КЕРАМЗИТТІ ҚИЫРШЫҚ ТАСТЫ ӨНДІРУДІҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЖЕЛІСІН ЖАСАУ
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
КЕРАМЗИТТІ ҚИЫРШЫҚ ТАСТЫ ӨНДІРУДІҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ
ЖЕЛІСІН ЖАСАУ
Магистрлік жоба
6М073000 Құрылыс материалдарын, бұйымдарын және құрастырылымдарын өндіру
мамандығы бойынша
(бейінді бағыт)
Астана, 2018ж.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР 3
1 Керамзит жайлы жалпы мәлімет 5
1.1 Керамзит өндірісінде қолданылатын шикізат 7
1.2 Қолданылуы 8
2 Номенклатурасы 10
2.1 Жеңіл бетонның қасиеттері. 14
2.2 Біртектілігі. 16
2.3 Байыту 17
3 Технологиялық үрдісті сипаттау 19
3.1 Алу тәсілдері 24
3.1.1 Керамзитке арналған сазды шикізаттың қайнау қабатты пештерде қабынуы
24
3.1.2 Циркуляциялық әдіс 25
3.1.3 Діріл әдісімен керамзитке арналған сазды шикізаттың қабынуы 29
3.1.4 Жоғары жиіліктегі электр өрісінде керамзитке арналған сазды шикізатты
қабындыру 30
3.2 Айналмалы оттығы бар сақиналы пеште сатылық әдіс бойынша керамзит
өндірісі 32
3.3 Цехтың жұмыс тәртібі 33
3.4. Өнімділікті, жүк ағынын есептеу және шикізат материалдары шығынын
анықтау 34
3.4.1 Керамзитті қиыршықтас өндірісі бойынша цехтың жүк ағынын есептеу 35
3.5 Негізгі технологиялық қондырғыны есептеу. Пайдаланылатын бункерді
есептеу 39
3.5.1 Уатқыш қондырғыны таңдау 40
3.5.2 Ұнтақтағыш құрылғыны есептеу 41
3.5.3 Кептіргіш құрылғыларды есептеу 42
3.5.4 Шаң шөктіргіш жүйелерді есептеу 43
3.6 Энергетикалық ресурстарға қажеттілікті есептеу 46
3.6.1 Отынды есептеу 50
4 Еңбекті қорғау 51
5 Қоршаған ортаны қорғау 54
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік жобада келесі стандарттарға сілтемелер жасалған:
ҚР СТ 948-92 Жасанды кеуекті малтатас, қиыршықтас жəне құм.
Техникалық шарттар;
ҚР СТ 3.01-03-2011 Өнеркəсіптік кəсіпорындардың бас жоспарлары;
ҚР ЕЖ 3.01-103-2012 Өнеркəсіптік кəсіпорындардың бас жоспарлары;
МЕСТ 9758-2012 Құрылыс жұмыстарына арналған органикалық емес кеуекті
толтырғыштар. Сынау әдістері;
МЕСТ 32026-2012 Керамзитті малтатас, қиыршық тас және құмды өндіретін
саз шикізаты;
МЕСТ 32496-2013 Жеңіл бетондарға арналған кеуекті толтырғыштар.
Техникалық шарттар;
МЕСТ 32497-2013 Ғимараттар мен имараттарға арналған жылу оқшаулағыш
кеуекті толтырғыштар. Техникалық шарттар;
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Керамзит –1050 – 1300 С температурада 25–45 минут ішінде жылдам
қыздыру кезінде кебінуге (қабынуға) қабылетті жеңіл балқитын сазды
таужыныстарын күйдіру кезінде алынатын қиыршықтас түріндегі, кейде
шақпатас түріндегі ұяшық құрылымды жеңіл кеуекті материал.
Керамзитті қиыршықтас — балқыған беті және ішінде кеуектері бар
дөңгелек формалы бөлшектер.
Керамзитті шақпатас — керамзиттің кебінген массасы сының ірі
кесектерін ұсақтау жолымен алынатын, дәндер өлшемі 5-40 мм болатын бұрышты
және әртүрлі формалы жеңіл бетондар үшін қолданылатын толтырғыш.
ҒЗИ – ғылыми зерттеу институты;
т.с.с – тағы сол сияқты;
ЖЭС – Жылу электр станциясы;
АБЖ – Автоматты басқару жүйесі.
КІРІСПЕ
Жобаның өзектілігі. Бүгінгі таңда керамзит ғимараттар мен имараттар
құрылыстарында салуда кеңінен қолданылып келеді. Оның қолданылуы құрылыстың
энергиялық тиімділігін арттыра түседі, өйткені толтырғыш ретінде
қолданылатын керамзит қоршаған ортаға жылудың кетуін азайтады және құрылыс
конструкциясының салмағын төмендетеді. Бұған қоса, керамзит соңғы уақыттары
құрылыстық өндірістің басқа да салаларында, соның ішінде автожолдарды салу
кезінде де қолданылуда. Себебі керамзит автожолдардың төзімділігін
арттырып, құрылыс жүргізілетін жерде тас толтырғыштар болмаған жағдайда
оның бағасын арзандатады. Керамзитке сұраныс артқан сайын оның өндірісіне
де құрылыс индустриясы кәсіпорындарының талаптары күшейе түсуде.
Біріншіден, керамзиттің практикалық қолданылу салаларының кеңеюіне
байланысты оның үйінділік тығыздығын айтарлықтай ауқымда кеңейту қажет.
Екіншіден, керамзиттің меншікті көлемін өндіруге кететін энергия шығынын
төмендету мәселесін шешу қажет.
Зерттеу нысаны: Керамзитті қиыршық тасты өндіруге арналған
автоматтандырылған технологиялық құрылғы.
Мақсаты: Энергия шығынын төмендету арқылы керамзитті қиыршық тасты
өндірудің технологиялық желісін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- Өндіріс кезінде энергия шығынын төмендетуге арналған жабдықтарды
іріктеу;
- Іріктелген жабдықтардың энергиялық тиімділігін бақылау және
салыстыру;
- Теориялық және тәжірибелік зерттеулерді іске асыру үшін ғылыми-
техникалық құжаттамаларды дайындау, зерттеу қорытындыларын енгізу.
Жобаның теориялық маңыздылығы: Технологиялық процесс адамға кететін
еңбек шығынын төмендетеді.
Ғылыми жаңалығы: Заманауи технологиялар көмегімен бұл мәселелер
шешілген жағдайда энергия шығыны мен адамға кететін еңбек шығыны
төмендейді.
Тәжірибелік маңыздылығы: Жаңа технология көмегімен жасалған
керамзитті қиыршық тастың бағасы төмендейді.
Апробация: Диссертация бойынша мақала авторлары Калиева Ж.Е., Дюсенов
Д.Т., Есболганов Г.Д. Влияние содержания остаточного топлива в золе на
структурно-механические свойства зологлиняных композиций атты тақырыбында,
ғылыми-методикалық журнал: Проблемы современной науки и образования атты
журналының №20 (102) тиражында Ресей федерациясының Иваново қаласында 2017
жылы жарық көрді.
Магистрлік жоба құрылымы: жалпы мәтіні 62 беттен, 13 суреттен, 4
кестеден тұрады. Бұл жобада 6 нормативке және 11 әдебиетке сілтеме
жасалды.
1 Керамзит жайлы жалпы мәлімет
Керамзит - 1050 - 13000С температурада 25-45 минут ішінде жылдам
қыздыру кезінде кебінуге (қабынуға) қабылетті жеңіл балқитын сазды
таужыныстарын күйдіру кезінде алынатын қиыршықтас түріндегі, кейде
шақпатас түріндегі ұяшық құрылымды жеңіл кеуекті материал болып табылады
(сурет 1-ді қараңыз). Керамзитті қиыршықтастың сапасы – оның дәндерінің
өлшемдерімен, көлемдік салмағымен және бріктілігімен сипатталады.
Дәндерінің өлшемдеріне байланысты керамзитті қиыршықтасты келесі
фракцияларға бөлуге болады: 5 – 10, 10 – 20 және 20 – 40 мм, ал 5 мм төмен
болатын дәндер керамзитті құмға жатқызылады. Көлемдік үйінді салмағына
(кгм3) байланысты қиыршықтасты 150-ден бастап 800-ге дейінгі маркаға
бөледі. Керамзитті қиыршықтастың су сіңіруі - 8–20 %, ал суыққа төзімділігі
– 25 циклдан кем болмауы тиіс [1].
Керамзитті жеңіл бетондар үшін толтырғыш ретінде, сонымен қатар,
төгінді түріндегі жылу оқшаулағыш материал ретінде қолданады.
Керамзитті қиыршықтас - балқыған беті және ішінде кеуектері бар
дөңгелек формалы бөлшектер (сурет 1-ді қараңыз). Керамзитті негізінен,
керамзитті қиыршықтас түрінде алады. Оның дәндері дөңгелек формаға ие. Ал
құрылымы кеуекті және ұяшықты болады. Оның бетінде аса тығыз қабаттары бар.
Керамзитті қиыршықтастың түсі, әдетте, қоңыр болады, сынған кезде – қара
түске ие. Оны айналмалы пештерде жеңіл балқитын саздарды күйдіру кезінде
кебіндіру жолымен алады. Дәндер өлшемі 5-40 мм болатын мұндай қиыршықтас
суыққа төзімді, отқа төзімді келеді, суды сіңірмейді және цемент үшін
зиянды қоспалардан тұрмайды. Керамзитті қиыршықтасы жеңіл бетонды
конструкцияларды дайындау барысында толтырғыш ретінде пайдаланады [1].
Керамзитті шақпатас - керамзиттің кебінген массасы сының ірі
кесектерін ұсақтау жолымен алынатын, дәндер өлшемі 5-40 мм болатын бұрышты
және әртүрлі формалы жеңіл бетондар үшін қолданылатын толтырғыш (сурет 1-
ді қараңыз).
Кейбір саздарды күйдірген кезде кебінеді. Мысалы, сазды кірпіш
өндірісі кезінде ақаудың бір түрі – аса күйдіру (өртеңкіреу) – кебінумен
іске асырылады. Осы құбылыс саздан кеуекті материал – керамзитті алу үшін
қолданылады.
Күйдіру кезінде саздың кебінуі екі үрдіспен байланысты: газдың бөлінуі
және саздың пиропластты күйге өтуі.
Газ бөліну көздері – темір тотықтарының органикалық қоспалармен
әрекеттесуі кезінде тотықсыздану реакциялары, осы қоспалардың тотығуы,
гидрослюда және басқа да суқұрамдас сазды минералдардың дегидратациясы,
карбонаттардың диссоциациясы және т.б. түрінде болады. Саздарда жоғары
температура кезінде сұйық фаза (балқытпа) түзіледі, осы кезде саздар
пиропластикалық күйге өтеді, мұның нәтижесінде саздар жұмсарып, пластикалық
деформацияға ұшырау қабілетіне ие болады, сондай-ақ, ол газ өтімсіз күйге
айналып, бөлінетін газдармен кебінеді.
Керамзит бетонды бұйымдарды дайындау үшін тек керамзитті қиыршықтас
қана емес, ұсақ кеуекті толтырғыштар да қажет болады.
Керамзитті құм – бөлшек өлшемдері 0,14-5 мм болатын жеңіл бетондар мен
ерітінділердің толтырғышы, оны айналмалы және шахталы пештерде сазды
құмдарды күйдіру кезінде немесе керамзиттің аса ірі кесектерін ұсақтау
жолымен алады (сурет 1-ді қараңыз) [1].
Сурет 1 - Керамзиттің әртүрлі фракциялары
Айналмалы пештерде қарапайым технологияны қолдана отырып, керамзитті
құмдарды өндіру тиімсіз. Құмды фракцияның кейбір қоспалары керамзитті
қиыршықтас өндірісі кезінде термоөңдеу үрдісі барысында түйіршіктер
бөлігінің бұзылуы есебінен түзіледі, алайда ол аса ауыр әдіс, себебі сазды
шикізаттың ұсақ бөлшектері айтарлықтай кебінбейді (яғни, саз пиропластты
күйге өткенге дейін газ түзілу қоры сарқылып қалады). Сонымен қатар, жоғары
температуралар аумағында ұсақ түйіршіктер ірі бөлшектерге қарағанда көбірек
қызады, осындай жағдайда олардың балқып, қиыршықтас дәндеріне жабысуы
мүмкін.
Көптеген өндірістерде керамзитті құмды - керамзитті қиыршықтасты
дестелейтін ұнтақтағыштарда ұсақтау арқылы алады. Ұнтақталған керамзитті
құмның өзіндік құны жоғары болады, себебі ұнтақтауға қосымша шығындар
жұмсалады, сондай-ақ, құмның шығымы ұнтақталған қиыршықтас көлемінен
әрдайым төмен болады. Құмның шығу коэффициенті 0,4-0,7 құрайды, яғни орта
есеппен 1м3 қиыршықтастан шамамен 0,5м3 ұсақталған керамзитті құм алынады.
Осындай жағдайда оның үйінді тығыздығы екі есеге артады.
Қазіргі таңда керамзитті құмды алу үшін қайнау қабатында күйдіру
технологиясы тиімді деп саналады.
Тік пешке кептірілген сазды ұсақтау жолымен алынған немесе пластикалық
тәсілмен арнайы дайындалып, кейіннен кептірілген түйіршіктерден алынатын
ірілігі 3 немесе 5 мм дейінгі сазды үгінділер салынады. Пештің астынғы
бөлігіндегі торлы (кеуекті) қабат арқылы қысым астындағы ауаны және газ
тәрізді отынды (немесе оқшаулағыш оттықтан ыстық газдар) береді.
Газдарды берудің белгілі-бір жылдамдығы кезінде сазды үгінділер қабаты
қопсиды, жалған сұйықталған күйге өтеді, ал жылдамдықты одан әрі
жоғарылатқан кезде қайнай бастайды. Газ тәрізді отын қайнау қабатында жанып
таусылады. Жылу алмасуды қарқындату көмегімен қайнау қабатында материалдың
жылдам және бірқалыпты қызуы орын алады. Саздың бөлшектері 1,5 минуттың
ішінде күйдіріліп, кебеді. Күйдіру пешіне орналастырудан бұрын сазды
үгінділер термодайындау реакторының қайнау қабатында 300°С дейін
қыздырылады, ал күйдірілгеннен кейінгі дайын құм тоңазытқыш құрылғының
қайнау қабатында салқындатылады. Алынатын керамзитті құмның үйінді
тығыздығы – 500-700 кгм3. Керамзитті құмның дәндік құрамына қойылатын
талаптар табиғи құмға қойылатын талаптарға ұқсас болады, тек мұнда ірі
фракциялар көбірек болуы тиіс.
Қасиеттері және өзіндік құны бойынша айтарлықтай тиімді керамзитті
құмды алу проблемасын толығымен шешілген мәселе деп айту қиын. Керамзитті
бетонды алу кезінде ұсақ толтырғыш ретінде кебінген перлит және табиғи құм
жиі қолданылады.
1.1 Керамзит өндірісінде қолданылатын шикізат
Керамзит өндірісі үшін шикізат ретінде негізінен, шөгінді тау
жыныстарына жататын сазды жыныстар қолданылады. Кейбір тастәрізді сазды
жыныстар – сазды тақтатастар, аргиллиттер – метаморфты жыныстарға жатады.
Сазды жыныстар өзінің минералогиялық құрамының күрелілігімен
ерекшеленеді, әрі сазды минералдардан (каолинит, монтмориллонит,
гидрослюдалар және т.б.) басқа, оның құрамында кварц, дала шпаттары,
карбонаттар, темірлі және органикалық қоспалар болады.
Сазды минералдар сазды заттардан құралады, олар сазды жыныстарды аса
дисперсті бөлігін құрайды (0,005 мм төмен бөлшектер). Негізінен, саз деп -
30%-дан артық сазды заттан тұратын сазды жыныстарды айтады.
Керамзит өндірісі үшін 30%-дан төмен кварцтан тұратын монт-
мориллонитті және гидрослюдалы саздар жарамды. SiO2 жалпы құрамы -70% артық
болмауы тиіс, А12О3 -12% төмен емес (шамамен 12%), Fe2O3 + FeO -10% дейін,
органикалық қоспалар -1-2% болуы керек.
Керамзит өндірісіне арналған қандай да бір шикізаттың жарамдылығын
оның қасиеттерін арнайы зерттеу арқылы қалыптастырады. Шикізатқа қойылатын
маңызды талаптың бірі – күйдіру кезінде кебінуі.
Кебіну – кебіну коэффициентімен сипатталады:
(1)
мұндағы, VК — керамзиттің кебінген түйіршіктерінің көлемі;
Vc — күйдіруге дейінгі құрғақ өңделмеген түйіршіктің көлемі.
Шикізатқа қойылатын екінші талап (бірінші талаппен тікелей байланысты)
- жеңіл балқығыштық. Күйдіру температурасы 1250°С жоғары болмауы тиіс, әрі
осындай жағдайда аса ұсақ сазды бөлшектердің айтарлықтай бөлігінің
балқытпаға өтуі – массасы ның айтарлықтай жұмсаруын және тұтқырлығын
қамтамасыз етуі тиіс. Олай болмаған жағдайда сазды күйдіру кезінде массасы
мен ұсталынбайтын түзілетін газдар материалды кеппей еркін ұшып кетеді.
Маңызды талаптардың үшіншісі – қабынудың қажетті аралығы. Бұл
дегеніміз күйдірудің шекті мүмкін болатын температурасы мен осы шикізаттың
қабынуы басталған температура арасындағы айырмашылықты білдіреді. Қабынудың
басталу температурасы ретінде түйіршік тығыздығы 0,95 гсм3 болатын
керамзит пайда бола бастаған температура алынады. Күйдірудің шекті мүмкін
болатын температурасы ретінде түйіршіктер бетінің балқып бастаған
температурасы қабылданады.
Қабынудың температуралық аралығын кеңейту үшін өңделмеген сазды
түйіршіктерді отқа төзімді саздың ұнтағымен өңдеу тәсілі қолданылады,
осылайша күйдіру температурасын жоғарлатуға және түйіршіктердің балқып
кетуіне жол бермеуге мүмкіндік туындайды.
1.2 Қолданылуы
Керамзитбетонды (сурет 2-де көрсетілген) қабырғалық материал ретінде
кеңінен қолданады . Еліміздің жекелеген аудандарында керамзитбетоннан
жасалған қабырғалық панельдер жаппай индустриялық құрылыстың негізіне
айналды. Әсіресе, қабырғалық панельдер үшін 300, 400, 500 дейінгі маркалы
(үйінді тығыздығы бойынша) қопсылған жеңіл керамзитті қиыршықтас
қолданылады.
Сурет 2 – Керамзитбетон
Бірқабатты қабырғалық панельдер үшін конструкциялық-жылуоқшаулағыш
керамзитбетонның тығыздығы 900-1100 кгм3 құрайды, ал сығу кезіндегі
тығыздығы – 5-7,5 МПа. Мұндай бетондар конструкцияда бірмезгілде көтергіш
және жылуоқшаулағыш қызмет атқарады. Екі немесе үш қабатты қабырғалық
панельдерде қажетті көтергіш қабілеттілікті конструкциялық керамзитбетонның
қабаты (немесе екі қабаты), ал жылу қорғау қабілетін – тығыздығы 500-600
кгм3 болатын ірікеуекті жылуоқшаулағыш керамзитбетонның қабаты қамтамасыз
етеді [3].
Белорусиялық политехникалық институтта (С.М.Ицкович, Г.Т.Широкий және
басқалар), Алматылық құрылыстық материалдар жобасы ҒЗИ (Қ.Т.Ешмуратов,
В.И.Симиков және басқалар), GLB ЖШС-і (С.О.Садуақасов, А.Н.Чернов және
басқалар) жүргізген зерттеулер көрсеткендей, панельдердің бірқабатты
конструкциясынан – қабырғаларының көтергіш және жылу қорғайтын
қызметтертері ажыратылған екі немесе үшқабатты панельдерге өту және оларды
конструкциялық және жылу оқшаулағыш керамзитбетонның тиісті қабаттарына
орналастыру панельдердің сапасы мен сенімділігін арттырып, олардың
материалсыйымдылығын төмендетеді [4].
Жылуоқшаулағыш ірі кеуекті керамзитбетон – ең жеңіл бетон, оны осы
толтырғышта алуға болады. Цементтің минималды шығыны кезіндегі оның
тығыздығы керамзитті қиыршықтастың үйінді тығыздығынан біршама жоғары
болады.
700, 800 маркалы керамзитте сығу кезіндегі беріктілік шегі 20, 30, 40
МПа болатын конструкциялық жеңіл бетондар алынады, олар констукция салмағын
төмендету қажет болған жабын және қаптама панельдері өндірісі үшін, көпір
құрылысы кезінде қолданылады.
2 Номенклатурасы
ҚР СТ 948-92 стандарты бойынша дәндерінің ірілігіне қарай керамзитті
қиыршықтастың келесідей фракциялары қарастырылады: 5-10, 10-20 және 20-40
мм. Әрбір фракцияда номиналды өлшемдеріне қарағанда 5% өте ұсақ және 5%
өте ірі фракциялардың болуна жол беріледі. Материалдың атанақ елегінде елеу
тиімділігі жоғары болмауы есебінен, керамзитті белгіленген аралықтарда
фракцияларға бөлу қиынға соғады.
Үйінді тығыздығы бойынша керамзитті қиыршықтас 10 маркаға ажыратылады:
250-ден 800-ге дейін, әрі 250 маркасына үйінді тығыздығы 250 кгм3 дейінгі,
300 маркасына – 300 кгм3 дейінгі және т.с.с. керамзитті қиыршықтас жатады.
Олардың үйінді тығыздықтарын фракциясы бойынша өлшеуіш ыдыстарда анықтайды.
Неғұрлым керамзитті қиыршықтастың фракциясы ірі болса, соғұрлым оның үйінді
тығыздығы төмен болады, себебі ірі фракцияларда аса қопсыған түйіршіктер
болады.
Үйінді тығыздығы бойынша әрбір марка үшін стандарт – цилиндрде қысу
кезіндегі керамзитті қиыршықтас беріктігіне қойылатын талаптарды және
оларға тиісті беріктілік бойынша маркаларды бекітеді (кесте 1-де берілген).
Беріктілігі бойынша маркалау тиісті маркадағы бетондағы қандай да бір
керамзитті ұтымды пайдалану аумағын бірден анықтауға мүмкіндік береді. Аса
толығырақ мәліметтер бетонда толтырғышты сынау кезінде алынады.
Кесте 1
Керамзитті қиыршықтас беріктілігіне қойылатын талаптар
Үйінді Сапаның жоғары категориясы Сапаның бірінші категориясы
тығыздығы
бойынша
маркасы
Беріктілігі Цилиндрде қысу Беріктілігі Цилиндрде қысу
бойынша кезіндегі бойынша кезіндегі
маркасы беріктілік шегі, маркасы беріктілік шегі,
МПа, төмен емес МПа, төмен емес
250 П35 0,8 П25 0,6
300 П50 1 П35 0,8
350 П75 1,5 П50 1
400 П75 1,8 П50 1,2
450 П100 2,1 П75 1,5
500 П125 2,5 П75 1,8
550 П150 3,3 П100 2,1
600 П150 3,5 П125 2,5
700 П200 4,5 П150 3,3
800 П250 5,5 П200 4,5
Кеуекті толтырғыштың беріктілігі – сапаның маңызды көрсеткіші болып
табылады. Бетоннан тыс кеуекті толтырғыштардың беріктілігін анықтаудың бір
ғана әдістемесі стандартталған – ол берілген тереңдікке қатысты болаттан
жасалған пуансоны бар цилиндрде қысу (басу) арқылы анықтау.
Осындай жағдайда бекітілетін күш салу шамасы – толтырғыштың шартты
беріктілігі ретінде қабылданады. Осы әдістің принципиалды кемшіліктері бар,
олардың негізгі кемшілігі – беріктілік көрсеткішінің бөлшектер формасына
және қоспаның бостығына тәуелділігі. Бұл жайт толтырғыштың шынайы
беріктілігін бұрмалайтыны соншалықты, әртүрлі кеуекті толтырғыштарды өзара
және әртүрлі зауыттың бірдей түрдегі толтырғыштарын өзара салыстыруға
мүмкіндік бермейді. Керамзитті қиыршықтастың беріктілігін анықтау әдісі –
кермазиттің жекелеген түйіршіктерін сыққышта бір осьтік сығу арқылы сынауға
негізделген. Түйіршіктерді алдын ала параллельді тіректі жазықтықтар алу
үшін екі жағынан қайрайды. Осындай жағдайда ол биіктігі 0,6-0,7 диаметрлі
бөшке түріндегі формаға ие болады. Сыналатын түйіршіктердің мөлшері
неғұрлым көбірек болса, орташа беріктілік сипаттамасы соғұрлым дәлірек
болады. Керамзиттің аса сенімді орташа беріктілік сипаттамасына ие болу
үшін он шақты түйіршіктер болуы жеткілікті.
Цилиндрде керамзитті қиыршықтасты сынау – оның беріктілігінің шартты
салыстырмалы сипаттамасын ғана береді, әрі ол аса төмендетілген болады.
Бетонда сынау кезінде анықталған керамзиттің шынайы беріктілігі 4-5 есе
стандартты сипаттамасынан жоғары болатыны анықталды. Тәжірибелік деректер
негізінде В. Г. Довжик, В.А. Дорф, М.3. Вайнштейн және басқа да
зерттеушілер осындай тұжырымға келді.
Стандартты әдіс бойынша керамзитті қиыршықтас цилиндрге еркін түрде
себіледі, кейіннен оны бастапқы көлемін 20%-ға төмендете отырып сығу
жүргізіледі. Жүктеме әсері негізінде ең алдымен, дәндердің кейбір ығысуы
және олардың аса жинақты түрде орнығуы есебінен қиыршықтастық тығыздалуы
орын алады (сурет 3-те көрсетілгендей). Сынақ деректеріне негізделіп,
керамзитті қиыршықтастың аса тығыз төселуі (орнығуы) есебінен еркін
сеппенің көлемі шамамен 7%-ға төмендейді (сурет 4-те көрсетілгендей).
Сәйкесінше, көлем төмендеуінің қалған 13%-ы дәндердің езілуі нәтижесінде
орын алады. Егер дәндердің бастапқы биіктігі D болса, онда езуден кейін ол
13%-ға төмендейді.
Сурет 3 - Сынау кезінде керамзит дәндерін езу сызбасы
Сурет 4 - Керамзит дәндерін төсеу сызбасы
Жоғары беріктілікке ие жоғары сапалы керамзит әдетте, салыстырмалы
түрдегі төмен, тұйықталған және біртекті таралған кеуектерімен сипатталады.
Мұнда кеуек қабырғасын түзетін, бөлшектерді тығыз және берік материалға
біріктіретін шыны жеткілікті болады. Түйіршіктерді кесу кезінде олардың
жиектері сақталып қалады, әрі оның қабықшасы да жақсы көрінеді.
Толтырғыштың су сіңіруі құрғақ материалдың салмағынан алынған пайыз
түрінде өрнектеледі. Осы көрсеткіш кеуекті толтырғыштың кейбір түрлері үшін
нормаланады (мысалы, ҚР СТ 948-92). Алайда толтырғыштың құрылымдық
ерекшеліктері туралы аса көрнекі сипаттамаларды көлемдік су сіңіру
көрсеткіші береді.
Керамзит дәндерінде беттік балқыған қабықшалар бастапқы кезеңде (тіпті
дәндегі төмен көлемдік массасы және жоғары кеуектілік кезінде) шақпатас
дәндеріне қарағанда екі есе төмен көлемдің су сіңіру қасиетіне ие. Сол
себепті перлитті шикізаттан, шлакты балқытпалардан және басқа да
өнеркәсіптің ілеспе өнімдерінен болатын (ЖЭС күлдері, көмірмен байыту
қалдықтары) беттік балқыған қабықшалары бар қиыршықтәрізді толтырғыштар
технологиясы қажет. Керамзиттің бттік қабықшасы бастапқы уақытта судың
дәндер ішіне терең енуін тоқтата алады (бұл уақыт жеңілбетонды қоспаны
дайындаудан бастап оны төсеуге дейінгі уақытпен жуықтас). Қабықшалары
болмайтын толтырғыштар суды бірден сіңіреді, әрі одан әрі оның мөлшері аз
өзгереді.
Дәндердің су сіңіруі мен беріктілігі арасында жекелеген жағдайларда
тығыз корреляциялық байланыс бар. Су сіңіру неғұрлым жоғары болса, кеуекті
толтырғыштардың беріктілігі соғұрлым төмен болады. Осылайша материал
құрылымының ақаулығы анықталады. Мысалы, керамзитті қиыршықтас үшін
корреляция коэффициенті 0,46 құрайды. Осы байланыс – керамзиттің көлемдік
массасы мен беріктілігі байланысына қарағанда (мұнда корреляция
коэффициенті 0,29) анық байқалады.
Су сіңіруді төмендету мақсатында кеуекті толтырғыштарды алдын ала
гидрофобтау әрекеттері жасалады. Бұл әрекеттер- гидрофобтау әсерін сақтай
отырып, қабыршықтанбайтын бетондық қоспа алу мүмкін еместігі есебінен әлі
айтарлықтай оңтайлы нәтижелер бере қоймады.
Деформациялық қасиеттердің болу ерекшелігі толтырғыштардың кеуекті
құрылымымен сипатталады. Бұл, ең алдымен, серпімділік модуліне жатады, ол
тығыз толтырғыштарға қарағанда айтарлықтай төмен болады. Жасанды кеуекті
толтырғыштардың өзінді деформациялары (отыру, ісіну) әдетте төмен болады.
Олар цементті тастардың деформациясымен салыстырғанда бір реттілікке төмен.
Керамзиттің барлық үлгілерін деформацияға қатысты зерттеу кезінде, олар
сумен қаныққан кезде ісінетіні, ал кептірген кезде – отыратыны байқалды,
алайда деформация мәндері әртүрлі. Бірінші циклдан кейін үлгілердің жартысы
қалдық кеңеюді көрсетеді, екінші циклдан кейін – оның төрттен үш бөлігінен
тұратын қалдық кеңею орын алады, бұл жайт керамзит құрылымының өзгергенін
сипаттайды. Бірінші циклдан кейінгі отырудың орташа мәні 0,14 ммм,
екіншіден кейін - 0,15 ммм. Бетонда қиыршықтастың қанығуы және кебуі төмен
дәрежеде болатынын ескерсек, керамзиттің бетондағы шынайы деформациясы осы
мәндердің белгілі бір бөлігін ғана құрайды. Кеуекті толтырғыштар бетондағы
цемент тасының отыру деформациясына (сырғыштыққа да) тежегіш әсер етеді,
осының нәтижесінде жеңіл бетон цемент тасына қарағанда төмен
деформациялыққа ие болады.
Жеңіл бетонның сапасына әсер ететін кеуекті толтырғыштардың басқа
маңызды қасиеттерінің бірі – суыққа төзімділігі және ыдырауға қарсы
төзімділігі (силикатты және темірлі), сонымен қатар, суда еритін күкіртті
және және күкіртқышқылды қосылыстардың болуы. Осы көрсеткіштер
стандарттармен регламенттелген.
Жасанды кеуекті толтырғыштар әдетте, стандарттар талаптарымен
белгіленген аралықтарда суыққа төзімді болады. Бетоннан тыс толтырғыштардың
кейбір түрлерінің жеткіліксіз суыққа төзімділігі – оның негізінде жасалған
жеңіл бетон суыққа төзімсіз екенін білдіре бермейді, әсіресе қажетті 25-35
цикл мөлшері туралы әңгіме қозғалған жағдайда. Пайдаланудың ауыр жағдайлары
үшін арналған жеңіл бетондардың толтырғыштары – суыққа төзімділігі бойынша
талаптарды барлық жағдайда қанағаттандыра бермейді, және олар жақсылап
зеттеулерден өткізілуі тиіс.
Кеуекті толтырғыштардың жылу өткізгіштігіне басқа да кеуекті
денелердегідей, ауалы кеуектердің мөлшері және сапасы (өлшемдері), сонымен
қатар, ылғалдылығы әсер етеді. Сондай-ақ, материалдың фазалық құрамы
айтарлықтай әсер етеді. Жылу өткізгіштік коэффициентіндегі ауытқушылық шыны
тәрізді фазаның болуымен байланысты. Шыны неғұрлым көбірек болса, бірдей
тығыздықтағы толтырғыш үшін жылу өткізгіш кэффициент төмен болады. Қоршау
конструкцияларының бетоны үшін жылу өткізгіштік қасиеттері жақсы болатын
толтырғыштар өндірісін тиімдендіру мақсатында шлакты шынының құрамын
нормалау ұсынылады (мысалы, жоғары сапалы шлакты кеуектас үшін - 60—80%).
Жасанды кеуекті құмдар – негізінен, ол кеуекті кесекті материалдарды
(шлакты кеуектас, аглопорит) және түйіршіктерді (керамзит) ұсақтау өнімдері
түрінде болады. Арнайы дайындалған қопсылған құмдар (перлитті,
керамзитті)әлі үстем жағдайға ие болған жоқ.
Ұсақталған құмдардың артықшылығы – оны шақпатас өндірісімен
кешендендіріп өндіру мүмкіндігі. Алайда осы жағдай құм ретінде айтарлықтай
кемшіліктердің болуымен сипатталады. Шақпатасқа материалдарды ұсақтау
кезінде ілеспе өнім бола тұра, құмдар – жеңіл бетон өндірісі үшін қажетті
гранулометриялық құрамы бойынша сәйкес келе бермейді. Мұндай жағдайда
құмдар аса ірі болады, әрі бетондық қоспаның тұтастығын және қозғалғыштығын
қамтамасыз ету үшін өлшемдері 0,6 мм төмен болатын фракцияның қажетті
мөлшері болмауымен спатталады.
Кеуекті құмдардың үйінді көлемдік массасы ірі толтырғыштарға қарағанда
олардың шынайы жеңілдігін сипаттайды. Құмның төмен көлемдік массасы сы
ішкі дәндік кеуектілік есебінен емес, дәндік құрам ерекшелігі нәтижесіндегі
дәндер аралық кеуектілік есебінен (бірдей өлшемді дәндердің басым болуы)
мүмкін болады. Бетон қоспасына осындай құмды енгізу кезінде, ол бетонды
жеңілдетпейді, тек оның сутұтынуын ғана жоғарлатады. Кеуекті құмның сапасын
жақсарту үшін – шақпатасқа ұсақтау кезінде құмды ілеспе өнім түрінде алу
емес, белгіленген гранулометриялық құрамы бар материалды құмға ұсақтаудың
арнайы технологиялық шегін анықтап алу керек.
Ұсақталған керамзитті құм өндірісі, әсіресе онда ірі фракциялардың
басым болуын тиімді деп қабылдауға болмайды. Ұсақталған құмның ірі
фракциялары (1,2-5 мм өлшемді) қоспаның қолайлы жайылуын жақсарта
бермейді, бірақ ашық кеуектер және жоғары бостықтардың болуы есебінен оның
көлемдік массасы сының жоғарлауын қамтамасыз етеді. Қопсылған (қайнау
қабаты пештерінде) керамзитті құмдар көп емес мөлшерде ғана өндіріледі.
Физика-техникалық көрсеткіштері бойынша ол ұсақталған құмнан жақсырақ. Ең
алдымен оның сусіңіру қасиеті төмен болады.
Қопсылған және ұсақталған құмдардың фракция бойынша сипаттамасы:
Өлшемдері 1,2—5 мм болатын фракция 50%-ды құрайды. Сол себепті жеңіл
бетонда керамзитті қиыршықтастың шығынын төмендетуге тура келеді, ал бұл
жайт тиімді (қиыршықтасты құммен ауыстыру) емес.
Кеуекті толтырғыштардың көлемдік массасы сын (үйінді және дәндегі)
төмендету кезінде олардың кеуектілігі мен сусіңіру қаиеттері жоғарлайды.
Алайда дәндердің кеуектілігіне жатқызылған сусіңіру төмендейді, осылайша
аса жеңіл материалдарда жабық кеуектіліктің артуы орын алады.
2.1 Жеңіл бетонның қасиеттері.
Жеңіл бетонды қоспалардың қолайлы жайылуын тығыз толтырғыштар
негізіндегі бетонды қоспалар үшін қолданылатын әдістермен бағалайды.
Қолайлы жайылудың белгіленген көрсеткіші бойынша ерітпе судың мөлшерін
таңдау кезінде аталғандардың бастапқысы пайдаланылатын кеуекті толтырғыштың
сипатына байланысты қиындатылған.
Жеңіл бетондардың негізгі теориясы, сонымен қатар, жеңіл бетонды
қоспалар үшін ерітпе судың тиімді мөлшерін таңдаудың ортақ әдісін Н.А.
Попов жасады. Осы әдіс жеңіл бетонның беріктілігі мен шығу коэффициентінің
судың шығынына тәулділігіне негізделген.
Беріктіліктің су шығынына тәуелділік қисығы екі тармаққа ие. Сол қисық
(ұлғаймалы тарам) су шығынын жоғарлату кезіндегі бетонның беріктілігі
біртіндеп артатынын көрсетеді. Бұл жайт бетон қоспасының қолайлы жайылуының
және бетонның тығыздығының артуымен түсіндіріледі. Қисықтың оң
(төмендейтін) тарамы – қоспаның аса тығыздалуына қол жеткізілгеннен кейін
(яғни, минималды шығын коэффициенті) су шығынын одан әрі арттыру цементке
байланысы жоқ судан туындайтын кеуектер көлемінің артуына әкеп соғады да,
бетонның беріктілігін төмендетеді. Жеңіл бетондарда ерітпе суының тым артық
болуы және жеткіліксіздігі зиянды әсер көрсететіні анық [3].
Жеңіл бетонның аса маңызды (беріктілігімен қатар) сипаттамаларына
көлемдік массасы жатады. Көлемдік массасына және қолданылуына байланысты
жеңіл бетондарды келесі топтарға ажыратуға болады: 500 кгм3 және одан
төмен көлемдік массасына ие жылуоқшаулағыш; 1400 кгм3 дейінгі көлемдік
массасына ие конструкциялық –жылуоқшаулағыш (қабырға, ғимарат қаптамалары
сияқты қоршау конструкциялары үшін); 1400-1800 кгм3 көлемдік массасы бар
конструкциялық жеңіл бетондар. Жеңіл бетонның көлемдік массасы айтарлықтай
дәрежеде кеуекті толтырғыштардың көлемдік массасымен анықталады.
Сығуға қатысты беріктілігі бойынша жеңіл бетонның келесідей жобалық
маркалары беітілген: М25, 35, 50, 75, 100, 150, 200, 250, 300, 350 және
400. Қабырғаларға арналған жеңілбетонды тастар 25 және 35 маркасына ие, ірі
қабырғалық панельдер және блоктарды М50, 75 және 100 маркалы жеңіл бетоннан
дайындайды.
150-400 маркалы конструкциялық жеңіл бетондарды 300-600 маркалы
портландцементті пайдаланып алады. Ірі толтырғыштар ретінде керамзитті
қиыршықтас, аглопоритті шақпатас немесе шлакты кеуектас қолданылады, ал
ұсақ толтырғыш ретінде кварцты құм жиі қолданылады. Кварцты құмы бар
конструкциялық жеңіл бетондардың көлемдік массасы 1700-1800 кгм3 дейін
жетеді, алайда ол ауыр бетонмен салыстырғанда 600-700 кгм3 төмен, сол
себепті беріктіліктің көлемдік массасының қатынасына тең конструктивті сапа
коэффициенті жеңіл бетонда шамамен 1,4 жоғары болады (бірдей білктілік
кезінде). Осыған орай, конструкциялық жеңіл бетонды – үлкен аралықтағы
(ферма, көпірлердің аралық құрылымы және т.б.) темірбетон
конструкцияларындағы ауыр бетон орнына пайдалану аса тиімді, себебі
конструкцияның өзіндік массасы тиімді төмендеуі маңызды. Өзіндік массасынан
жүктемесін төмендету арматуралық болаттың шығынын 15-30 % қысқартуға
мүмкіндік береді.
Жеңіл және ауыр бетондардың деформациялық қасиеттері бір-бірінен
айтарлықтай өзгешеленеді. Кеуекті толтырғыштардағы жеңіл бетондар сызатқа
берік келеді, себебі олардың шекті созымдылығы беріктілігі біртекті ауыр
бетонға қарағанда жоғары болады. Алайда жеңіл бетондардың ауыр бетонға
қарағандағы айтарлықтай отыруы және жайылуы сияқты ерекшеліктерін ескеру
керек.
Жеңіл бетонның жылу өткізгіштігі көлемдік массасына және ылғалдылыққа
тәуелді болады.
Бетон ылғалдылығын 1 % арттыру жылу өткізгіштік коэффициентін 0,01-
0,03 Вт(м-К) дейін арттырады. Көлемдік массасына және жылу өткізгіштікке
байланысты жеңіл бетонның сыртқы қабырғасының қалыңдығы 22-50 см болуы
мүмкін.
Бетонның ұзаққа жарамдылығы оның суыққа төзімділігіне тәуелді болады.
Қоршағыш конструкциялар үшін, әдетте, 15-35 ауыспалы мұздату және еріту
циклдарына төзе алатын жеңіл бетондар қолданылады. Алайда, ылғалды
өнеркәсіптік мекемелер қабырғасы үшін, әсіресе ызғарлы климатқа ие
аудандарда аса суыққа төзімді жеңіл бетондар қажет етіледі. Егер
конструкциялық жеңіл бетон гидротехникалық құрылымдарға, көпір және өзге де
конструкцияларға арналған болса, онда суыққа төзімділік қасиетіне қойылатын
талаптар арта түседі. Осындай жағдайларда суыққа төзімділігі бойынша МрзбО,
75, 100, 150, 200, 300, 400 және 500 маркалы жеңіл бетондар қажет болады.
Жоғары суыққа төзімділіккке және төмен су өтімділікке ие жеңіл
бетондар алу мүмкіндігі олардың қолдану саласын айтарлықтай кеңейтеді.
Кеуекті толтырғыштар негізіндегі бетондар көпір құрылысында,
гидротехникалық құрыстарда және тіпті кеме жасауда табысты түрде
қолданылуда.
Әлсіз агрессивті және орташа агрессивті орталарда жеңіл бетондық
конструкцияларды – егер жеңіл бетонның өтімділік көрсеткіштері осындай
агрессивті орталарда пайдаланылатын ауыр бетонның тиісті сипаттамаларына
ұқсас жағдайда ғана арнайы қорғаныссыз қолдануға болады. Жеңіл бетондарды
күшті агрессивті ортада пайдалану тек сынақтық тексерістен кейін ғана
рұқсат етіледі[4].
Көтергіш арқауланған конструкцияларға арналған жеңіл бетондар тығыз
болуы тиіс, яғни ірі толтырғыштың дәндер аралық бостықтары цементті
ерітіндімен толығымен толтырылатындай тығыз құрылымға ие болу керек.
Цементтегі тығыз жеңіл бетондардың суға төзімділігі ауыр бетондардың
суға төзімділігінен айтарлықтай ерекшеленбейді. Әдетте сумен қысқа мерзімді
қанығудан жеңіл бетондар беріктілігінің төмендеуі 15 % аспайды. Суда жеңіл
бетондар – берік ауыр бетондарға қарағанда көбірек ісінеді.
Конструкциялық жеңіл бетондардың су өтімсіздігі жоғары. Г. И. Горчаков
және К. М. Кац деректері бойынша 300-350 кгм3 цемент шығыны бар
керамзитбетон 2 МПа қысым кезінде де суды өткізбеген. Тығыз жеңіл
бетондардың су өткізгіштігінің төмендігі Армения мен Грузиядағы
гидротехникалық құрылымдарда ұзақ уақыт пайдалану кезінде, сондай-ақ,
тегеурінді құбырларда сынау кезінде расталды. Жеңіл бетондардың су
өтімсіздігі уақыт өте келе жоғарлайтыны анықталды.
Жеңіл бетондардың көлемдік массасын олардың негізгі қасиеттерін
нашарлатпай одан әрі төмендету цементтік таста ұсақ оқашауланған кеуектер
түзу арқылы мүмкін болады. Жеңіл бетонның аса ауыр құрамдас бөлігі болып
табылатын цементті тасты кеуектендіру үшін көбіктүзгіш және газтүзгіш
заттардың біршама мөлшерін пайдаланады. Цементтік тастағы ұсақ және
біртекті тараған кеуектер жеңіл бетондардың көлемдік массасын және
жылуөткізгіштігін төмендетеді. Сонымен қатар, жеңіл бетондағы цементтік
тасты кеуектендіру кеуекті құмды қолданбауға мүмкіндік береді.
Жеңіл бетон тиімді әмбебап материал болып табылады, әрі оны пайдалану
саласы жылдам артуда.
2.2 Біртектілігі.
Көптеген өндірістердегі керамзиттің сапасын зерттеген С. Ф. Бугрим, В.
Л. Пржецлавский, В. П. Петров және басқалардың деректері бойынша барлық
жерде керамзит әртүрлі болады. Бұл жайт керамзитті қиыршықтасты алу
технологиясымен сипатталады, себебі мұнда шикізаттың біртексіздігі және
пештің температуралық жағдайлары тұрақсыз кезіндегі түйіршіктердің әртүрлі
қабынуы орын алады. Нәтижесінде керамзитті қиыршықтас – бұл әртүрлі
тығыздыққа және әртүрлі беріктілікке ие бірқалыпсыз қопсылған түйіршіктер
жиынтығы.
Осындай біртекті емес толтырғышты пайдалана отырып, сапасы бойынша
біртекті бетон алу мүмкін емес. Беріктілігі бойынша айтарлықтай сенімді
конструкциялар алу үшін толтырғыштың минималды статистикалық мүмкін болатын
беріктігін ескеру керек, ал массасы мен жылу өткізгіштігін есептеу кезінде
– оның максималды мүмкін болатын тығыздығын қабылдау керек. Егер
толтырғыштар біртексіз болса, онда бетонның есептік сипаттамалары және
оларды конструкцияларда қолдану тиімділігі төмендейді.
Керамзиттің біртектілігін арттырудың екі жолы бар. Оның біріншісі –
өндіріс технологиясын жетілдіруден, шикізатты ортақтандырудан, оның аса
нақты өңдеуден және түйіршіктендіруден, термодайындау тәртібін
тұрақтандырудан, күйдіру және салқындатудан, фракцияға бөлуді жақсартудан
тұрады. Құрылыс материалдарын зерттеу институтында керамзитті қиыршықтас
өндірісінің барлық сатыларында оның біртектілігіне әсер ететін негізгі
факторлар зерттелініп, тиісті ұсыныстар жасалды.
Екінші жолы – дайын өнімді тек ірілігі бойынша ғана емес, сондай-ақ,
дәндерінің тығыздығы бойынша да фракцияларға бөлу.
2.3 Байыту
Керамзитті қиыршықтасқа қатысты қолданылатын байыту ұғымы оларды
дәндерінің тығыздығы бойынша кластарға бөлуді білдіреді. Олардың аса
жеңілдері қопсылған дәндерге бай, ал аса ауырлары – төмен қопсылған, бірақ
аса берік дәндермен байытылған болып есептеледі.
А. А. Эльконюк және басқалар аралық салмақ бергішсіз қайнау қабатында
керамзитті қиыршықтастың сепарациялану мүмкіндігін анықтады. Мұндай
жағдайда салмақ бергіш ретінде керамзитті қиыршықтастың өзі қызмет
атқарады. Ол торлы түбі арқылы желдеткішпен ауа ағыны берілетін
сепаратордың жіктегіш камерасына үздіксіз түрде беріледі. Ауа берудің
белгілі бір жылдамдығы кезінде жалған сұйылу тәртібі құрылады, және
керамзитті қиыршықтас қабаттарға бөлінеді: салыстармалы түрде ауыр дәндер
төмен түседі, ал жеңіл дәнедер қабаттың беткі бөлігінде шоғырланады,
кейіннен оларды жеке бөліп алады.
Егер, жоғарыда келтірілген сепарациялаудың екі тәсілін – яғни аралық
салмақ бергішпен және салмақ бергішсіз тәсілді салыстыратын болсақ, онда
бірінші жағдайда сепарация тиімділігі абсолютті болады (белгілі бір
тығыздыққа ие ортада жеңіл дәндер бетіне шығады, ауыр дәндер төмен
орналасады), ал екінші жағдайда ол тығыздықпен тікелей байланысы болмайтын
дәндердің ірілігі, дәндік құрамы, формалары және басқа да факторларға
тәуелді болады. Сол себепті аралық салмақ бергішсіз бөлу кезінде жеңіл
класта ауыр дәндер болуы мүмкін және ауыр класта – жеңілдер. А. А. Эльконюк
деректері бойынша сепарацияланған жеңіл және ауыр керамзиттің үйінді
тығыздығын нұсқалау коэффициенті бастапқы нұсқалау коффициентінен екі есе
төмен. Осындай жағдайда аралық салмақ бергішсіз сепарация технологиясы және
үрдістің аппараттық жабдықталуы жеңілдетіледі.
Керамзитті қиыршықтас және басқа да кеуекті толтырғыштар құрғақ
сепарация жағдайында ғана байытуға жатады, әрі оларды ылғалдандыруға
болмайды деп есептеледі, себебі ҚР СТ 948-92 бойынша жеткізілетін
керамзитті қиыршықтастың ылғалдылығы 2% артық болмауы тиіс. Алайда осы
шектемелер тек жеткізілетін қиыршықтасқа ғана қатысты, ал оны пайдалану
барысында технологиялық қажеттілігіне қарай ылғалдандыруға болады. Жеңіл
бетондар технологиясында кеуекті толтырғыштардың бетондық қоспадан суды
сіңіруін азайту мақсатында алдын ала ылғалдандыруға кеңес беріледі.
Осыған орай, автордың пікірінше, жекелеген жағдайларда керамзитті
қиыршықтастың суда сепарациясын жүргізу тиімді. Ұсынылған сепаратор екі
қырғыш транспортермен жабдықталған суы бар ванна түрінде болады, олардың
біреуі ванна түбіне бататын керамзитті, ал екіншісі бетіне қалғыш шығатын
керамзитті бөліп алады. Сепарацияға берілетін керамзит суда 5с артық
болмайды. Су – керамзитті дәндерінің тығыздығы бойынша екі класқа бөліп алу
бойынша лайық орта болып табылады.
Осылайша, керамзиттің біртектілігін арттырудың екі жолы бар: оның
біріншісі өндіріс технологиясын жетілдіруге, шикізатты ортақтандыруға және
т.б. негізделеді; екіншісі – дайын өнімдерді дәндерінің тығыздығы бойынша
кластарға бөлу.
Бірінші жол аз үміт күттіреді, себебі шикізат өңдеуді жақсарту,
термоөңдеу тәртіптерін тиімдендіру, және басқа да сол сияқты іс-шаралар
керамзиттің сапасын жоғарлатады, бірақ оның біртектілігі біршама ғана
артады: әрбір түйіршіктер өзінше қопсиды, әрі түйіршіктердің өзара ұқсас
болуына қол жеткізу мүмкін емес, сондай-ақ, пештегі олардың қабыну жағдайы
бірдей бола бермейді. Осындай жағдайда шикізат өңдеуді жақсарту,
тәртіптерді тиімдендіру қосымша шығындарды талап етеді және өнімнің шығымын
төмендетуі мүмкін.
Сондықтан басқа жол ұсынылады: керамзит өндірісінің бірінші
сатыларында негізгі критерийлердің бірі – минималды шығындар жұмсай отырып,
көбірек өнім алу, кейіннен дәндер тығыздығы бойынша дайын керамзитті
қиыршықтасты сепарациялау жолымен қасиеттері және қолданылуы бойынша
әртүрлі кластарға жататын сұрыпталған өнім алу болып табылады. Бұл
керамзиттің өндіріс көлемін арттыру және өзіндік құнын төмендетуді
үйлестіретін керамзит сапасын арттырудың шынайы жолы болып саналады.
3 Технологиялық үрдісті сипаттау
Керамзит өндірісінің технологиялық үрдісінің (5 суретте) негізі тиімді
тәртіп бойынша сазды түйіршіктерді күйдіруге негізделеді. Сазды
түйіршіктерді қабыну үшін – белсенді газ бөліну үрдісі саздың
пиропластикалық күйге өту уақытымен сәйкес келуі тиіс. Сонымен қатар,
қарапайым жағдайларда сазды күйдіру кезіндегі газдың бөлінуі –
пиропластикалық жұмсаруға қарағанда аса төмен температуралар кезінде орын
алады. Мысалы, магний карбонатының диссоциациялану температурасы - 600°С
дейін, кальций карбонатыныкі - 950°С дейін, сазды минералдардың
дегидратациясы негізінен, 800°С дейінгі температурада, ал органикалық
қоспалардың жанып бітуі одан төмен температура кезінде, темір тотықтарының
тотықсыздану реакциялары шамамен 900°С температурасында орын алады, ал
саздар пиропластикалық күйге әдетте 1100°С жоғары температура кезінде
өтеді[5].
Сурет 5 – Керамзитті шығару өндірістік желісінің схемасы
Осыған орай, керамзит өндірісінде өңделмеген түйіршіктерді күйдіру
кезінде температураны жылдам көтеру қажет етіледі, себебі баяу күйдіру
кезінде газдардың айтарлықтай бөлігі оның жұмсаруына дейін бөлініп кетеді
де, нәтижесінде салыстырмалы тығыз аз қопсылған түйіршіктер алынады. Қабыну
температурасына дейін түйіршіктерді жылдам қыздыру үшін оны алдымен
дайындап алу керек, яғни кептіріп алып, қыздыру қажет. Осы жағдайда үрдісті
қарқындаудың қажеті жоқ, себебі аса жылдам қыздыру кезінде отыру және
температуралық деформация нәтижесінде, сондай-ақ, жылдам түрлендіру
нәтижесінде түйіршіктер жарылып кетуі немесе бұзылуы (жарылуы) мүмкін.
С. П. Онацкий бойынша термоөңдеудің сатылы тәртібі тиімді деп
саналады: өңделмеген түйіршіктерді 200—600°С дейін біртіндеп қыздырып
(шикізаттың ерекшеліктеріне байланысты), қабыну температурасына дейін одан
әрі жылдам қыздыру (шамамен 1200°С).
Күйдіру үрдісі диаметрі 2,5-5 м және ұзындағы 40-75 м болатын, әрі
ішінен отқа төзімді кірпішпен футерленген цилиндрлік метал барабан түрінде
болатын айналмалы пештерде (сурет 6, және 6.1 көрсетілген) жүзеге
асырылады. Пештер шамамен 3% көлбеу жасап орнатылады, әрі өзінің өсі
бойынша ақырын айналады. Осының арқасында пештің жоғарғы ұшына берілетін
өңделмеген түйіршіктер оның айналуы кезінде барабанның басқа ұшына қарай
қозғалады, мұнда бүріккіш орнатылған, бүріккіш (форсунка) газтәрізді немесе
сұйық отында жағуға арналған. Осылайша, айналмалы пеш қарсы ағын принципі
бойынша жұмыс жасайды: өңделмеген түйіршіктер ыстық газдар ағынына қарсы
қозғалады, қыздырылады және бүріккіштің отты факелының тікелей әсері
аумағына түскенде қопси бастайды. Түйіршіктерді пеште болуының орташа
уақыты – шамамен 45 минутты құрайды.
Сурет 6 - Керамзит өндірісіне арналған айналмалы пештің сызбасы:
1-өңделмеген түйіршіктерді енгізу; 2-айналмалы пеш; 3-бүріккіш; 4-
қопсылған керамзитті қиыршықтас; 5-ыстық газдар ағыны.
Сурет 6.1 – Айналмалы пеш
Термоөңдеудің тиімді тәртібін қамтамасыз ету үшін бүріккішке тікелей
жанасатын пештің қабыну аумағын сақиналы табалдырық көмегімен басқа
бөліктерден (дайындау аумағы) бөліп тастайды. Сонымен қатар, екі барабанды
пештерді де қолдануға болады, мұнда дайындау аумағы және қабыну аумағы екі
бірлескен барабандармен келтірілген, олар әртүрлі жылдамдықта қозғалады.
Екі барабанды пеште шикізаттың әралуан түріне қатысты термоөңдеудің
тиімді тәртіптерін жасауға мүмкіндік бар. Өнеркәсіптік сынақтар
нәтижесінде, керамзит сапасы жақсаратыны, оның шығымы айтарлықтай
жоғарлайтыны, сонымен қатар, отынның меншікті шығыны төмендейтіні
анықталды. Керамзит өндірісі үшін жақсы қопситын сазды шикізат аз болуына
байланысты, орташа және әлсіз қопситын шикізатты пайдалану кезінде
термоөңдеу тәртібін тиімдендіруге ұмтылу керек.
Шетелдік тәжірибелерден белгілі болғандай, күйдіру тәртібіне аса
сезімталдығымен ерекшеленетін шикізаттан (өнеркәсіп қалдықтары) керамзит
типті толтырғыштар алу үшін үшбарабанды айналмалы пештер немесе үш-төрт
ретті түрде орналасқан пештер қолданылады, мұнда термоөңдеудің әрбір
сатысындағы қыздырудың тиімді жылдамдығы мен ұзақтығы ғана емес, сонымен
қатар, әртүрлі газды орталар қамтамасыз етеді.
Керамзит өндірісіндегі газды орта сипатының мәндері күйдіру кезінде
орын алатын химиялық реакцияларға негізделген. Тотықсыздану ортасында темір
тотықтары Fe2O3 шала тотықтарға FeO өтеді, бұл газ түзілу көзі ғана емес,
сондай-ақ, саздың пиропластикалық күйге өтуінің негізгі факторы болып
табылады. Түйіршіктер ішінде тотықсыздану орталары органикалық қоспалар мен
қосылыстар арқасында қамтамсыз етіледі, алайда пештегі тотықтыру ортасы
кезінде (ауаның артық мөлшері кезінде) органикалық қоспалар және қосылыстар
алдын ала жанып кетуі мүмкін. Сол себепті, термодайындау сатысында
тотықтырғыш газдық ортаның болуы қажет емес, алайда басқа да көзқарастар
бар, олар бойынша қопсылмаған тығыз қабықшасы бар беріктілігі жоғары
керамзитті қиыршықтасты алу кезінде тотықтырғыш ортаның болуы абзал.
Қалыңдығы 3 мм дейінгі болатын қабықшалар тотықтырғыш ортада күйдірілетін
түйіршіктердің беттік қабатындағы органикалық қоспалардың жанып кетуі
нәтижесінде түзіледі.
Автордың пікірінше, керамзит өндірісі кезінде шикізатты қабыну
коффициентін жоғарылатуға ұмтылу керек, себебі беріктілігі жоғары
толтырғыштар үшін қопсылмаған немесе аз қопсылған сазды шикізаттар өте көп,
ал жақсы қопсылған шикізаттар жеткіліксіз. Осы көзқарас тұрғысынан
керамзитті қиыршықтаста айтарлықтай қалыңдыққа ие тығыз қабықшаның болуы –
шикізатты қабыну қабілетін барынша қолданбауды және өнім шығымын
төмендетуді көрсетеді.
Тотықсыздану ортасында пештің қабыну аумағында түйіршіктер бетінің
балқуы орын алуы мүмкін, сондықтан мұндағы газдық орта әлсіз тотыққан болуы
тиіс. Осындай жағдайда қопсылған түйіршіктерде массасының пиропластикалық
күйін және газ бөлінуді қамтамасыз ететін және түйіршік бетінің балқуын
болдырмайтын тотықсыздану ортасы қамтамасыз етілуі керек.
Газдық ортаның сипаты жанама, әрі темір қоспаларының тотықты немесе
шала тотықты күйі керамзит түсінде көрініс табады. Түйіршіктер бетінің
қызғыш-қоңыр түсті болуы – тотықтырғыш орта (Fe2O3) туралы айтады, қара-сұр
және сынған бөліктердегі қаралау түстің болуы – тотықсыздану
(FeO)сортасының болғанын білдіреді.
Өңделмеген түйіршіктерді дайындаудың төрт негізгі технологиялық
сызбасы немесе керамзитті өндірісінің төрт тәсілі ажыратылады: құрғақ,
пластикалық, ұнтақты-пластикалық және ылғал.
Құрғақ әдісті тас тәрізді сазды шикізаттар жағдайында қолданылады
(тығыз құрғақ сазды жыныстар, сазды тақтатас кезінде). Ол аса қарапайым
әдіс: шикізат ұсақталады және айналмалы пешке бағытталады. Алдын ала ұсақ
бөлшектерді және ірі кесектерді бөліп алу керек, аталғандарың соңғысын
қайта ұсақтауға бағыттайды. Егер бастапқы жыныстар біртекті болса, әрі
зиянды қоспалары болмай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
КЕРАМЗИТТІ ҚИЫРШЫҚ ТАСТЫ ӨНДІРУДІҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ
ЖЕЛІСІН ЖАСАУ
Магистрлік жоба
6М073000 Құрылыс материалдарын, бұйымдарын және құрастырылымдарын өндіру
мамандығы бойынша
(бейінді бағыт)
Астана, 2018ж.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР 3
1 Керамзит жайлы жалпы мәлімет 5
1.1 Керамзит өндірісінде қолданылатын шикізат 7
1.2 Қолданылуы 8
2 Номенклатурасы 10
2.1 Жеңіл бетонның қасиеттері. 14
2.2 Біртектілігі. 16
2.3 Байыту 17
3 Технологиялық үрдісті сипаттау 19
3.1 Алу тәсілдері 24
3.1.1 Керамзитке арналған сазды шикізаттың қайнау қабатты пештерде қабынуы
24
3.1.2 Циркуляциялық әдіс 25
3.1.3 Діріл әдісімен керамзитке арналған сазды шикізаттың қабынуы 29
3.1.4 Жоғары жиіліктегі электр өрісінде керамзитке арналған сазды шикізатты
қабындыру 30
3.2 Айналмалы оттығы бар сақиналы пеште сатылық әдіс бойынша керамзит
өндірісі 32
3.3 Цехтың жұмыс тәртібі 33
3.4. Өнімділікті, жүк ағынын есептеу және шикізат материалдары шығынын
анықтау 34
3.4.1 Керамзитті қиыршықтас өндірісі бойынша цехтың жүк ағынын есептеу 35
3.5 Негізгі технологиялық қондырғыны есептеу. Пайдаланылатын бункерді
есептеу 39
3.5.1 Уатқыш қондырғыны таңдау 40
3.5.2 Ұнтақтағыш құрылғыны есептеу 41
3.5.3 Кептіргіш құрылғыларды есептеу 42
3.5.4 Шаң шөктіргіш жүйелерді есептеу 43
3.6 Энергетикалық ресурстарға қажеттілікті есептеу 46
3.6.1 Отынды есептеу 50
4 Еңбекті қорғау 51
5 Қоршаған ортаны қорғау 54
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік жобада келесі стандарттарға сілтемелер жасалған:
ҚР СТ 948-92 Жасанды кеуекті малтатас, қиыршықтас жəне құм.
Техникалық шарттар;
ҚР СТ 3.01-03-2011 Өнеркəсіптік кəсіпорындардың бас жоспарлары;
ҚР ЕЖ 3.01-103-2012 Өнеркəсіптік кəсіпорындардың бас жоспарлары;
МЕСТ 9758-2012 Құрылыс жұмыстарына арналған органикалық емес кеуекті
толтырғыштар. Сынау әдістері;
МЕСТ 32026-2012 Керамзитті малтатас, қиыршық тас және құмды өндіретін
саз шикізаты;
МЕСТ 32496-2013 Жеңіл бетондарға арналған кеуекті толтырғыштар.
Техникалық шарттар;
МЕСТ 32497-2013 Ғимараттар мен имараттарға арналған жылу оқшаулағыш
кеуекті толтырғыштар. Техникалық шарттар;
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Керамзит –1050 – 1300 С температурада 25–45 минут ішінде жылдам
қыздыру кезінде кебінуге (қабынуға) қабылетті жеңіл балқитын сазды
таужыныстарын күйдіру кезінде алынатын қиыршықтас түріндегі, кейде
шақпатас түріндегі ұяшық құрылымды жеңіл кеуекті материал.
Керамзитті қиыршықтас — балқыған беті және ішінде кеуектері бар
дөңгелек формалы бөлшектер.
Керамзитті шақпатас — керамзиттің кебінген массасы сының ірі
кесектерін ұсақтау жолымен алынатын, дәндер өлшемі 5-40 мм болатын бұрышты
және әртүрлі формалы жеңіл бетондар үшін қолданылатын толтырғыш.
ҒЗИ – ғылыми зерттеу институты;
т.с.с – тағы сол сияқты;
ЖЭС – Жылу электр станциясы;
АБЖ – Автоматты басқару жүйесі.
КІРІСПЕ
Жобаның өзектілігі. Бүгінгі таңда керамзит ғимараттар мен имараттар
құрылыстарында салуда кеңінен қолданылып келеді. Оның қолданылуы құрылыстың
энергиялық тиімділігін арттыра түседі, өйткені толтырғыш ретінде
қолданылатын керамзит қоршаған ортаға жылудың кетуін азайтады және құрылыс
конструкциясының салмағын төмендетеді. Бұған қоса, керамзит соңғы уақыттары
құрылыстық өндірістің басқа да салаларында, соның ішінде автожолдарды салу
кезінде де қолданылуда. Себебі керамзит автожолдардың төзімділігін
арттырып, құрылыс жүргізілетін жерде тас толтырғыштар болмаған жағдайда
оның бағасын арзандатады. Керамзитке сұраныс артқан сайын оның өндірісіне
де құрылыс индустриясы кәсіпорындарының талаптары күшейе түсуде.
Біріншіден, керамзиттің практикалық қолданылу салаларының кеңеюіне
байланысты оның үйінділік тығыздығын айтарлықтай ауқымда кеңейту қажет.
Екіншіден, керамзиттің меншікті көлемін өндіруге кететін энергия шығынын
төмендету мәселесін шешу қажет.
Зерттеу нысаны: Керамзитті қиыршық тасты өндіруге арналған
автоматтандырылған технологиялық құрылғы.
Мақсаты: Энергия шығынын төмендету арқылы керамзитті қиыршық тасты
өндірудің технологиялық желісін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- Өндіріс кезінде энергия шығынын төмендетуге арналған жабдықтарды
іріктеу;
- Іріктелген жабдықтардың энергиялық тиімділігін бақылау және
салыстыру;
- Теориялық және тәжірибелік зерттеулерді іске асыру үшін ғылыми-
техникалық құжаттамаларды дайындау, зерттеу қорытындыларын енгізу.
Жобаның теориялық маңыздылығы: Технологиялық процесс адамға кететін
еңбек шығынын төмендетеді.
Ғылыми жаңалығы: Заманауи технологиялар көмегімен бұл мәселелер
шешілген жағдайда энергия шығыны мен адамға кететін еңбек шығыны
төмендейді.
Тәжірибелік маңыздылығы: Жаңа технология көмегімен жасалған
керамзитті қиыршық тастың бағасы төмендейді.
Апробация: Диссертация бойынша мақала авторлары Калиева Ж.Е., Дюсенов
Д.Т., Есболганов Г.Д. Влияние содержания остаточного топлива в золе на
структурно-механические свойства зологлиняных композиций атты тақырыбында,
ғылыми-методикалық журнал: Проблемы современной науки и образования атты
журналының №20 (102) тиражында Ресей федерациясының Иваново қаласында 2017
жылы жарық көрді.
Магистрлік жоба құрылымы: жалпы мәтіні 62 беттен, 13 суреттен, 4
кестеден тұрады. Бұл жобада 6 нормативке және 11 әдебиетке сілтеме
жасалды.
1 Керамзит жайлы жалпы мәлімет
Керамзит - 1050 - 13000С температурада 25-45 минут ішінде жылдам
қыздыру кезінде кебінуге (қабынуға) қабылетті жеңіл балқитын сазды
таужыныстарын күйдіру кезінде алынатын қиыршықтас түріндегі, кейде
шақпатас түріндегі ұяшық құрылымды жеңіл кеуекті материал болып табылады
(сурет 1-ді қараңыз). Керамзитті қиыршықтастың сапасы – оның дәндерінің
өлшемдерімен, көлемдік салмағымен және бріктілігімен сипатталады.
Дәндерінің өлшемдеріне байланысты керамзитті қиыршықтасты келесі
фракцияларға бөлуге болады: 5 – 10, 10 – 20 және 20 – 40 мм, ал 5 мм төмен
болатын дәндер керамзитті құмға жатқызылады. Көлемдік үйінді салмағына
(кгм3) байланысты қиыршықтасты 150-ден бастап 800-ге дейінгі маркаға
бөледі. Керамзитті қиыршықтастың су сіңіруі - 8–20 %, ал суыққа төзімділігі
– 25 циклдан кем болмауы тиіс [1].
Керамзитті жеңіл бетондар үшін толтырғыш ретінде, сонымен қатар,
төгінді түріндегі жылу оқшаулағыш материал ретінде қолданады.
Керамзитті қиыршықтас - балқыған беті және ішінде кеуектері бар
дөңгелек формалы бөлшектер (сурет 1-ді қараңыз). Керамзитті негізінен,
керамзитті қиыршықтас түрінде алады. Оның дәндері дөңгелек формаға ие. Ал
құрылымы кеуекті және ұяшықты болады. Оның бетінде аса тығыз қабаттары бар.
Керамзитті қиыршықтастың түсі, әдетте, қоңыр болады, сынған кезде – қара
түске ие. Оны айналмалы пештерде жеңіл балқитын саздарды күйдіру кезінде
кебіндіру жолымен алады. Дәндер өлшемі 5-40 мм болатын мұндай қиыршықтас
суыққа төзімді, отқа төзімді келеді, суды сіңірмейді және цемент үшін
зиянды қоспалардан тұрмайды. Керамзитті қиыршықтасы жеңіл бетонды
конструкцияларды дайындау барысында толтырғыш ретінде пайдаланады [1].
Керамзитті шақпатас - керамзиттің кебінген массасы сының ірі
кесектерін ұсақтау жолымен алынатын, дәндер өлшемі 5-40 мм болатын бұрышты
және әртүрлі формалы жеңіл бетондар үшін қолданылатын толтырғыш (сурет 1-
ді қараңыз).
Кейбір саздарды күйдірген кезде кебінеді. Мысалы, сазды кірпіш
өндірісі кезінде ақаудың бір түрі – аса күйдіру (өртеңкіреу) – кебінумен
іске асырылады. Осы құбылыс саздан кеуекті материал – керамзитті алу үшін
қолданылады.
Күйдіру кезінде саздың кебінуі екі үрдіспен байланысты: газдың бөлінуі
және саздың пиропластты күйге өтуі.
Газ бөліну көздері – темір тотықтарының органикалық қоспалармен
әрекеттесуі кезінде тотықсыздану реакциялары, осы қоспалардың тотығуы,
гидрослюда және басқа да суқұрамдас сазды минералдардың дегидратациясы,
карбонаттардың диссоциациясы және т.б. түрінде болады. Саздарда жоғары
температура кезінде сұйық фаза (балқытпа) түзіледі, осы кезде саздар
пиропластикалық күйге өтеді, мұның нәтижесінде саздар жұмсарып, пластикалық
деформацияға ұшырау қабілетіне ие болады, сондай-ақ, ол газ өтімсіз күйге
айналып, бөлінетін газдармен кебінеді.
Керамзит бетонды бұйымдарды дайындау үшін тек керамзитті қиыршықтас
қана емес, ұсақ кеуекті толтырғыштар да қажет болады.
Керамзитті құм – бөлшек өлшемдері 0,14-5 мм болатын жеңіл бетондар мен
ерітінділердің толтырғышы, оны айналмалы және шахталы пештерде сазды
құмдарды күйдіру кезінде немесе керамзиттің аса ірі кесектерін ұсақтау
жолымен алады (сурет 1-ді қараңыз) [1].
Сурет 1 - Керамзиттің әртүрлі фракциялары
Айналмалы пештерде қарапайым технологияны қолдана отырып, керамзитті
құмдарды өндіру тиімсіз. Құмды фракцияның кейбір қоспалары керамзитті
қиыршықтас өндірісі кезінде термоөңдеу үрдісі барысында түйіршіктер
бөлігінің бұзылуы есебінен түзіледі, алайда ол аса ауыр әдіс, себебі сазды
шикізаттың ұсақ бөлшектері айтарлықтай кебінбейді (яғни, саз пиропластты
күйге өткенге дейін газ түзілу қоры сарқылып қалады). Сонымен қатар, жоғары
температуралар аумағында ұсақ түйіршіктер ірі бөлшектерге қарағанда көбірек
қызады, осындай жағдайда олардың балқып, қиыршықтас дәндеріне жабысуы
мүмкін.
Көптеген өндірістерде керамзитті құмды - керамзитті қиыршықтасты
дестелейтін ұнтақтағыштарда ұсақтау арқылы алады. Ұнтақталған керамзитті
құмның өзіндік құны жоғары болады, себебі ұнтақтауға қосымша шығындар
жұмсалады, сондай-ақ, құмның шығымы ұнтақталған қиыршықтас көлемінен
әрдайым төмен болады. Құмның шығу коэффициенті 0,4-0,7 құрайды, яғни орта
есеппен 1м3 қиыршықтастан шамамен 0,5м3 ұсақталған керамзитті құм алынады.
Осындай жағдайда оның үйінді тығыздығы екі есеге артады.
Қазіргі таңда керамзитті құмды алу үшін қайнау қабатында күйдіру
технологиясы тиімді деп саналады.
Тік пешке кептірілген сазды ұсақтау жолымен алынған немесе пластикалық
тәсілмен арнайы дайындалып, кейіннен кептірілген түйіршіктерден алынатын
ірілігі 3 немесе 5 мм дейінгі сазды үгінділер салынады. Пештің астынғы
бөлігіндегі торлы (кеуекті) қабат арқылы қысым астындағы ауаны және газ
тәрізді отынды (немесе оқшаулағыш оттықтан ыстық газдар) береді.
Газдарды берудің белгілі-бір жылдамдығы кезінде сазды үгінділер қабаты
қопсиды, жалған сұйықталған күйге өтеді, ал жылдамдықты одан әрі
жоғарылатқан кезде қайнай бастайды. Газ тәрізді отын қайнау қабатында жанып
таусылады. Жылу алмасуды қарқындату көмегімен қайнау қабатында материалдың
жылдам және бірқалыпты қызуы орын алады. Саздың бөлшектері 1,5 минуттың
ішінде күйдіріліп, кебеді. Күйдіру пешіне орналастырудан бұрын сазды
үгінділер термодайындау реакторының қайнау қабатында 300°С дейін
қыздырылады, ал күйдірілгеннен кейінгі дайын құм тоңазытқыш құрылғының
қайнау қабатында салқындатылады. Алынатын керамзитті құмның үйінді
тығыздығы – 500-700 кгм3. Керамзитті құмның дәндік құрамына қойылатын
талаптар табиғи құмға қойылатын талаптарға ұқсас болады, тек мұнда ірі
фракциялар көбірек болуы тиіс.
Қасиеттері және өзіндік құны бойынша айтарлықтай тиімді керамзитті
құмды алу проблемасын толығымен шешілген мәселе деп айту қиын. Керамзитті
бетонды алу кезінде ұсақ толтырғыш ретінде кебінген перлит және табиғи құм
жиі қолданылады.
1.1 Керамзит өндірісінде қолданылатын шикізат
Керамзит өндірісі үшін шикізат ретінде негізінен, шөгінді тау
жыныстарына жататын сазды жыныстар қолданылады. Кейбір тастәрізді сазды
жыныстар – сазды тақтатастар, аргиллиттер – метаморфты жыныстарға жатады.
Сазды жыныстар өзінің минералогиялық құрамының күрелілігімен
ерекшеленеді, әрі сазды минералдардан (каолинит, монтмориллонит,
гидрослюдалар және т.б.) басқа, оның құрамында кварц, дала шпаттары,
карбонаттар, темірлі және органикалық қоспалар болады.
Сазды минералдар сазды заттардан құралады, олар сазды жыныстарды аса
дисперсті бөлігін құрайды (0,005 мм төмен бөлшектер). Негізінен, саз деп -
30%-дан артық сазды заттан тұратын сазды жыныстарды айтады.
Керамзит өндірісі үшін 30%-дан төмен кварцтан тұратын монт-
мориллонитті және гидрослюдалы саздар жарамды. SiO2 жалпы құрамы -70% артық
болмауы тиіс, А12О3 -12% төмен емес (шамамен 12%), Fe2O3 + FeO -10% дейін,
органикалық қоспалар -1-2% болуы керек.
Керамзит өндірісіне арналған қандай да бір шикізаттың жарамдылығын
оның қасиеттерін арнайы зерттеу арқылы қалыптастырады. Шикізатқа қойылатын
маңызды талаптың бірі – күйдіру кезінде кебінуі.
Кебіну – кебіну коэффициентімен сипатталады:
(1)
мұндағы, VК — керамзиттің кебінген түйіршіктерінің көлемі;
Vc — күйдіруге дейінгі құрғақ өңделмеген түйіршіктің көлемі.
Шикізатқа қойылатын екінші талап (бірінші талаппен тікелей байланысты)
- жеңіл балқығыштық. Күйдіру температурасы 1250°С жоғары болмауы тиіс, әрі
осындай жағдайда аса ұсақ сазды бөлшектердің айтарлықтай бөлігінің
балқытпаға өтуі – массасы ның айтарлықтай жұмсаруын және тұтқырлығын
қамтамасыз етуі тиіс. Олай болмаған жағдайда сазды күйдіру кезінде массасы
мен ұсталынбайтын түзілетін газдар материалды кеппей еркін ұшып кетеді.
Маңызды талаптардың үшіншісі – қабынудың қажетті аралығы. Бұл
дегеніміз күйдірудің шекті мүмкін болатын температурасы мен осы шикізаттың
қабынуы басталған температура арасындағы айырмашылықты білдіреді. Қабынудың
басталу температурасы ретінде түйіршік тығыздығы 0,95 гсм3 болатын
керамзит пайда бола бастаған температура алынады. Күйдірудің шекті мүмкін
болатын температурасы ретінде түйіршіктер бетінің балқып бастаған
температурасы қабылданады.
Қабынудың температуралық аралығын кеңейту үшін өңделмеген сазды
түйіршіктерді отқа төзімді саздың ұнтағымен өңдеу тәсілі қолданылады,
осылайша күйдіру температурасын жоғарлатуға және түйіршіктердің балқып
кетуіне жол бермеуге мүмкіндік туындайды.
1.2 Қолданылуы
Керамзитбетонды (сурет 2-де көрсетілген) қабырғалық материал ретінде
кеңінен қолданады . Еліміздің жекелеген аудандарында керамзитбетоннан
жасалған қабырғалық панельдер жаппай индустриялық құрылыстың негізіне
айналды. Әсіресе, қабырғалық панельдер үшін 300, 400, 500 дейінгі маркалы
(үйінді тығыздығы бойынша) қопсылған жеңіл керамзитті қиыршықтас
қолданылады.
Сурет 2 – Керамзитбетон
Бірқабатты қабырғалық панельдер үшін конструкциялық-жылуоқшаулағыш
керамзитбетонның тығыздығы 900-1100 кгм3 құрайды, ал сығу кезіндегі
тығыздығы – 5-7,5 МПа. Мұндай бетондар конструкцияда бірмезгілде көтергіш
және жылуоқшаулағыш қызмет атқарады. Екі немесе үш қабатты қабырғалық
панельдерде қажетті көтергіш қабілеттілікті конструкциялық керамзитбетонның
қабаты (немесе екі қабаты), ал жылу қорғау қабілетін – тығыздығы 500-600
кгм3 болатын ірікеуекті жылуоқшаулағыш керамзитбетонның қабаты қамтамасыз
етеді [3].
Белорусиялық политехникалық институтта (С.М.Ицкович, Г.Т.Широкий және
басқалар), Алматылық құрылыстық материалдар жобасы ҒЗИ (Қ.Т.Ешмуратов,
В.И.Симиков және басқалар), GLB ЖШС-і (С.О.Садуақасов, А.Н.Чернов және
басқалар) жүргізген зерттеулер көрсеткендей, панельдердің бірқабатты
конструкциясынан – қабырғаларының көтергіш және жылу қорғайтын
қызметтертері ажыратылған екі немесе үшқабатты панельдерге өту және оларды
конструкциялық және жылу оқшаулағыш керамзитбетонның тиісті қабаттарына
орналастыру панельдердің сапасы мен сенімділігін арттырып, олардың
материалсыйымдылығын төмендетеді [4].
Жылуоқшаулағыш ірі кеуекті керамзитбетон – ең жеңіл бетон, оны осы
толтырғышта алуға болады. Цементтің минималды шығыны кезіндегі оның
тығыздығы керамзитті қиыршықтастың үйінді тығыздығынан біршама жоғары
болады.
700, 800 маркалы керамзитте сығу кезіндегі беріктілік шегі 20, 30, 40
МПа болатын конструкциялық жеңіл бетондар алынады, олар констукция салмағын
төмендету қажет болған жабын және қаптама панельдері өндірісі үшін, көпір
құрылысы кезінде қолданылады.
2 Номенклатурасы
ҚР СТ 948-92 стандарты бойынша дәндерінің ірілігіне қарай керамзитті
қиыршықтастың келесідей фракциялары қарастырылады: 5-10, 10-20 және 20-40
мм. Әрбір фракцияда номиналды өлшемдеріне қарағанда 5% өте ұсақ және 5%
өте ірі фракциялардың болуна жол беріледі. Материалдың атанақ елегінде елеу
тиімділігі жоғары болмауы есебінен, керамзитті белгіленген аралықтарда
фракцияларға бөлу қиынға соғады.
Үйінді тығыздығы бойынша керамзитті қиыршықтас 10 маркаға ажыратылады:
250-ден 800-ге дейін, әрі 250 маркасына үйінді тығыздығы 250 кгм3 дейінгі,
300 маркасына – 300 кгм3 дейінгі және т.с.с. керамзитті қиыршықтас жатады.
Олардың үйінді тығыздықтарын фракциясы бойынша өлшеуіш ыдыстарда анықтайды.
Неғұрлым керамзитті қиыршықтастың фракциясы ірі болса, соғұрлым оның үйінді
тығыздығы төмен болады, себебі ірі фракцияларда аса қопсыған түйіршіктер
болады.
Үйінді тығыздығы бойынша әрбір марка үшін стандарт – цилиндрде қысу
кезіндегі керамзитті қиыршықтас беріктігіне қойылатын талаптарды және
оларға тиісті беріктілік бойынша маркаларды бекітеді (кесте 1-де берілген).
Беріктілігі бойынша маркалау тиісті маркадағы бетондағы қандай да бір
керамзитті ұтымды пайдалану аумағын бірден анықтауға мүмкіндік береді. Аса
толығырақ мәліметтер бетонда толтырғышты сынау кезінде алынады.
Кесте 1
Керамзитті қиыршықтас беріктілігіне қойылатын талаптар
Үйінді Сапаның жоғары категориясы Сапаның бірінші категориясы
тығыздығы
бойынша
маркасы
Беріктілігі Цилиндрде қысу Беріктілігі Цилиндрде қысу
бойынша кезіндегі бойынша кезіндегі
маркасы беріктілік шегі, маркасы беріктілік шегі,
МПа, төмен емес МПа, төмен емес
250 П35 0,8 П25 0,6
300 П50 1 П35 0,8
350 П75 1,5 П50 1
400 П75 1,8 П50 1,2
450 П100 2,1 П75 1,5
500 П125 2,5 П75 1,8
550 П150 3,3 П100 2,1
600 П150 3,5 П125 2,5
700 П200 4,5 П150 3,3
800 П250 5,5 П200 4,5
Кеуекті толтырғыштың беріктілігі – сапаның маңызды көрсеткіші болып
табылады. Бетоннан тыс кеуекті толтырғыштардың беріктілігін анықтаудың бір
ғана әдістемесі стандартталған – ол берілген тереңдікке қатысты болаттан
жасалған пуансоны бар цилиндрде қысу (басу) арқылы анықтау.
Осындай жағдайда бекітілетін күш салу шамасы – толтырғыштың шартты
беріктілігі ретінде қабылданады. Осы әдістің принципиалды кемшіліктері бар,
олардың негізгі кемшілігі – беріктілік көрсеткішінің бөлшектер формасына
және қоспаның бостығына тәуелділігі. Бұл жайт толтырғыштың шынайы
беріктілігін бұрмалайтыны соншалықты, әртүрлі кеуекті толтырғыштарды өзара
және әртүрлі зауыттың бірдей түрдегі толтырғыштарын өзара салыстыруға
мүмкіндік бермейді. Керамзитті қиыршықтастың беріктілігін анықтау әдісі –
кермазиттің жекелеген түйіршіктерін сыққышта бір осьтік сығу арқылы сынауға
негізделген. Түйіршіктерді алдын ала параллельді тіректі жазықтықтар алу
үшін екі жағынан қайрайды. Осындай жағдайда ол биіктігі 0,6-0,7 диаметрлі
бөшке түріндегі формаға ие болады. Сыналатын түйіршіктердің мөлшері
неғұрлым көбірек болса, орташа беріктілік сипаттамасы соғұрлым дәлірек
болады. Керамзиттің аса сенімді орташа беріктілік сипаттамасына ие болу
үшін он шақты түйіршіктер болуы жеткілікті.
Цилиндрде керамзитті қиыршықтасты сынау – оның беріктілігінің шартты
салыстырмалы сипаттамасын ғана береді, әрі ол аса төмендетілген болады.
Бетонда сынау кезінде анықталған керамзиттің шынайы беріктілігі 4-5 есе
стандартты сипаттамасынан жоғары болатыны анықталды. Тәжірибелік деректер
негізінде В. Г. Довжик, В.А. Дорф, М.3. Вайнштейн және басқа да
зерттеушілер осындай тұжырымға келді.
Стандартты әдіс бойынша керамзитті қиыршықтас цилиндрге еркін түрде
себіледі, кейіннен оны бастапқы көлемін 20%-ға төмендете отырып сығу
жүргізіледі. Жүктеме әсері негізінде ең алдымен, дәндердің кейбір ығысуы
және олардың аса жинақты түрде орнығуы есебінен қиыршықтастық тығыздалуы
орын алады (сурет 3-те көрсетілгендей). Сынақ деректеріне негізделіп,
керамзитті қиыршықтастың аса тығыз төселуі (орнығуы) есебінен еркін
сеппенің көлемі шамамен 7%-ға төмендейді (сурет 4-те көрсетілгендей).
Сәйкесінше, көлем төмендеуінің қалған 13%-ы дәндердің езілуі нәтижесінде
орын алады. Егер дәндердің бастапқы биіктігі D болса, онда езуден кейін ол
13%-ға төмендейді.
Сурет 3 - Сынау кезінде керамзит дәндерін езу сызбасы
Сурет 4 - Керамзит дәндерін төсеу сызбасы
Жоғары беріктілікке ие жоғары сапалы керамзит әдетте, салыстырмалы
түрдегі төмен, тұйықталған және біртекті таралған кеуектерімен сипатталады.
Мұнда кеуек қабырғасын түзетін, бөлшектерді тығыз және берік материалға
біріктіретін шыны жеткілікті болады. Түйіршіктерді кесу кезінде олардың
жиектері сақталып қалады, әрі оның қабықшасы да жақсы көрінеді.
Толтырғыштың су сіңіруі құрғақ материалдың салмағынан алынған пайыз
түрінде өрнектеледі. Осы көрсеткіш кеуекті толтырғыштың кейбір түрлері үшін
нормаланады (мысалы, ҚР СТ 948-92). Алайда толтырғыштың құрылымдық
ерекшеліктері туралы аса көрнекі сипаттамаларды көлемдік су сіңіру
көрсеткіші береді.
Керамзит дәндерінде беттік балқыған қабықшалар бастапқы кезеңде (тіпті
дәндегі төмен көлемдік массасы және жоғары кеуектілік кезінде) шақпатас
дәндеріне қарағанда екі есе төмен көлемдің су сіңіру қасиетіне ие. Сол
себепті перлитті шикізаттан, шлакты балқытпалардан және басқа да
өнеркәсіптің ілеспе өнімдерінен болатын (ЖЭС күлдері, көмірмен байыту
қалдықтары) беттік балқыған қабықшалары бар қиыршықтәрізді толтырғыштар
технологиясы қажет. Керамзиттің бттік қабықшасы бастапқы уақытта судың
дәндер ішіне терең енуін тоқтата алады (бұл уақыт жеңілбетонды қоспаны
дайындаудан бастап оны төсеуге дейінгі уақытпен жуықтас). Қабықшалары
болмайтын толтырғыштар суды бірден сіңіреді, әрі одан әрі оның мөлшері аз
өзгереді.
Дәндердің су сіңіруі мен беріктілігі арасында жекелеген жағдайларда
тығыз корреляциялық байланыс бар. Су сіңіру неғұрлым жоғары болса, кеуекті
толтырғыштардың беріктілігі соғұрлым төмен болады. Осылайша материал
құрылымының ақаулығы анықталады. Мысалы, керамзитті қиыршықтас үшін
корреляция коэффициенті 0,46 құрайды. Осы байланыс – керамзиттің көлемдік
массасы мен беріктілігі байланысына қарағанда (мұнда корреляция
коэффициенті 0,29) анық байқалады.
Су сіңіруді төмендету мақсатында кеуекті толтырғыштарды алдын ала
гидрофобтау әрекеттері жасалады. Бұл әрекеттер- гидрофобтау әсерін сақтай
отырып, қабыршықтанбайтын бетондық қоспа алу мүмкін еместігі есебінен әлі
айтарлықтай оңтайлы нәтижелер бере қоймады.
Деформациялық қасиеттердің болу ерекшелігі толтырғыштардың кеуекті
құрылымымен сипатталады. Бұл, ең алдымен, серпімділік модуліне жатады, ол
тығыз толтырғыштарға қарағанда айтарлықтай төмен болады. Жасанды кеуекті
толтырғыштардың өзінді деформациялары (отыру, ісіну) әдетте төмен болады.
Олар цементті тастардың деформациясымен салыстырғанда бір реттілікке төмен.
Керамзиттің барлық үлгілерін деформацияға қатысты зерттеу кезінде, олар
сумен қаныққан кезде ісінетіні, ал кептірген кезде – отыратыны байқалды,
алайда деформация мәндері әртүрлі. Бірінші циклдан кейін үлгілердің жартысы
қалдық кеңеюді көрсетеді, екінші циклдан кейін – оның төрттен үш бөлігінен
тұратын қалдық кеңею орын алады, бұл жайт керамзит құрылымының өзгергенін
сипаттайды. Бірінші циклдан кейінгі отырудың орташа мәні 0,14 ммм,
екіншіден кейін - 0,15 ммм. Бетонда қиыршықтастың қанығуы және кебуі төмен
дәрежеде болатынын ескерсек, керамзиттің бетондағы шынайы деформациясы осы
мәндердің белгілі бір бөлігін ғана құрайды. Кеуекті толтырғыштар бетондағы
цемент тасының отыру деформациясына (сырғыштыққа да) тежегіш әсер етеді,
осының нәтижесінде жеңіл бетон цемент тасына қарағанда төмен
деформациялыққа ие болады.
Жеңіл бетонның сапасына әсер ететін кеуекті толтырғыштардың басқа
маңызды қасиеттерінің бірі – суыққа төзімділігі және ыдырауға қарсы
төзімділігі (силикатты және темірлі), сонымен қатар, суда еритін күкіртті
және және күкіртқышқылды қосылыстардың болуы. Осы көрсеткіштер
стандарттармен регламенттелген.
Жасанды кеуекті толтырғыштар әдетте, стандарттар талаптарымен
белгіленген аралықтарда суыққа төзімді болады. Бетоннан тыс толтырғыштардың
кейбір түрлерінің жеткіліксіз суыққа төзімділігі – оның негізінде жасалған
жеңіл бетон суыққа төзімсіз екенін білдіре бермейді, әсіресе қажетті 25-35
цикл мөлшері туралы әңгіме қозғалған жағдайда. Пайдаланудың ауыр жағдайлары
үшін арналған жеңіл бетондардың толтырғыштары – суыққа төзімділігі бойынша
талаптарды барлық жағдайда қанағаттандыра бермейді, және олар жақсылап
зеттеулерден өткізілуі тиіс.
Кеуекті толтырғыштардың жылу өткізгіштігіне басқа да кеуекті
денелердегідей, ауалы кеуектердің мөлшері және сапасы (өлшемдері), сонымен
қатар, ылғалдылығы әсер етеді. Сондай-ақ, материалдың фазалық құрамы
айтарлықтай әсер етеді. Жылу өткізгіштік коэффициентіндегі ауытқушылық шыны
тәрізді фазаның болуымен байланысты. Шыны неғұрлым көбірек болса, бірдей
тығыздықтағы толтырғыш үшін жылу өткізгіш кэффициент төмен болады. Қоршау
конструкцияларының бетоны үшін жылу өткізгіштік қасиеттері жақсы болатын
толтырғыштар өндірісін тиімдендіру мақсатында шлакты шынының құрамын
нормалау ұсынылады (мысалы, жоғары сапалы шлакты кеуектас үшін - 60—80%).
Жасанды кеуекті құмдар – негізінен, ол кеуекті кесекті материалдарды
(шлакты кеуектас, аглопорит) және түйіршіктерді (керамзит) ұсақтау өнімдері
түрінде болады. Арнайы дайындалған қопсылған құмдар (перлитті,
керамзитті)әлі үстем жағдайға ие болған жоқ.
Ұсақталған құмдардың артықшылығы – оны шақпатас өндірісімен
кешендендіріп өндіру мүмкіндігі. Алайда осы жағдай құм ретінде айтарлықтай
кемшіліктердің болуымен сипатталады. Шақпатасқа материалдарды ұсақтау
кезінде ілеспе өнім бола тұра, құмдар – жеңіл бетон өндірісі үшін қажетті
гранулометриялық құрамы бойынша сәйкес келе бермейді. Мұндай жағдайда
құмдар аса ірі болады, әрі бетондық қоспаның тұтастығын және қозғалғыштығын
қамтамасыз ету үшін өлшемдері 0,6 мм төмен болатын фракцияның қажетті
мөлшері болмауымен спатталады.
Кеуекті құмдардың үйінді көлемдік массасы ірі толтырғыштарға қарағанда
олардың шынайы жеңілдігін сипаттайды. Құмның төмен көлемдік массасы сы
ішкі дәндік кеуектілік есебінен емес, дәндік құрам ерекшелігі нәтижесіндегі
дәндер аралық кеуектілік есебінен (бірдей өлшемді дәндердің басым болуы)
мүмкін болады. Бетон қоспасына осындай құмды енгізу кезінде, ол бетонды
жеңілдетпейді, тек оның сутұтынуын ғана жоғарлатады. Кеуекті құмның сапасын
жақсарту үшін – шақпатасқа ұсақтау кезінде құмды ілеспе өнім түрінде алу
емес, белгіленген гранулометриялық құрамы бар материалды құмға ұсақтаудың
арнайы технологиялық шегін анықтап алу керек.
Ұсақталған керамзитті құм өндірісі, әсіресе онда ірі фракциялардың
басым болуын тиімді деп қабылдауға болмайды. Ұсақталған құмның ірі
фракциялары (1,2-5 мм өлшемді) қоспаның қолайлы жайылуын жақсарта
бермейді, бірақ ашық кеуектер және жоғары бостықтардың болуы есебінен оның
көлемдік массасы сының жоғарлауын қамтамасыз етеді. Қопсылған (қайнау
қабаты пештерінде) керамзитті құмдар көп емес мөлшерде ғана өндіріледі.
Физика-техникалық көрсеткіштері бойынша ол ұсақталған құмнан жақсырақ. Ең
алдымен оның сусіңіру қасиеті төмен болады.
Қопсылған және ұсақталған құмдардың фракция бойынша сипаттамасы:
Өлшемдері 1,2—5 мм болатын фракция 50%-ды құрайды. Сол себепті жеңіл
бетонда керамзитті қиыршықтастың шығынын төмендетуге тура келеді, ал бұл
жайт тиімді (қиыршықтасты құммен ауыстыру) емес.
Кеуекті толтырғыштардың көлемдік массасы сын (үйінді және дәндегі)
төмендету кезінде олардың кеуектілігі мен сусіңіру қаиеттері жоғарлайды.
Алайда дәндердің кеуектілігіне жатқызылған сусіңіру төмендейді, осылайша
аса жеңіл материалдарда жабық кеуектіліктің артуы орын алады.
2.1 Жеңіл бетонның қасиеттері.
Жеңіл бетонды қоспалардың қолайлы жайылуын тығыз толтырғыштар
негізіндегі бетонды қоспалар үшін қолданылатын әдістермен бағалайды.
Қолайлы жайылудың белгіленген көрсеткіші бойынша ерітпе судың мөлшерін
таңдау кезінде аталғандардың бастапқысы пайдаланылатын кеуекті толтырғыштың
сипатына байланысты қиындатылған.
Жеңіл бетондардың негізгі теориясы, сонымен қатар, жеңіл бетонды
қоспалар үшін ерітпе судың тиімді мөлшерін таңдаудың ортақ әдісін Н.А.
Попов жасады. Осы әдіс жеңіл бетонның беріктілігі мен шығу коэффициентінің
судың шығынына тәулділігіне негізделген.
Беріктіліктің су шығынына тәуелділік қисығы екі тармаққа ие. Сол қисық
(ұлғаймалы тарам) су шығынын жоғарлату кезіндегі бетонның беріктілігі
біртіндеп артатынын көрсетеді. Бұл жайт бетон қоспасының қолайлы жайылуының
және бетонның тығыздығының артуымен түсіндіріледі. Қисықтың оң
(төмендейтін) тарамы – қоспаның аса тығыздалуына қол жеткізілгеннен кейін
(яғни, минималды шығын коэффициенті) су шығынын одан әрі арттыру цементке
байланысы жоқ судан туындайтын кеуектер көлемінің артуына әкеп соғады да,
бетонның беріктілігін төмендетеді. Жеңіл бетондарда ерітпе суының тым артық
болуы және жеткіліксіздігі зиянды әсер көрсететіні анық [3].
Жеңіл бетонның аса маңызды (беріктілігімен қатар) сипаттамаларына
көлемдік массасы жатады. Көлемдік массасына және қолданылуына байланысты
жеңіл бетондарды келесі топтарға ажыратуға болады: 500 кгм3 және одан
төмен көлемдік массасына ие жылуоқшаулағыш; 1400 кгм3 дейінгі көлемдік
массасына ие конструкциялық –жылуоқшаулағыш (қабырға, ғимарат қаптамалары
сияқты қоршау конструкциялары үшін); 1400-1800 кгм3 көлемдік массасы бар
конструкциялық жеңіл бетондар. Жеңіл бетонның көлемдік массасы айтарлықтай
дәрежеде кеуекті толтырғыштардың көлемдік массасымен анықталады.
Сығуға қатысты беріктілігі бойынша жеңіл бетонның келесідей жобалық
маркалары беітілген: М25, 35, 50, 75, 100, 150, 200, 250, 300, 350 және
400. Қабырғаларға арналған жеңілбетонды тастар 25 және 35 маркасына ие, ірі
қабырғалық панельдер және блоктарды М50, 75 және 100 маркалы жеңіл бетоннан
дайындайды.
150-400 маркалы конструкциялық жеңіл бетондарды 300-600 маркалы
портландцементті пайдаланып алады. Ірі толтырғыштар ретінде керамзитті
қиыршықтас, аглопоритті шақпатас немесе шлакты кеуектас қолданылады, ал
ұсақ толтырғыш ретінде кварцты құм жиі қолданылады. Кварцты құмы бар
конструкциялық жеңіл бетондардың көлемдік массасы 1700-1800 кгм3 дейін
жетеді, алайда ол ауыр бетонмен салыстырғанда 600-700 кгм3 төмен, сол
себепті беріктіліктің көлемдік массасының қатынасына тең конструктивті сапа
коэффициенті жеңіл бетонда шамамен 1,4 жоғары болады (бірдей білктілік
кезінде). Осыған орай, конструкциялық жеңіл бетонды – үлкен аралықтағы
(ферма, көпірлердің аралық құрылымы және т.б.) темірбетон
конструкцияларындағы ауыр бетон орнына пайдалану аса тиімді, себебі
конструкцияның өзіндік массасы тиімді төмендеуі маңызды. Өзіндік массасынан
жүктемесін төмендету арматуралық болаттың шығынын 15-30 % қысқартуға
мүмкіндік береді.
Жеңіл және ауыр бетондардың деформациялық қасиеттері бір-бірінен
айтарлықтай өзгешеленеді. Кеуекті толтырғыштардағы жеңіл бетондар сызатқа
берік келеді, себебі олардың шекті созымдылығы беріктілігі біртекті ауыр
бетонға қарағанда жоғары болады. Алайда жеңіл бетондардың ауыр бетонға
қарағандағы айтарлықтай отыруы және жайылуы сияқты ерекшеліктерін ескеру
керек.
Жеңіл бетонның жылу өткізгіштігі көлемдік массасына және ылғалдылыққа
тәуелді болады.
Бетон ылғалдылығын 1 % арттыру жылу өткізгіштік коэффициентін 0,01-
0,03 Вт(м-К) дейін арттырады. Көлемдік массасына және жылу өткізгіштікке
байланысты жеңіл бетонның сыртқы қабырғасының қалыңдығы 22-50 см болуы
мүмкін.
Бетонның ұзаққа жарамдылығы оның суыққа төзімділігіне тәуелді болады.
Қоршағыш конструкциялар үшін, әдетте, 15-35 ауыспалы мұздату және еріту
циклдарына төзе алатын жеңіл бетондар қолданылады. Алайда, ылғалды
өнеркәсіптік мекемелер қабырғасы үшін, әсіресе ызғарлы климатқа ие
аудандарда аса суыққа төзімді жеңіл бетондар қажет етіледі. Егер
конструкциялық жеңіл бетон гидротехникалық құрылымдарға, көпір және өзге де
конструкцияларға арналған болса, онда суыққа төзімділік қасиетіне қойылатын
талаптар арта түседі. Осындай жағдайларда суыққа төзімділігі бойынша МрзбО,
75, 100, 150, 200, 300, 400 және 500 маркалы жеңіл бетондар қажет болады.
Жоғары суыққа төзімділіккке және төмен су өтімділікке ие жеңіл
бетондар алу мүмкіндігі олардың қолдану саласын айтарлықтай кеңейтеді.
Кеуекті толтырғыштар негізіндегі бетондар көпір құрылысында,
гидротехникалық құрыстарда және тіпті кеме жасауда табысты түрде
қолданылуда.
Әлсіз агрессивті және орташа агрессивті орталарда жеңіл бетондық
конструкцияларды – егер жеңіл бетонның өтімділік көрсеткіштері осындай
агрессивті орталарда пайдаланылатын ауыр бетонның тиісті сипаттамаларына
ұқсас жағдайда ғана арнайы қорғаныссыз қолдануға болады. Жеңіл бетондарды
күшті агрессивті ортада пайдалану тек сынақтық тексерістен кейін ғана
рұқсат етіледі[4].
Көтергіш арқауланған конструкцияларға арналған жеңіл бетондар тығыз
болуы тиіс, яғни ірі толтырғыштың дәндер аралық бостықтары цементті
ерітіндімен толығымен толтырылатындай тығыз құрылымға ие болу керек.
Цементтегі тығыз жеңіл бетондардың суға төзімділігі ауыр бетондардың
суға төзімділігінен айтарлықтай ерекшеленбейді. Әдетте сумен қысқа мерзімді
қанығудан жеңіл бетондар беріктілігінің төмендеуі 15 % аспайды. Суда жеңіл
бетондар – берік ауыр бетондарға қарағанда көбірек ісінеді.
Конструкциялық жеңіл бетондардың су өтімсіздігі жоғары. Г. И. Горчаков
және К. М. Кац деректері бойынша 300-350 кгм3 цемент шығыны бар
керамзитбетон 2 МПа қысым кезінде де суды өткізбеген. Тығыз жеңіл
бетондардың су өткізгіштігінің төмендігі Армения мен Грузиядағы
гидротехникалық құрылымдарда ұзақ уақыт пайдалану кезінде, сондай-ақ,
тегеурінді құбырларда сынау кезінде расталды. Жеңіл бетондардың су
өтімсіздігі уақыт өте келе жоғарлайтыны анықталды.
Жеңіл бетондардың көлемдік массасын олардың негізгі қасиеттерін
нашарлатпай одан әрі төмендету цементтік таста ұсақ оқашауланған кеуектер
түзу арқылы мүмкін болады. Жеңіл бетонның аса ауыр құрамдас бөлігі болып
табылатын цементті тасты кеуектендіру үшін көбіктүзгіш және газтүзгіш
заттардың біршама мөлшерін пайдаланады. Цементтік тастағы ұсақ және
біртекті тараған кеуектер жеңіл бетондардың көлемдік массасын және
жылуөткізгіштігін төмендетеді. Сонымен қатар, жеңіл бетондағы цементтік
тасты кеуектендіру кеуекті құмды қолданбауға мүмкіндік береді.
Жеңіл бетон тиімді әмбебап материал болып табылады, әрі оны пайдалану
саласы жылдам артуда.
2.2 Біртектілігі.
Көптеген өндірістердегі керамзиттің сапасын зерттеген С. Ф. Бугрим, В.
Л. Пржецлавский, В. П. Петров және басқалардың деректері бойынша барлық
жерде керамзит әртүрлі болады. Бұл жайт керамзитті қиыршықтасты алу
технологиясымен сипатталады, себебі мұнда шикізаттың біртексіздігі және
пештің температуралық жағдайлары тұрақсыз кезіндегі түйіршіктердің әртүрлі
қабынуы орын алады. Нәтижесінде керамзитті қиыршықтас – бұл әртүрлі
тығыздыққа және әртүрлі беріктілікке ие бірқалыпсыз қопсылған түйіршіктер
жиынтығы.
Осындай біртекті емес толтырғышты пайдалана отырып, сапасы бойынша
біртекті бетон алу мүмкін емес. Беріктілігі бойынша айтарлықтай сенімді
конструкциялар алу үшін толтырғыштың минималды статистикалық мүмкін болатын
беріктігін ескеру керек, ал массасы мен жылу өткізгіштігін есептеу кезінде
– оның максималды мүмкін болатын тығыздығын қабылдау керек. Егер
толтырғыштар біртексіз болса, онда бетонның есептік сипаттамалары және
оларды конструкцияларда қолдану тиімділігі төмендейді.
Керамзиттің біртектілігін арттырудың екі жолы бар. Оның біріншісі –
өндіріс технологиясын жетілдіруден, шикізатты ортақтандырудан, оның аса
нақты өңдеуден және түйіршіктендіруден, термодайындау тәртібін
тұрақтандырудан, күйдіру және салқындатудан, фракцияға бөлуді жақсартудан
тұрады. Құрылыс материалдарын зерттеу институтында керамзитті қиыршықтас
өндірісінің барлық сатыларында оның біртектілігіне әсер ететін негізгі
факторлар зерттелініп, тиісті ұсыныстар жасалды.
Екінші жолы – дайын өнімді тек ірілігі бойынша ғана емес, сондай-ақ,
дәндерінің тығыздығы бойынша да фракцияларға бөлу.
2.3 Байыту
Керамзитті қиыршықтасқа қатысты қолданылатын байыту ұғымы оларды
дәндерінің тығыздығы бойынша кластарға бөлуді білдіреді. Олардың аса
жеңілдері қопсылған дәндерге бай, ал аса ауырлары – төмен қопсылған, бірақ
аса берік дәндермен байытылған болып есептеледі.
А. А. Эльконюк және басқалар аралық салмақ бергішсіз қайнау қабатында
керамзитті қиыршықтастың сепарациялану мүмкіндігін анықтады. Мұндай
жағдайда салмақ бергіш ретінде керамзитті қиыршықтастың өзі қызмет
атқарады. Ол торлы түбі арқылы желдеткішпен ауа ағыны берілетін
сепаратордың жіктегіш камерасына үздіксіз түрде беріледі. Ауа берудің
белгілі бір жылдамдығы кезінде жалған сұйылу тәртібі құрылады, және
керамзитті қиыршықтас қабаттарға бөлінеді: салыстармалы түрде ауыр дәндер
төмен түседі, ал жеңіл дәнедер қабаттың беткі бөлігінде шоғырланады,
кейіннен оларды жеке бөліп алады.
Егер, жоғарыда келтірілген сепарациялаудың екі тәсілін – яғни аралық
салмақ бергішпен және салмақ бергішсіз тәсілді салыстыратын болсақ, онда
бірінші жағдайда сепарация тиімділігі абсолютті болады (белгілі бір
тығыздыққа ие ортада жеңіл дәндер бетіне шығады, ауыр дәндер төмен
орналасады), ал екінші жағдайда ол тығыздықпен тікелей байланысы болмайтын
дәндердің ірілігі, дәндік құрамы, формалары және басқа да факторларға
тәуелді болады. Сол себепті аралық салмақ бергішсіз бөлу кезінде жеңіл
класта ауыр дәндер болуы мүмкін және ауыр класта – жеңілдер. А. А. Эльконюк
деректері бойынша сепарацияланған жеңіл және ауыр керамзиттің үйінді
тығыздығын нұсқалау коэффициенті бастапқы нұсқалау коффициентінен екі есе
төмен. Осындай жағдайда аралық салмақ бергішсіз сепарация технологиясы және
үрдістің аппараттық жабдықталуы жеңілдетіледі.
Керамзитті қиыршықтас және басқа да кеуекті толтырғыштар құрғақ
сепарация жағдайында ғана байытуға жатады, әрі оларды ылғалдандыруға
болмайды деп есептеледі, себебі ҚР СТ 948-92 бойынша жеткізілетін
керамзитті қиыршықтастың ылғалдылығы 2% артық болмауы тиіс. Алайда осы
шектемелер тек жеткізілетін қиыршықтасқа ғана қатысты, ал оны пайдалану
барысында технологиялық қажеттілігіне қарай ылғалдандыруға болады. Жеңіл
бетондар технологиясында кеуекті толтырғыштардың бетондық қоспадан суды
сіңіруін азайту мақсатында алдын ала ылғалдандыруға кеңес беріледі.
Осыған орай, автордың пікірінше, жекелеген жағдайларда керамзитті
қиыршықтастың суда сепарациясын жүргізу тиімді. Ұсынылған сепаратор екі
қырғыш транспортермен жабдықталған суы бар ванна түрінде болады, олардың
біреуі ванна түбіне бататын керамзитті, ал екіншісі бетіне қалғыш шығатын
керамзитті бөліп алады. Сепарацияға берілетін керамзит суда 5с артық
болмайды. Су – керамзитті дәндерінің тығыздығы бойынша екі класқа бөліп алу
бойынша лайық орта болып табылады.
Осылайша, керамзиттің біртектілігін арттырудың екі жолы бар: оның
біріншісі өндіріс технологиясын жетілдіруге, шикізатты ортақтандыруға және
т.б. негізделеді; екіншісі – дайын өнімдерді дәндерінің тығыздығы бойынша
кластарға бөлу.
Бірінші жол аз үміт күттіреді, себебі шикізат өңдеуді жақсарту,
термоөңдеу тәртіптерін тиімдендіру, және басқа да сол сияқты іс-шаралар
керамзиттің сапасын жоғарлатады, бірақ оның біртектілігі біршама ғана
артады: әрбір түйіршіктер өзінше қопсиды, әрі түйіршіктердің өзара ұқсас
болуына қол жеткізу мүмкін емес, сондай-ақ, пештегі олардың қабыну жағдайы
бірдей бола бермейді. Осындай жағдайда шикізат өңдеуді жақсарту,
тәртіптерді тиімдендіру қосымша шығындарды талап етеді және өнімнің шығымын
төмендетуі мүмкін.
Сондықтан басқа жол ұсынылады: керамзит өндірісінің бірінші
сатыларында негізгі критерийлердің бірі – минималды шығындар жұмсай отырып,
көбірек өнім алу, кейіннен дәндер тығыздығы бойынша дайын керамзитті
қиыршықтасты сепарациялау жолымен қасиеттері және қолданылуы бойынша
әртүрлі кластарға жататын сұрыпталған өнім алу болып табылады. Бұл
керамзиттің өндіріс көлемін арттыру және өзіндік құнын төмендетуді
үйлестіретін керамзит сапасын арттырудың шынайы жолы болып саналады.
3 Технологиялық үрдісті сипаттау
Керамзит өндірісінің технологиялық үрдісінің (5 суретте) негізі тиімді
тәртіп бойынша сазды түйіршіктерді күйдіруге негізделеді. Сазды
түйіршіктерді қабыну үшін – белсенді газ бөліну үрдісі саздың
пиропластикалық күйге өту уақытымен сәйкес келуі тиіс. Сонымен қатар,
қарапайым жағдайларда сазды күйдіру кезіндегі газдың бөлінуі –
пиропластикалық жұмсаруға қарағанда аса төмен температуралар кезінде орын
алады. Мысалы, магний карбонатының диссоциациялану температурасы - 600°С
дейін, кальций карбонатыныкі - 950°С дейін, сазды минералдардың
дегидратациясы негізінен, 800°С дейінгі температурада, ал органикалық
қоспалардың жанып бітуі одан төмен температура кезінде, темір тотықтарының
тотықсыздану реакциялары шамамен 900°С температурасында орын алады, ал
саздар пиропластикалық күйге әдетте 1100°С жоғары температура кезінде
өтеді[5].
Сурет 5 – Керамзитті шығару өндірістік желісінің схемасы
Осыған орай, керамзит өндірісінде өңделмеген түйіршіктерді күйдіру
кезінде температураны жылдам көтеру қажет етіледі, себебі баяу күйдіру
кезінде газдардың айтарлықтай бөлігі оның жұмсаруына дейін бөлініп кетеді
де, нәтижесінде салыстырмалы тығыз аз қопсылған түйіршіктер алынады. Қабыну
температурасына дейін түйіршіктерді жылдам қыздыру үшін оны алдымен
дайындап алу керек, яғни кептіріп алып, қыздыру қажет. Осы жағдайда үрдісті
қарқындаудың қажеті жоқ, себебі аса жылдам қыздыру кезінде отыру және
температуралық деформация нәтижесінде, сондай-ақ, жылдам түрлендіру
нәтижесінде түйіршіктер жарылып кетуі немесе бұзылуы (жарылуы) мүмкін.
С. П. Онацкий бойынша термоөңдеудің сатылы тәртібі тиімді деп
саналады: өңделмеген түйіршіктерді 200—600°С дейін біртіндеп қыздырып
(шикізаттың ерекшеліктеріне байланысты), қабыну температурасына дейін одан
әрі жылдам қыздыру (шамамен 1200°С).
Күйдіру үрдісі диаметрі 2,5-5 м және ұзындағы 40-75 м болатын, әрі
ішінен отқа төзімді кірпішпен футерленген цилиндрлік метал барабан түрінде
болатын айналмалы пештерде (сурет 6, және 6.1 көрсетілген) жүзеге
асырылады. Пештер шамамен 3% көлбеу жасап орнатылады, әрі өзінің өсі
бойынша ақырын айналады. Осының арқасында пештің жоғарғы ұшына берілетін
өңделмеген түйіршіктер оның айналуы кезінде барабанның басқа ұшына қарай
қозғалады, мұнда бүріккіш орнатылған, бүріккіш (форсунка) газтәрізді немесе
сұйық отында жағуға арналған. Осылайша, айналмалы пеш қарсы ағын принципі
бойынша жұмыс жасайды: өңделмеген түйіршіктер ыстық газдар ағынына қарсы
қозғалады, қыздырылады және бүріккіштің отты факелының тікелей әсері
аумағына түскенде қопси бастайды. Түйіршіктерді пеште болуының орташа
уақыты – шамамен 45 минутты құрайды.
Сурет 6 - Керамзит өндірісіне арналған айналмалы пештің сызбасы:
1-өңделмеген түйіршіктерді енгізу; 2-айналмалы пеш; 3-бүріккіш; 4-
қопсылған керамзитті қиыршықтас; 5-ыстық газдар ағыны.
Сурет 6.1 – Айналмалы пеш
Термоөңдеудің тиімді тәртібін қамтамасыз ету үшін бүріккішке тікелей
жанасатын пештің қабыну аумағын сақиналы табалдырық көмегімен басқа
бөліктерден (дайындау аумағы) бөліп тастайды. Сонымен қатар, екі барабанды
пештерді де қолдануға болады, мұнда дайындау аумағы және қабыну аумағы екі
бірлескен барабандармен келтірілген, олар әртүрлі жылдамдықта қозғалады.
Екі барабанды пеште шикізаттың әралуан түріне қатысты термоөңдеудің
тиімді тәртіптерін жасауға мүмкіндік бар. Өнеркәсіптік сынақтар
нәтижесінде, керамзит сапасы жақсаратыны, оның шығымы айтарлықтай
жоғарлайтыны, сонымен қатар, отынның меншікті шығыны төмендейтіні
анықталды. Керамзит өндірісі үшін жақсы қопситын сазды шикізат аз болуына
байланысты, орташа және әлсіз қопситын шикізатты пайдалану кезінде
термоөңдеу тәртібін тиімдендіруге ұмтылу керек.
Шетелдік тәжірибелерден белгілі болғандай, күйдіру тәртібіне аса
сезімталдығымен ерекшеленетін шикізаттан (өнеркәсіп қалдықтары) керамзит
типті толтырғыштар алу үшін үшбарабанды айналмалы пештер немесе үш-төрт
ретті түрде орналасқан пештер қолданылады, мұнда термоөңдеудің әрбір
сатысындағы қыздырудың тиімді жылдамдығы мен ұзақтығы ғана емес, сонымен
қатар, әртүрлі газды орталар қамтамасыз етеді.
Керамзит өндірісіндегі газды орта сипатының мәндері күйдіру кезінде
орын алатын химиялық реакцияларға негізделген. Тотықсыздану ортасында темір
тотықтары Fe2O3 шала тотықтарға FeO өтеді, бұл газ түзілу көзі ғана емес,
сондай-ақ, саздың пиропластикалық күйге өтуінің негізгі факторы болып
табылады. Түйіршіктер ішінде тотықсыздану орталары органикалық қоспалар мен
қосылыстар арқасында қамтамсыз етіледі, алайда пештегі тотықтыру ортасы
кезінде (ауаның артық мөлшері кезінде) органикалық қоспалар және қосылыстар
алдын ала жанып кетуі мүмкін. Сол себепті, термодайындау сатысында
тотықтырғыш газдық ортаның болуы қажет емес, алайда басқа да көзқарастар
бар, олар бойынша қопсылмаған тығыз қабықшасы бар беріктілігі жоғары
керамзитті қиыршықтасты алу кезінде тотықтырғыш ортаның болуы абзал.
Қалыңдығы 3 мм дейінгі болатын қабықшалар тотықтырғыш ортада күйдірілетін
түйіршіктердің беттік қабатындағы органикалық қоспалардың жанып кетуі
нәтижесінде түзіледі.
Автордың пікірінше, керамзит өндірісі кезінде шикізатты қабыну
коффициентін жоғарылатуға ұмтылу керек, себебі беріктілігі жоғары
толтырғыштар үшін қопсылмаған немесе аз қопсылған сазды шикізаттар өте көп,
ал жақсы қопсылған шикізаттар жеткіліксіз. Осы көзқарас тұрғысынан
керамзитті қиыршықтаста айтарлықтай қалыңдыққа ие тығыз қабықшаның болуы –
шикізатты қабыну қабілетін барынша қолданбауды және өнім шығымын
төмендетуді көрсетеді.
Тотықсыздану ортасында пештің қабыну аумағында түйіршіктер бетінің
балқуы орын алуы мүмкін, сондықтан мұндағы газдық орта әлсіз тотыққан болуы
тиіс. Осындай жағдайда қопсылған түйіршіктерде массасының пиропластикалық
күйін және газ бөлінуді қамтамасыз ететін және түйіршік бетінің балқуын
болдырмайтын тотықсыздану ортасы қамтамасыз етілуі керек.
Газдық ортаның сипаты жанама, әрі темір қоспаларының тотықты немесе
шала тотықты күйі керамзит түсінде көрініс табады. Түйіршіктер бетінің
қызғыш-қоңыр түсті болуы – тотықтырғыш орта (Fe2O3) туралы айтады, қара-сұр
және сынған бөліктердегі қаралау түстің болуы – тотықсыздану
(FeO)сортасының болғанын білдіреді.
Өңделмеген түйіршіктерді дайындаудың төрт негізгі технологиялық
сызбасы немесе керамзитті өндірісінің төрт тәсілі ажыратылады: құрғақ,
пластикалық, ұнтақты-пластикалық және ылғал.
Құрғақ әдісті тас тәрізді сазды шикізаттар жағдайында қолданылады
(тығыз құрғақ сазды жыныстар, сазды тақтатас кезінде). Ол аса қарапайым
әдіс: шикізат ұсақталады және айналмалы пешке бағытталады. Алдын ала ұсақ
бөлшектерді және ірі кесектерді бөліп алу керек, аталғандарың соңғысын
қайта ұсақтауға бағыттайды. Егер бастапқы жыныстар біртекті болса, әрі
зиянды қоспалары болмай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz