Нарықтық экономика жағдайындағы ұйымның қызметін жоспарлау

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Нарықтық экономика жағдайындағы ұйымның қызметін жоспарлау.
Мақсаты: Ұйымның нарықтық экономикадағы қызметін жоспарлау, бакылау, болжау.Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан анық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады. Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек. Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін арттырудың басты факторы -- жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау, белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру. Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде өндірістің барлық факторы ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру уәждемелері де жүргізіліп келеді. Алайда, бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына, өндіріс нәтижелілігіне және макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отығанын атап көрсетуге тура келеді. Мұның ғылыми-техникалық прогреске ынталандырмалық дәрежесі төмен, өнімнің сапасын өсіруге әсері қанағаттандырмайды, жұмысшының интеллектуалдық және функционалдық қабілетінің толық ашылуына, оны өндірістің ішкі резервтерін пайдалануға жеткілікті түрде мүдделендірмейді. Өндіріс тиімділігін ынталандырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыруға, біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден, еңбектің меншіктен, жеке мүдде мен ұжымдық мүдденің алшақтауы кері әсерін тигізді. Жұмыскерлерді жоғары өнімді еңбекке құлшындыратын уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесін қалыптастыру, еңбекті жоғары бағалау, жалпы адам факторына байланысты проблемалардың шешілуі мемлекет алдындағы аса маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелердің бірі болуы керек. Өндірістің пәрменділігіне уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесіне қол жеткізуде мына талаптардың бірінші кезекте орындалуы қажет: бір жағынан, постиндустриалық қоғамның жұмыскерге қоятын міндеттеріне байланысты біліктілік пен кәсібилікке талапты күшейту, ал екінші жағынан, еңбек деген ұғымның құнсыздануы және еңбек бағасының төмендеу барысын жеңу. Бұл аталған проблемаларға теориялық тұрғыдан айрықша мән берілуі тиіс. Қазір, яғни әлеуметтік-экономиканың серпінді даму кезеңінде өндіріс тиімділігін экономикалық жағынан ынталандыру, еңбектің сандық және сапалық сипаттамаларын, макроэкономикалық ұдайы өндіріс процесіндегі ынталандырудың рөлін айқындау, еңбектің трансформациялануын жалпылау және нақтыланған түрде зерделеу өте маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемаға айналып отыр. Отандық ғылымда өндіріс тиімділігін көтеруге ынталандыру мәселесіне қызығушылық соңғы жылдары айқынырақ байқала бастады. Бұл мынадай екі себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыған елдердің көптеген кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа толы болды, еңбекті ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері жұмысшылардың дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне әкелді, екіншіден, экономистер дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы көзқарас тұрғысынан зерттелген болатын.

1.1 Нарықтық экономика ұғымы
Нарықтық экономика рыноктық экономика, базарлы экономика - еркін кәсіпкерлік, өндіріс құрал-жабдығына меншік нысандарының көптігі, нарықтық баға белгілеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық қатынастар, мемлекеттің шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы қағидаттарына негізделген экономика, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, оны бағдарламалау және реттеу саласы нарықта біріктірілетін экономика.
Рынокта- бәсеке барысында сұраныс мен ұсыныс, баға құралады. Сұраныс мен ұсыныстың өзара әрекеті нарықтық экономиканың тиімділігін қамтамасыз ететін тетік болып табылады. Баға кәсіпорындар мен тұтынушыларға нарықта қалай әрекет ету керектігін - осы тауарды көп өндіру керек пе, жоқ па оның шығарылымын қысқарту немесе тоқтату керек пе, жоқ па дегенді хабарлайды. Бағаның құралу тетігімен қатар рыноктағы бәсекеге ерекше назар аударуға тура келеді, яғни бір-бірімен бәсекелесуші бірқатар фирмалар (кәсіпорындар) болса және олардың бірде-біреуі баға белгілеу үдерісін басқара алмаса - олар тұтынушылар алғысы келетін және төлей алатын тауарларды өндіруге мәжбүр болады. Алайда тауарлардың белгілі бір санаттары үшін баға тетігі жұмыс істемейді (мыс., қорғаныс), кейде тауар өндіруге жұмсалған барлық шығынды көрсетуге дәрменсіз болады, демек, баға мен шығын оның қоғамдық нәтижесін көрсетпейді. Нарықтың осы және басқа кемшіліктері нақты өмірде ұдайы кездесіп отырады, сондықтан "таза" нарықтық экономика, сұраным мен ұсынымның қандай үлгісінде құрылса да, болмайды. Нарық әрқашанда бірге әрекет етуші кәсіпорындар мен монополиялар, түрлі ұйымдар, саяси өкімет тарапынан араласу - реттеу арқылы толықтырылып, шектеліп отырады. Сонымен бірге нарықтық шаруашылық пен баға белгілеу тетіктерін толық алып тастап, оның орнына экономиканы толық басқару әкімш. және саяси шешімдермен шешілетін болса, онда "таза" жоспарлы экономика дейтін пайда болады. Бұл жүйенің артықшылығы жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға жұмсалатын шығынды қоса жаппай бақылау арқылы табысты (пайданы) да қалағандай бөлуді іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де - жоспарлы үлгінің де, нарықтық үлгінің де - елеулі кемшіліктері бар. Егер нарықтық экономиканы реттеудің түрлі нысандарын енгізуіне тура келетін болса, онда жоспарлы экономиканың нарықтық тетіктерді енгізу жолымен жоспарлауды "жұмсартуына" тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша, қандай да экономика аралас экономика болып табылады және онда жоспарлы шаруашылықтың да, нарықтық шаруашылықтың да белгілері бар. Қазіргі заманғы нарықтық экономикаға тән сипат: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің белсенді реттеушілік рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін экон. өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның пайдаланылуы. Қазақстанның өтпелі экономикасының дүниежүзілік нарықтық экономикаға тең құқылы жағдайда кіруі өркениетті және әлеум. тұрғыдан бағдарланған нарықтық құрылымды қалыптастыру жөнінен ұзақ та жүйелі жұмыс жүргізуді қажет етеді.
Нарықтың маңызды элементтеріне-нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет етуін талап етеді. Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді:

-маржиналдық (шекті) талдауға;
-балама тандау шығындарына;
-экономикалық рационалдыққа.
Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-кимылы жүріп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес шекті шамалар болады. Осының нәтижесінде нарықты тауарлармен толық қамту, нарықтық бағаның өзгеруі, нарық экономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отырады. Жаңа шекті субъектінің пайда болуы нарық экономикасына, ондағы ұсыныс пен сұранысқа, мәнді әсер етпейді. Жетілген нарық жағдайында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылық жүргізушілер өте көп болғанда, олардың әрқайсының нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз шамада болады. Маржиналдық бағыт нарықтық ортаның үзілмей қызмет етуін қамтиды деуге болады; сұраныс пен ұсыныстың күрт тербелуіне жол бермейді; тауар өндірушілер мен тұтынушылар тепе-тендік болмысын қамтамасыз етіп отырады.
Балама таңдау шығандарының припциптері. Балама таңдау шығындарына, тікелей шығындар жөне ресурстарды пайдаланудың, немесе, кәсіпкерлік әрекеттердің осыдан басқа, өзгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген, табыстың және тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық экономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішінен, ең ұнамсыз болса да, әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін варианты тандап алынады. Балама тандау шығындары принципі өндірушілерді, олардағы бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады.

Экономикалық, рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделеді. Рационалдык тандау өзгеріп тұратын варианттардан жасалады. Осы варианттардың ішінен, мүмкін болатын пайда ең аз көлемде болса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдықтың критериі -- табыс төтенше құқықтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзінің пайдасын көбейтуді көздейді, ал тұтынушылар -- капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша өздерінің қал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарық экономикасын осы аталған принциптер негізінде құру, тепе-тендік болмысына жетуді қамтамасыз етеді. Осы болмыс нарық механизмінің орталық проблемасы. Бұл жағдай екі қарама қарсы күштерді қолдануға негізделеді -- бір жақтан, сұраныс пен ұсынысты, екінші жақтан, нарықтағы бағаны.

1.2 Нарық жағдайында кәсіпорын жұмыстарын жоспарлаудың ерекшеліктері мен оның функциялары, қағидалары.

Қазіргі кезеңде ірі өндірістік кәсіпорындар өз жұмыстарын ұзақ мерзімге жоспарлайтын болды. Фирманың ішкі жұмыстарын жоспарлаудың мәні оның негізгі мақсаттарымен анықталады:
· өзгертулер мен анықсыздықты болдырмау;
· негізгі міндеттерге ерекше назар аудару
· экономикалық тиімділікке жету және бақылауды күшейту.
өндірісте кездесетін өзгерістерге жоспарға түзетулер мен толықтырулар енгізіледі:
Жоспарды әзірлеу кезінде оның тиімділігін арттыру үшін мынандай қағидаларға сүйенеді:
- бейімділік (икемділік)
- жоспарды орындау үрдісіне өзгерістер енгізу қағидасы
- ұтымдылық қағидасы.
Жоспардың ұтымды варианттарын (жолдарын) анықтау қағидасы үш бағытта жүргізіледі:
- күрделі қаржының ең тиімді жолдарын анықтау, жоспардың негізгі көрсеткіштеріне күрделі қаржының құрылымы мен көлемі жататын жағдайда
- өндіріс үшін тиімді құрал-жабдықтардың ұтымды жолдарын анықтап алу
- сатылып алынатын шикізат мен материалдардың көлемі кәсіпорынның өнім көлемін арттыратын жағдайда.

Кәсіпорынның ішкі жұмыстарын жоспарлаудың негізгі элементтеріне мыналар жатады:
· болжау
· мақсатты анықтау (міндет қоя білу)
· жоспарға түзету енгізу
· бюджетті құрау
· жоспарды нақтылау.
Болжау. Болжаудың құралына жеке салалардағы экономиканы,жеке аймақтардың даму перспективасын оқып үйрену жатады.Соның негізінде компаниялар мен жеке бөлімшелер өзінің міндеттері мен мақсаттарын анықтайды.Болжау-фирманың нарықтық стратегиясы мен маркетинг жұмыстарына тығыз байланысты болады.
Міндеттерді қоя білу. Болжау жасаудың негізінде жалпы міндеттер анықталады.Олардың жуық уақыттары белгіленеді.
Жоспарды түзету. Жоспардың бағдарламасы жасалу кезінде оның орындалу мерзімдеріне түзетулер енгізіледі.Бағдарламаның жеке сатылары бойынша шикізат пен материалдармен жабдықтаушылардың, өндірістік және өнім өткізу операцияларының арасындағы байланыс анықталады.
Бюджетті құрау. Бюджет дегеніміз-ақшамен есептелінген жоспар, кірістер мен шығыстар балансы және натуралық шамадағы кәсіпорынның дүние-мүлкі жатады.Бюджеттің негізгі түрлеріне мыналар жатады: кірістер мен шығыстар сметасы, материал шығындарының сметасы, күрделі қаржы сметасы, бюджет және т.б. Сонымен бірге әрбір операцияға жауапты адамдардың функциялары анықталады.
Жоспарға түзету енгізу және оны нақтылау. Жоспарға түзетулер енгізу және жоспарды нақтылау жүргізілгеннен кейін жоспарды жүзеге асыру басталады.Түзетулер кәсіпорында болатын отын, энергия, шикізат пен материалдардың уақытылы келіп түсуіне байланысты енгізіледі.Түзетулер енгізуді негізінен әкімшілік жүргізеді.Түзетулер мен жоспарды нақтылау табыстың мөлшеріне де байланысты болады.

1.3. Жоспарлаудың кезеңдері мен түрлері
Жоспарлау үрдісі үш кезеңнен тұрады:
· стратегиялық мәселелерді талдау
· кәсіпорын болашағын болжау және міндеттерді анықтау..
· дамудың ұтымды вариантын таңдау.
Стратегиялық мәселелерді талдау.кәсіпорын жұмыс істейтін нарық талданады.Талдау екі жақты болады:
· нарықтық ортада кәсіпорын қызметінің оңтайлы сәттерін ойластыруы керек;
· нарықтық ортадағы кәсіпорын қызметінің кемшіліктері қарастырылады.
Кәсіпорын болашағын болжау және міндеттерді анықтау. Кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтары жөнінде каталог жасалынады. Бұл катологқа нарықтық орта жөніндегі өзгерістер енгізіледі.
Дамудың ұтымды вариантын таңдау. Кәсіпорынның дамуының барлық материалдық және ұйымдастырушылық құралдары анықталынып, сөйтіп үш негізгі көрсеткіш талданады:
· кәсіпорынның нарықтағы орны;
· кәсіпорынның қайсысы сала мен шаруашылық секторына жататындағы;
· өндірістік бағдарламаның ассортименттік құрылымы.

Жоспарлаудың үш түрі бар:
· ұзақ мерзімдік жоспарлау
· орташа мерзімдік жоспарлау
· қысқа мерзімдік жоспарлау
Жоспарлаудың негізгі мақсаттарына мынандай көрсеткіштерді анықтау жатады:
· сату көлемі
· тауарлық масса
· табыс
· кәсіпорынның нарықтағы үлесі.
Әлемдік тәжірибеде ұзақ мерзімдік жоспарлау кең қолданылады және оның құрамына орташа және қысқа мерзімдік жоспарлар кіреді.ұзақ мерзімдік жоспарда компанияның, кәсіпорынның ұзақ уақыттағы стратегиялық мақсаттары анықталады және оны компанияның басшылары дайындайды.
Орта мерзімдік жоспар ұзақ мерзімдік жоспарға қарағанда нақты мақсаттар мен сандық сипаттамалары берумен ерекшелінеді.Бұл жоспар 2 немесе 3 жылға жасалады.Орта мерзімдік жоспарда ресурстарды бөлу негізгі орын алады.Орта мерзімдік жоспар үш кезеңнен тұрады.
1-кезеңде әрбір бөлімше өзінің мәліметтері негізінде дамудың болжамын жасайды
2-кезеңде болжамдар салыстырылады және олардың арасындағы айырмашылықтар анықталынады
3-кезеңде дамудың жалпы сценарийі дайындалып, ол жоғары басшыларға ұсыналады.
Қысқа мерзімдік жоспар бір жылға, жарты жылға, бір айға әзірленеді. Бір жылдық жоспар мынандай бөлімдерден тұрады:
· өнім өндіру мен өткізуді жоспарлау
· материалдық-техникалық жабдықтау жоспары
· күрделі қаржыны жоспарлау
· еңбек ақы мен мамандарды жоспарлау
· толық өзіндік құн, табыс пен табыстылықты жоспарлау
· қаржыны жоспарлау және т.б.
Қысқа мерзімдік жоспарда серіктестіктер мен жабдықтаушылардың арасындағы байланысты нығайту жөніндегі мәселелер келісіледі.Айлық жоспар екі кезеңнен тұрады:
· жоспарлаудан екі ай бұрын өндірілетін өнімінің көлемі мен модификациясы анықталады
· толықтырылған жоспар әзірленеді.

Жоспарлаудың негізгі құралына бюджет жатады.Бюджет жалпы түрде кірістер мен шығыстардың жоспарын жасау арқылы анықталады.Бюджет ақшалай және натуралды шамамен есептелінеді.
Бюджеттің беріктілігі бюджет мезгілінің аяғындағы жоспарланған және нәтижелі көрсеткіштерді салыстыру мүмкіндігімен анықталады.Бюджет көрсеткіштері және оның орындалуы бюджет мезгілінде қайта-қайта толықтырылып отырады.Кейде бюджетті жаңа ситуцияларға байланысты өзгертіп отыруға болады. Бюджеттің негізгі үш түрі бар:
· күрделі қаржы бюджеті;
· ағымдағы операциялар бюджеті;
· жалпы бюджеттің құрамдас бөліктері;
Күрделі қаржы бюджеті ұзақ уақыттық жоспарларды орындауда көп қаржылар қажет етілетін болса қолданылады.
Жалпы бюджеттің құрамдас бөліктері.Табыс табу жөніндегі тапсырма және болашақта табатын табыстың шамасын анықтау.
Ағымдағы операциялар бюджеті күнделікті өндірістік және өнім өткізуді бақылау және жоспарлау кезінде қажетті қаржылардың қолданылуын айтады. Кәсіпорындардың жұмысын жоспарлауда үздіксіз бюджет құрау әдісін қолданады.
Тағы да бір бюджет құраудың әдісіне бюджеттің әр түрлі варианттарын жасау әдісі жатады.Бұл жағдайда бюджеттің бірнеше :
· жоспарланған бюджет;
· жоспарланған деңгейден жоғары бюджет;
· жоспарланған деңгейден төмен бюджет;

БӨЛІМ ІІ Жана-шырақ ЖШС қызметін жоспарлау мен болжау
2.1 Нарықтық экономика жағдайындағы жоспарлаудың түрлері.
Жоспарлау кәсіпорынға белгілі бір кезеңде қол жеткізуге міндетті немесе мүдделі сандық және сапалы көрсеткіштер түріндегі кызметтің алдына мақсат қоюын ұйғарады.
Жоспарлау кезеңдеріне қарай (жоспарлау кезеңі - жоспар жасалатын және оның жүзеге асырылатын уақыт аралығы) ерекшеленеді:
:: оперативті (ағымдағы) жоспарлау - бір жылға дейінгі кезеңге жасалады;
:: тактикалық (орта мерзімді) жоспарлау - бір жылдан үш жылға дейінгі кезеңді қамтиды;
:: стратегиялық (ұзақ мерзімді) жоспарлау - үш жылдан аса көп кезеңге арналған.
Кәсіпорынға жоспарлау жүйесін енгізу мына міндеттерді шешуге тиісті:
:: кәсіпорын ресурстарын тиімді пайдалануды арттыру;
:: тұтас кәсіпорын мен оның жекелеген бөлімшелерінің мүдделерін ұштастыру және кызметтерді үйлестіруді қамтамасыз ету;
:: шаруашылық қызметтің әр түрлі нұсқаларына болжам жасау, талдау, бағалау және қабылданатын басқарушылық шешімнің негізділігін арттыру;
:: қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету және кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту.
Жоспар былайша жіктелуі мүмкін:
Оперативті жоспар - ұйымның оз мақсатына қол жеткізумен тікелей байланысты тактикалық жоспар. Оған мысал ретінде жылдық немесе тоқсандық бюджеттер түрінде қалыптасатын қысқа мерзімді өндіріс жоспарын айтуға болады.
Оперативті - күнтізбе жоспары кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімшелерінің күнделікті жоспарға сай, ырғақты жұмысын ұйымдастыру мақсаты мен тактикалық жоспардың көрсеткіштерін нақтылай түседі. Ол өндірістің техникалық әзірлігін, оның материалдық-техникалық қамтамасыз етілуін, аса қажетті материалдық ресурстардың қорын құруды және қолдауды, өнім өткізуді және т.б. осылардың бэрін қосып, біртүтас өндіріс организміндегі ұйымның барлық элементтерін бір-біріне байланыстырады.
Әкімшілік (тактикалық) жоспары - ұйымдық құрылымды дамытудың және қолдаудың тактикалық жоспары. Оның мақсаты - орындаудың қалаулы деңгейіне жететін ұйым құру. Ол жыл сайын қарастырылатын орта мерзімді жоспарлар болып табылады.
Бірқатар кәсіпорындарда орта мерзімді жоспарлау жеңілдетілген түрмен біріктіріледі. Бұл жағдайда бірінші жылы оперативті жоспар деңгейіне дейін нақтыланатын сырғымалы деп аталатын үш жылдық жоспар жасалады.
Стратегиялық жоспар - бизнестің негізгі даму жоспары және ұйымдардың ұзақ мерзімді құрылымдық жоспары. Кәсіпорын стратегиясы жүйелі түрде қаралмайды, тек қажет болған жағдайда ғана қарастырылады. Мысалы, жаңа технология енгізілгенде, тұтынушылардың талғамы өзгергенде, жаңа бәсекелес пайда болғанда, міне осындай жағдайларда қарастырылады. Ол үш жылдан да ұзақ мерзімге (үш жылдық, бес жылдық және он жылдық жоспарлар) әзірленеді, ал кен өндіру және электр энергиясы өнеркәсіптерінде жоспар 20 жылға немесе одан да ұзақ уақытқа жасалады.
Стратегиялық жоспарлау арқылы бизнес саласындағы кызметті қалай кеңейту туралы шешім қабылданады, бизнестің жаңа саласын қалыптастырады, тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру процесін ынталандырады, нарықтық сұранысты қанағаттандыру үшін кәсіпорын қандай шарттарды орындауы керектігін, қандай нарықта әрекет етуді, бизнесті қандай серіктестікпен жүргізуді және т.б. анықтайды. Стратегиялық жоспарлаудың нәтижесінде кәсіпорын алдағы кезеңнің мақсаттарын айқындап, оларға қол жеткізетін құралды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.