы тауарды
әрбір сатып алушының сыртқы қабылдауы үшін үлкен рөл атқарады және оның
шешімініе, яғни осы тауарды сатып алу немесе сатып алмауына алғашқы
сигнал қызметін атқарады.
➢ Экономикалық көрсеткіштер сатып алушының өнімге, яғни тауарды сатып
алуға және оны осы тауардың бүкіл өмірлік циклі бойына пайдалануға
шығындарымен байланысты: баға, тасымалдауға және сақтауға шығыидар,
монтажға, барлык ағымдық пайдалану шығындарына, жөндеудің
барлық түрлеріне, персоналды оқытуға және біліктілігіне шығындар.
➢ Ұйымдастырушылық көрсеткіштер — осы тауарды сатып алудағы түсірім
жүйесі, жеткізу шарты, осындай жеткізулер жиынтығы, өндірушімен
берілетін кепіл мерзімі мен шарты және т.с.с. [10]
Бұл көрсеткіштердің жиынтығы көбінесе өндірушіге өнімді өткізуде
табыс немесе шығынды анықтайды.
Потенциалдың үшінші құраушысы қаржылық потенциал кәсіпорынның қалыпты
жұмыс істеуі үшін қажетті қаржы ресурстарының болуымен, оларды кәсіпорын
активтеріне мақсатты түрде орналастыру және пайдалану тиімділігімен
сипатталады.
Кәсіпорынның экономикалық потенциалы өндірістік, инновациялық,
қаржылық потенциалдарды пайдаланудың тиімділігін көрсетеді. Оның
көрсеткіштерінде кәсіпорын ресурстарының барлық түрлерін қолдану тиімділігі
көрініс табады: өндірістік, материалдық, еңбек, қаржы, сонымен қатар оның
қызметінің түпкі нәтижелері: кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы және оның
пайдаланылу деңгейі, өнім сапасы, активтердің ретабельділігі.
Кәсіпорынның барлық потенциалдық мүмкіндіктерін пайдалану тиімділігіне
әсер ететін ішкі факторларға шаруашылық жүргізу әдістері (өндіріс, еңбекті
ұйымдастыру, жоспарлау және басқару) жатады. Дәл осы шаруашылық жүргізу
әдістрінің көмегімен ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесі және кәсіпорынның
барлық потенциалдық мұмкіндіктерің жүзеге асыру жүргізіледі.
Жабдықтаушылар, тұтынушылар, бәсекелестер, мемлекеттік органдар,
елдегі саяси және экономикалық жағдайлар, инфляция сияқты сыртқы факторлар
кәсіпорын потенциалына жағымды да, кері де әсер етуі мүмкін.
Кіру өндірістік, еңбек, ақпараттық, қаржы ресурстары сияқты
кәсіпорындағы барлық ресурстардың жиынтығынан тұрады.
Процесс ресурстарлы процестердің әр алуан түрлерініңкөмегімен басқа
түрге айналдырады.
Шығу кәсіпорынның экономикалық потенциалының қорытындылаушы
көрсеткіштерін бейнелейді.
Нарықтық қатынастарға өтудің қазіргі кезеңдегі жағдайларында кә-
сіпорынға өзінің тауарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету өте
маңызды. Бәсекеге қабілеттіліктің қазіргі заманғы теориясы, соның ішінде,
Гарвард университетінің профессоры Майкл Портердің кітаптарынан бастау
алады. Майкл Портер бәсекелік артықшылықтың үш түрін бөліп көрсетті:
шығындар бойынша артықшылық, саралау және бір нәрсеге бейімделу.
Саралау деп сападағы артықшылықты, соның ішінде, өнімнің ерек-шелігін,
тұтынушыларға сервистік қызмет көрсетудегі артықшылықты айтамыз.
Стандарттар өнім, жұмыс және қызмет сапасына қойылатын міндетті және
ұсынылатын талаптарды камтиды. Міндетті талаптарға мыналар жатады:
➢ өмір сүру, денсаулық және мүлік, қоршаған ортаны қорғау
қауіпсіздіктерін қамтамасыз ететін талаптар, техника
қауіпсіздігі мен өндірістік санитарлық міндетті талаптар;
➢ өнімнің біріктірілуі және өзара алмастырылуы жөніндегі
талаптары;
➢ бақылаудың міндетті әдістері.
➢ өнімді жеткізу келісімшарттарында белгіленетін ұсыныс
талаптарына мыналар жатады:
➢ өнімнің негізгі тұтыну және пайдалану қасиеттері;
➢ өнімді орауға, таңбалауға (маркалауға), тасымалдау мен
сақтауға, Сонымен қатар пайдалануға қойылатын талаптар;
➢ техникалық құжаттарды, кіруге және түсіруге рұқсат берілген
құжаттарды дайындау ережелері, өнімнің сапасын қамтамасыз
етудің,
ресурстардың барлык түрлерін ұтымды пайдалану мен сақтаудың
жалпы
ережесі, терминдер, анықтамалар және белгілер, метрологиялық
және
басқа жалпы техникалық ережелер мен нормалар;
➢ өнімнің параметрлік қатарлары мен типтік конструкциясы.
Бәсекеге қабілетті өнім негізінен сапаның жоғары деңгейіне сәйкес
келеді, бірақ осы нарықтағы ұқсас тауарлар арасында орташа сапа деңгейін
иеленуі де мүмкін. Соңғы жағдайда тауардың бәсекеге қабілеттілігіне жарнама
және сатуды ынталандыру жөніндегі іс-шаралар есебінен қол жеткізіледі және
ол, негізінде, баға қүруға, сатудан кейінгі қызмет көрсетуге, жарнамаға,
өткізу арналарын тандауға және т.б. тәуелді болады.
Сапа деңгейі темен өнімдердің тұтастай алғанда көптеген бәсекелестер
өніміне қарағанда бірнеше нашар тұтыну қасиеттері болады. Бұл жағдайда
фирманың нарықтық бағыты тұрақты болып қалуы үшін өндіруші мүндай
тауарларға бағаны төмендету стратегияларын қолдануына болады.
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың басымдықтары мен жолдары
3.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері мен
басымдықтары
Бәсеке анықтамалары мен оның қасиеттері туралы пікірлерден шыға
отырып, бәсекеге келесідей сипаттамалар беруге болады:
➢ ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді;
➢ инновациялық процестерді және жаңа жоғары сапалы өнімдердің пайда
болуын камтамасыз етеді;
➢ бәсеке процесінің қатысушыларын сүраным аркылы көрінетін коғамдык
кажеттіліктерді тез қанағаттандыруға, инвестицияны игеруге, ҒТП
жетістіктерін енгізуге, шығындарды төмендетуге, сапаны жоғарылатуға,
тауарлар мен қызметтер үсынысын кеңейтуге итермелейтін қоғамдык ұдайы
өндірістің анықтаушы факторы;
➢ кәсіпкерлерді өндіріс тиімділігін жоғарылатуға мәжбүр етеді;
➢ нарықтык катынастардың қатысушылары, ең алдымен тауар өндірушілер үшін
объективті мәжбүрлеуші сипатқа ие, өндірістің жеке
шығындарына оларды төмендету жағына карай жүйелі әсер етеді;
➢ ресурстарды үнемдеуге, пайдаланатын өндіріс факторларын неғүрлым
рационалды үйлестіруге қол жеткізуге, баскаша айтқанда өзін-өзі
бакылау процесін жүзеге асыруға мэжбүр етеді.
Бірақ, біз бәсекелестіктің күшеюі маркетинг пен жарнамаға шығындардың
өсуіне әкелетіндігін жэне кәсіпорынның каржылық-экономикалык жағдайын
едәуір нашарлататындығын да ұмытпауымыз керек [20].
Сапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі
дүниеде әмбебеп сипатқа ие. Кез-елген елдің экономикалық және әлеуметтік
өмірінде көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне
байланысты.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік
нарықтағы коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады.
Қазіргі кезде көптеген кәсіпорындар үшін кәсіпорынның
бәсекеқабілеттін арттыру ең негізгі мәселе болғандықтан көпшілік тарапынан
осы бір мәселеге көп көңіл аударуда. Ол сату нарықтары, өткізу көлемдері,
қосымша табысты табуды көздейтін өндірушілердің экономикалық
стратегияларының басты ажырамас құралына айналды. Осыған сәйкескәсіпорындар
әрі шығарылатын өнімдердің бағаларын төмендету арқылы әрі нарықта бар
өнімдерден сапалық көрсеткіштері жағынан ерекшеленетін өнімдерін өндіру
арқылы бәсекелестерді ығыстыруға және нарықтағы жағдайларын нығайтуға
ұмтылуы керек.
Кәсіпорындардың салыстырмалы бәсекеге қабілеттілігінің болуы олардың
өнімдерінің үнемі өткізілуіне тұрақты кепіл бермейді. Өйткені, табысқа
кенелуді көздеген әрбір шаруашылық субъектісі үздіксіз өз өнімдерін
жетілдіруге мән бермесе, оның түтынушыларын бәсекелестер өз өнімдерімен
тартып алуы мүмкін.[22]
Жалпы қазақстандық кәсіпорындардың дамуында, әсіресе, бәсекеге
қабілеттілігіне кедергі болып отырған келесідей негізгі мәселелерді тізіп
көрсетуге болады:
1. Cалада инновациялық белсенділіктің төмен деңгейі,
ҒЗТКЖ-ға шығындардың аз бөлінуі. Негізінен казақстандық
кәсіпорындар ғылыми зерттеулерді қаржыландыру сүрақтарымен,
өндіріс пен өнімнің бэсокегеқабілеттілігін жоғарылату үшін
жаңалықтар енғізумен жеткілікті деңгейде айналыспайды;
2. Кәсіпорындар жұмыс істейтін сала өнімдері ішкі рыногының
төмен сыйымдылығы және өндіретін өнімдерінің тар номенклатурасы;
3. Өндіріс және кәсіпорынды басқару сферасында білікті
кадрлардың жеткіліксіздігі.
4. Өндірілетін өнімнің сапасының төмендігі
Қазіргі уакытта бүкіл әлемде 120 елден 500 мыңнан астам компания
өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың басты факторы - ИСО
сериялары бойынша басқару жүйелерімен жұмыс істейді. [24]
Кесте 4
Халықаралық жүйе стандарттарына сәйкес сертификат түрлері
Сертификат атауы Қамтамасыз етеді
1
І8О 9000 – сапа кәсіпорын қызметінің жақсаруын;
менеджменті жүйесін тапсырыс берушілердің сатып алатын
құру бойынша халықаралық өнімнің сапасына сенімділігін;
стандарттар сериясы өнім тұтынушыларының оның сапасына
сенімділігін.
І8О 14000 - кәсіпорьшды басқару жүйесін
экологиялық менеджмент оптималдандыруды
жүйесін КҰРУ бойыншакоршаған ортаға зиянды әсерін ескертуді;
халықаралык стандарттар экологиялық сапаны тиімді енгізу есебінен
сериясы энергетикалық ресурстарды үнемдеуді;
экологиялық апат тәуекелділігін
төмендетуді;
аймақта экологиялык жағдайды жақсартуды.
Бірінші қатарлы орындардың ішінде ең жоғарғы орынды ИСО-9000 сериялы
стандарты алады. Бірінші рет 1987 жылы 5 бөлімі жарық көрген болатын. ИСО -
9000 (ВS 5750 0.1) бөлімі басқару шешімінің ерікті және ИСО - 9000 сериясын
сәйкесінше қолдануды өзіне қосты. Олар компанияға төменгі сатыдан бастап
әсер етеді және олардың анықталған тәртібіне минималды түрде бағынуын талап
етеді. ИСО 9000 сериялы стандарты басшылардың кәсіпорын сапасына немқұрайлы
қарамауын қадағалайды.
Бірінші басшыларда жиі келесідей сұрақтар туындайды: ИСО - 9000
сериясына негізделген менеджмент сапасы қандай экономикалық мүмкіндік
береді.
ИСО – 9000 сериялы стандарты қолдану аясы мейлінше кең, әрі
ауқымдылықты өзіне қосады:
➢ Менеджменттің сапасы бойынша өздерінің шығарған бұйымдарымен көзге
түсуі;
➢ Тауарға деген талаптардың жеткізушілермен орындалуына сенімді болуы;
➢ Тауарды пайдаланушылар;
➢ Терминологияға ортақ көзқараспен қараушылар. Мысалы: жеткізуші,
тұтынушы, регламенттеуші ұйымдар,басқару органдары және т.б.
➢ Екі жақты келісімнің болуы; Олар менеджмент жұмысын, сапасын бағалай
білуі тиіс.
Бұл мәселені шешуге кәсіпорындардың қаржылық жағдайы жеткіліксіз.
Бұған табиғи монополия тауарлары мен қызметтеріне бағаның үнемі қымбаттауы
мүмкіндік бермейді. Сондықтан, бұл мәселені мемлекет тарапынан шешуге көңіл
бөлу қажет. Нәтижесінде, кәсіпорындарда ғылыми базаны күшейтуге
мүмкіндіктері туады. Мәселелерді кәсіпорындарды біріктіру арқылы немесе
шетелден техникалық жетістіктерді алу, өте күшті үлгідегі өнімдер
имитациясымен айналысу, жаппай шетелдік лицензияларды сатып алуды күшейту
арқылы шешуге болады. Бірак ТҰК өз ноу-хаулары мен өндірістік құпияларын
қорғауға мүдделі екендігін айту керек. Өнеркәсібі дамыған елдерде
патенттердің әрекет ету мерзімі 20 жылға жетеді, ал бұл ғылыми түрғыда
неғұрлым белсенді компанияларды бүкіл әлемге олардың технологиясын
уақытынан бұрын таралуынан сенімді қорғайды және төмен дамыған елдердің ірі
технологиялық артта қалуын сактауға ықпал етеді[28]
Әлемдік рынокта табысқа жету мақсатында бәсекеге кабілеттілік үшін
күресте бәсекелестердің негізгі күштері келесілерғе бағытталады:
➢ рынок қажеттіліктеріне және ақырғы түтынушылардың
сұрауларына жауап беретін бэсекеге қабілетті өнімді жасау;
➢ жаңа өнімдерді жасауда немесе шығаратын өнімді жетілдіруде ҒТП-тің
озық жетістіктерін пайдалану жэне принципиалды жаңа өнімді шығару;
➢ технологиялык процестің барлық кезеңдері мен барлық буындарында
өндіріс шығындарын үнемі төмендету;
➢ тұтынушымен (ірі жеткізуге) өнімді шығаруды бастағанға дейін бағаны
келісу және нақты рынокта өткізу шартын ескеріп, жаңа
өнімге бағаны белгілеу;
➢ фирмалардың шикізат көздеріне күресі шикізат пен
жартылай фабрикаттардан комплектілі бөлшектерге дейін
тауарларды дайындаудың барлық вертикальды буындарын бағындыруға
күреспен толығады;
➢ шығарылатын өнімнің бэәсекеге кабілеттіліғін арттыру және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz