НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ТҰРҒЫН ҮЙ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАСЫМДЫ БАҒЫТТАРЫ

Халықаралық бизнес университеті

ӘОЖ 338. 242:728(574. 11) Қолжазба құқығында

ҚОНЫСБАЕВА АЙЫМЖАН АЙТУАРОВНА

Тұрғын үй нарығының даму жағдайы (Маңғыстау облысы материалында)

08. 00. 05 − «Экономика және халық шаруашылығын басқару» (қызмет салалары мен сфералары бойынша)

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:

э. ғ. д., профессор

Е. Қ. Кадыржанов

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009

МАЗМҰНЫ

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тұрғын үйлер халық байлығын құрайды, тұрғындарға қызмет ете отырып, басты қажеттіліктерін қанағаттандырады, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке салық салу объектісі ретінде өз құнының белгілі пайызын бюджетке түсіреді және тұрғын үй операцияларының әр қайсысынан алынған пайыз да бюджетке салық ретінде төленеді. Бұл тұрғын үйдің әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын көрсетеді, тұрғын үй саласы ел экономикасының мүддесіне бағытталған, экономиканың көптеген басқа салаларының тиімді қызмет етуіне әсер ететін және әлеуметтік жағдайларды қарастыратын сала болып табылады. Қазіргі таңда қазақстандықтардың тұрғын үй жөніндегі талғамы өзгеріп, жоғарылап келеді, тұрғындар сапалы үйлерде тұруға ұмтылады, сонымен қатар халық санының артуымен тұрғын үй тапшылығы да басты мәселеге айналған.

Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі қоғамның барлық салаларына өз әсерін тигізіп, жаңаша ұйымдастыру, қызмет ету бағыттары мен көптеген тұрмыстық мәселелерді туындатты, сонымен қатар тұрғын үй саласы мен шаруашылығы қызметтері де көптеген өзгерістерге ұшырады, бұл Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй нарығының дамуына әкеліп, халықтың тұрмыс тіршілігін нарықтық бағытқа бұрды. Нарық инфрақұрылымының кеңеюі тұрғын үй құрылысының көлемі мен сапасына тікелей әсер етіп қана қоймай, тұрғындардың қолайлы жағдайда тұрмыс кешуіне себепші болады. Сондықтан тұрғын үй нарығын дамыту бағыттарын анықтау және ұтымды ұйымдастыру қоғам үшін аса маңызды. Тұрғын үй ерекше тауар, оның құны мен оған деген сұраныс пен ұсыныс арасында көптеген келеңсіздіктер соңғы кездері жиі кездесуде, мұны мемлекет тарапынан реттеу жағдайларын қарастыру аса маңызды орынға ие болды және Қазақстанда Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламалары қабылданып, іске асырылуда. Тұрғын үй нарығын дамытуға мемлекеттік, жергілікті органдар, банктік қаржы ұйымдары, ірі кәсіпорындар және т. б. мекемелер өз үлестерін қосуда, ал олардың қызметінің нарықта ұтымды жүргізілуі экономикалық дамуға оң әсер береді және экономиканың басқа да салаларына өз ықпалын тигізеді.

Тұрғын үй саласын дамыту мемлекеттің саяси маңызды міндеттерінің бірі, бұл Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясының басым бағыттарында көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы Жолдауларында да тұрғындардың баспана жағдайы, тұрғын үймен қамтамасыз ету басты міндеттердің бірі болып қарастырылады.

Н. Ә. Назарбаевтың 19 наурыздағы 2004 жылғы Қазақстан халқына жолдауында тұрғын үй мәселесі ең маңыздылардың бірі болды [1] . 2005 жылғы жолдауында тұрғын үй құрылысы экономиканың көшбасшысы ретінде қарастырылды [2] .

Елдегі мерзімдік бағдарламалардың қабылдануы да оң нәтижелер беруде, ал 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасы тұрғын үй құрылысын жүргізу және тұрғындарды қол жетімді үйлермен қамтамасыз етуді қарастырады. Бағдарламаның мақсаты:

• ұсыныс және сұраныс тарапынан толық қанды баланстанған нарықты дамыту;
• тұрғын үй құрылысына жеке инвестицияларды тарту;
• жеке тұрғын үй құрылысын дамытуды ынталандыру;
• тұрғын үй құрылысы аудандарының инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымын дамыту;
• ипотекалық несиелендіру жүйесін жетілдіру мен несиелендіруді кепілдендіру, құрылыс жинақ жүйесін, жалгерлік нарық қызметін дамыту болып табылады.

Жоспарланған қаржы ресурстарының көлемі 300, 8 млрд. теңгені құрап, соның ішінде 2008 жылы − 10, 3 млрд. теңге, 2009 жылы − 102, 8 млрд. теңге, 2010 жылы − 87, 7 млрд. теңге болатындығы жобаланған және бюджет есебінен қаржыландыру − 136, 8 млрд. теңгені құрайды. Бағдарламаны іске асыру барысында әр жыл сайын құрылыс көлемі артып, үш жылда − 26, 1 млн. шаршы метр үй тұрғызумен қатар 2, 1 млн. шаршы метр қол жетімді үйлер, соның ішінде: 2008 жылы − 0, 86 млн. шаршы метр, 2009 жылы − 0, 73 млн. шаршы метр, 2010 жылы − 0, 54 млн. шаршы метр қарастырылады [3] .

Қазіргі тұрғын үй нарығының инфрақұрылымы даму үстінде, нарықта көптеген институттар қызмет етеді, олардың қызмет ету жағдайларын талдау елдің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуде қажетті болып табылады. Бірақ нарықтың даму мәселелеріне арналған ғылыми-тәжірибелік еңбектер әлі де жеткіліксіз, нарықтың даму деңгейі, тұрғын үйдің тауар ретіндегі басты ерекшеліктері ескерілмейді, тұрғын үй құрылысы мәселесін шешудің әдістемесі нақты қарастырылмайды. Сондықтан бұл нарық жағдайына сәйкес барлық уақытта жаңаша шешім қабылдауды қажет етіп, тақырыптың таңдалуы мен өзектілігін айқындай түседі.

Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Тұрғын үй нарығы, мәселелері, тиімді қызмет етуі Дж. М. Кейнс, А. Смит, Ф. Энгельс, Э. Хансен, Р. Харрод және т. б. экономист ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.

Сонымен қатар шетелдік ғалым экономистер еңбектерінде тұрғын үй нарығы зерттелген: Т. Г. Зайнуллин, Н. Г. Лукянова, В. Л. Ясько, О. Э. Бессонова, С. Глазунов, В. Самошин, В. В. Бузырев, В. С. Чекалин, М. А. Федотова, И. В. Довдиенко, И. А. Рахман, Г. М. Стерник, В. И. Ресин, А. В. Стулов, Ю. В. Пашкус және т. б.

Н. Ә. Назарбаев, Н. К. Мамыров, У. К. Шеденов, К. А. Сагадиев, C. Б. Абдыгаппарова, Р. А. Алшанов, Е. А. Туркебаев, Ұ. М. Искаков, Т. М. Утин, Ч. Н. Чан, Ө. Қ. Есқараев, Е. Б. Жатканбаев, У. К. Шалболова, Г. Б. Халелова, К. В. Онлабаев, Л. Б. Кулумбетова, С. А. Илашова, А. К. Кошанова, Г. В. Косолапов, Н. С. Шыныбеков, Т. Б. Баяхметов, И. Ю. Бенке, А. К. Мусанова және т. б. ғалымдар мен басқа да авторлардың ғылыми еңбектерінде нарық зерттеліп, қарастырылған.

Бірақ нарықтың даму мәселелеріне арналған ғылыми-тәжірибелік еңбектер жеткіліксіз, нарықтың даму деңгейі, тұрғын үйдің тауар ретіндегі басты ерекшеліктері, нарықтық экономикадағы тұрғындардың үймен қамтамасыз етілгендігінің сандық, сапалық көрсеткіштерімен, деңгейін анықтаушы факторлар, тұрғын үй, тұрғын үй құрылысы мәселесін шешудің әдістемесі нақты қарастырылмайды. Бұл нарық жағдайына сәйкес барлық уақытта жаңаша шешім қабылдауды қажет етіп, тақырыптың таңдалуы мен өзектілігін айқындайды.

Кеңес өкіметі кезінде тұрғындар тегін түрде тұрғын үймен қамтамасыз етілгенімен де бұған барлық тұрғындардың қолы жетпеді. Құрылыстың қарқынды дамыған кезінің өзінде де тұрғын үй мәселесі кездесіп, өз шешімін кезекті түрде, бірнеше жылдардан соң ғана тауып жатты. Сондықтан Қазақстанда бұл мәселенің қаржылық бағыты «Қазақстан Ипотекалық Компаниясы», «Тұрғын Үй Жинақ Банкі», екінші деңгейлі банктер қызметі арқылы өз шешімін табуда.

Тұрғын үй нарығын басқару 1991 жылдан басталып, «Мемлекет меншігінен алу және купондық жекешелендіру», «Меншік туралы», «Жаңа Тұрғын үй саясаты туралы», «Тұрғын үй қатынастары туралы» және т. б. заңнамаларға негізделе отырып жүргізілуде.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты тұрғын үй нарығындағы субъектілер мен объектілердің қызмет етуіндегі қиыншылықтар, кемшіліктердің анықталуы негізінде тұрғын үй нарығын әрі қарай жетілдіре отырып, дамытудың экономикалық механизмін әзірлеу. Қойылған мақсаттарға байланысты мына міндеттерді зерттеу қарастырылған:

• нарық механизмін талдау, тұрғын үй нарығын одан әрі дамытудың ғылыми аспектілерін зерттеу;
• шетелдік тұрғын үй нарығының дамуындағы тәжірибелерді зерттеу;
• отандық тұрғын үй нарығының даму тенденциясын зерттеу және мәселелерін анықтау;
• Маңғыстау облысындағы бастапқы, екінші тұрғын үй нарығына, тұрғын үй субъектілері қызметіне, нарық объектілеріне, тұрғын үй құрылысына, баға деңгейіне және төлемқабілетті сұранысқа талдау жүргізу;
• ұлттық, аймақтық тұрғын үй нарығын дамытушы бағдарламалардың қызметін талдау және оны әрі қарай дамытуда ұсыныстар жасау;
• тұрғын үй сферасын жетілдіруде ұсыныстар жасап шығару.

Зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасы, Маңғыстау облыстық тұрғын үй нарығы, нарық инфрақұрылымы, нарық жүйесі мен институттары.

Зерттеу пәні (заты) - Тұрғын үй нарығының қызмет ету процессіндегі пайда болған нарықтық экономикалық қатынастардың дамуы.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Тұрғын үй нарығын дамыту мәселелері бойынша жарияланған шетелдік және отандық экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері; заңнамалар; нормативтік актілер; құжаттар; мемлекеттік және жергілікті органдардың мерзімдік бағдарламалары; статистикалық мекемелердің көрсеткіштері; тұрғын үй мекемелерінің есебі; бұқаралық ақпараттар, www-серверлер материалдары.

Зерттеу барысында мынадай әдістер қарастырылды: мәліметтерді талдау, салыстыру, динамикалық, сызбалық көрсеткіштер.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазіргі кезеңде тұрғын үй нарығын зерттей отырып, тиімді дамытудың қажетті жақтары мен бағыттарын анықтау басты шарт болып табылады. Зерттеу барысында алынған төмендегi нәтижелер диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығын анықтайды:

• автордың тұрғын үй нарығы және тұрғын үйдің тауар ретіндегі теориялық ерекшеліктеріне ғылыми анықтамасы берілді;
• шетелдік нарық тәжірибесіне зерттеу және талдау жүргізе отырып, тұрғын үй нарығын жетілдіру әдістерінің негіздемесі жасалды;
• отандық тұрғын үй нарығының даму ерекшелігі, даму периодын анықталды, даму жағдайына баға берілді;
• Маңғыстау облысы аймақтық тұрғын үй нарығының негізгі мәселелері айқындалды;
• тұрғындар жалақысы мен қол жетімділік көрсеткіштерін, құрылыстың әсерін нарықта анықтаудың әдістемесі негізделді;

• тұрғын үй нарығы және құрылысты дамыту бағыттарына байланысты ұсыныстар жасалды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

• экономикадағы тұрғын үй нарығы және тұрғын үйдің тауар ретіндегі ерекше белгілері;
• шетел тәжірибесі негізінде тұрғын үй нарығындағы құрылыс пен сату стадиясының жетілдірілуі;
• Қазақстандағы тұрғын үй нарығының даму кезеңдері мен қалыптасу процессінің периодтары;
• Маңғыстау облысы тұрғын үй нарығын дамытушы факторлар;
• тұрғын үй нарығындағы жалақы, құрылыс, баға факторларының әсерлерін анықтау әдістемесі;
• Мемлекеттік, жергілікті бағдарламалардың мәселені шешудегі қажеттілігі мен қолайлығының ғылыми негізделуі;
• тұрғын үй нарығындағы құрылысты арттырушы ұсыныстары.

Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Диссертациялық жұмыста жасалынған қорытындылар мен ұсыныстар жергілікті басқару органдары мен басқа да тұрғын үй институттары қызметінде, арнаулы курстарды өткізуде дәріс материалдары ретінде қолданылуы мүмкін.

Зерттеу нәтижесінің басылымдарда жарық көруі (апробациясы) . Зерттеудің жекелеген негізгі теориялық тұжырымдары мен нәтижелері келесі халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда: «Қазақстан Республикасы экономикасының қаржы тетігін дамытуды жетілдіру − бәсекелестілікке қабілеттіліктің айғағы» (Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Шымкент, 2007) ; «Концептуальные основы современной эпохи и Казахстанская модель социально-экономического развития» («Туран» Университеті, Алматы, 2007, 18-19 қазан) ; «Экономика, бизнес және білім беру саласындағы жаңа үрдістер» (Халықаралық Бизнес Университеті, Алматы, 2007, 8 қараша) ; «Научное пространство Европы-2008» (Украина, 2008), сонымен қатар Халықаралық бизнес университетінің Хабаршысында, «Ізденістер» Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті, ҚазЭУ Хабаршысы және өзге де басылым беттерінде баяндалып жарық көрді.

Диссертациялық жұмыс нәтижелері Маңғыстау облысының Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменті қызметі барысында және «Каспий Мемлекеттік Технологиялар және Инжиниринг Университеті» РМҚК оқу процесінде қолданылды. Диссертация материалдары, зерттеудің теориялық бағыттары оқу процесі мен жұмыс бағдарламаларын, оқу-әдістемелік кешендерді құрастыруда және пәндер бойынша дәріс оқу барысында қарастырылды.

Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс көлемі-120 бет, жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, кестелерден, суреттерден тұрады.

1 ТҰРҒЫН ҮЙ НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ

1. 1 Тұрғын үй нарығының ұйымдастырылуы және нарық қатысушылары

Адамзаттың өмір сүруі үшін қажетті материалдық жағдайының белгісі тұрғын үйі болып табылады. Ф. Энгельс: «адамдардың тамақтануы, шөлін қандыруы, тұрғын үйінің болуы және киінуі, саясатпен, ғылыммен, өнермен, дінмен айналысуы үшін бастапқы кезекте тұрады» деп қарастырған [4] .

Бұл қажеттіліктердің ішінде тұрғын үйдің орны қазіргі қоғамда да ерекше, оған деген сұраныс пен сапалық талап, талғам қоғамның дамуымен күн санап артып отыруда. Тұрғын үй − халықтың тұрмыс жағдайының өлшемі, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайының белгісі. Қазіргі таңда халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайында тұрғын үй мәселесі ең бір өзекті, күрделі тұрмыстық мәселеге айналып отыр, сондықтан елдегі тұрғын үй нарығын дамыту мемлекеттің басты назарында. Елімізде үй-жайы тамаша тұрғындар да, баспанасы жоқ, тіпті оны жөндей алмай жүрген тұрғындар кездеседі. Тұрғын үй саласы ел экономикасының мүддесіне бағытталған, экономиканың көптеген саласының тиімді қызмет етуіне әсер ететін және экономикалық өркендеуді қамтамасыз ететін сала болып табылады. Тұрғын үй саласының шаруашылығы нарығының жағдайы мен дамуын экономист ғалымдар өз еңбектерінде жан-жақты қарастыруда.

У. К. Шеденов еңбектерінде тұрғын үй шаруашылығының қызметі жоғары маңызға ие бола отырып, халықтың жоғары сапалы игіліктермен қамтамасыз етілуін қарастырады [5] .

Адамның тұрғын үйге деген қажеттілігі мүмкіндіктеріне байланысты үнемі өзгеріп отырады, бұл тұрғын үйдің орналасуынан басталып, сапасы мен сол тұрғын үй-жайына байланысты көрсетілетін қызметтерге де тәуелді, ал қажеттіліктердің үнемі артып отыруы тұрғын үй нарығының дамуына әсер етеді.

Я. Корнай еңбектерінде « . . . егер барлығы екі бөлмелі пәтерде тұрса, олардың көпшілігі үш бөлмелі пәтерге ұмтылады, ал үйлі адам тағы саяжайлы болуды ойлайды . . . » деген пікірі жоғарыдағы тұжырымымызды нақтылай түседі [6] .

С. А. Илашеваның «Тұрғын үй нарығының дамуы мен қалыптасуы» (Шымкент қаласы мысалында) атты ғылыми зерттеу жұмысында тұрғын үй нарығы − тұрғын үй қоры және тұрғын үй қызметінің нарығынан тұратындығы анықталып, олардың арасындағы қатынастар қарастырылады және тұрғын үй нарығының құрылымдық сызбасы ұсынылады [7] .

Біз де, тұрғын үй нарығын тұрғын үй қоры және тұрғын үй қызметінің нарығынан тұрады деп қарастыра келе, нарықты бастапқы және екінші нарыққа жіктейміз.

А. К. Мусанованың «Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын экономикалық-математикалық үлгілеу (Қарағанды облысы мысалында) » атты еңбегінде тұрғын үй саласына, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығына талдау жүргізіледі және инвестициялық ресурстардың тапшылығы жағдайында нарықтағы тұрғын үйлерді күрделі жөндеу мен жаңартудың инвестициялық бағдарламаларын оңтайландыру және сол бойынша шешім қабылдау барысы зерттеледі [8] .

Н. С. Шыныбековтың «Қазақстандағы тұрғын үйді несиелендіруді жетілдіру жолдары (Қазақстан материалдарында) » атты еңбегінде ҚР ипотекалық несиелендіру жүйесі, негізгі құрылымдық элементтері, несиелендіру объектілері қарастырылып, шетелдік нарықтағы үлгілерге назар аударылып, оларды Қазақстандық тұрғын үй нарығын дамытуда қолданудың алғышарттары мен факторлары анықталады [9] .

Автор несиелендірудің құрылысқа бағытталуы мен жетілдірілуін нарықта қажетті деп санайды және ҚР тұрғын үй құрылысын қаржыландыру көздері мен ипотекалық несиелендіру үлгісін, несиелік қарызды қайтару жолдарын жетілдіру бойынша әдістемелерін ұсынады.

Т. Б. Баяхметовтың «Қазақстан Республикасы құрылыс кешеніндегі шаруашылық қызметті реттеу механизмі және дамыту стратегиясы» атты еңбегінде автор 1991-1997 жылдар аралығында экономикалық жағдайға байланысты тоқтап қалған құрылыс объектілерін салып, аяқтау нарықта қаражаттың жедел қайтарымын беретіндігін және құрылыс саласында ғылыми-техникалық саясатты жүргізу арқылы стратегиялық мақсатқа жету жолдарын үш этапқа бөліп қарастырады [10] .

Бұл кезең аралығында құрылысы тоқтап қалған объектілердің көпшілігі тұрғын үйлер болды, ол төлемқабілеттіліктің төмендігі, бюджет тапшылығымен байланыстырылды, сондықтан автор тұрғын үй құрылысының жаңа технологиясын, жергілікті материалдармен құрылыс жүргізуді, аз қабатты үйлердің салынуын қажет деп санады. Біз де, оларды қарастыра келе, тұрғын үй нарығы үшін құрылыс саласы өнімдерін өндірушілерді мемлекеттік қолдаудың және аймақтардағы құрылыс саласы өнімдерін өндірушілердің кластерге бірігуінің қажеттілігін зерттеулер барысында анықтаймыз.

Н. Я. Раскина еңбектерінде тұрғын үйдің тауар ретіндегі құндылығын қарастыра келе, оны екі бағытта жіктейді: біріншісі - айырбас құнының болуы, екіншісі - тұтыну құндылығына байланысты [11] .

Біз мұны қарастыра келе, тұрғын үйдің тауарлық құндылықтарының болуын, қажеттіліктерді байланысты тауар ретіндегі тұрғын үйдің ерекше белгілерін зерттеулер барысында анықтадық.

Х. Ламперттің зерттеуінде тұрғын үй нарығында кәсіпкерлердің ерекше қасиеті қарастырылады, себебі олар нарықта шешім қабылдай отырып, бәсекелестікке түседі, мұның арқасында техникалық прогресс дамып, арзан, жаңа технологиялар нарыққа әкелініп, жаңа талғамдағы тұрғын үйлер салынады [12] .

М. В. Вишневскаяның «Тұрғын үй нарығы: басқарудың теориясы мен тәжірибесі» атты еңбегінде тұрғын үй нарығы тұрғын үй қорлары мен тұрғын үй қызметі жүйесіне байланысты қалыптаса отырып, экономикалық қатынастар түрінде зерттеледі [13] .

А. А. Аксенов тұрғын үй нарығының басқа нарықтармен тығыз байланыста екендігін анықтай келе, әлеуметтік маңыздылығын және күрделілігін көрсете отырып, тұрғын үй нарығындағы экономикалық заңдылықтарға көңіл бөледі [14] .

Т. М. Утиннің «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй нарығы: қызмет ету спецификасы мен даму перспективасы (Алматы қаласы мысалында) » тақырыбындағы еңбегінде тұрғын үй нарығындағы сұраныс, бағаға сұраныстың әсері, тұрғын үйді отбасының таңдау жағдайлары мен оған табыстың әсері жан-жақты қарастырылып, Алматы қаласы бойынша тұрғын үйлер қорын бағалық аудандарға бөлу, функционалдық жүйелер мен тұрғын үй ипотекасы бойынша тауар және ақша ағымының үлгісі құрылады [15] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс