Айғыр бағудың технологиялық жобалау нормалары мен зоогигиеналық талаптары

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті

Ветеринария факультеті

Ветеринариялық-санитариялық сараптау және гигиена

кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы

Орындаған:

Қабылдаған:

АЛМАТЫ 2016 ж.

Жоспар:

І. Кіріспе . . . 3

ІІ. Негізгі бөлім . . . 4

2. 1 Айғырларға арналған қоражайларға қойылатын ветеринариялық-санитариялық және гигиеналық талаптар, малдарды күтіп бағу жағдайлары және оларды жақсарту шаралары . . . 4

2. 2 Жылқы шаруашылығының маңызы . . . 14

2. 3 Жылқы қорасының құрамы, сиымдылығы мен типтері. Жылқы қорасына қойылатын гигиеналық талаптар . . . 17

2. 4 Айғыр бағудың технологиялық жобалау нормалары мен зоогигиеналық талаптары . . . 28

ІІІ. Қорытынды . . . 38

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 39

І. Кіріспе

Ертеде айғырды тек сыртқы мүсіні мен ата-енесінің ерекшелігіне қарай бағалаған. Жыныс қуатыжетілген, піштірілмеген жылқы тынышсызболады, секірмейді. жылқылар піштіріледі.

Айғыр ^- жылқының жыныс қуаты жетілген еркегі.

Мінезіне, түр-түсіне қарай қойылған атаулары өте көп:

шақарайғыр
желқуықайғыр (мінезі)
құрайғыр
шу асауайғыр (бұрынқолғаұсталған-ұсталмағаны)
сәурік (үйіргетүспеген)
шалқұйрық
құбақай (түсі), т. б.

Еркек жылқының жыныс қабілеті 1, 5 жасында (тай) жетілгенімен, оны 3 жасқа (дөнен) толмай үйірге салуға болмайды.
Жас айғырдың үйірінде 10 - 15, толысқан айғырдың үйірінде 20 - 25, сақа айғырдың үйірінде 12 - 15 биеден болады. Бұл әдістің артықшылығы - айғыр үнемі үйірде болады да, бие дер кезінде тоқтайды, кемшілігі - айғырдың жыныс қуаты үнемді пайдаланылмайды, тіпті оның күші үздігуі де ғажап емес. Айғыр қолдан ұрықтандыру үшін де пайдаланылады. Бір айғырдың ұрығы 150 - 200 биеге жетеді және ішкі жыныс мүшесінде кемшілігі бар (жатыры қисық, т. б. ) биелер , бұләдістіқолданғанда құлындайды. үйірге салынатынайғыржан-жақтызерттеліп, тексеруденөткізіледі.
Осы -күтуәдістері де сан алуан.

Айғыр (жеребец) - жыныстық қуаты толық жетілген жылқының еркегі. Биеденгөрі айғыр ірі, салмағы да едәуір ауыр, шоқтығы биік, кеудесі кең омыраулы, мойны жуан, басы үлкен, сүйегі ауыр әрі берік, терісі қалың келеді. Тұқымына қарай еркек кұлынының жыныс қабілеті 8-9 айлығында жетілгенмен, шағылысуға алғашқы рет 3-4 жасында қосылады. Шағылыстыруға түскен айғыр үйіргетегіне, дене бітіміне, өнімділігіне, ұрпағының сапасына карап тандап қосу арқылы өсіріліп отырған жылқы тұқымына сылдандыруға болады. Үйірдегі бие саны айғырдың жасына және шағылыстыру тәсіліне байланысы өзгереді. Қолдан шағылыстырғанда 5-14 жасар А. бірмаусымда - 35-40, 15 жастан асқандары - 20-30, ал алғашқы шағылысқа түскен жас 3-4 жасар А. - 15-20 биеге дейін ұрыктандыра алады. Үйірге түскен ересек айғырға - 20-25, ал жас және сақайған айғырға - 12-15 биеден бөлінеді. Қолдан ұрықтандырғанда бір айғыр ұрығымен бірмаусымда 300 биеге дейін ұрықтандыруға болады. Тұқымдық айғыр шаруашылықтың бағытына қарай (мініс, жегіс, спорт не етөндіру) тандалады. Осы ерекшеліктеріне байланысты айғыр бағып-күту әдістері де өзгешеленеді.

ІІ. Негізгі бөлім.

2. 1 Айғырларға арналған қоражайларға қойылатын ветеринариялық-санитариялық және гигиеналық талаптар, малдарды күтіп бағу жағдайлары және оларды жақсарту шаралары

Шабыс кезінде шайыр тұқымды айғыр

Жылқының басы созылған арықтау келеді; көздері үлкен өткір, танаулары кең, сүйір құлақтары ширақ қимылды үлкен не орташа көлемді (басының жартысынан да кішірек) болады. Жалы ұзын салбыраған, мойны ұзын бұлшық етті, денесі жұмырланған болады; құйрығы түбірінен басталатын ұзын қылдардан тұрады; түсі әралуан келеді. Аяқтары биік сымбатты, жуандығы орташа болады; 1-ші және 5-ші саусағы мүлдем болмайды, 2-ші және 4-ші саусақтары рудиментті түрде ғана қалыптасқан; тұяғы ең қатты дамыған ортаңғы саусақтың басын ғана қаптайды (сондықтан дененің бүкіл салмағы соған келеді) . Асқазаны қарапайым болады, өт қабы жоқ, бүйені қатты дамыған. Миі біршама кішкентай, және қатпарлы үлкен ми сыңарлары мишықты қаптамайды. Алайда ақыл қабілеті едәуір жоғары болады. Сезу қабілеттерінен естуі ең жақсы дамыған, содан кейін көруі, сосын иіс сезуі. 50 - 185 см, салмағы 60 - 1500 кгболады.

Жылқылар әдетте бір айғыр бастайтын бірнеше биеден тұратын үйірге жиналады. Көбінесе жазық далада тұрады; ерекше сипаттары - үлкен жылдамдықпен сақтылық.

Жылқы түсі қылаң, баран, ала боп бөлінеді.

-Қылаңға ақбоз, боз, бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құлажирен, шабдар, көк, сұр, құлагер, қызыл, нарқызыл, т. б. жылқылар;

-баранғаторы, қара, қаракөк, қарасұр, қоңыр, жирен, күрең, т. б. жылқыларжатады;

-алағасарыала, сұрала, көкала, керала, қарала, қоңырала, күреңала, т. б. жылқыларжатады.

Алыстан қарағанда жылқының денесіндегі бозғыл түктер басым болса, ол қылаң жылқы деп аталады. Қошқыл түстер көбірек болса, баранға жатады. Ерекше кездесетін түстер болады. Мысалы, шұбар, бозшұбар, көкшұбар, қарашұбар, т. б. жылқылар. Будандарықашыр, қартақашыр (лошак), құланоид (құлан мен жылқы буданы), зеброид (зебр мен жылқы буданы) депаталады. Шабыс кезінде -шайыр тұқымды айғыр; Мінезіне, түр-түсіне қарай қойылған атаулары өте көп:шақар айғыр, желқуық айғыр (мінезі), құр айғыр, шу асау айғыр (бұрын қолға ұсталған-ұсталмағаны), сәурік (үйірге түспеген) шалқұйрық, құбақай (түсі), т. б. Ертеде айғырды тек сыртқы мүсіні мен ата-енесінің ерекшелігіне қарай бағалаған. Жыныс қуаты жетілген, піштірілмеген жылқы тынышсыз болады, секірмейді. Сондықтан үйірге салатын айғырдан басқа жылқылар піштіріледі. Еркек жылқының жыныс қабілеті 1, 5 жасында (тай) жетілгенімен, оны 3 жасқа (дөнен) толмай үйірге салуға болмайды. Жас айғырдың үйірінде 10 - 15, толысқан айғырдың үйірінде 20 - 25, сақа айғырдың үйірінде 12 - 15 биеден болады. Бұл әдістің артықшылығы - айғыр үнемі үйірде болады да, бие дер кезінде тоқтайды, кемшілігі - айғырдың жыныс қуаты үнемді пайдаланылмайды, тіпті оның күші үздігуі де ғажап емес. Айғыр қолдан ұрықтандыру үшін де пайдаланылады. Бір айғырдың ұрығы 150 - 200 биеге жетеді және ішкі жыныс мүшесінде кемшілігі бар (жатыры қисық, т. б. ) биелер Айғыр қосқанда үнемі қысыр қалатын болса, бұл әдісті қолданғанда құлындайды. Ғылымның дамуына байланысты үйірге салынатын айғыр жан-жақты зерттеліп, тексеруден өткізіледі. Осы ерекшеліктерге қарай айғырды бағып-күту әдістері де сан алуан. [1]

Айғыр (жеребец) - жыныстық қуаты толық жетілген жылқының еркегі. Биеден гөрі А. ірі, салмағы да едәуір ауыр, шоқтығы биік, кеудесі кең омыраулы, мойны жуан, басы үлкен, сүйегі ауыр әрі берік, терісі қалың келеді. Тұқымына қарай еркек кұлынының жыныс қабілеті 8-9 айлығында жетілгенмен, шағылысуға алғашқы рет 3-4 жасында қосылады. Шағылыстыруға түскен А. үйірге тегіне, дене бітіміне, өнімділігіне, ұрпағының сапасына карап тандап қосу арқылы өсіріліп отырған жылқы тұқымын асылдандыруға болады. Үйірдегі бие саны айғырдың жасына және шағылыстыру тәсіліне байланысы өзгереді. Қолдан шағылыстырғанда 5-14 жасар А. бір маусымда - 35-40, 15 жастан асқандары - 20-30, ал алғашқы шағылысқа түскен жас 3-4 жасар А. - 15-20 биеге дейін ұрыктандыра алады. Үйірге түскен ересек А-ға - 20-25, ал жас және сақайған А. -ға - 12-15 биеден бөлінеді. Қолдан ұрықтандырғанда бір А. ұрығымен бір маусымда 300 биеге дейін ұрықтандыруға болады. Тұқымдық А. шаруашылықтың бағытына қарай (мініс, жегіс, спорт не ет өндіру) тандалады. Осы ерекшеліктеріне байланысты айғырды бағып-күту әдістері де өзгешеленеді.

Сурет:Nokota Horses cropped.jpg

1-сурет. Айғырлар.

Айғыр қою - жылқының құтпанын аталық ретінде тандауға байланысты жасалатын рәсім. Айғыр қоюға тандалған құлынды жас кезінен таңдап, оның жалы, шоқтығы, құйрығына қол тигізбейді, яғни оны күзеп, кеспейді. Қол тигізсе киесі басылады, жал құйрығын күзеп тастаса сұсы қайтады-мыс. Әуелі, айғыр қоятын құлынды табатын бірнеше биені таңдайды: сыны келіскен жасамыс биеге алыстан басқа бөгденің үйірінен әкеліп салған сыны мен бабы келіскен айғырды әкеліп салады. Ол айғырға қалыптасқан жосын бойынша ақтық байлап, иесіне кәде береді. Реті болса, құлынның енесіне әдейілеп іш тастатып, алдағы қыста қысыр етеді. Ол үшін таңдалған биені қыстың сары аязында терлетіп, суық су мен суарып, таң асырып әдейі құлын тастатады. Келер қысында туған еркек құлындар арасынан таңдалған құлынды арда емізеді немесе басқа биеге телі емізеді. Құнанында жүген құрық тигізбейді, дөненіңде көктемде жуасытып үйретіп жібереді. Осылайша, айғыр қоятын құлынды шаңырақ иесінің тән меншік тума еркек құлындардың арасынан таңдап алынады. Айғыр қоюды алдымен оның түр-түсі де ескеріледі. Қазақы ортада көкмойын, құла, қарагер көбірек таңдалады. Ал ала түс дәстүр бойынша өзіне біткен жылқының саны жүзден асса қара түсті Айғыр қоюға рұқсат етілген. Айғыр қоятын сәуіріктің сыртқы сымбаты келісті болу керек: басы етсіз, дене тұрқы тегіс, сіңірлі, бұлшық еті мығым, құйрық-жалы қою, шоқтығы биік, қабырғасы етті, әрі адырайған, шығыңқы, жоны тақтайдай тегіс, алқапты, ұша тұсы сәл бүкіс, сирағы жуантық, бұты талтақ, құрсағы салыңқы болса ол алғашқы сыннан өтеді. [2] Үш шоқысы (шүйде, шоқтық, шонданайы осы үшеуге солай атайды) байлап қойған кезде бір деңгейде жатқан түзу, ауыз омыртқа шығыңқы, тірсегі төмен, кеуделі, төсі кең, бойшаң, жалы міндетті түрде қамшылар жағына жығылған болуы керек. Онан кейін жеке сынына келеді: айғыр қоятын сәурік кең маңдайлы, қамыс құлақ (ұзын) танау тесігі кең, сағағы тік, қабағы қалың, кірпігі сояулы ұзын, көз жанары үлкен, тұяғы сом, тісі жуан, терісі кең, ұмасы үлкен, көлемі тең, үйірсек, мініске қолайлы, көнбіс болуы шарт. Егер өн-бойында жүннің үйысқан орайы көп болса жақсы айғыр болудың нышаны деп есептелген. Дәстүрлі тәжірибе мен сенімде ондай орайдың сағақ, алқым тұсында оңға ширатылған көп орайлысы мықты айғырдың нышаны дейді. Толарсақ иілген садақтай болып тұрса, төмендеу келген, яғни бота тірсек болса айғыр қуатты, қайратты деп есептейді. Тағы бір ескере нәрсе, құйрық түбі жуан болған сайын қайраттылықтың белгісіне саналады. Керісінше құйрық түбі жіңішке болса әлсіз болады. Жалы мінер жағына жығылған жылқыны жаман ырымға жорып, мінбейді, бәйгеге қоспайды. Таңдалып алынған сәурікке алдымен 3-5 байтал қосып «бел қызығын» көрсетеді. Сол кездегі биеге шабуы, үйірді қайтару кезіндегі мінез-құлқын байқайды: қызба, күйгелек мінездісін жаратпайды. Егер үйірді жақсы қайырса, және басқа саяқ жылқылар жібергенде бөтен сәурікке қарсы тұрып, үйірді қызғанса жақсы айғыр болудың нышанына саналады. Айғыр қою рәсімі өзіндік қалыптасқан ережемен жүріледі: сәуріктің сауырына сары май жағып, «Иә, жарықтық-ай, бауырың өссін!» деп игі тілек тілеп. шоқтығына дұғалық тұмар, құйрығына жеті тал үкі байлап, үйірге қосады. Айғыр қоярда: Жылқышы ата, жирен сақал, Айғырыңыз арынды болсын, Үйірге қайырымды болсын, Бауыры құт болсын!' - деп бата айтады. Осылай айғыр қойған соң жастау биелер мен қысырақтан кемі бес, арысы он екі-он үштен кем емес етіп топтап, үйір салып, сәурік айғырдың шабуына мүмкіндік жасайды. Егер үйірде жаңадан қойылған айғырдың өзінің туған енесі немесе бір енеден туған енелес биелер болса оны бөліп, басқа үйірге қосады. Себебі, айғырдың ерекше инстинкті сол, оны қазақтар бүкіл мал атаулының ішінде өзінің тумасына, енесіне, енелесіне шаппайтын есті жануар деп бағалайды. Жаңадан салынған үйірге басқа айғыр шапқан бие болмауын қадағалайды. Болған күннің өзінде айғыр оны қуалап, үйірден аластап тастайды. Малдың табиғи ортамен үйлесімі, физиологиялық жай-күйі, ауа райы құбылыстарына сезімталдық танытанын ерекшелігі көбіне тұқым қуалаушылыққа негізделеді деп есептейді. «Айғырды неден салсаң үйірді сонан мінесің», «Мал нәсіліне қарай өседі, егін ұрығына қарай бітеді», «Байсалды айғырдың үйірін aт жақтайды», «Айғыр қойсаң үндіден қой, қошқар қойсаң жүндіден қой» деп келетін көптеген паремиологизмдер осыны аңғартады. [3] Жылқы түлігінің аталығы, үйірдің құтпаны. Жыныс қуаты жетілген, піштірілмегендіктен айғыр тынышсыз болады және шайланып семірмейді. Еркек жылқының жыныс қабілеті тай-құнанында жетіле бастағанымен, оны дөнен (бұл қазақта төрт жасқа саналады) жасқа толмай, белі жетілмеді деп үйірге салмайды. Айғыр суыққа төзімді келеді. Аязды боран күндері үйірін ықтасынға қарай бастап иіреді. Үйірін ит-құстан қорғағанда айырықша батылдық көрсетеді. Мықты, күшті айғырлар үйірін әдетте ит-құсқа алдырмайды. Айғыр аса төзімді, әрі есті мал деп саналады. Қазақы жылқының (қазанат, жабы тұқымының) айғырлары енесі мен өзінен ерген құлынын үйірінен қуып, шығарып жібереді. Яғни қандас жақын ұрғашы жылқыларға шаппайды. Айғыр лайықты сымбаты мен түр-тұлғасы, мінезі келіскенін таңдап қояды. Қазақы ортада ең қадірлі түлікке саналатын жылқының құтпаны айғырға қатысты сан алуан ғұрыптар мен ырымдар дәстүрлі наным-сенімдегі өркендеу идеясына негізделеді. Қазақтың тіршілік циклына қатысты ғұрыптарда айғырдың араласатын тұстары көп: айталық, босанатын әйел «марту» басып қиналса толғағын жеңілдету үшін көрші ауылдың айғырын әкеліп көрсетеді (С. Сейфуллин) . М. Ибрагимовтың мәліметі бойынша, толғатып жатқан әйелдің көкірегіне айғырдың тұмсығын тигізетін болған. Толғақты жеңілдету үшін үйдің сыртына жылқы үйірін әкеліп иіру, тасырлатып шаптыру және ішінен айғырды ұстап жүгендеп, маңдайшасын алған есіктен үйге енгізіп көрсету тәрізді шаралар Алтай қазақтарында XX ғасыр екінші ширегінде де атқарылған. Көптеген түркі халықтарындағыдай қазақтарда сол шаңырақтың, әулеттің құты үйірдегі айғырдың жалында байланып жүреді деп сенеді. Соған байланысты, қазақта айғырдың жалына қол тигізу шаңырақтың құт-берекесін қашырады деп ырым еткен. [4] Айғырдың жалын күзесе күші қайтады деп оған қол тигізіп, қырықпайды. Жылқыға өлік артпаған. Ертеректе ең тандаулы деген айғырды ауруды емдеуге де пайдаланған. Мәселен, Алматы облысының тұрғыны қаңлы руынан шыққан Ержұма деген бақсының «көтеріліп ауырган» келіншекті айғырға мініп алып айнала жүріп емдегені жайында айтылады. Ел жайлауға шыққан соң желі тартып, алғаш бие байлағанда үйірдің бастаушысы айғырдың сауырына май жағылады, қымызмұрындық ғұрпында айғырдың маңдайына қымыз тамызады. Бұл - үйірдің төлі көбейсін және ақ мол болсын деген тілектің нышаны. Айғырдың мінезіне, түр-түсіне қарай қойылған атаулары өте көп. Құр айғыр - өмірі ұсталмаған, мініс көрмеген, шу асау; құтпан айғыр -үйіріне жайлы, жуас, байлық басы есептелетін мал. Сәуірік айғыр - жаңа үйір ала бастаған айғыр. Айғырды дұрыс таңдамаса тұқым бермейтін белсіз, бие тоқтамайтын сыңар енді және шартық сияқты кінараттары болады деп есептейді. Айғырлар жасы мен шаруашылық талаптарына қарай бөлінеді: сәуірік үйірге енді қосылатын жас айғыр; шартық немесе сыңар аяқ - ауру менжарақаттан, әлдебір белгісіз тұқым қуалаушылықтан кінаратқа тап болғандар; азбан айғыр - шау тартып, ақталанып, үйірге салудан қалғаны; бауыры 0құт айғыр - көп тұқым алынатын құтты саналатын өсімталы. Айғыр мінезіндегі осал жақтары: шақар, шайнағыш, асау, таласқыш тәрізділері болса ондай жағымсыз қылықтар мал тққымына әсер етеді деген ұстаным бойынша оны алмастыруға көшеді. Үйірге айғыр қосқанда үйірге таңдаулы тұқымның айғырын ғана салады. Жас айғырдың үйірінде 10-15 бие, толысқан айғырдың үйірінде 20-25 бие, сақа айғырдың үйірінде 12-15 биеден болады. Бұл әдістің артықшылығы айғыр үнемі үйірде болады да, бие дер кезінде тоқтайды, кемшілігі айғырдың жыныс қуаты үнемді пайдаланылмайды, тіпті оның күші үздігуі де ғажап емес. Айғыр салатын дөнен дәстүрлі ат сыны бойынша, төмендегідей талғамға сәйкес келуі керек: бірыңғай баран өңді, жуас; үйірге қазымыр емес, үнемі үйірдің артында жүреді. Басы етсіз, мандайы кең, қамыс құлақ, тістері ірі, салпы ерін, кірпік, қасы, құйрық жалы мол, жүндес, кеудесі кең, шоқтығы биік, тұрқы сәл бүкіштеу, жаясы жалпақ, мықыны тарлау келеді. Тура артынан қарағанда, оқабырғаның қанаты жаяға «жасырынбай» толық көрініп тұратын, қабырғалы, бауыры жазық, жоны тартыңқы болу керек. Тумасында орайы болса, «бауыры аман болады, үйірі өседі». Төрт аяғы тең (маймақ емес), жуан, жерге қаққан қазықтай нық та тең басады. Жіліншіктің сіңірлері білеуленіп, бөлектеніп тұрады. Бақайы қысқа, алдыңғы аяқтарының бақайы артқы бақайынан сәл ұзындау, тұяғы жұмыр әрі берік. Жерсоғары қалың, шашалы келсе құба-құп. [5]