Ақ, қара түс атауларының лингвистикалық әлеуеті
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Еліміз егемендік алып, тіліміз, мемлекеттік мәртебеге ие болуына
байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастады.
Әр халықтың өзіндік салт-санасы елдік рухы алдымен оның тілінде
таңбаланады. Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы
басты бір мүмкіндігі – оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып
көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани
тамырда терең зерттеп, жете тану.
Осы орайда түр-түсті айшықтайтын сөздердің бойында берілетін
ақпараттың мол екендігі де назарға ілінеді. Ең алдымен, аталмыш нысан –
қазіргі қазақ тілінің морфология саласына тиесілі тақырып. Дегенмен,
тілдің қарқынды дамуына байланысты бұл тақырыптың қолданылу өрісі кеңіп,
сөзжасам, фразеология, ономастика (антропонимика, топонимика) психология,
когнитивтік лингвистика, этнолингвистика салаларына да қатысы бары
анықталып отыр. Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, түр-түс тақырыбының әлі
де тыңғылықты зерттеуді қажет ететін жақтарының барлығы анықталады.
Алынған тақырыпқа қатысты қазіргі тіл біліміндегі соңғы жаңалықтарды зердеп-
зерделеу, тілдік фактілермен дәлелдеу, қызықты тақырыптардың біріне
айналдыру мол ізденісті қажет етері сөзсіз. Осы тұрғыдан келгенде, зерттеу
нысанына айналған тақырыптың өзектілігі дау туғызбаса керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Түр-түс сөздерінің сыр-сипатын
анықтап, лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру, оның қолданылу аясын
анықтау, түстердің танымдық, этнолингвистикалық, номинативтік белгілерін
саралау зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер орындалды:
• Түр-түстің зерттелуіне шолу жасау;
• Түр-түс сөздерінің лингвистикалық табиғатын сипаттау;
• Ақ, қара түс атауларының фразеологизмдердегі қолданысына сипаттама
беру;
• Ақ, қара түстің тілдік бірліктерінің номинативтік белгісін саралау;
• Ақ, қара түс атауларының тілдік жүйедегі когнитивтік моделін жасау;
• Ақ, қара түс атауларының этнолингвистикадағы қолданысын анықтау;
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны. Ақ, қара түс атауларының лингвистикалық
әлеуеті.
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Жұмыста сипаттама, салыстармалы-тарихи,
этнолингвистикалық талдау этимологиялық әдіс-тәсілдер, жүйелеу, топтау,
салыстыру тәсілдері қолданылды.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер ғылыми шешімін тапты:
►Түр-түс тақырыбының зерттелу тарихына шолу жасалды;
► Ақ, қара түстердің лингвистикалық табиғаты сипатталды;
►Ақ, қара түстің фразеологизмдерде молынан кездесіп, түрлі ауыспалы
мағынада жұмсалатыны сипатталды;
►Түр-түс қазақ халқының мәдениетінің, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының
ажырамас бөлігі екендігі айқындалып, антропонимика, топонимика,
зооним, фитоним дериваттарын жасаудағы негізгі тұлға, аналитикалық
сөзжасамның бір тілдік көрсеткіші екендігі жан-жақты зерделенді;
►Ақ, қара түс атауының когнитивті моделі анықталды;
► Түр-түсті білдіретін тілдік бірліктердің психологиялық портреті
жасалды;
►Түр-түс атауына қатысты тілдік деректер жинақталып, жүйеленіп,
этномәдени бірлік ретінде сипатталды.
Курстық жұмыстың теориялық және практикалық құндылығы. Зерттеу барысында
алынған тұжырымдар мен нәтижелер лексикология, семасиология, сөзжасамның
жалпы-теориялық негіздерін, этнолингвистиканы, когнитивтік лингвистиканы
дамытуға септігін тигізе алады. Жұмыстың нәтижелерін лексикология,
сөзжасам, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, елтану, мәдениеттану
бойынша арнайы курстарда, сөздіктер (түсіндірмелі, диалектологиялық,
этимологиялық, жиілік) жасауда қолдануға болады.
Курстық жұмыстың дереккөздері: Зерттеу жұмысында көтерілген мәселелер
бойынша белгілі тілші-ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды:
А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев,
Ж.Шәкенов, Ф.Оразбаева. Аталмыш тақырыпты зерттеу барысында қазақ тілінің
түсіндірмелі, фразеологиялық, тұрақты теңеулер, қазақ әдеби тілінің
сөздіктері, ұлттық энциклопедия пайдаланылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Түр-түс атауларының зерттелу тарихы
Табиғаттағы неше алуан түр-түстер мен олардың реңктерін адам баласы
екі түрлі жолмен танып, біле алады екен. Олардың бірі – ғылыми жол да,
екіншісі-халықтық дәстүр, тәжірибе. Түр-түс әлемін ғылыми жолмен тану,
әрине, осы құбылысты зерттеуге қатысты ғылым салаларының (колориметрия,
физика, физиология, психология) дамуына байланысты болса, дәстүрлік тану
белгілі бір қауымның ұзақ дәуір бойындағы өмір тәжірибесіне сүйенеді.
Хронологиялық жағынан алып қарасақ, әрине, дәстүрлік тану ғылыми танудан
бұрын тұру керек еді. Бұдан 60 жылдай бұрын австриялық атақты физика
зерттеушісі – Эрвин Шредингер (1887-1961) түр-түс танудың екі саласын
ажырата зерттеуді ұсынған болатын. Олар бір-бірімен байланысты болғанымен
ғалым түр-түсті сезім арқылы қабылдауды жоғары санап, таза физикалық
негізін екінші сатыға қойған. Өйткені түр-түсті сезім арқылы қабылдауда
адам психологиясы мен физиологиялық ерекшеліктерінің мәні үлкен де сан-
салалы. Түр-түс көрінісін бағдарлау арқылы қабылдау психофизиологиялық
жағдай болғандықтан, оның өнер мен әдебиетте, тілде алатын орны ерекше.
Колориметриялық зерттеулердің үлкен маманы Д.Джадд түр-түстердің 10 млн-ға
жақын айырмашылықтары бар екенін айта келіп, оларды сөзбен сипаттауға да
болады дейді. Бірақ тілде соншалықты түр-түс атаулары жоқ екені бізге
белгілі[1,19]. Тіл білімінде белгілі тілдік деректерде тілдегі түр-түс
атауларының байлығы сол халықтың мәдени дамуының деңгейін көрсетеді деген
ақпарат та кездесіп қалады. Үздік дамыған тілдерде түр-түстердің он бір
атауы кездесетіндігі тілге тиек етіледі. Қазақ тіліндегі негізгі түр-
түстердің атауларын зерделей келгенімізде, оның саны да он бірге жетті.
Олар: ақ, қызыл, сары, жасыл, көк, күлгін, қоңыр, қара, сұр, боз, ала. Төл
әдебиетіміздің қай шығармасын алсаңыз да түр-түс атаулырының байлығы арқылы
суреттелетін табиғат, адам сұлулығы, төрт түлік малдың әр қайсысына тән
түрі мен түсін ажырататын атаулар бұған дәлел бола алады. Мысалы: Аспанда
ұсақ қана ақ мамық бұлттар қалқиды (М.Әуезов ). Сондықтан да түр-түсті
көру, бағдарлау арқылы қабылдаудан туатын ерекшеліктер мен заңдылықтар –
шығармашылық процестің үлкен бір құралы. Адам өзін қоршаған табиғаттан
ғасырлар бойы үйлесімділіктің неше алуан көріністерін байқап, оның әсемдік
пен әдеміліктің көзі, бастау бұлағы екенін ұққан. Әсіресе табиғаттағы түр-
түс үйлесімділігі ғажайып әсерімен адам баласын таңдандырып, оның мінез-
құлығына, әдет-ғұрыпына өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Біз әсемдік пен
әдемілікті әр кезде гүлге, жастық пен балалықтың белгісін көктемнің жасыл
шөбі мен көк шыбыққа теңейміз. Табиғаттың түр-түсі, өсуі-өнуі адамның қол
өнеріне, ою-өрнегіне, жалпы өнер атаулыға бүгінгі күнге дейін арқау болып
келді және бола бермек. Жауыннан кейінгі кемпірқосақ, солтүстікте болатын
түрлі-түсті сағым біздің түр-түс тану ғылымының көрнекі тәжірибесі
іспетті де, әрі үйлесімділіктің эталоны сияқты.
Табиғаттағы түр-түстердің үйлесімділігі, адамды олардың заңдылықтарын
іздеуге итермелейді. Немістің атақты ақыны Гёте (1749-1832) де түр-түсті
бейнелеу өнерімен байланыстыра зерттеп, психофизиологиялық ерекшеліктерін
ашып берді. Сондықтан да болар, Гёте: үйлесімділік – тек адам құқының
нәтижесі- деп санаған. Ал қазір біз үйлесімділіктің негізі табиғатта
екеніне дау айта алмаймыз.
Неміс ғалымы В.Оствальдтың (1853-1932) еңбектері кезінде жоғары
бағаланған әрі 24 түстен тұратын атласы көп уақытқа дейін суретшілердің
негізгі көмекші құралы болған. Үйлесімділік заңдылығына ғалымның ахроматты
түстер туралы қосқаны – ең құнды еңбек. Түр-түс атауларының негізгі
көпшілігі көне замандардан келе жатқан түркі тілдеріне ортақ дүние
болғандықтан, тіл біліміндегі оның зерттеу тарихында да белгілі ортақтық
болатыны сөзсіз. Осыған орай, түр-түс атаулары – сапалық сын есім ретінде
жиырмадан астам түркі тілдерінің бәрінде де лексико-грамматикалық және
этимологиялық тұрғыдан зерттелген, анықталған және белгілі дәрежеде жүйеге
түскен категория. Ол жөніндегі мағлұматтарды біз кез келген түркі
тілдерінің грамматикасынан (М.Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В.
Катаринский, А.К.Боровков, А.Н.Кононов, И.А.Батманов, Н.К.Дыренкова,
Н.К.Дмитриев, Н.А.Баскаков, Е.И.Убрятова, А.М.Ширалиев, М.Н.Хыдыров,
К.М.Мұсаев, Э.Н.Наджип, Л.А.Покровская, Э.Р.Тенишев) табуымызға болады.
Кейбір түр-түс атауларының шығу тарихы мен тілдік табиғатын қарастыратын
зерттеулерді көбінесе орхон-енисей және орта ғасырлық жазба ескерткіштеріне
арналған еңбектерден(С.Малов, Г.И.Рамстедт, М.Рясянен, А.И.Щербак, В.Л.
Котвич, А.К.Боровков, И.А.Батманов, Б.М.Юнусалиев, Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов
) тарихи-салыстырмалы және этимологиялық сөздіктерден(В.В.Радлов,
Н.И.Ашмарин, Л.З.Будагов, Э.Н.Наджип, Э.В.Севортян, Н.И.Егоров,
Э.К.Пекарский)кездестіруге болады. Алайда түр-түс проблемасын жан-жақты,
түркі тілдерінің фактілерінің негізінде тұлғалық, мағыналық ерекшеліктерін
аша отырып зерттеген еңбектер аздық танытады. Бұған байланысты академик
А.Н.Кононовтың Семантика цветообозначения, Способы и термины определения
стран цвета у тюрских народов, О семантика слов қара и ақ в тюркской
географической терминологий, шет ел тюркологтарынан В.Банг, А.Габен,
Л.Циртаутас, А.Джафароглу, Г.Дерфер сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады. Түр-түс атауларын орыс тілі бойынша арнайы зерттеушілер қатарына
Н.Б.Бахлина, А.П.Васильевич, Е.М.Вольф, Л.И.Граноская, Н.Д.Нюрберг,
Р.М.Фрумкина, А.В.Михеев, Ф.Н.Шемякин сынды ғалымдарды қосуға болады.
Түр-түс атаулары – қазақ тілінде, басқа тілдер сияқты, біршама
зерттелген категория (А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов,
М.Балақаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ж.Шәкенов). Олар қазақ тілі мамандары
тарапынан негізінен сын есім категориясы ретінде қаралып, сапалық сын
есімге тән лексико-грамматикалық категорияның табиғаты мен мағынасы,
қолданылу аясы анықталған. Әсет Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы
атты еңбекте ғалым түркі тілдеріне ортақ сөздерді 11 топқа жіктеген. Сонда
алтынша түрі санатында түр-түсті, сапа-сынды білдіретін атаулар екенін
айта келіп, оған: қызыл, жасыл, қара, сары, ақ, қоңыр, сұр, жирен, торы,
қысқа, ұзын, қалың деген тілдік деректерді келтіреді. Сонымен қатар
фразеологизм бөлімінде фразеологизмдердің сөз табына қатысын анықтай отыра,
сындық мағыналы фразеологизмдерге: қара қылды қақ жарған – әділ, турашыл;
көк жан – арық, жүдеу; қара бет – арсыз, бетсіз; заттық мағыналы
фразеологизмдер: қара көлеңке – апақ-сапақ; қара халық – бұқара; қара мал –
ірі қара, сиыр; қара шаңырақ – үлкен үй, шыққан ұя; шұбар төс – бай, шонжар
деген мысалдар келтірген[2,54]. Айтбай Айғабыловтың Қазақ тілінің
лексикологиясы оқу құралында сөздің көп мағыналылығы атты бөлімінде
тұрақты метафоралар жанры халық тілінде қолданылатын, бірақ суреттеу құралы
ретінде образдылығымен ерекшеленетін ауыспалы мағыналы сөздер екендігі
тілге тиек етіледі. Дәлелдеме ретінде сары алтын (бидай), қара алтын
(көмір), ақ алтын (мақта), көгілдір экран (телевизор), жасыл алаң (футбол)
сияқты тілдік бірліктер көрсетіледі[3,11]. А.Байтұрсынов Тіл тағылымы
атты еңбегінде Нәрселердің сынын көрсететін сөздерді сын есім дейміз. Сын
есім екі түрлі: 1) тек сыны, 2) сыр сыны. Тек сыны нәрсенің тегін
көрсетеді, мәселен ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік, жез құман деген
тіркестерді жатқызады. Сыр сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни
түрін, түсін, тегін, тұлғасын, пішінін, жайын, күйін көрсетеді, мәселен,
биік, аласа, қызыл, сары, көк, жасыл, торы, күрең, шабдар, бурыл, сұм,
аңқау сияқты сөздер жатады, - деген деректеме береді[4,217].
Түр-түс атауларының сан жағынан қаншама көп болғанымен, сұрыптай
келгенде бір топ негізгі, базистік сөздің шеңберінен шықпайтынын көрдік.
Қаза тіліндегі түр-түс атаулары қалай пайда болды? деген мәселеге
байланысты оларды орыс тілінің кейбір фактілерімен салыстыра қарауды мақұл
көрдік.
Мәселен, орыс тілінде тек бір сөзбен ғана берілетін түр-түс
атауларының жалпы саны 150-ден аспайды. Қарап отырсақ, осылардың 80-90
проценті тілдік табиғаты айқын, заттық негізі белгілі атаулар екен. Оларды
заттақ негізіне қарай топтастыру да оп-оңай: өсімдік, жеміс-жидек негізінде
(зелень-зеленый, роза-розовый, вишня-вишневый, малина-малиновый, гранат-
гранатовый).
Осы принциптің негізінде орыс тіліндегі түр-түс атаулары ылғи байып,
толығып отырады. Әрбір ақын, жазушының өз тұсынан енгізген жаңа атаулары да
бар. Мәселен, М.А.Шолохов өзінің Көтерілген тың романында волчий,
голубиный, изморозный, сондай-ақ белоглазый, белоноздрый, желтоусый,
черножилый сияқты атауларды қолдану арқылы орыс тілінің көркем сөз
палитрасын толықтыра түседі.
Түр-түс атауларын жасаудағы орыс тілінің заттық негізге сүйену
принципі дәл осы тіл үшін керемет тәсіл болып саналады. Соның арқасында тек
элементті түр-түс атауының саны қазірде жүз елуге жетіп отыр. Жаңадан
жасалып жатқандары тағы бар. Осыған орай, қазақ тіліндегі түр-түс атауының
тапшылығын сезінген жазушы Ғабит Мүсіреповтың мына бір құлаққағысы еске
түседі: Өсімдік көгі мен аспан көгі бір түстес бола алмайды. Тегінде,
термин комитеті зеңгір, көк, жасыл деген атаулардың аздығынан араласа
бермейтінін ескеріп осы мәселені бір қарастырса болар еді. Орыс тілінде
шие түсті, бөтелке түсті, кофе түсті, деген қосымшалар бар ғой.
Мүмкін, бізде осы маңынан бірдемелерді табармыз.
Қазақ тілінің табиғатына тән бір ерекшелік: көптеген түр-түс
ауларының шығу тегі бүгінде белгісіз. Олардың кейбіреулерін этимологиялық
жолмен анықтауға болса да, кейбіреулерінің құпия сырын ашу мүлде мүмкін
емес. Мәселен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ал тәрізді бір буынды түр-түс
атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті жоқ сияқты. Өйткені бұлар одан әрі
жіктеуге, морфемаларға бөлшектеуге келмейді. Демек, оларды көне түркі
заманнан бері келе жатқан байырғы ілкі түбірлер санатына жатқызуға болады.
Көптеген түркі тілдерінде кездесетін бұл сөздердің түстік мағынасы да көне
болса керек[5,37].
Тіл білімінде түр-түс атауына қатысты біршама ғылыми зерттеулер
кездеседі. Оны хронологиялық тұрғыдан төмендегіше көрсетуімізге болады:
1954 жылы А.Н. Кононовтың О семантике слов ақ и қара в тюркской
географичесой терминологии атты еңбегінде қара сын есімінің өзіне ғана
тән жиырма шақты қосымша, қосалқы, ауыспалы мағыналар бар екенін
ескертеді[1,63].
1974 жылы Қазақ ССР-ның Ғылым баспасынан Қазақ тілінің
түсіндірмелі сөздігі жарық көрген. Бұл еңбекте қазақ тілінде қолданыс
тапқан әр түр-түске анықтама берілген. Мысалы: Ақ-сын. қардың, сүттің,
бордың, түсіндей (қара түске қарама-қарсы)[2,126].
1977 жылы Қазақ ССР-ның Ғылым баспасынан І.Кеңесбаевтың Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігінде ақ, қара, сары, сұр, қызыл, қоңыр,
түстерінің фразалық тіркес құрамында қолданылуы қарастырылған. Мысалы: ақ
ауыз қылды, көк бақа, қара бет, сары уайым, сұр кедей, қызыл қырғын, қоңыр
жел, қоңыр салқын[3,22].
1978 жылы Д.Джадд, Д.Вышедский Цвет в науке и технике атты еңбегінде
колориметриялық зерттеулердің үлкен маманы түр-түстердің 10 млн-ға жақын
айырмашылықтары бар екенін айтады. Бірақ тілде соншалықты түс-түс атаулары
жоқ екені белгілі. Мерц пен Паулдің түр-түс сөздігінде 4000-ға жуық түр-түс
атаулары берілген[4,19].
1984 жылы Есенкелді Керімбаевтың Атаулар сыры атты еңбегі жарық
көрді. Аталған еңбекте түске байланысты атауларға шолу жасалған.
Қазақстанның картасының құрамында ақ, қара, көк, қоңыр, боз,
сары, қызыл түсті білдіретін сөздердің жер-cу, елді мекен аттарының
құрамында кездесетіні жайлы сөз етіледі. Мысалы: Қарасу, Ақсу, Сарысу,
Көксу атты өзендер, бұлақ, Қарабұлақ,Сарыбұлақ атты бұлақтар бар[5,89].
1988 жылы Әсет Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы атты
еңбегінде түркі тілдеріне ортақ сөздердің 11 тобы көрсетіледі. Оның алтыншы
түрі түр-түсті, сапа-сынды білдіретін атаулар екендігін айта келе, қызыл,
жасыл, қара, сары, ақ, қоңыр, сұр, жирен, торы, қысқа, ұзын, қалың деген
тілдік бірліктерге тоқталады[6,54].
1988 жылы Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тілі тарихынан атты еңбегі жарық
көрді. Бұл еңбекте сын есім біздің заманнан әлдеқайда бұрын болғандығы, оны
хун, үйсін тілдеріне қатысты келтірілген мысалдардан көруге болатындығы,
орта ғасырдың әдебиеттерінде сын есімнің түр-тұлғасынан асып кеткен
өзгешеліктің жоқтығы, осы күнгі қолданыспен бірдей екендігі,қызылы-қызыл,
ағы-ақ дегендей мәліметтер берілген[7,102].
1988 жылы Ф.Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер
атты еңбегінде лексикалық-фразеологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер
атты тақырыбында түр-түске қатысты бірлі-екілі деректер кездеседі: ақ
сөзінің мағыналық жақтан дамуын сипаттайды:
1. Ақ –боз, шаңқан, аппақ.
2. Ақ – таза, пәк, адал.
3. Ақ – сүттен жасалған әр түрлі тағам.
Мұндағы ақ сөзінің аппақ, боз, шаңқан деген мағынасы тура мағына да, басқа
мағыналары тура, негізгі мағынаның нәтижесінде жасалған туынды
мағыналар[8,24] делінсе 1991 жылы Ахмеди Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі
еңбегінде сын есім тақырыбында түр-түске қатысты: Ақ, сары, қара, көк,
сұр, биік, үлкен, жылы сияқты сапалық сын есімдерді алсақ, қазіргі кезде
олардың қай-қайсы болса да, тиісті морфемаларға бөлшектенбейтін түбір
сөздер есебінде қабылданып, ежелден келе жатқан негізгі сын есімдер
ретінде түсініледі,- деп сипатталған[9,171].
1992 жылы А.Байтұрсыновтың Тіл тағылымы атты еңбегі жарық көрді.
Нәрселердің сынын көрсететін сөздерді сын есім дейміз. Сын есім екі түрлі
1) тек сыны, 2) сыр сыны. Тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді, мәселен ағаш
аяқ, күміс қасық, алтын жүзік, жез құман деген тіркестерді жатқызады. Сыр
сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни түрін, түсін, тегін, тұлғасын,
пішінін, жайын, күйін көрсетеді, мәселен, биік, аласа, қызыл, сары, көк,
жасыл, торы, күрең, шабдар, бурыл, сұм, аңқау сияқты сөздер жатады
[10,217].
1992 жылы Ә.Қайдаров, З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбековтың Түр-түстердің
тілдегі көрінісі атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбекте түр-түс табиғатын
танып білу, түр-түс табиғатын дәстүрлі түрде тану, түр-түс атауларының
тұлғалық ерекшеліктері, түр-түс атауларының мәні мен мағынасы, төрт түлік
малдың түр-түстері, түр-түстің дүниетанымдағы орны, түр-түс атауларын
қолдану өрісі деген мәселелер қарастырылса[11,4].
1994 жылы Еркебай Мергенбаевтың Қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі
атты еңбегінде: Тіліміздегі түр, түсті білдіруші ақ, қара, қоңыр сын
есімдер шығыс септігіндегі зат есімдерді меңгереді. Мұндай сөз тіркестері
салыстырмалы түрде бір белгінің (сапаның) екінші белгіден артық екенін
көрсетеді,- деген пікір келтірілген [12,99].
1995 жылы Қазақ тілі мен әдебиеті атты журналының № 9 санында Әйтім
Әбдірахмановтың Қызылқұм топонимдері атты мақаласы шығады. Бұл мақалада:
Қызылқұм – кең байтақ өлкені алып жатқан шөлейт дала. Қызылқұм топонимдері
қазақ тілінің материалдарынан құралған. Қызылқұмда кездесетін жер атаулары:
Ақүрме – ақ құм үйген төбе. Бесшұбар – алыстан көрінетін бес шұбар төбе.
Қызылқабақ – бұл қырдың аты, -деген номинацияларға сипаттама
берілген[13,116].
2003 жылы Серікбаева Ұлжәмилә Бибатырқызының Қазақ тіліндегі ақ және
қара түр-түс атауларының этнолингвистикалық сипаты атты монографиясы жарық
көреді. Бұл еңбекте жалпы түр-түс атауларының ішінен ақ және қара түр-
түс атауларының мағыналық және тұлғалық дамуы кеңінен қарастырылған[14,3].
2004 жылы Бейнелеу өнері және сызу журналының №6 санында С.Матаеваның
Түр мен түсті тәрбиеде қолдану атты мақаласы жарияланды. Бұл мақалада түр
мен түсті эстетикалық тұрғыда қарастырған, яғни бала тәрбиесіндегі
эстетикалық көркемдік білім беруді дамыту мәселесі сөз етілген[15,5].
2005 жылы Литова Нұрлыхан Нурулаеваның Қазақ тіліндегі түр-түс
атауларының когнитивтік семантикасы атты кандидаттық диссертациясы
қорғалады. Бұл зерттеуде түр-түстің табиғатын кешенді зерттеудің
нәтижесінде түр-түсте жалпыланған білімнің когнитивтік сипатын
түсіндірудің, сол арқылы олардың онтологиялық негізін анықтау, олардың
қалыптасу негізінде жатқан сана архиптерін айқындау, түр-түстің
концептуальды мазмұнын түсіндіру тұрғысынан қарастырылған[16,3].
2006 жылы Ақиқат журналының №11,12 Жанна Жанпейісованың Ақ, қара
атауларының фразеологизм құрамындағы қызметі атты мақаласында ақ және
қара түстердің фразеологиялық тіркес құрамында жұмсалуы жайында сөз
қозғалған. Мысалы: қара бет, қара жүрек, қара жон[18,126].
2006 жылы Асқар Смағұлдың Қазақ есімдері энциклопедиялық анықтамалық
жинағында түр-түске байланысты жасалған қазақ есімдеріне сипаттама
берілген[19,3].
2007 жылғы Айтбай Айғабыловтың Қазақ тілінің лексикологиясы оқу
құралында түр-түске байланысты маңызды мәлімдемелер кездеседі. Атап айтар
болсақ, сөздің көп мағыналылығы атты бөлімінде тұрақты метафоралар жанры
халық тілінде қолданылатын, бірақ суреттеу құралы ретінде образдылығымен
ерекшеленетін ауыспалы мағыналы сөздер екендігі тілге тиек етіледі.
Дәлелдеме ретінде сары алтын (бидай), қара алтын (көмір), ақ алтын
(мақта), көгілдір экран (телевизор), жасыл алаң (футбол) сияқты тілдік
бірліктер көрсетіледі[20,11].
2007 жылы С.М.Исаевтың Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде:
Негізгі түбір сын есімнің өзінен болып, заттың сынын, түр-түсін тікелей
анықтайтын болса, ол сапалық сын есім болғаны. Мысалы:көк шөп, қызыл бояу,
көкшіл мата, қызғылт орамал, жап-жасыл орман, - деген деректер кездеседі
[21,205].
2008 жылы С.Негимов, А.Талпақова, Д.Машраповтың Ақмола облысындағы
ономастикалық атаулардың көрсеткіш-анықтамалығы еңбегінде: түр-түске
байланысты Ақмола облысынның жер-су атаулары берілген[22,7].
2008 жылы Педагогика және өнер атты журналдың №2 санында
Б.Кенжебаевтың Көк түс қанағатшылық белгісі атты мақаласы берілген. Бұл
мақалада жалпы түстердің біздің күнделікті өмірімізбен іс-әрекетімізге
тигізетін ықпалы мол екендігі жайлы айтыла келе, сары – көңілді түс,
адамдармен тез араласуға жәрдемдеседі деген тұжырым жасалған[23,18].
2009 жылы Қазақ тілі мен әдебиеті журналында №4 санында Сын есім
туралы түсінік атты мақала беріліп, онда 6-сыныпқа арналған сабақ жоспары
көрсетілген: ақ –түр, түсті білдіреді. Ақ киім, ақ қар, ақ дастархан. Ақ
– сүт өнімдері. Ақты төкпе. Қара – түр, түсті білдіреді. Қара пима, қара
ұн. Алыстан бір қара көрінеді. Сын есімдер бір-бірімен антонимдік жұп
құрайды. Ақ-қара[25,37].
Nomad Kazakhstan атты журналдың 2010 жылғы №2 санындағы Елизавета
Кимнің Маңғыстау бояулары атты мақаласында түр-түске қатысты: Бір
бейнені құруда түс үлкен рөл атқарады. Қызыл түс –күштің, өмірдің,
оптимизмнің түсі, жастықпен әсемдікпен ассоциацияланады. Көгілдір түс-
шексіз аспан мен мөлдір судың түсі, орман мен үмітті білдіреді, - деген
тұшымды ой айтылған[26,51].
2010 жылы Лауланбекова Розаның Түр-түс компонентті күрделі
аталымдардың танымдық сипаты атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада түр-
түс компонентті күрделі аталымдардың шығу төркіні, өзіндік ерекшеліктері,
түр-түс компонентті күрделі аталымдардың таңбалық жүйесі, ұлттық
дүниетанымдағы көрінісі, ақ, ала, боз түр-түс ұғымдарымен қалыптасқан
күрделі аталымдардың таңбалық қызметі сипатталған[27,8].
2010 жылы Аюбай Құралұлының Қазақ тіліндегі сын есімдермен сөз
тіркестерінің түсіндірме сөздігі атты еңбегінде қазақ тіліндегі сын
есімдер мен сөз тіркестеріне сипаттама берілген. Мәселен ғалым ақ, боз,
қара, қоңыр түстеріне қатысты біршама тиянақты ойлар айтқан[28,6].
2012 жылы Ж.Құзардың Ақ және қара концептісінің қазақ ағылшын
тілдеріндегі лингвомәдени сипаты атты мақаласы жарияланған. Аталған
мақалада түр-түстің әр түрлі халықтар тілінде таңбалануының бірдейлігі,
жақындығы мен ұқсастығы олардың логикалық құрылымдарындағы мазмұн ұқсастығы
жайында қарастырылған. Әр халықтың дүние танымында символикалық жүйесінде
ақ тазалық пен пәктікті білдіреді. Бұған дәлел ағылшын тілінің
фразеологиялық тіркесін қарастырсақ: White lie яғни сөзбе-сөз аударсақ,
ақ өтірік, біреудің көңілін ауыртпау үшін айтылатын өтірік, -дегендей
ақпарат берілген[29,262].
2013 жылы Н.В.Дмитрюк пен Д.Б.Сванованың Фразеологические единицы с
колористическим компонентом Қызыл\Красный\Red в казахской, русской и
английской языковой картине мира атты мақаласы шықты. Аталған мақалада үш
тілдегі қызыл сөзінің фразеологиялық тіркес құрамында жұмсалуы жайында
айтылған. Мысалы краснеть от стыда. Қызыл сөзбен бал жақты. To give someone
a red face[30,202].
2013 жылы Сейіт Кенжеахметұлының Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары атты еңбегінде қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына
толықтай сипаттама берілген, сонымен қатар түр-түске қатысты да бірлі-
жарымды әдет-ғұрып атаулары кездеседі[31,8].
Қазақ тіл білімінде түр-түске қатысты тақырыптың өте қызықты әрі
біршама зерттелінгені келтірілген ғылыми шолудан байқалды. Дегенмен, бұл
тақырыптың әлі де қаралатын қырларының бар екендігі аңғарылады. Мәселен,
негізінен ақ, қара, сары, көк, қоңыр, жасыл, боз, қызыл, күлгін, сұр,
көгілдір түстерге қатысты мәліметтер молынан кездессе, қылаң,бурыл,
теңбіл, құбақан, шабдар, жирен, кер ала, күрең, боз шұбар, сандал көк, құла
кер сияқты түстерге сипаттама жоқтың қасы. Сондықтан әр кезеңдегі
деректердің басын қосып, зерделеп, оларда жете қаралмаған жақтарын
зерттеп, тыңғылықты қарастыру осы диплом жұмысының алға қойған мақсаты боп
саналмақ.
1.2 Түр-түс атауларының лингвистикалық табиғаты
Тілімізде түр – түстің араласпайтын, қатыспайтын саласы кемде-кем.
Өмірдің өзі соны талап етеді. Табиғаттағы, қоғам өмірдегі бірде-бір
құбылыстың бояусыз, реңксіз, өңсіз, түссіз болмайтыны бәрімізге белгілі.
Бірақ сол бояу-реңктерді өмірдің қай саласында қай түрінде және қалайша
қолдануды бәріміз біле бермейміз және оны білуді қажет деп ойламаймыз да.
Өмірдегі небір түстердің халық дүниетанымымен бірге туып, біте
қайнасқан, ғасырлар бойы қалыптасып, дәстүрге айналған небір тамаша
өрнектері тіліміздегі түр-түске байланысты фактілерді жинап, жүйелі түрде
қарастырған адамның көзіне оттай басылары анық. Табиғаттағы ақ, қара,
қызыл, жасыл сияқты қарапайым түр-түстер мен олардың неше түрлі реңктері өз
орнымен, талапқа сай қолданылып, тіл фактілерімен өріліп отырған жағдайда,
олардың қоғам өміріне тигізетін ықпалы, адамдардың эстетикалық таным-
талғамын тәрбиелеудегі қызметі орасан зор болмақшы.
Осыған байланысты бір түр-түстің жалпы табиғатымен қатар, оның өмір-
тіршілігімізде атқаратын сан алуан қызметін, орнын, қолдану өрісін білуіміз
де керек. Мәселен, біз тіліміздегі түр-түс атауларының ылғи бір затты,
құбылысты анықтап, сипаттап, суреттеп, әсерлеп тұратын қызметін жақсы
білеміз. Бұл – олардың анықтауыш қызметіне тән табиғи қасиеті. Ауызекі
тілде болсын, көркем шығармада болсын, түр-түс атаулары қалай болса солай
ретсіз бейберекет қолданыла бермейді. Оның да белгілі заңдылығы бар, ол
ақын-жазушы қауымынан, бейнелеп сөйлегісі келген шешендер мен зиялылардан
зергерлерше шебер де орынды қолдануды талап етеді. Бұл өнердің бір көрінер
биігі –тіліміздегі мыңдаған фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Түр-түске
байланысты түсініктерді өзінің тура мағынасында қолдану бар да, олардан
образ жасау, бейнелеу тәсілі ретінде ауыс мағынасында, халықтың әдеп-ғұрпы
мен салт-санасына тән этнографизмдік және қоғамдық символика мәнінде
пайдалану тағы бар. Түр-түстің әр түрлі халықтар тілінде таңбалануының
бірдейлігі, жақындығы мен ұқсастығы олардың логикалық құрылымдарындағы
мазмұн ұқсастығы байқалады[10,262].
Міне осындай тілімізден қолданыс тапқан түр-түс атауларына қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде төмендегідей сипаттама берілген:
Ақ – сын. 1) Қардың, сүттің, бордың түсіндей (қараға қарама-қарсы)
түс. Ақ түстің семантикалық ерекшелігіне қарай қолданысын төмендегі
мысалдардан көруге болады.
Мысалы: а) Тартылып жібек белбеу шын зерлеген,
Ақ киіз оймышталған күн көрмеген (Н.Ахметбеков.Жасауыл қырғыны).
ә) Ей, қалқа, дәнекерсің айнадағы,
Жақындық әр адамға пайда-дағы.
Өксітпей жауабыңды қайыр, сәулем,
Ақ шәйі орамалға байладағы (Қазақ әндері).
б) Көкбазардаған аппақ, тап-таза кимешек-шаршысын аса сәнді етіп тартқан
Дәмежан үлкен, таза самауырдың қасына отырды(М.Әуезов.Абай жолы).
2) Адамның, малдың, құстың, жан-жануардың түсі. Мысалы:
а) Ат жақты, мосқал тартқан ақ әйел сары қымызды көтере-көтере сапырды
(Ғ.Мұстафин.Көз көрген).
ә) Қазірде соның түбінде жүні түлеп болмаған ақ қасқыр жатыр (М.Әуезов.
Көксерек).
б) Тек астындағы ақ боз аты құтқарған (М.Әуезов Абай жолы).
3) Ауыс мағынада Совет үкметіне қарсы күрескен дұшпан тобы. Мысалы:
а) Комиссар Жангелдин – қазақтан шыққан ең бірінші большевик. Қызылдар мен
ақтардың майдандасқан жерінен шығып, өзі – сол майданның жуан ортасында
болған кісі (С.Сейфуллин. Тар жол тайғақ кешу).
4) Ауыс мағынада адал, кінәсіз, жазықсыз. Мысалы:
а) Ынсапсызға не керек,
Істің ақ пен қарасы.
Нан таппаймыз демейді,
Бүлінсе елдің арасы (Абай)[11,126].
Ақ сөзі түркі тілдерінде ақ\\ах\\ағ\\а:қ формасында қолданылып, бір-
біріне жақын үш түрлі мағынаны аңғартады: ақ → негізгі түр-түстік мағына
(белый) → ақшыл (белизна) → көздің ағы (бельмо) → жұмыртқаның ағы
(белок) → жарық түс (светлый) → шаштың, сақалдың ағы (седой),
(седина) → өңсіздік (бледный) →сүт тағамдары (молочный продукты) →боз
түсті кездеме (бельевая ткань) сияқты мағыналар туындаған;
Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі
жайында түркологтар арасында бірауыздан қолдау тапқан пікір жоқтың қасы.
Кейбір ғалымдар, мәселен, К.Менгес, М.Рясянен ақ (а:қ) сөзін қытай
тілінен енген кірме сөз деп қарайды. Бұл пікір тілшілер тарапынан қолдау
таппады. Өйткені қытай тілінен түркі тілдеріне енген элементтердің таралу
шегі белгілі региондармен шектеулі ғана. Ал ақ сөзі болса, барлық түркі
тілдеріне ортақ. Ақ –түр, түсті білдіреді. Ақ киім, ақ қар, ақ дастархан.
Ақ – сүт өнімдері. Ақты төкпе[12,37].
Ақ. АҚ – қараға қарама-қарсы түс. Бұл – ақ түстің негізгі түстік,
реңктік (номинативтік) мағынасы. Мәселен: Ақ серке қой бастайды, Ақын
жігіт той бастайды деген мақалдағы, сондай-ақ Ақ жаулығы ананың, Ақ
көрпесі баланың деген мақаладағы ақ атауы өзінің негізгі түстік мағынасын
аңғартып тұр.
Ақ түске байланысты ауыс мағыналардың біразын қазақ тілі негізінде
қарастырып көрейік.
Ақ – сүт, сүт тағамдары. Сүт тағамдарына төрт түлік малдың сүтінен
өндірілетін (айран, қатық, құрт, ірмішік, сары май, қымыз, шұбат) тағам,
сусындар енеді. Ауылға барып, ақ ішіп демалып қайттым дегендегі ақ
жалпылама сүт және сүт тағамдарын білдіріп тұр. Ақсырау – сүт және сүт
тағамдарын сағыну, өксу.
Ақ – кей жерде әк (известь) мағынасында қолданылады. Осыған орай
үйді әктеу (үйді ақтау) деген варианттар кездеседі.
Ақ – адал, таза, күнәсіз, пәк мағынасында. Мысалы: Жала жаптым –
аққа қара жақтым (бұл арадаға ақ – таза, күнәсіз, адал адам); Аққа зауал
жоқ (ақ адамға пәле жоқ мағынасында); Айтқан жерде пәле жоқ, Ақ жүргенге
жала жоқ.
Ақ – әділ, әділетті, арамдығы жоқ, істің дұрысы. Мәселен: ақ сөйле
(әділдігін айту, шындықты сөйлеу, бұрмаламау мағынасында); ақтық сөз
(шындық, әділетті сөз мағынасында); ақты аныққа шығару (әділдікті,
шындықты дәлелдеп шығару); ақ көңіл (арамдығы жоқ, таза да әділетті
адам).
Ақ – ізгі тілек, жақсылық, бақыт. Мысалы: ақ тілек (шын көңілден
айтылған ізгі тілек), ақ жол тілеу (сапардың, саяхаттың оң болуын, аман-
есен оралуын тілеу мағынасында); ақ қас, мұңсыз бол! (түшкірген жас
балаларға үлкендердің айтатын бақытты, мұңсыз, қайғысыз бол! деген
тілегі); ақ босағы, ақ отау, ақ дастархан, ақ жаулық – осылардың бәрі
игіліктің, жақсылықтың нышаны ретінде қолданылатын тіркестер.
Ақ – асыл, таза, қоспасыз (болат,құрыш, алмас т.б. металл жайында).
Мысалы: ақ алмас, ақ семсер, ақ сауыт, ақ берен, ақ найза, ақ мылтық. сауыт-
саймандардағы ақ олардың ақ түсін емес, тазалығын, асылдығын аңғартып тұр.
Ақ – бір қалыпты, бір деңгейде ұзаққа созылған құбылысқа қатысты.
Мәселен: ақ жауын – жер мен көк бозғыл тартып, ұзақ уақыт себелеп жауатын
жаңбыр; ақ боран – аспан әлемі мұңартып, үдей соғып ұзаққа созылатын боран;
ақ түлек – қарды сыпыра соғып, бет қаратпайтын боран т.б.
Ақ – тозу, жұтау, күйзелу мағынасын аңғартады. Мысалы: ақ сүйек қылу
(қатты қыстың, боранның малды жұтатып, шаруашылықты күйзелтіп келуіне
байланысты айтылады); ақ сирақ жұт (малды қырып кететін қатты аязды, боран
қыс); ақ үрпілену (малдың ерте суалып, жүдеуі); ақ табан шұбырынды (елдің
азып-тозып, қаңғып кетуі) т.б.
Ақ – әйелге тән әдемілікті, келбеттікті аңғартады. Мысалы: ақ дидар,
ақ жүзді, ақша бет, ақ сұпыдай, ақ сұңқарым –Жібегім, Арқаның ақ маралы,
Ақтоты сияқты теңеулер кездеседі[9,63].
Мәселен, Н.А.Баскаков пен А. Ысқақов үстеме буынды сын есімдерді қос
сөздердің бір түрі деп есептей келіп, бұл формалар арқылы жасалған сөздерді
қайталама қос сөздердің қатарына жатқыза отырып, оларды үстеме буынды
немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп атайды. Сонымен қатар, А.Ысқақов қап-
қара, сап-сары, қып-қызыл, жұп-жұқа деген тәрізді қос сөздердің құрамында
келетін бұл үстеме буындар сөзге жаңа лексикалық мағына қоспай, тек ұлғайту
я солғындату реңкін жамайтынын атап көрсетеді[13,24].
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы ақ сөзінің қатысымен
жасалған күрделі дериваттар және олардың мағыналары:
Ақбайпақ (ақ+байпақ) зат есім - індет атауы;
Ақбақай (ақ+бақай) зат есім - балық атауы;
Ақбас (ақ+бас) зат есім - түйе ауруы;
Ақбикеш (ақ+бикеш) зат есім - тары атауы;
Ақбозат (ақ+боз+ат) зат есім - жұлдыз атауы;
Ақбөкен (ақ+бөкен) зат есім - аң атауы;
Ақсүйек (ақ+сүйек) зат есім - 1) бекзада, асыл текті; 2) ойын атауы; 3)
өсімдік атаулары жасалады[14,14].
Көркем шығармалардан ақ түсінің бұлардан басқа да қолданысын көруге
болады. Мысалы: Алдыңғы осылар да, артында ентелеп тұрған – ақсақал,
қарасақалдар (М.Әуезов). Бұл мысалды ақ сөзі сақал сөзімен бірігуі арқылы
ақсақал яғни, қария, кәрі адам, шал мағынасында жұмсалып тұр. Түнде, майдан
шебіне жау самолеті келіп қалғанда, прожекторлардың қараңғы аспанды
қатарласа тігілген жерден жарқ етіп көтерілген найзағай сәулелерінің бірі
алыста жүйіткіп бара жатқан ақ ноқатты шалатын (Ә.Нұршайықов). Бұл мысалда
ақ сөзі ноқат сөзімен тіркесіп келіп ағарған, ағарандаған, белгісіз бір
зат деген мағынаны білдіреді. –Жоқ, жәй, әншейін, - деп Ментай қыздардың
сиясына қаламын батырып алып, дәптерінің ақ бетінен бастап, қайтадан жазуға
кірісті (Ә.Нұршайықов). Бұл мысалда ақ сөзі таза, жазылмаған деген мәнде
жұмсалған. Күзге таяп келе жатқан соң, кеше ғана ақ жем беріп, қырандарын
баптай бастаған(І.Есенберлин). Бұл мысалда ақ сөзі жем сөзімен тіркесіп,
яғни ақ жем қаны сорылып, ақ түске айналған ет яғни бүркіттің тағамы
мәнінде қолданылған.
Тіліміздегі ал қызыл,ал қара, ал сары тіркестер құрамындағы ал сөзі
көне түбірлердің бірі болып табылады. Бұл сөздің төркіні туралы да біржақты
пікір жоқ. Кейбір авторлар ал сөзі моңғол тіліндегі гал (от) сөзімен
байланысты деп қараса, енді бір тобы түркі тіліндегі жалын, ялкун, йалун
сөзінің түбірі жал\ял\һал деп қарайды. Сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың
(г\ж\й\һ) түсіп қалу заңдылығын ескерсек, ал сөзінің о бастағы заттық
негізі от, оттың жалыны болуы мүмкін[15,9].
Қара – 1) Күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу). Бұл түс атауы да
мағынасына қарай әр түрлі мәнде жұмсалады. Мысалы:
а) Қожалақ оқуға аттанарда, әкесі Күркілдектің ашамай белді шолақ торысы,
бір мүйізі сынық қара сиыры, торғай қамасаң тұрмайтын қырық жамау қараша
үйі бар еді (Б.Майлин Азамат).
2) Дәл не нәрсе екені айқын емес, қарайып көрінген нәрсе, қарайған.
а) Ұрғызбаған соң алыста көрінген бір қараға қайыра қайта қуды (Ғ.Мұстафин
Көз көрген).
3) Аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама.
а) Біраздан соң сол шағалалардың қарасы көбейе береді. (Д.Исабеков
Тіршілік)
4) Жобасы, нобайы, пошымы, түрі.
а) Теңіз түбінің байлығына бірде қызықса, енді бірде жүрексініп, бұрын-
соңды ата-бабалары істемеген түсі басқа кәсіптің қарасынан шошып қалатын
(Ә.Нүрпейісов Қан мен Тер).
5) Ауыс. Арам, қара ниет, зұлым.
а) Халықтың қара жаулары,
Бас қосып қай-қайдағы.
Елеусіз жүріп елімде,
Нелер сұмдықты ойлады (Жамбыл, Шығ.жинағы).
Бірақ торға түскендей бір жағы ауру, бір жағы жау, қамауда тұрса да Әбдіні
қара деп айтпапты(М.Әуезов Абай жолы).
6) Этногр. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде киетін киім. а) Мен
қара бет сорлының,
Басынан қара қалған жоқ.
Айтқан сөзді білер жоқ,
Артында қалған жетімнің
Тілегін сірә тілер жоқ(Манас).
7) Қарапайым халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара.
а) Бізге ханның емес, қараның, бидің емес, бұқараның тілегін орындайтын
өкімет керек (Х.Есенжанов Ақ Жайық).
8) Ірі мал: жылқы, түйе, сиыр.
а) Кедей баласына айттырған қыздың қалың малы ең көп дегенде он, он бес
қарадан аспайды(С.Омаров Дала қызы).
Қара – түр, түсті білдіреді. Қара пима, қара ұн. Алыстан бір қара
көрінеді. Сын есімдер бір-бірімен антонимдік жұп құрайды. Ақ-қара[10,37].
Адамның түр-түсті танудағы мұндай ерекшеліктер тек жеке адамның басына ғана
емес, бүкіл этносқа, халыққа тән қасиеттерге де жатады дедік. Мәселен, ерте
замандағы жапондықтар түр-түс спектрінен тек екі опозициялық (қарама-қарсы)
жұп құрайтын төрт-ақ түрлі негізгі түсті қабылдаған екен. Олар: kuro мен
siro және awo мен aka. Мұндағы kuro \\kura (черный, темный) түркі
тілдеріндегі қара (сондай-ақ хура, құра) түске, siro\\sira (желтый,
белый, светлый) түркі тілдеріндегі сары (немесе сарығ,серик, сару)
түске, awa (голубой, зеленый, синий) түркі тілдеріндегі көк (сондай-
ақ гөк, көкө, кавак) түске, aka (белый, светлый) түркі тілдеріндегі ақ
(сондай-ақ ах, ағы, аху) түске сәйкес келетіндігін дәлелдеушілер бар. Қара
түс – мазасыздықтың, тұйықтықтың белгісі[16,18]. Бұл түстің анықтамасын
түсіндірме сөздіктерде ақтың қарама-қарсы түсі деп берілген. Бұл
анықтамаға жалпы дау айтуға болмайды. Бірақ сол ақ түстің қарама –қарсы
түсі ресми бекітілген бүкілодақтық этолонда көрсетілгендей қара барқыт,
қара мақпал түсіне сай ма, сай емес пе – оны ажырату қиынға соғады.
Дегенмен халық ұғымындағы қара түсті біз оның негізгі, номинативтік
мағынасы деп тануымыз шарт. Мәселен: қара көмір, қара күйе, қара түтін,
қара шаш, сүліктей қара айғыр дегендегі қаралар оның негізгі мағыналары
болып саналады. Түркі тілдеріндегі түр-түс атауларының мағынасын арнайы
зерттеген академик А.Н.Кононов бұл тілдерде тек қара сын есімінің өзінде
ғана 20 шақты қосымша, қосалқы, ауыспалы мағыналар бар екенін ескертеді.
Олар орысша мынадай сөздердің баламасы ретінде қолданылады: 1) темный,
мрачный; 2) суровый; 3) печальный, несчастный; 4) скот (о крупном скоте);
5) толпа, народ, простой люд, простолюдина, незнатный, неаристократ; 6)
войско; 7) суша, земля; 8) хлом, сопка, высокий бугор; 9) силует,
очертание, контуры; 10) постный, нежирный (о мясном продукте); 11)
нецветной (о черном металле); 12) сильный, могучий (о человеке и животном);
13) густой, дремучий (о лесе, джунглях); 14) прозаичный (о слове); 15)
загорелый (о ноге); 16) пеший, босый (о состязании в беге, о бойгах); 17)
грунтовый (о воде); 18) обильный (о поте)[9,63].
Қара – сиыр, жылқы, түйе сияқты ірі мал: ірі қара мал, қара мал; Қара
малдың түп-түгел бәрі де аман (Айман - Шолпан); Қара сөзі қазақ тілінде
кейде жеке тұрып та, дәл осы мағынаны білдіреді: Тоқсан мың екен қарасы,
ноқта тимеген (Қаз.эпосы). Кейде қара сөзі қара аң түрінде айтылып, ірі (
қарақұйрық, елік, тауешкі) аңдарды да білдіреді.
Қара – алыстан бұлдырап, қарауытып көрінетін бейне, жанды және жансыз
зат тұлғасы (силует, очертание): Алыстан бір қараны көресің бе, Жаны жоқ
қимылдауға денесінде; Сүйегі ішінде парша-парша. Бар екен жазғыз көзі
төбесінде (Жұмбақ – киіз үй); Қарасын көрсетпей кету, қарасы өшу (адамның
хабарсыз кетуі).
Қара – серік, ес, жәрдемші (іні-қарындас, бауырлас адам): Артымда
жалғыз қараны, Көретұғын күн қайда (Алпамыс); бала болса да адамға қара,
ес (бала болса да адамға серік, ес, жолдас).
Қара – майсыз, дәмсіз, қатықсыз, сүтсіз дайындалған ас (ет, көже,
сорпа, нан, шай): қара сорпа (майсыз сорпа); қара көже (құрт, айран, қатық,
қатпаған көже); Қайғысы жоқ адамға қара көже бал мен тең; қара ет
(майсыз,көк, жасық ет); қара нан (қара түсті, бірақ майға пісірмеген нанның
түрі); қара шай (сүт, қаймақ қатып ағартпаған шай); қара су (қайнатқан, не
қайнатпаған ауыз суы): Қара су іш – көңілің тыныш.
Қара – айыпты, кінәлі, қылмысты (адам): Бақыт баста тұрғанда,
білмесеңде данасың, Бақыт құсы жөнелсе, Ақ та болсаң қарасың (фольк.).
Қара – жала, орынсыз айып (ел алдында масқара етуге байланысты).
Мақал: Жаптым жала, жақтым қара (жала жауып, ел алдында масқара еттім).
Осыдан: қаралау – айыптау, жала жабу.
Қара – адамға зиян келтіретін қасиетсіз мақұлық, ескі сенімге
байланысты неше түрлі жын-шайтан, марғау, албасты іспеттес нәрселер: қара
басқыр! (осылайша қарғау бар; саған бір қара көрінер (сен пәлеге ұшырарсың
мағынасында); қара, басып, орнынан тұра аламай қалу (ұйықтап жатқан адамды,
не ауру, екіқабат әйелдерді қара басып тұншықтырады, қинайды деген сенімнен
туған ұғым).
Қара – қою, қалың, тығыз (бұл көбінесе орманға, тоғайға байланысты
айтылады): қара орман –қалың орман, ит мұрыны өтпейтін қалың.
Қара – реңсіз, қоңырқай, түр-түссіз. Мысалы: қара металл (түсті металл
емес); қара бақыр (мыстан жасалған тиын, майда ақша).
Қара – жәй қарапайым (өлең сөзден басқаша айтылатын) сөз, прозалық
шығарманың тілі: қара сөз (ауыз екі айтылатын сөз); Қазақта қара сөзге дес
бермедім... (Абай). Демек, қара сөз мағынасы өлең сөзден де, қызыл сөзден
де басқаша.
Қара – ауыр, зілбатпан: қара уайым (еңсені басқан қайғы-қасірет);
көңілім қара қазандай болды (көңілім қатты қалды, сауықпастай ауыр таңба
салды).
Қара – қатыгез, қаныпезер, ұятсыз, пиғылы жаман (адам). Мәселен, қазақ
эпосындағы Қарабай, Қарахандар; немесе: қара көңіл (ойлағаны арамдық,
істегені қатыгездік); қара жүрек – бұл да сол мағынада: қара бет (ұятсыз).
Қара – жазу-сызу, хат, әріп таңбалары; сауат. Мысалы: қара тану – хат
тану, сауатын ашу; ақ, қараны танытатын болдым – сауатым ашылды, жазу-
сызудан хабардар болдым.
Қара – жердің беті, қабаттары, топырағына қатысты (грунт, почва)
ұғымдар. Мәселен қара жол – ауыл арасын қосатын, жер бетіндегі шыңдалған
(құмсыз, тассыз) жол; қара су – ойпаттау, саздау, тегіс жердің астынан
шығып ағатын су.
Қара – күшті, екпінді, тегеурінді: қара дауыл – жер бетіндегі заттарды
қиратып, бұзып кететін, қатты соғатын дауыл; қара күш – тепсе тебінгі
үзетін адамның, күшті хайуанның т.б. заттардың зор күші. Мақал: Өзімдікі
дегенде өгіз қара күшім бар, Өзгенікі дегенде - анау-мынау ісім бар.
Қара – желсіз, тымырсық қыс күндеріндегі қатты суық, қатқыл аяз,
тоңазу. Мысалы: қара суық – бұрқасыны, бораны жоқ қыс күндерінде, күз
айларында болатын суық; қара аяз – бұл да сол мағынада; қара қатқақ – қатты
суықтың әсерінен ертелі-кеш қатып, тоңазып жататын жердің беті, мұзы, қары.
Қара – жаяулы-жалпылы (адамның өз аяғы мен жүруіне байланысты).
Мысалы: қара жаяу – аяқ артарсыз жаяу жүріс; қара жарыс – жаяу жарыс (кейде
үлкен аламан бәйгелердің алдында өткізілетін жақын жерге жарыстыруды да
қара жарыс деп атаған); қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі.
Еліміз егемендік алып, тіліміз, мемлекеттік мәртебеге ие болуына
байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастады.
Әр халықтың өзіндік салт-санасы елдік рухы алдымен оның тілінде
таңбаланады. Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы
басты бір мүмкіндігі – оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып
көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани
тамырда терең зерттеп, жете тану.
Осы орайда түр-түсті айшықтайтын сөздердің бойында берілетін
ақпараттың мол екендігі де назарға ілінеді. Ең алдымен, аталмыш нысан –
қазіргі қазақ тілінің морфология саласына тиесілі тақырып. Дегенмен,
тілдің қарқынды дамуына байланысты бұл тақырыптың қолданылу өрісі кеңіп,
сөзжасам, фразеология, ономастика (антропонимика, топонимика) психология,
когнитивтік лингвистика, этнолингвистика салаларына да қатысы бары
анықталып отыр. Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, түр-түс тақырыбының әлі
де тыңғылықты зерттеуді қажет ететін жақтарының барлығы анықталады.
Алынған тақырыпқа қатысты қазіргі тіл біліміндегі соңғы жаңалықтарды зердеп-
зерделеу, тілдік фактілермен дәлелдеу, қызықты тақырыптардың біріне
айналдыру мол ізденісті қажет етері сөзсіз. Осы тұрғыдан келгенде, зерттеу
нысанына айналған тақырыптың өзектілігі дау туғызбаса керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Түр-түс сөздерінің сыр-сипатын
анықтап, лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру, оның қолданылу аясын
анықтау, түстердің танымдық, этнолингвистикалық, номинативтік белгілерін
саралау зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер орындалды:
• Түр-түстің зерттелуіне шолу жасау;
• Түр-түс сөздерінің лингвистикалық табиғатын сипаттау;
• Ақ, қара түс атауларының фразеологизмдердегі қолданысына сипаттама
беру;
• Ақ, қара түстің тілдік бірліктерінің номинативтік белгісін саралау;
• Ақ, қара түс атауларының тілдік жүйедегі когнитивтік моделін жасау;
• Ақ, қара түс атауларының этнолингвистикадағы қолданысын анықтау;
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны. Ақ, қара түс атауларының лингвистикалық
әлеуеті.
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Жұмыста сипаттама, салыстармалы-тарихи,
этнолингвистикалық талдау этимологиялық әдіс-тәсілдер, жүйелеу, топтау,
салыстыру тәсілдері қолданылды.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер ғылыми шешімін тапты:
►Түр-түс тақырыбының зерттелу тарихына шолу жасалды;
► Ақ, қара түстердің лингвистикалық табиғаты сипатталды;
►Ақ, қара түстің фразеологизмдерде молынан кездесіп, түрлі ауыспалы
мағынада жұмсалатыны сипатталды;
►Түр-түс қазақ халқының мәдениетінің, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының
ажырамас бөлігі екендігі айқындалып, антропонимика, топонимика,
зооним, фитоним дериваттарын жасаудағы негізгі тұлға, аналитикалық
сөзжасамның бір тілдік көрсеткіші екендігі жан-жақты зерделенді;
►Ақ, қара түс атауының когнитивті моделі анықталды;
► Түр-түсті білдіретін тілдік бірліктердің психологиялық портреті
жасалды;
►Түр-түс атауына қатысты тілдік деректер жинақталып, жүйеленіп,
этномәдени бірлік ретінде сипатталды.
Курстық жұмыстың теориялық және практикалық құндылығы. Зерттеу барысында
алынған тұжырымдар мен нәтижелер лексикология, семасиология, сөзжасамның
жалпы-теориялық негіздерін, этнолингвистиканы, когнитивтік лингвистиканы
дамытуға септігін тигізе алады. Жұмыстың нәтижелерін лексикология,
сөзжасам, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, елтану, мәдениеттану
бойынша арнайы курстарда, сөздіктер (түсіндірмелі, диалектологиялық,
этимологиялық, жиілік) жасауда қолдануға болады.
Курстық жұмыстың дереккөздері: Зерттеу жұмысында көтерілген мәселелер
бойынша белгілі тілші-ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды:
А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев,
Ж.Шәкенов, Ф.Оразбаева. Аталмыш тақырыпты зерттеу барысында қазақ тілінің
түсіндірмелі, фразеологиялық, тұрақты теңеулер, қазақ әдеби тілінің
сөздіктері, ұлттық энциклопедия пайдаланылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Түр-түс атауларының зерттелу тарихы
Табиғаттағы неше алуан түр-түстер мен олардың реңктерін адам баласы
екі түрлі жолмен танып, біле алады екен. Олардың бірі – ғылыми жол да,
екіншісі-халықтық дәстүр, тәжірибе. Түр-түс әлемін ғылыми жолмен тану,
әрине, осы құбылысты зерттеуге қатысты ғылым салаларының (колориметрия,
физика, физиология, психология) дамуына байланысты болса, дәстүрлік тану
белгілі бір қауымның ұзақ дәуір бойындағы өмір тәжірибесіне сүйенеді.
Хронологиялық жағынан алып қарасақ, әрине, дәстүрлік тану ғылыми танудан
бұрын тұру керек еді. Бұдан 60 жылдай бұрын австриялық атақты физика
зерттеушісі – Эрвин Шредингер (1887-1961) түр-түс танудың екі саласын
ажырата зерттеуді ұсынған болатын. Олар бір-бірімен байланысты болғанымен
ғалым түр-түсті сезім арқылы қабылдауды жоғары санап, таза физикалық
негізін екінші сатыға қойған. Өйткені түр-түсті сезім арқылы қабылдауда
адам психологиясы мен физиологиялық ерекшеліктерінің мәні үлкен де сан-
салалы. Түр-түс көрінісін бағдарлау арқылы қабылдау психофизиологиялық
жағдай болғандықтан, оның өнер мен әдебиетте, тілде алатын орны ерекше.
Колориметриялық зерттеулердің үлкен маманы Д.Джадд түр-түстердің 10 млн-ға
жақын айырмашылықтары бар екенін айта келіп, оларды сөзбен сипаттауға да
болады дейді. Бірақ тілде соншалықты түр-түс атаулары жоқ екені бізге
белгілі[1,19]. Тіл білімінде белгілі тілдік деректерде тілдегі түр-түс
атауларының байлығы сол халықтың мәдени дамуының деңгейін көрсетеді деген
ақпарат та кездесіп қалады. Үздік дамыған тілдерде түр-түстердің он бір
атауы кездесетіндігі тілге тиек етіледі. Қазақ тіліндегі негізгі түр-
түстердің атауларын зерделей келгенімізде, оның саны да он бірге жетті.
Олар: ақ, қызыл, сары, жасыл, көк, күлгін, қоңыр, қара, сұр, боз, ала. Төл
әдебиетіміздің қай шығармасын алсаңыз да түр-түс атаулырының байлығы арқылы
суреттелетін табиғат, адам сұлулығы, төрт түлік малдың әр қайсысына тән
түрі мен түсін ажырататын атаулар бұған дәлел бола алады. Мысалы: Аспанда
ұсақ қана ақ мамық бұлттар қалқиды (М.Әуезов ). Сондықтан да түр-түсті
көру, бағдарлау арқылы қабылдаудан туатын ерекшеліктер мен заңдылықтар –
шығармашылық процестің үлкен бір құралы. Адам өзін қоршаған табиғаттан
ғасырлар бойы үйлесімділіктің неше алуан көріністерін байқап, оның әсемдік
пен әдеміліктің көзі, бастау бұлағы екенін ұққан. Әсіресе табиғаттағы түр-
түс үйлесімділігі ғажайып әсерімен адам баласын таңдандырып, оның мінез-
құлығына, әдет-ғұрыпына өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Біз әсемдік пен
әдемілікті әр кезде гүлге, жастық пен балалықтың белгісін көктемнің жасыл
шөбі мен көк шыбыққа теңейміз. Табиғаттың түр-түсі, өсуі-өнуі адамның қол
өнеріне, ою-өрнегіне, жалпы өнер атаулыға бүгінгі күнге дейін арқау болып
келді және бола бермек. Жауыннан кейінгі кемпірқосақ, солтүстікте болатын
түрлі-түсті сағым біздің түр-түс тану ғылымының көрнекі тәжірибесі
іспетті де, әрі үйлесімділіктің эталоны сияқты.
Табиғаттағы түр-түстердің үйлесімділігі, адамды олардың заңдылықтарын
іздеуге итермелейді. Немістің атақты ақыны Гёте (1749-1832) де түр-түсті
бейнелеу өнерімен байланыстыра зерттеп, психофизиологиялық ерекшеліктерін
ашып берді. Сондықтан да болар, Гёте: үйлесімділік – тек адам құқының
нәтижесі- деп санаған. Ал қазір біз үйлесімділіктің негізі табиғатта
екеніне дау айта алмаймыз.
Неміс ғалымы В.Оствальдтың (1853-1932) еңбектері кезінде жоғары
бағаланған әрі 24 түстен тұратын атласы көп уақытқа дейін суретшілердің
негізгі көмекші құралы болған. Үйлесімділік заңдылығына ғалымның ахроматты
түстер туралы қосқаны – ең құнды еңбек. Түр-түс атауларының негізгі
көпшілігі көне замандардан келе жатқан түркі тілдеріне ортақ дүние
болғандықтан, тіл біліміндегі оның зерттеу тарихында да белгілі ортақтық
болатыны сөзсіз. Осыған орай, түр-түс атаулары – сапалық сын есім ретінде
жиырмадан астам түркі тілдерінің бәрінде де лексико-грамматикалық және
этимологиялық тұрғыдан зерттелген, анықталған және белгілі дәрежеде жүйеге
түскен категория. Ол жөніндегі мағлұматтарды біз кез келген түркі
тілдерінің грамматикасынан (М.Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В.
Катаринский, А.К.Боровков, А.Н.Кононов, И.А.Батманов, Н.К.Дыренкова,
Н.К.Дмитриев, Н.А.Баскаков, Е.И.Убрятова, А.М.Ширалиев, М.Н.Хыдыров,
К.М.Мұсаев, Э.Н.Наджип, Л.А.Покровская, Э.Р.Тенишев) табуымызға болады.
Кейбір түр-түс атауларының шығу тарихы мен тілдік табиғатын қарастыратын
зерттеулерді көбінесе орхон-енисей және орта ғасырлық жазба ескерткіштеріне
арналған еңбектерден(С.Малов, Г.И.Рамстедт, М.Рясянен, А.И.Щербак, В.Л.
Котвич, А.К.Боровков, И.А.Батманов, Б.М.Юнусалиев, Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов
) тарихи-салыстырмалы және этимологиялық сөздіктерден(В.В.Радлов,
Н.И.Ашмарин, Л.З.Будагов, Э.Н.Наджип, Э.В.Севортян, Н.И.Егоров,
Э.К.Пекарский)кездестіруге болады. Алайда түр-түс проблемасын жан-жақты,
түркі тілдерінің фактілерінің негізінде тұлғалық, мағыналық ерекшеліктерін
аша отырып зерттеген еңбектер аздық танытады. Бұған байланысты академик
А.Н.Кононовтың Семантика цветообозначения, Способы и термины определения
стран цвета у тюрских народов, О семантика слов қара и ақ в тюркской
географической терминологий, шет ел тюркологтарынан В.Банг, А.Габен,
Л.Циртаутас, А.Джафароглу, Г.Дерфер сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады. Түр-түс атауларын орыс тілі бойынша арнайы зерттеушілер қатарына
Н.Б.Бахлина, А.П.Васильевич, Е.М.Вольф, Л.И.Граноская, Н.Д.Нюрберг,
Р.М.Фрумкина, А.В.Михеев, Ф.Н.Шемякин сынды ғалымдарды қосуға болады.
Түр-түс атаулары – қазақ тілінде, басқа тілдер сияқты, біршама
зерттелген категория (А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов,
М.Балақаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ж.Шәкенов). Олар қазақ тілі мамандары
тарапынан негізінен сын есім категориясы ретінде қаралып, сапалық сын
есімге тән лексико-грамматикалық категорияның табиғаты мен мағынасы,
қолданылу аясы анықталған. Әсет Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы
атты еңбекте ғалым түркі тілдеріне ортақ сөздерді 11 топқа жіктеген. Сонда
алтынша түрі санатында түр-түсті, сапа-сынды білдіретін атаулар екенін
айта келіп, оған: қызыл, жасыл, қара, сары, ақ, қоңыр, сұр, жирен, торы,
қысқа, ұзын, қалың деген тілдік деректерді келтіреді. Сонымен қатар
фразеологизм бөлімінде фразеологизмдердің сөз табына қатысын анықтай отыра,
сындық мағыналы фразеологизмдерге: қара қылды қақ жарған – әділ, турашыл;
көк жан – арық, жүдеу; қара бет – арсыз, бетсіз; заттық мағыналы
фразеологизмдер: қара көлеңке – апақ-сапақ; қара халық – бұқара; қара мал –
ірі қара, сиыр; қара шаңырақ – үлкен үй, шыққан ұя; шұбар төс – бай, шонжар
деген мысалдар келтірген[2,54]. Айтбай Айғабыловтың Қазақ тілінің
лексикологиясы оқу құралында сөздің көп мағыналылығы атты бөлімінде
тұрақты метафоралар жанры халық тілінде қолданылатын, бірақ суреттеу құралы
ретінде образдылығымен ерекшеленетін ауыспалы мағыналы сөздер екендігі
тілге тиек етіледі. Дәлелдеме ретінде сары алтын (бидай), қара алтын
(көмір), ақ алтын (мақта), көгілдір экран (телевизор), жасыл алаң (футбол)
сияқты тілдік бірліктер көрсетіледі[3,11]. А.Байтұрсынов Тіл тағылымы
атты еңбегінде Нәрселердің сынын көрсететін сөздерді сын есім дейміз. Сын
есім екі түрлі: 1) тек сыны, 2) сыр сыны. Тек сыны нәрсенің тегін
көрсетеді, мәселен ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік, жез құман деген
тіркестерді жатқызады. Сыр сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни
түрін, түсін, тегін, тұлғасын, пішінін, жайын, күйін көрсетеді, мәселен,
биік, аласа, қызыл, сары, көк, жасыл, торы, күрең, шабдар, бурыл, сұм,
аңқау сияқты сөздер жатады, - деген деректеме береді[4,217].
Түр-түс атауларының сан жағынан қаншама көп болғанымен, сұрыптай
келгенде бір топ негізгі, базистік сөздің шеңберінен шықпайтынын көрдік.
Қаза тіліндегі түр-түс атаулары қалай пайда болды? деген мәселеге
байланысты оларды орыс тілінің кейбір фактілерімен салыстыра қарауды мақұл
көрдік.
Мәселен, орыс тілінде тек бір сөзбен ғана берілетін түр-түс
атауларының жалпы саны 150-ден аспайды. Қарап отырсақ, осылардың 80-90
проценті тілдік табиғаты айқын, заттық негізі белгілі атаулар екен. Оларды
заттақ негізіне қарай топтастыру да оп-оңай: өсімдік, жеміс-жидек негізінде
(зелень-зеленый, роза-розовый, вишня-вишневый, малина-малиновый, гранат-
гранатовый).
Осы принциптің негізінде орыс тіліндегі түр-түс атаулары ылғи байып,
толығып отырады. Әрбір ақын, жазушының өз тұсынан енгізген жаңа атаулары да
бар. Мәселен, М.А.Шолохов өзінің Көтерілген тың романында волчий,
голубиный, изморозный, сондай-ақ белоглазый, белоноздрый, желтоусый,
черножилый сияқты атауларды қолдану арқылы орыс тілінің көркем сөз
палитрасын толықтыра түседі.
Түр-түс атауларын жасаудағы орыс тілінің заттық негізге сүйену
принципі дәл осы тіл үшін керемет тәсіл болып саналады. Соның арқасында тек
элементті түр-түс атауының саны қазірде жүз елуге жетіп отыр. Жаңадан
жасалып жатқандары тағы бар. Осыған орай, қазақ тіліндегі түр-түс атауының
тапшылығын сезінген жазушы Ғабит Мүсіреповтың мына бір құлаққағысы еске
түседі: Өсімдік көгі мен аспан көгі бір түстес бола алмайды. Тегінде,
термин комитеті зеңгір, көк, жасыл деген атаулардың аздығынан араласа
бермейтінін ескеріп осы мәселені бір қарастырса болар еді. Орыс тілінде
шие түсті, бөтелке түсті, кофе түсті, деген қосымшалар бар ғой.
Мүмкін, бізде осы маңынан бірдемелерді табармыз.
Қазақ тілінің табиғатына тән бір ерекшелік: көптеген түр-түс
ауларының шығу тегі бүгінде белгісіз. Олардың кейбіреулерін этимологиялық
жолмен анықтауға болса да, кейбіреулерінің құпия сырын ашу мүлде мүмкін
емес. Мәселен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ал тәрізді бір буынды түр-түс
атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті жоқ сияқты. Өйткені бұлар одан әрі
жіктеуге, морфемаларға бөлшектеуге келмейді. Демек, оларды көне түркі
заманнан бері келе жатқан байырғы ілкі түбірлер санатына жатқызуға болады.
Көптеген түркі тілдерінде кездесетін бұл сөздердің түстік мағынасы да көне
болса керек[5,37].
Тіл білімінде түр-түс атауына қатысты біршама ғылыми зерттеулер
кездеседі. Оны хронологиялық тұрғыдан төмендегіше көрсетуімізге болады:
1954 жылы А.Н. Кононовтың О семантике слов ақ и қара в тюркской
географичесой терминологии атты еңбегінде қара сын есімінің өзіне ғана
тән жиырма шақты қосымша, қосалқы, ауыспалы мағыналар бар екенін
ескертеді[1,63].
1974 жылы Қазақ ССР-ның Ғылым баспасынан Қазақ тілінің
түсіндірмелі сөздігі жарық көрген. Бұл еңбекте қазақ тілінде қолданыс
тапқан әр түр-түске анықтама берілген. Мысалы: Ақ-сын. қардың, сүттің,
бордың, түсіндей (қара түске қарама-қарсы)[2,126].
1977 жылы Қазақ ССР-ның Ғылым баспасынан І.Кеңесбаевтың Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігінде ақ, қара, сары, сұр, қызыл, қоңыр,
түстерінің фразалық тіркес құрамында қолданылуы қарастырылған. Мысалы: ақ
ауыз қылды, көк бақа, қара бет, сары уайым, сұр кедей, қызыл қырғын, қоңыр
жел, қоңыр салқын[3,22].
1978 жылы Д.Джадд, Д.Вышедский Цвет в науке и технике атты еңбегінде
колориметриялық зерттеулердің үлкен маманы түр-түстердің 10 млн-ға жақын
айырмашылықтары бар екенін айтады. Бірақ тілде соншалықты түс-түс атаулары
жоқ екені белгілі. Мерц пен Паулдің түр-түс сөздігінде 4000-ға жуық түр-түс
атаулары берілген[4,19].
1984 жылы Есенкелді Керімбаевтың Атаулар сыры атты еңбегі жарық
көрді. Аталған еңбекте түске байланысты атауларға шолу жасалған.
Қазақстанның картасының құрамында ақ, қара, көк, қоңыр, боз,
сары, қызыл түсті білдіретін сөздердің жер-cу, елді мекен аттарының
құрамында кездесетіні жайлы сөз етіледі. Мысалы: Қарасу, Ақсу, Сарысу,
Көксу атты өзендер, бұлақ, Қарабұлақ,Сарыбұлақ атты бұлақтар бар[5,89].
1988 жылы Әсет Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы атты
еңбегінде түркі тілдеріне ортақ сөздердің 11 тобы көрсетіледі. Оның алтыншы
түрі түр-түсті, сапа-сынды білдіретін атаулар екендігін айта келе, қызыл,
жасыл, қара, сары, ақ, қоңыр, сұр, жирен, торы, қысқа, ұзын, қалың деген
тілдік бірліктерге тоқталады[6,54].
1988 жылы Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тілі тарихынан атты еңбегі жарық
көрді. Бұл еңбекте сын есім біздің заманнан әлдеқайда бұрын болғандығы, оны
хун, үйсін тілдеріне қатысты келтірілген мысалдардан көруге болатындығы,
орта ғасырдың әдебиеттерінде сын есімнің түр-тұлғасынан асып кеткен
өзгешеліктің жоқтығы, осы күнгі қолданыспен бірдей екендігі,қызылы-қызыл,
ағы-ақ дегендей мәліметтер берілген[7,102].
1988 жылы Ф.Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер
атты еңбегінде лексикалық-фразеологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер
атты тақырыбында түр-түске қатысты бірлі-екілі деректер кездеседі: ақ
сөзінің мағыналық жақтан дамуын сипаттайды:
1. Ақ –боз, шаңқан, аппақ.
2. Ақ – таза, пәк, адал.
3. Ақ – сүттен жасалған әр түрлі тағам.
Мұндағы ақ сөзінің аппақ, боз, шаңқан деген мағынасы тура мағына да, басқа
мағыналары тура, негізгі мағынаның нәтижесінде жасалған туынды
мағыналар[8,24] делінсе 1991 жылы Ахмеди Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі
еңбегінде сын есім тақырыбында түр-түске қатысты: Ақ, сары, қара, көк,
сұр, биік, үлкен, жылы сияқты сапалық сын есімдерді алсақ, қазіргі кезде
олардың қай-қайсы болса да, тиісті морфемаларға бөлшектенбейтін түбір
сөздер есебінде қабылданып, ежелден келе жатқан негізгі сын есімдер
ретінде түсініледі,- деп сипатталған[9,171].
1992 жылы А.Байтұрсыновтың Тіл тағылымы атты еңбегі жарық көрді.
Нәрселердің сынын көрсететін сөздерді сын есім дейміз. Сын есім екі түрлі
1) тек сыны, 2) сыр сыны. Тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді, мәселен ағаш
аяқ, күміс қасық, алтын жүзік, жез құман деген тіркестерді жатқызады. Сыр
сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни түрін, түсін, тегін, тұлғасын,
пішінін, жайын, күйін көрсетеді, мәселен, биік, аласа, қызыл, сары, көк,
жасыл, торы, күрең, шабдар, бурыл, сұм, аңқау сияқты сөздер жатады
[10,217].
1992 жылы Ә.Қайдаров, З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбековтың Түр-түстердің
тілдегі көрінісі атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбекте түр-түс табиғатын
танып білу, түр-түс табиғатын дәстүрлі түрде тану, түр-түс атауларының
тұлғалық ерекшеліктері, түр-түс атауларының мәні мен мағынасы, төрт түлік
малдың түр-түстері, түр-түстің дүниетанымдағы орны, түр-түс атауларын
қолдану өрісі деген мәселелер қарастырылса[11,4].
1994 жылы Еркебай Мергенбаевтың Қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі
атты еңбегінде: Тіліміздегі түр, түсті білдіруші ақ, қара, қоңыр сын
есімдер шығыс септігіндегі зат есімдерді меңгереді. Мұндай сөз тіркестері
салыстырмалы түрде бір белгінің (сапаның) екінші белгіден артық екенін
көрсетеді,- деген пікір келтірілген [12,99].
1995 жылы Қазақ тілі мен әдебиеті атты журналының № 9 санында Әйтім
Әбдірахмановтың Қызылқұм топонимдері атты мақаласы шығады. Бұл мақалада:
Қызылқұм – кең байтақ өлкені алып жатқан шөлейт дала. Қызылқұм топонимдері
қазақ тілінің материалдарынан құралған. Қызылқұмда кездесетін жер атаулары:
Ақүрме – ақ құм үйген төбе. Бесшұбар – алыстан көрінетін бес шұбар төбе.
Қызылқабақ – бұл қырдың аты, -деген номинацияларға сипаттама
берілген[13,116].
2003 жылы Серікбаева Ұлжәмилә Бибатырқызының Қазақ тіліндегі ақ және
қара түр-түс атауларының этнолингвистикалық сипаты атты монографиясы жарық
көреді. Бұл еңбекте жалпы түр-түс атауларының ішінен ақ және қара түр-
түс атауларының мағыналық және тұлғалық дамуы кеңінен қарастырылған[14,3].
2004 жылы Бейнелеу өнері және сызу журналының №6 санында С.Матаеваның
Түр мен түсті тәрбиеде қолдану атты мақаласы жарияланды. Бұл мақалада түр
мен түсті эстетикалық тұрғыда қарастырған, яғни бала тәрбиесіндегі
эстетикалық көркемдік білім беруді дамыту мәселесі сөз етілген[15,5].
2005 жылы Литова Нұрлыхан Нурулаеваның Қазақ тіліндегі түр-түс
атауларының когнитивтік семантикасы атты кандидаттық диссертациясы
қорғалады. Бұл зерттеуде түр-түстің табиғатын кешенді зерттеудің
нәтижесінде түр-түсте жалпыланған білімнің когнитивтік сипатын
түсіндірудің, сол арқылы олардың онтологиялық негізін анықтау, олардың
қалыптасу негізінде жатқан сана архиптерін айқындау, түр-түстің
концептуальды мазмұнын түсіндіру тұрғысынан қарастырылған[16,3].
2006 жылы Ақиқат журналының №11,12 Жанна Жанпейісованың Ақ, қара
атауларының фразеологизм құрамындағы қызметі атты мақаласында ақ және
қара түстердің фразеологиялық тіркес құрамында жұмсалуы жайында сөз
қозғалған. Мысалы: қара бет, қара жүрек, қара жон[18,126].
2006 жылы Асқар Смағұлдың Қазақ есімдері энциклопедиялық анықтамалық
жинағында түр-түске байланысты жасалған қазақ есімдеріне сипаттама
берілген[19,3].
2007 жылғы Айтбай Айғабыловтың Қазақ тілінің лексикологиясы оқу
құралында түр-түске байланысты маңызды мәлімдемелер кездеседі. Атап айтар
болсақ, сөздің көп мағыналылығы атты бөлімінде тұрақты метафоралар жанры
халық тілінде қолданылатын, бірақ суреттеу құралы ретінде образдылығымен
ерекшеленетін ауыспалы мағыналы сөздер екендігі тілге тиек етіледі.
Дәлелдеме ретінде сары алтын (бидай), қара алтын (көмір), ақ алтын
(мақта), көгілдір экран (телевизор), жасыл алаң (футбол) сияқты тілдік
бірліктер көрсетіледі[20,11].
2007 жылы С.М.Исаевтың Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде:
Негізгі түбір сын есімнің өзінен болып, заттың сынын, түр-түсін тікелей
анықтайтын болса, ол сапалық сын есім болғаны. Мысалы:көк шөп, қызыл бояу,
көкшіл мата, қызғылт орамал, жап-жасыл орман, - деген деректер кездеседі
[21,205].
2008 жылы С.Негимов, А.Талпақова, Д.Машраповтың Ақмола облысындағы
ономастикалық атаулардың көрсеткіш-анықтамалығы еңбегінде: түр-түске
байланысты Ақмола облысынның жер-су атаулары берілген[22,7].
2008 жылы Педагогика және өнер атты журналдың №2 санында
Б.Кенжебаевтың Көк түс қанағатшылық белгісі атты мақаласы берілген. Бұл
мақалада жалпы түстердің біздің күнделікті өмірімізбен іс-әрекетімізге
тигізетін ықпалы мол екендігі жайлы айтыла келе, сары – көңілді түс,
адамдармен тез араласуға жәрдемдеседі деген тұжырым жасалған[23,18].
2009 жылы Қазақ тілі мен әдебиеті журналында №4 санында Сын есім
туралы түсінік атты мақала беріліп, онда 6-сыныпқа арналған сабақ жоспары
көрсетілген: ақ –түр, түсті білдіреді. Ақ киім, ақ қар, ақ дастархан. Ақ
– сүт өнімдері. Ақты төкпе. Қара – түр, түсті білдіреді. Қара пима, қара
ұн. Алыстан бір қара көрінеді. Сын есімдер бір-бірімен антонимдік жұп
құрайды. Ақ-қара[25,37].
Nomad Kazakhstan атты журналдың 2010 жылғы №2 санындағы Елизавета
Кимнің Маңғыстау бояулары атты мақаласында түр-түске қатысты: Бір
бейнені құруда түс үлкен рөл атқарады. Қызыл түс –күштің, өмірдің,
оптимизмнің түсі, жастықпен әсемдікпен ассоциацияланады. Көгілдір түс-
шексіз аспан мен мөлдір судың түсі, орман мен үмітті білдіреді, - деген
тұшымды ой айтылған[26,51].
2010 жылы Лауланбекова Розаның Түр-түс компонентті күрделі
аталымдардың танымдық сипаты атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада түр-
түс компонентті күрделі аталымдардың шығу төркіні, өзіндік ерекшеліктері,
түр-түс компонентті күрделі аталымдардың таңбалық жүйесі, ұлттық
дүниетанымдағы көрінісі, ақ, ала, боз түр-түс ұғымдарымен қалыптасқан
күрделі аталымдардың таңбалық қызметі сипатталған[27,8].
2010 жылы Аюбай Құралұлының Қазақ тіліндегі сын есімдермен сөз
тіркестерінің түсіндірме сөздігі атты еңбегінде қазақ тіліндегі сын
есімдер мен сөз тіркестеріне сипаттама берілген. Мәселен ғалым ақ, боз,
қара, қоңыр түстеріне қатысты біршама тиянақты ойлар айтқан[28,6].
2012 жылы Ж.Құзардың Ақ және қара концептісінің қазақ ағылшын
тілдеріндегі лингвомәдени сипаты атты мақаласы жарияланған. Аталған
мақалада түр-түстің әр түрлі халықтар тілінде таңбалануының бірдейлігі,
жақындығы мен ұқсастығы олардың логикалық құрылымдарындағы мазмұн ұқсастығы
жайында қарастырылған. Әр халықтың дүние танымында символикалық жүйесінде
ақ тазалық пен пәктікті білдіреді. Бұған дәлел ағылшын тілінің
фразеологиялық тіркесін қарастырсақ: White lie яғни сөзбе-сөз аударсақ,
ақ өтірік, біреудің көңілін ауыртпау үшін айтылатын өтірік, -дегендей
ақпарат берілген[29,262].
2013 жылы Н.В.Дмитрюк пен Д.Б.Сванованың Фразеологические единицы с
колористическим компонентом Қызыл\Красный\Red в казахской, русской и
английской языковой картине мира атты мақаласы шықты. Аталған мақалада үш
тілдегі қызыл сөзінің фразеологиялық тіркес құрамында жұмсалуы жайында
айтылған. Мысалы краснеть от стыда. Қызыл сөзбен бал жақты. To give someone
a red face[30,202].
2013 жылы Сейіт Кенжеахметұлының Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары атты еңбегінде қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына
толықтай сипаттама берілген, сонымен қатар түр-түске қатысты да бірлі-
жарымды әдет-ғұрып атаулары кездеседі[31,8].
Қазақ тіл білімінде түр-түске қатысты тақырыптың өте қызықты әрі
біршама зерттелінгені келтірілген ғылыми шолудан байқалды. Дегенмен, бұл
тақырыптың әлі де қаралатын қырларының бар екендігі аңғарылады. Мәселен,
негізінен ақ, қара, сары, көк, қоңыр, жасыл, боз, қызыл, күлгін, сұр,
көгілдір түстерге қатысты мәліметтер молынан кездессе, қылаң,бурыл,
теңбіл, құбақан, шабдар, жирен, кер ала, күрең, боз шұбар, сандал көк, құла
кер сияқты түстерге сипаттама жоқтың қасы. Сондықтан әр кезеңдегі
деректердің басын қосып, зерделеп, оларда жете қаралмаған жақтарын
зерттеп, тыңғылықты қарастыру осы диплом жұмысының алға қойған мақсаты боп
саналмақ.
1.2 Түр-түс атауларының лингвистикалық табиғаты
Тілімізде түр – түстің араласпайтын, қатыспайтын саласы кемде-кем.
Өмірдің өзі соны талап етеді. Табиғаттағы, қоғам өмірдегі бірде-бір
құбылыстың бояусыз, реңксіз, өңсіз, түссіз болмайтыны бәрімізге белгілі.
Бірақ сол бояу-реңктерді өмірдің қай саласында қай түрінде және қалайша
қолдануды бәріміз біле бермейміз және оны білуді қажет деп ойламаймыз да.
Өмірдегі небір түстердің халық дүниетанымымен бірге туып, біте
қайнасқан, ғасырлар бойы қалыптасып, дәстүрге айналған небір тамаша
өрнектері тіліміздегі түр-түске байланысты фактілерді жинап, жүйелі түрде
қарастырған адамның көзіне оттай басылары анық. Табиғаттағы ақ, қара,
қызыл, жасыл сияқты қарапайым түр-түстер мен олардың неше түрлі реңктері өз
орнымен, талапқа сай қолданылып, тіл фактілерімен өріліп отырған жағдайда,
олардың қоғам өміріне тигізетін ықпалы, адамдардың эстетикалық таным-
талғамын тәрбиелеудегі қызметі орасан зор болмақшы.
Осыған байланысты бір түр-түстің жалпы табиғатымен қатар, оның өмір-
тіршілігімізде атқаратын сан алуан қызметін, орнын, қолдану өрісін білуіміз
де керек. Мәселен, біз тіліміздегі түр-түс атауларының ылғи бір затты,
құбылысты анықтап, сипаттап, суреттеп, әсерлеп тұратын қызметін жақсы
білеміз. Бұл – олардың анықтауыш қызметіне тән табиғи қасиеті. Ауызекі
тілде болсын, көркем шығармада болсын, түр-түс атаулары қалай болса солай
ретсіз бейберекет қолданыла бермейді. Оның да белгілі заңдылығы бар, ол
ақын-жазушы қауымынан, бейнелеп сөйлегісі келген шешендер мен зиялылардан
зергерлерше шебер де орынды қолдануды талап етеді. Бұл өнердің бір көрінер
биігі –тіліміздегі мыңдаған фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Түр-түске
байланысты түсініктерді өзінің тура мағынасында қолдану бар да, олардан
образ жасау, бейнелеу тәсілі ретінде ауыс мағынасында, халықтың әдеп-ғұрпы
мен салт-санасына тән этнографизмдік және қоғамдық символика мәнінде
пайдалану тағы бар. Түр-түстің әр түрлі халықтар тілінде таңбалануының
бірдейлігі, жақындығы мен ұқсастығы олардың логикалық құрылымдарындағы
мазмұн ұқсастығы байқалады[10,262].
Міне осындай тілімізден қолданыс тапқан түр-түс атауларына қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде төмендегідей сипаттама берілген:
Ақ – сын. 1) Қардың, сүттің, бордың түсіндей (қараға қарама-қарсы)
түс. Ақ түстің семантикалық ерекшелігіне қарай қолданысын төмендегі
мысалдардан көруге болады.
Мысалы: а) Тартылып жібек белбеу шын зерлеген,
Ақ киіз оймышталған күн көрмеген (Н.Ахметбеков.Жасауыл қырғыны).
ә) Ей, қалқа, дәнекерсің айнадағы,
Жақындық әр адамға пайда-дағы.
Өксітпей жауабыңды қайыр, сәулем,
Ақ шәйі орамалға байладағы (Қазақ әндері).
б) Көкбазардаған аппақ, тап-таза кимешек-шаршысын аса сәнді етіп тартқан
Дәмежан үлкен, таза самауырдың қасына отырды(М.Әуезов.Абай жолы).
2) Адамның, малдың, құстың, жан-жануардың түсі. Мысалы:
а) Ат жақты, мосқал тартқан ақ әйел сары қымызды көтере-көтере сапырды
(Ғ.Мұстафин.Көз көрген).
ә) Қазірде соның түбінде жүні түлеп болмаған ақ қасқыр жатыр (М.Әуезов.
Көксерек).
б) Тек астындағы ақ боз аты құтқарған (М.Әуезов Абай жолы).
3) Ауыс мағынада Совет үкметіне қарсы күрескен дұшпан тобы. Мысалы:
а) Комиссар Жангелдин – қазақтан шыққан ең бірінші большевик. Қызылдар мен
ақтардың майдандасқан жерінен шығып, өзі – сол майданның жуан ортасында
болған кісі (С.Сейфуллин. Тар жол тайғақ кешу).
4) Ауыс мағынада адал, кінәсіз, жазықсыз. Мысалы:
а) Ынсапсызға не керек,
Істің ақ пен қарасы.
Нан таппаймыз демейді,
Бүлінсе елдің арасы (Абай)[11,126].
Ақ сөзі түркі тілдерінде ақ\\ах\\ағ\\а:қ формасында қолданылып, бір-
біріне жақын үш түрлі мағынаны аңғартады: ақ → негізгі түр-түстік мағына
(белый) → ақшыл (белизна) → көздің ағы (бельмо) → жұмыртқаның ағы
(белок) → жарық түс (светлый) → шаштың, сақалдың ағы (седой),
(седина) → өңсіздік (бледный) →сүт тағамдары (молочный продукты) →боз
түсті кездеме (бельевая ткань) сияқты мағыналар туындаған;
Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі
жайында түркологтар арасында бірауыздан қолдау тапқан пікір жоқтың қасы.
Кейбір ғалымдар, мәселен, К.Менгес, М.Рясянен ақ (а:қ) сөзін қытай
тілінен енген кірме сөз деп қарайды. Бұл пікір тілшілер тарапынан қолдау
таппады. Өйткені қытай тілінен түркі тілдеріне енген элементтердің таралу
шегі белгілі региондармен шектеулі ғана. Ал ақ сөзі болса, барлық түркі
тілдеріне ортақ. Ақ –түр, түсті білдіреді. Ақ киім, ақ қар, ақ дастархан.
Ақ – сүт өнімдері. Ақты төкпе[12,37].
Ақ. АҚ – қараға қарама-қарсы түс. Бұл – ақ түстің негізгі түстік,
реңктік (номинативтік) мағынасы. Мәселен: Ақ серке қой бастайды, Ақын
жігіт той бастайды деген мақалдағы, сондай-ақ Ақ жаулығы ананың, Ақ
көрпесі баланың деген мақаладағы ақ атауы өзінің негізгі түстік мағынасын
аңғартып тұр.
Ақ түске байланысты ауыс мағыналардың біразын қазақ тілі негізінде
қарастырып көрейік.
Ақ – сүт, сүт тағамдары. Сүт тағамдарына төрт түлік малдың сүтінен
өндірілетін (айран, қатық, құрт, ірмішік, сары май, қымыз, шұбат) тағам,
сусындар енеді. Ауылға барып, ақ ішіп демалып қайттым дегендегі ақ
жалпылама сүт және сүт тағамдарын білдіріп тұр. Ақсырау – сүт және сүт
тағамдарын сағыну, өксу.
Ақ – кей жерде әк (известь) мағынасында қолданылады. Осыған орай
үйді әктеу (үйді ақтау) деген варианттар кездеседі.
Ақ – адал, таза, күнәсіз, пәк мағынасында. Мысалы: Жала жаптым –
аққа қара жақтым (бұл арадаға ақ – таза, күнәсіз, адал адам); Аққа зауал
жоқ (ақ адамға пәле жоқ мағынасында); Айтқан жерде пәле жоқ, Ақ жүргенге
жала жоқ.
Ақ – әділ, әділетті, арамдығы жоқ, істің дұрысы. Мәселен: ақ сөйле
(әділдігін айту, шындықты сөйлеу, бұрмаламау мағынасында); ақтық сөз
(шындық, әділетті сөз мағынасында); ақты аныққа шығару (әділдікті,
шындықты дәлелдеп шығару); ақ көңіл (арамдығы жоқ, таза да әділетті
адам).
Ақ – ізгі тілек, жақсылық, бақыт. Мысалы: ақ тілек (шын көңілден
айтылған ізгі тілек), ақ жол тілеу (сапардың, саяхаттың оң болуын, аман-
есен оралуын тілеу мағынасында); ақ қас, мұңсыз бол! (түшкірген жас
балаларға үлкендердің айтатын бақытты, мұңсыз, қайғысыз бол! деген
тілегі); ақ босағы, ақ отау, ақ дастархан, ақ жаулық – осылардың бәрі
игіліктің, жақсылықтың нышаны ретінде қолданылатын тіркестер.
Ақ – асыл, таза, қоспасыз (болат,құрыш, алмас т.б. металл жайында).
Мысалы: ақ алмас, ақ семсер, ақ сауыт, ақ берен, ақ найза, ақ мылтық. сауыт-
саймандардағы ақ олардың ақ түсін емес, тазалығын, асылдығын аңғартып тұр.
Ақ – бір қалыпты, бір деңгейде ұзаққа созылған құбылысқа қатысты.
Мәселен: ақ жауын – жер мен көк бозғыл тартып, ұзақ уақыт себелеп жауатын
жаңбыр; ақ боран – аспан әлемі мұңартып, үдей соғып ұзаққа созылатын боран;
ақ түлек – қарды сыпыра соғып, бет қаратпайтын боран т.б.
Ақ – тозу, жұтау, күйзелу мағынасын аңғартады. Мысалы: ақ сүйек қылу
(қатты қыстың, боранның малды жұтатып, шаруашылықты күйзелтіп келуіне
байланысты айтылады); ақ сирақ жұт (малды қырып кететін қатты аязды, боран
қыс); ақ үрпілену (малдың ерте суалып, жүдеуі); ақ табан шұбырынды (елдің
азып-тозып, қаңғып кетуі) т.б.
Ақ – әйелге тән әдемілікті, келбеттікті аңғартады. Мысалы: ақ дидар,
ақ жүзді, ақша бет, ақ сұпыдай, ақ сұңқарым –Жібегім, Арқаның ақ маралы,
Ақтоты сияқты теңеулер кездеседі[9,63].
Мәселен, Н.А.Баскаков пен А. Ысқақов үстеме буынды сын есімдерді қос
сөздердің бір түрі деп есептей келіп, бұл формалар арқылы жасалған сөздерді
қайталама қос сөздердің қатарына жатқыза отырып, оларды үстеме буынды
немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп атайды. Сонымен қатар, А.Ысқақов қап-
қара, сап-сары, қып-қызыл, жұп-жұқа деген тәрізді қос сөздердің құрамында
келетін бұл үстеме буындар сөзге жаңа лексикалық мағына қоспай, тек ұлғайту
я солғындату реңкін жамайтынын атап көрсетеді[13,24].
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы ақ сөзінің қатысымен
жасалған күрделі дериваттар және олардың мағыналары:
Ақбайпақ (ақ+байпақ) зат есім - індет атауы;
Ақбақай (ақ+бақай) зат есім - балық атауы;
Ақбас (ақ+бас) зат есім - түйе ауруы;
Ақбикеш (ақ+бикеш) зат есім - тары атауы;
Ақбозат (ақ+боз+ат) зат есім - жұлдыз атауы;
Ақбөкен (ақ+бөкен) зат есім - аң атауы;
Ақсүйек (ақ+сүйек) зат есім - 1) бекзада, асыл текті; 2) ойын атауы; 3)
өсімдік атаулары жасалады[14,14].
Көркем шығармалардан ақ түсінің бұлардан басқа да қолданысын көруге
болады. Мысалы: Алдыңғы осылар да, артында ентелеп тұрған – ақсақал,
қарасақалдар (М.Әуезов). Бұл мысалды ақ сөзі сақал сөзімен бірігуі арқылы
ақсақал яғни, қария, кәрі адам, шал мағынасында жұмсалып тұр. Түнде, майдан
шебіне жау самолеті келіп қалғанда, прожекторлардың қараңғы аспанды
қатарласа тігілген жерден жарқ етіп көтерілген найзағай сәулелерінің бірі
алыста жүйіткіп бара жатқан ақ ноқатты шалатын (Ә.Нұршайықов). Бұл мысалда
ақ сөзі ноқат сөзімен тіркесіп келіп ағарған, ағарандаған, белгісіз бір
зат деген мағынаны білдіреді. –Жоқ, жәй, әншейін, - деп Ментай қыздардың
сиясына қаламын батырып алып, дәптерінің ақ бетінен бастап, қайтадан жазуға
кірісті (Ә.Нұршайықов). Бұл мысалда ақ сөзі таза, жазылмаған деген мәнде
жұмсалған. Күзге таяп келе жатқан соң, кеше ғана ақ жем беріп, қырандарын
баптай бастаған(І.Есенберлин). Бұл мысалда ақ сөзі жем сөзімен тіркесіп,
яғни ақ жем қаны сорылып, ақ түске айналған ет яғни бүркіттің тағамы
мәнінде қолданылған.
Тіліміздегі ал қызыл,ал қара, ал сары тіркестер құрамындағы ал сөзі
көне түбірлердің бірі болып табылады. Бұл сөздің төркіні туралы да біржақты
пікір жоқ. Кейбір авторлар ал сөзі моңғол тіліндегі гал (от) сөзімен
байланысты деп қараса, енді бір тобы түркі тіліндегі жалын, ялкун, йалун
сөзінің түбірі жал\ял\һал деп қарайды. Сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың
(г\ж\й\һ) түсіп қалу заңдылығын ескерсек, ал сөзінің о бастағы заттық
негізі от, оттың жалыны болуы мүмкін[15,9].
Қара – 1) Күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу). Бұл түс атауы да
мағынасына қарай әр түрлі мәнде жұмсалады. Мысалы:
а) Қожалақ оқуға аттанарда, әкесі Күркілдектің ашамай белді шолақ торысы,
бір мүйізі сынық қара сиыры, торғай қамасаң тұрмайтын қырық жамау қараша
үйі бар еді (Б.Майлин Азамат).
2) Дәл не нәрсе екені айқын емес, қарайып көрінген нәрсе, қарайған.
а) Ұрғызбаған соң алыста көрінген бір қараға қайыра қайта қуды (Ғ.Мұстафин
Көз көрген).
3) Аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама.
а) Біраздан соң сол шағалалардың қарасы көбейе береді. (Д.Исабеков
Тіршілік)
4) Жобасы, нобайы, пошымы, түрі.
а) Теңіз түбінің байлығына бірде қызықса, енді бірде жүрексініп, бұрын-
соңды ата-бабалары істемеген түсі басқа кәсіптің қарасынан шошып қалатын
(Ә.Нүрпейісов Қан мен Тер).
5) Ауыс. Арам, қара ниет, зұлым.
а) Халықтың қара жаулары,
Бас қосып қай-қайдағы.
Елеусіз жүріп елімде,
Нелер сұмдықты ойлады (Жамбыл, Шығ.жинағы).
Бірақ торға түскендей бір жағы ауру, бір жағы жау, қамауда тұрса да Әбдіні
қара деп айтпапты(М.Әуезов Абай жолы).
6) Этногр. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде киетін киім. а) Мен
қара бет сорлының,
Басынан қара қалған жоқ.
Айтқан сөзді білер жоқ,
Артында қалған жетімнің
Тілегін сірә тілер жоқ(Манас).
7) Қарапайым халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара.
а) Бізге ханның емес, қараның, бидің емес, бұқараның тілегін орындайтын
өкімет керек (Х.Есенжанов Ақ Жайық).
8) Ірі мал: жылқы, түйе, сиыр.
а) Кедей баласына айттырған қыздың қалың малы ең көп дегенде он, он бес
қарадан аспайды(С.Омаров Дала қызы).
Қара – түр, түсті білдіреді. Қара пима, қара ұн. Алыстан бір қара
көрінеді. Сын есімдер бір-бірімен антонимдік жұп құрайды. Ақ-қара[10,37].
Адамның түр-түсті танудағы мұндай ерекшеліктер тек жеке адамның басына ғана
емес, бүкіл этносқа, халыққа тән қасиеттерге де жатады дедік. Мәселен, ерте
замандағы жапондықтар түр-түс спектрінен тек екі опозициялық (қарама-қарсы)
жұп құрайтын төрт-ақ түрлі негізгі түсті қабылдаған екен. Олар: kuro мен
siro және awo мен aka. Мұндағы kuro \\kura (черный, темный) түркі
тілдеріндегі қара (сондай-ақ хура, құра) түске, siro\\sira (желтый,
белый, светлый) түркі тілдеріндегі сары (немесе сарығ,серик, сару)
түске, awa (голубой, зеленый, синий) түркі тілдеріндегі көк (сондай-
ақ гөк, көкө, кавак) түске, aka (белый, светлый) түркі тілдеріндегі ақ
(сондай-ақ ах, ағы, аху) түске сәйкес келетіндігін дәлелдеушілер бар. Қара
түс – мазасыздықтың, тұйықтықтың белгісі[16,18]. Бұл түстің анықтамасын
түсіндірме сөздіктерде ақтың қарама-қарсы түсі деп берілген. Бұл
анықтамаға жалпы дау айтуға болмайды. Бірақ сол ақ түстің қарама –қарсы
түсі ресми бекітілген бүкілодақтық этолонда көрсетілгендей қара барқыт,
қара мақпал түсіне сай ма, сай емес пе – оны ажырату қиынға соғады.
Дегенмен халық ұғымындағы қара түсті біз оның негізгі, номинативтік
мағынасы деп тануымыз шарт. Мәселен: қара көмір, қара күйе, қара түтін,
қара шаш, сүліктей қара айғыр дегендегі қаралар оның негізгі мағыналары
болып саналады. Түркі тілдеріндегі түр-түс атауларының мағынасын арнайы
зерттеген академик А.Н.Кононов бұл тілдерде тек қара сын есімінің өзінде
ғана 20 шақты қосымша, қосалқы, ауыспалы мағыналар бар екенін ескертеді.
Олар орысша мынадай сөздердің баламасы ретінде қолданылады: 1) темный,
мрачный; 2) суровый; 3) печальный, несчастный; 4) скот (о крупном скоте);
5) толпа, народ, простой люд, простолюдина, незнатный, неаристократ; 6)
войско; 7) суша, земля; 8) хлом, сопка, высокий бугор; 9) силует,
очертание, контуры; 10) постный, нежирный (о мясном продукте); 11)
нецветной (о черном металле); 12) сильный, могучий (о человеке и животном);
13) густой, дремучий (о лесе, джунглях); 14) прозаичный (о слове); 15)
загорелый (о ноге); 16) пеший, босый (о состязании в беге, о бойгах); 17)
грунтовый (о воде); 18) обильный (о поте)[9,63].
Қара – сиыр, жылқы, түйе сияқты ірі мал: ірі қара мал, қара мал; Қара
малдың түп-түгел бәрі де аман (Айман - Шолпан); Қара сөзі қазақ тілінде
кейде жеке тұрып та, дәл осы мағынаны білдіреді: Тоқсан мың екен қарасы,
ноқта тимеген (Қаз.эпосы). Кейде қара сөзі қара аң түрінде айтылып, ірі (
қарақұйрық, елік, тауешкі) аңдарды да білдіреді.
Қара – алыстан бұлдырап, қарауытып көрінетін бейне, жанды және жансыз
зат тұлғасы (силует, очертание): Алыстан бір қараны көресің бе, Жаны жоқ
қимылдауға денесінде; Сүйегі ішінде парша-парша. Бар екен жазғыз көзі
төбесінде (Жұмбақ – киіз үй); Қарасын көрсетпей кету, қарасы өшу (адамның
хабарсыз кетуі).
Қара – серік, ес, жәрдемші (іні-қарындас, бауырлас адам): Артымда
жалғыз қараны, Көретұғын күн қайда (Алпамыс); бала болса да адамға қара,
ес (бала болса да адамға серік, ес, жолдас).
Қара – майсыз, дәмсіз, қатықсыз, сүтсіз дайындалған ас (ет, көже,
сорпа, нан, шай): қара сорпа (майсыз сорпа); қара көже (құрт, айран, қатық,
қатпаған көже); Қайғысы жоқ адамға қара көже бал мен тең; қара ет
(майсыз,көк, жасық ет); қара нан (қара түсті, бірақ майға пісірмеген нанның
түрі); қара шай (сүт, қаймақ қатып ағартпаған шай); қара су (қайнатқан, не
қайнатпаған ауыз суы): Қара су іш – көңілің тыныш.
Қара – айыпты, кінәлі, қылмысты (адам): Бақыт баста тұрғанда,
білмесеңде данасың, Бақыт құсы жөнелсе, Ақ та болсаң қарасың (фольк.).
Қара – жала, орынсыз айып (ел алдында масқара етуге байланысты).
Мақал: Жаптым жала, жақтым қара (жала жауып, ел алдында масқара еттім).
Осыдан: қаралау – айыптау, жала жабу.
Қара – адамға зиян келтіретін қасиетсіз мақұлық, ескі сенімге
байланысты неше түрлі жын-шайтан, марғау, албасты іспеттес нәрселер: қара
басқыр! (осылайша қарғау бар; саған бір қара көрінер (сен пәлеге ұшырарсың
мағынасында); қара, басып, орнынан тұра аламай қалу (ұйықтап жатқан адамды,
не ауру, екіқабат әйелдерді қара басып тұншықтырады, қинайды деген сенімнен
туған ұғым).
Қара – қою, қалың, тығыз (бұл көбінесе орманға, тоғайға байланысты
айтылады): қара орман –қалың орман, ит мұрыны өтпейтін қалың.
Қара – реңсіз, қоңырқай, түр-түссіз. Мысалы: қара металл (түсті металл
емес); қара бақыр (мыстан жасалған тиын, майда ақша).
Қара – жәй қарапайым (өлең сөзден басқаша айтылатын) сөз, прозалық
шығарманың тілі: қара сөз (ауыз екі айтылатын сөз); Қазақта қара сөзге дес
бермедім... (Абай). Демек, қара сөз мағынасы өлең сөзден де, қызыл сөзден
де басқаша.
Қара – ауыр, зілбатпан: қара уайым (еңсені басқан қайғы-қасірет);
көңілім қара қазандай болды (көңілім қатты қалды, сауықпастай ауыр таңба
салды).
Қара – қатыгез, қаныпезер, ұятсыз, пиғылы жаман (адам). Мәселен, қазақ
эпосындағы Қарабай, Қарахандар; немесе: қара көңіл (ойлағаны арамдық,
істегені қатыгездік); қара жүрек – бұл да сол мағынада: қара бет (ұятсыз).
Қара – жазу-сызу, хат, әріп таңбалары; сауат. Мысалы: қара тану – хат
тану, сауатын ашу; ақ, қараны танытатын болдым – сауатым ашылды, жазу-
сызудан хабардар болдым.
Қара – жердің беті, қабаттары, топырағына қатысты (грунт, почва)
ұғымдар. Мәселен қара жол – ауыл арасын қосатын, жер бетіндегі шыңдалған
(құмсыз, тассыз) жол; қара су – ойпаттау, саздау, тегіс жердің астынан
шығып ағатын су.
Қара – күшті, екпінді, тегеурінді: қара дауыл – жер бетіндегі заттарды
қиратып, бұзып кететін, қатты соғатын дауыл; қара күш – тепсе тебінгі
үзетін адамның, күшті хайуанның т.б. заттардың зор күші. Мақал: Өзімдікі
дегенде өгіз қара күшім бар, Өзгенікі дегенде - анау-мынау ісім бар.
Қара – желсіз, тымырсық қыс күндеріндегі қатты суық, қатқыл аяз,
тоңазу. Мысалы: қара суық – бұрқасыны, бораны жоқ қыс күндерінде, күз
айларында болатын суық; қара аяз – бұл да сол мағынада; қара қатқақ – қатты
суықтың әсерінен ертелі-кеш қатып, тоңазып жататын жердің беті, мұзы, қары.
Қара – жаяулы-жалпылы (адамның өз аяғы мен жүруіне байланысты).
Мысалы: қара жаяу – аяқ артарсыз жаяу жүріс; қара жарыс – жаяу жарыс (кейде
үлкен аламан бәйгелердің алдында өткізілетін жақын жерге жарыстыруды да
қара жарыс деп атаған); қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz