Басқарудағы негізгі әдістердің проблемалары және даму жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Басқарудағы қолданылатын негізгі әдістердің теориясының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Басқару ғылымының мазмұны, әдісі және
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2 Басқару әдістерін жіктеудің негіздері мен экономикалық
әдістері ... ... ... .15
1.3 Басқарудың әлеуметтік – психологиялық, ұйымдастыру – басқарушылық
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
II Бөлім. "Ақсай -нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметін
қаржылық – экономикалық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 "Ақсай - нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 "Ақсай - нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі
экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.3 "Ақсай - нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қызметін қаржылық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
III Бөлім. Басқарудағы негізгі әдістердің проблемалары және даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1 Кәсіпорында өнім сапасын басқару және оның бәсекеге
жарамдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3.2 Басқаруда іскерлік стратегияны қалыптастыру. Персоналды ынталандыру
механизмдерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...80
Қосымшалар.
Кіріспе
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты жаңа типті
басқару кадрларды дайындау және олардың жаңаша ойлау қабілеттерін
қалыптастыру қажеттілігін туындайды. Осы тұрғыдан алғанда, кадрларды кәсіби
тұрғыдан, әсіресе, менеджмент саласына лайықты дайындау мемлекеттің ұзақ
мерзімді экономикалық саясатының құрамдас бөлшегі болуы тиіс. Нарық
жағдайында түбегелі өзгерістерге ұшырайтын кәсіпорындар мен фирмалар
деңгейінде бұл проблема үлкен мәнге ие болады. Бәсекелестік жағдайындағы
кәсіпорынның өміршендігін қамтамасыз ету үшін жаңаша басқарып үйрену қажет.
Ең алдымен, адамдарды жаңаша басқара білу керек. Бұның өзі нарықтық
коньюктураны алдын-ала болжап бағалай білетін, дер кезіне стандартты емес
басқару шешімдерін қабылдап, оларды іс жүзінде асыратын ұжымда жетекшілік
етуді қазіргі заман талаптары деңгейінде жүзеге асыра алатын жаңа типті
басшы – менеджерлерді дайындауды талап етеді.
Менеджер қызметінің мақсаты - өндірістің экономикалық тиімділігін
арттыру, прогресшіл техника мен технологияны еңгізу, түрлі ресурстарды
ұтымды пайдалану есебінен түсімді арттыру және т.б. көздеге мақсаттарға
жету жолын қарастырады. Нарық және бәсекелестік теорияларын басқару
мәселелерімен байланысты, өйткені ашық қатынастағы нарықтық экономиканы
нарық құрылымын, оның тетіктерін және елдің бәсеге қаншалықты жарамды
екенін бағалау әдістерін дәлдікпен зерттелмейінше қалыптастыру мүмкін емес.
Теорияда да тәжірибеде де басқару ісі әрдайым халық шаруашылығының әр
түрлі деңгейінде нақты әлеуметтік экономикалық процестерді басқаруды жүзеге
асыратын белгілі бір әдістер жиынтығының айырықша мүддесін білдіреді.
Көптеген әдістер бар. Алайда басқара білу өнері керекті сәтінде, яғни
қажетті кезеңде белгілі бір деңгей мен объекті үшін дұрыс қолданылуы.
Экономиканы қалыпты жұмыс істететін бір немесе бірнеше әдістерді таңдай
білуді білдіреді. Басқару процесінде функцияларға ерекше мән беріледі,
өйткені оларды дәлме-дәл орындау басқару ісінің тиімділігін көп арттырады.
Функцияларды ғылыми негіздеп жіктеу және оларды ұйымдастыру, жоспарлау,
маркетинг реттеу сияқты әр түрлі міндеттерін қатан түрде қолдану басқару
қызметінің нәтижелі болуына өз әсерін тигізеді.
Басқарудың ғылыми негіздері танып білу, қандай да болсын басшыға қажет.
Үлкен ұйымды немесе шағын бөлімді басқару болсын осының барлығы адамдарды,
персоналды басқару болып табылады. Технологиялық және ақпараттық ресурсты
алдыңғы қатарлы ғылымның жетістіктерін тәжірибиде қолдануды және басқаруға
қажетті ақпарат толқынымен тиімді қамтамасыз етуді талап етеді.
Серіктестіктің қызметі мен нәтижесі көп жағдайда оның қоршаған ортасындағы
экономикалық саяси нарықтық технологиялық, әлеуметтік факторларға
байланысты болады. Басшылық аталған факторларды талдау арқылы төленетін
ықтимал қауіп қатерді орнықта бағалап, мүмкін болатын зардаптарын саналы
түрде алдын алу және сыртқы ортаға бейімделуі тиіс. Сыртқы ортаны талдау
процесі арқылы серіктестік стратегиясын ұсынуға, өзгерістерді бағалауға
бәсекелестері қызметін бағалауға және тиімді факторларды бөліп көрсетуге
мүмкіндік туғызады.
Бұнда кәсіпорынның мақсаты, жоспарлаудың, ұйымдастырудың, бақылаудың
негізгі қызметтері қарастырылады. Бұл бөлімде басқару шешімдерін әзірлеу
технологиясын, оны қабылдау және жүзеге асыру әдістері туралы жазылған.
Шешім қабылдау басшы жұмысындағы түбегейлі мәселе болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде басқару ғылымының объектісі, мәні,
мазмұны туралы негізгі түсініктері, басқаруда қандай әдістер қолданатыны
баяндалын көрсетілген.
Екінші бөлім негізгі болып есептеледі, себебі бұл осы дипломдық
жұмыстың маңызды бөлігі болып саналады. Онда “Ақсай нан” жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің соңғы үш жылды салыстыра отырып қаржылық
көрсеткіштерін талдау арқылы жүзеге асырылады.
“Басқаруда негізгі әдістердің проблемалары мен даму жолдары” атты
үшінші бөлімінде өндірілетін өнім, оның көрсеткіштері, бәсекеге
жарамдылығы, өнім сапасын басқару, басқаруда іскерлік стратегияны
қалыптастыру, оның негізгі басғыттары, элементтері жайлы сонымен қатар
еңбек әрекетіне байланысты мотивация, оның мәні, ынталандыру жүйесі,
қызметкерлер еңбегінің өтем ақы жүйесі, оның мақсаттары, басқару жүйесі,
туралы қарастырылған.
Нарықтық экономика жағдайында елімізде кез-келген өндірістің әлеуметтік-
экономикалық тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік беретін персоналды
басқарудың қазіргі кездегі түрлері мен әдістерін тәжірибеде пайдалану
мәселелері ерекше мәнге ие болып отыр. Экономиканың қазіргі даму кезеңінде
дүниежүзінің көптеген елдеріндегі негізгі проблемалардың бірі – персоналмен
қалай жұмыс жасау болып отыр. Бұл мәселені шешу жолдарының көптігіне
қарамастан өнер-кәсібі дамыған әр түрлі елдерде кадрларды таңдау
процедуралары мен әдістерін бір қалыпқа келтіру; оларды бағалаудың ғылыми
критерийлерін дайындау; персоналды басқарудың қажеттілігін талдауға ғылыми
әдістерді пайдалану, кадрлік шешімдерді негіздеу және олардың жариялалығын
кеңейту; мемлекеттік және шаруашылық шешімдерді кадрлік саясаттың негізгі
элементтерімен жүйелі түрде байланыстыру негізгі ортақ үрдісіне айналып
отыр. Қазіргі уақытта персоналды басқару функцияларының айырмашылығы мен
рөліне келесі өзгерістер әсер етіп отыр:
- басқару жүйесі мен кәсіпорындардың қарым-қатынастары түбегейлі
өзгерді;
- персоналмен жұмыс істеуге көмектесетін көптеген үйлестіруші
әдістемелік орталықтар жойылды;
- басқару және шаруашылықпен айналысу жағдайлару күрт өзгеріске ұшырады
ал бұл болса ой-пікірдің сел соқтығына, арқа-сүйенушілік сана-
сезіміне, қызметкердің немқұрайды қарауына қайшы келді.
І БӨЛІМ. БАСҚАРУДАҒЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ.
13 БАСҚАРУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ӘДІСІ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
Басқару ғылымы экономикалық-ұйымдастырушылық ғылымға қатысты, өйткені
ол өндірісті басқару және тұтас экономика процесінде адамдардың қарым-
қатынасын, байланысын зерделейді.
Адамдардың қоғамдасып тіршілік етуі үшін материалдық өндіріс қажет, ал
осы өндіріске қатысты қарым-қатынас адамдардың қоғамдық тұрмысын анықтап
береді. Қоғамдық өндірістің ішкі шеңберінде тікелей өндіріс шешуші мәнге
ие, Өндіріс - тұтыну үшін тек затты ғана өндіріп қоймай, оның тұтынудағы
анықтамасын, сипатын, аяқталуын береді (К. Маркс). Онда болатын процестер
мен оларды басқару осы ғылымның объектісі болып табылады.
Басқару ғылымының мазмұны біріккен еңбекті басқару қажеттілігінен пайда
болатын ерекше міндетті іс (функция) ретінде басқарудың мәні арқылы
анықталады. Өндіріс пен барлық экономиканы біліктілікпен басқаруды қажет
ететін біріккен еңбек саласы, жеке адамдардың кооперативі ретінде
қарастыруға болады.
Өндіріс пен оның адамдарды басқару процесіне адамдардың бір-біріне
белгілі бір қарым-қатынасы жатады. Сондықтан да басқаруды оқып-білу - бұл
ең алдымен өндіріс процесіне белгілі бір мақсатпен ықпал ету барысындағы
адамдардың өзара қарым-қатынасын зерделеу, басқару қатынастарын
қалыптастыратын зандарды анықтау болып табылады. Осының негізінде басқару
қызметінің принциптері, оларды жүзеге асырудың формалары мен тәсілдері
белгіленеді.
Басқару ғылымы әр түрлі халық шаруашылығы буындарына қатысты басқару
процестерін зерттейді: оның алғашқы әрі ең шешушісіне микродеңгей жатады.
Кәсіпорынды, жеке өндіріс түрін, былайша айтқанда, түпкі есебінде қоғамның
экономикалық бет-бейнесін жасайтын заттай-материалдық құндылықтарды
өндіретін салаларды басқару объективті қажеттілік болып табылады, Осыған
қарай басқарудың осы деңгейі барлық басқару жүйесінің басты назарында
ұстайтын объектісі болуы керек.
Кәсіпорындарды басқару ісі барлық экономикалық байланыстар мен
қатынастардың жиынтығын толық қамти алмайды. Өндірісті басқарудың ғылыми
сипатында кәсіпорын халық шаруашылығының біртұтас жүйесін құрайтын
қоғамдық, басқа да өндірістік және тұтынушы ұяшықтарымен бірге
қарастырылады.
Басқарудың бір объектісі - мезодеңгей. Мұнда басқару пәндеріне өндіріс
ұйымының, технологияның әр түрлілігімен байланысты өзіндік ерекшелігі бар
салалар, аймақтар жатады. Аймақтарға олардың экономикалық дамуының
алғышарттары мен кеңістіктегі орналасқан орнына, тарихи-географиялық
факторларына, өндірістік әлеуетіне қарай болатын ерекшеліктер тән.
Аймақтардың басты құрастырушыларына аймақтардың арасындағы экономикалық
байланыстар, аймақтық жүйелер, өндірістік күштердің орналасуы жатады.
Аймақты басқару объектісі ретінде мемлекет пен ұлттық экономиканың (аймақ
мемлекет сыңайлы болады), аймақ-нарық, аймақ-әлеумет ретіндегі оқшауланған
қосымша жүйені білдіреді.
Әлдеқайда ғаламдық сипаттағы басқару объектісіне макро-деңгей -
экономикалық саясаттың күллі объектісі жатады. Макроэкономика - бұл
экономикалық теорияның бөлімі. Онда экономика тұтас жүйе ретінде зерттеліп,
экономикалық саясаттың мақсаттары қалыптастырылып, оларды жүзеге асыруға
қажетті экономикалық құралдар анықталады. Макроэкономикалық тәсілдеме
ұлттық деңгейде немесе үлкен секторлар деңгейінде экономиканың жағдайы мен
қозғалысын зерттеу үшін пайда-ланылады. Макроэкономика ұлттық ауқымдағы
экономикамен айналысатындықтан біріктірілген экономикалық көрсеткіштерімен
(жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім, сұраныс жиынтығы және т.б.)
айналысады.
Экономиканың бұл аспектісі басқару теориясына апаратын басты аспекті
болып табылады, өйткені оны халық шаруашылығының ауқымында алып
қарастырганда ғана зерттеудің бастапқы сәтін анықтауға болады. Бұны
кәсіпорынның (бастапқы буын) барлық халық шаруашылық жүйелерінің ажырамас
бөлігін құрайтынымен байланыстырып түсіндіруге болады.
Қоғамдық ауқымдағы басқарудың өзіндік ерекшелігі бар объектілерге
барлық әлеуметтік салалар, қызмет салалары кіреді. Мұнда басқару ісі
негізінен адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
қызметтермен айналысады. Бұл салада адамдардың көптеген талап-тілектері
жүзеге асырылады. Ол қоғамның бүкіл жағдайына, оның ішінде әлеуметтік ақыл-
ойының қалыптасуына себепші болатын барлық әлеуметтік инфрақұрылымдар мен
қызмет түрлерін қамтиды.
Басқару ғылымының объектілері туралы жалпы сөз еткенде, өндірісті
басқару кез келген әлеуметгік-экономикалық жағдайларда еңбек процестері
жиынтығының ажырамас бөлігін құрайтынын түйіндеп айтуға болады. Оның көп
қырлы сипаты болады, әрі басқару ісі барлық өндіріс тәсілдерінің қажетті
сәтіне жатады.
Тұтастай алғанда XX ғасырдағы басқару туралы ғылымның дамуын шартты
түрде мына кезеңдерге бөлуге болады:
- 50-ші жылдары - таза басқарушылық шешімдер кезеңі;
- 60-ші жылдары - фирма ішіндегі ұзақ мерзімді жоспарлау;
- 70-ші жылдары - стратегиялық жоспарлау;
- 80-ші жылдары - стратегиялық менеджмент;
- 90-ші жылдары - стратегиялық процестерді зерттеуге көшкен басқару
ғылымы дамуының жаңа кезеңі туды.
Басқару ғылымы әдістерінің жиынтығы
Кез келген ғылым секілді басқару ғылымының өз мазмұны, теориясы және
әдістемесі болады.
Әдістеменің міндеті - осы саладағы білімнің өмір құбылыстарын
(қолданысын, көрінісін) зерделеу мен қорытындылаудың әр түрлі құралдары мен
тәсілдерінің жүйесін жасау болып табылады.
Басқару теориясы мен іс-тәжірибесінде көптеген әдістемелер қолданылады,
оған жататындар:
- Диалектикалық әдістеме. Басқару ісінде барлық диалектикалық заңдар мен
категориялардың өз орындары бар.
- Нақты-тарихи тәсілдеме - өндірісті басқару мәселелерін ғылыми тұрғыдан
әзірлеуге қойылатын міндетті талап.
- Кешенді тәсілдеме - басқару бойынша ұсыныстарды тиімді зерделеу және
әзірлеу шарттарының бірі.
- Аспектілік тәсілдеме - басқару қатынастарының бір қырын, бір
ерекшелігін зерттеу. (Аспектілер: саяси-экономикалық, әлеуметтік,
философиялық және т.б.)
- Жүйелі тәсілдеме - ол басқарушы жүйені және басқарылушы жүйені өзара
байланыстыруға мүмкіндік береді. Жүйелі тәсілдемені жүзеге асырудың
шарты - жүйелі талдаудың әдістемесі болып табылады. Жүйелі талдау
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын жобалау-дың әдістемелік
негізінің бірі ретінде қызмет етеді.
- Үлгілеу (моделирование) - басқару ғылымының тиімді әдістемесі. Ол
басқарылатын объектіні немесе субъектіні басқарудың үлгілерін жасауға
негізделген. Ал, үлгілер өз кезегінде объектілердің немесе
субъектілердің ерекшеліктерін танып-білуді жеңілдетеді.
- Эксперимент әдістемелері, әлеуметтік әдістемелер, мотивация
әдістемелері және т.б.
Басқару ғылымының эволюциясы
Басқару туралы идеяның тамыры теренде жатыр. Клод Ст. кіші-Джорждың
(басқару саласының американдық теоретигі) Басқару ойларының тарихы атты
кітабындағы Басқару континуумы тарауында біздің дәуірге дейінгі 5000 ж.
бастап менеджменттің дамуы суреттелген. Ол туралы бірқатар мәліметтер
(қысқартылып алынды) төмендегідей.
Менеджмент эвалюциясы.
Кесте 1
Жылдары Жеке тұлға немесеМенеджменттің дамуына қосқан
этникалық топ негізгі үлестері
Біздің дәуірге Шумерлер Жазу; фактілерді тіркеу
дейінгі 5000 ж.
4000 Мысырлықтар Жоспарлаудың, ұйымдастырудың және
бақылаудың керек екендігін
мойындайды
2600 Мысырлықтар Басқаруды орталықсыздандыру
1100 Қытайлар ¥йымдастырудың, жоспарлаудың,
басшылықтың және бақылаудың
қажеттілігін мойындайды
400 Сократ Менеджмент әмбебаптығының
(универсальности менеджмента)
принциптерін қалыптастырады
900 Әл-Фараби Басшылыққа талап қояды
1832 Чарльз Баббедж Ғылыми тәсілдемеге ерекше мән
бе-реді; мамандандырудың айрықша
маңыздылығын мойындайды; еңбекті
бөлу; еңбек қозғалысы мен уақыт
шығынын зерттеу; өзіндік құндарды
есептеу
Менеджмент теориясының одан әрі дамуы ғылыми менеджмент жасалған XX
ғасырдың басында жалғасын тапты. Дамудың бұл кезеңінде көптеген ғылыми
бағыттар пайда болды. Бұл бағыттардың көрнекті өкілдері: Фредерик У.
Тейлор, Анри Файоль, Мэри Р. Фоллет, Макс Вебер, Норберт Винер, Игорь
Ансофф, Майкл Портер және т.б.
Ғылыми менеджмент мектебі
Классикалық (ғылыми менеджерлеу мектебі) кез келген ұйымды
басқаруға жарайтын басқару принциптерін әзірлеуге ұмтылды.
Бұл мектеп ең алдымен Ф.Тейлордың есімімен байланыстырылып аталады.
Ол еңбек өнімділігін арттыру қожайынға да, жұмысшыға да мол өнім
әкеледі деп ұйғарған. Бұл үшін оның да, басқалардың да санасын ояту, яғни
олардың психикаларына төңкеріс жасау қажет.
Ф. Тейлор тұжырымдамасының негізгі ережелерін былайша бөліп көрсетуге
болады:
- тәжірибеде қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерін алмастыра
алатын ғылыми фундаментті жасау, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыдан
зерттеу;
- ғылыми критерийлердің негізінде жұмысшыларды іріктеп, оларды
жаттықтыру және үйрету;
- еңбекті ұйымдастырудың ғылыми тұрғыдан әзірленген жүйесін іс жүзіне
енгізуде әкімшілік пен жұмысшылардың ынтымақтастығы;
- әкімшілік пең жұмысшыларға жауапкершілікті және еңбекті тең бөліп
беру.
Ф. Тейлор әрбір операцияны элементарлы құрамдық бөліктерге бөлшектеудің
және жұмсалған уақытты есептеудің көмегімен жұмыстың әлдеқайда озық
тәсілдерін анықтаудың мүмкіндіктеріне сенді. Тейлор еңбекақы жүйесінің
елеулі түрде қайта құрылуына ықпал етті. Ол белгіленген нормалардың
орындалуына қарай қатаң дараланған әрі сараланған түрде болды. Ол
шұғылданған жекелеген жұмысшының еңбегін оңтайландыру мәселелерімен қатар
еңбекті ұйымдастырудың әлдеқайда жалпы принциптерін әзірлеу қолға алынды.
Классикалық мектепке зерттеудің осы бағытының негізін Анри Файоль қалады.
Оның пікірі бойынша, әкімшілік өзіне мына функцияларды құрамақ:
- өндірістік,
- коммерциялық,
- қаржылық,
- кредиттік,
- есептік-бухгалтерлік,
- әкімшілік.
А. Файоль кез келген әкімшілік қызметте, оның пікірі бойынша қолдануға
жарайтын принциптерді әзірледі. Оған жататындар: еңбекті бөлу,
билік,тәртіп, біртұтас басшылық, сыйақы, тендік, бастама, корпоративтік
рух. Ол, сонымен қатар, маңызды принциптерді бөліп көрсетті: басшылық пен
бұйрықтың біртұтастығы.
Басқарудың классикалық мектебі одан әрі екі негізгі бағытта дамыды -
өндірісті оңтайландыру, басқарудың жалпы мәселелерін зерттеу. Бұл арада Г.
Эмерсонның, Л. Урвиктің, М. Вебердің және Г. Фордтың еңбектерін бөліп
айтуға болады.
Г. Эмерсон Двенадцать принципов производительности труда еңбегінде
кәсіпорынды басқарудың мына принциптерін қарастырып, қалыптастырды:
- әрбір басшы мен оның әр түрлі деңгейдегі бағыныштылары қол жеткізуге
ұмтылатын нақты белгіленген мақсаттар;
- алдағы кезеңнің мақсаттарын қоса ескеретін әрбір жаңа процесті
талдаудың мағынасы айқын тәсілдемесі;
- білікті кеңес (кеңес беру) - арнайы білімдердің қажеттілігі. Шынайы
білікті кеңес тек алқалылық қана бола алады;
- тәртіп;
- қызметкерге дұрыс қарым-қатынас жасау;
- жылдам, сенімді, дәл және тұрақты есебі;
- оперативтік басқару;
- нормалар және кесте;
- жақсы нәтижелер арқылы қол жететін жағдайларды нормалау;
- орындалу тізбегін белгілеу үшін операцияларды нормалау;
- жұмысты орындаудың барлық ережелерін дәл бекітуді қамтамасыз ететін
жазбаша стандартты нұсқаулар;
- әрбір қызметкерді көтермелеуге бағытталған өнімділік үшін сыйақы.
Л. Урвик басты назарын формалды тұрғыдан ұйымдастыруды құратын
принциптерді әзірлеуге аударды. Онысы бүгінгі таңда да өзінің
көкейтестілігін жоғалтқан жоқ. Құрылымдағы адамдардың сәйкестігі, арнайы
штабтың құрылуы, құқық пен жауапкершіліктің салыстырмалылығы, бақылау
диапазоны, мамандандыру, нақтылық және т.б. Бұлар оның тұжырымдамасының
негізгі ережелері.
Адамдық қарым-қатынастар мектебі
Басқару теориясындағы жаңа бағыттың негізін қалаған америкалық ғалым -
Элтон Мэйо (1880-1949 жж.). Ол жұмысшылардың тобымен бірлесіп 13 жылдай
жүргізген тәжірибенің нәтижесінде мынадай қорытындыға келді: жұмысшылардың
еңбек өнімділігі еңбек жағдайы мен әкімшіліктің әрекетіне ғана байланысты
емес, ол, сондай-ақ, жұмысшылар ортасының (формалды емес шағын таптар деп
аталатын) психологиялық және әлеуметтік климатына да тәуелді болады.
Ф. Херцберг, Рл. Ликарт, Дуглас Макгрегор, Фоллет Мэри Паркер және т.б.
осы мектептің көрнекті өкілдері.
Бұл бағыттың негізгі ережесі - бейформалды шағын таптарға қатысты рөлді
анықтау және басқару іс-тәжірибесінде топтардың психологиялық және
әлеуметтік ерекшеліктерін анықтап, пайдалануға мүмкіндік беретін әдістердің
қажеттілігіне сендіру.
Осы мектептің өкілдері басқару жүйесіндегі қызметкерлердің еңбегін
жетілдіру әдістерін іздестіруге айтарлықтай маңыз береді. Әрі-беріден соң
оларға ұйымның формалдық құрылымын қайта құру барысында бейформалды
әлеуметтік құрылымдарды өзгертуге баса назар аударуына кеңес берілді.
Жауапкершілікті жүктеу біршама деңгейде ұйымдағы уәждемемен
(мотивациямен) байланысты. Осы позиция тұрғысынан Д. Макгрегордың көзқарасы
кеңінен тараған. Оның сендіруі бойынша, басқаруды ұйымдастырудың екі
негізгі тәсілдемесі бар.
Біріншісі - X теориясы нормаланған процедуралар мен операцияларды
пайдаланатын мәжбүрлеу және көтермелеу (қамшы және жылы-жұмсақ),
әдістерін қолдануға негізделген. Екіншісі - У теориясы қызметкерлерді
ынталандыруға, септігін тигізетін олардың белсенділікпен бастамалар
көтеруіне мүмкіндік беретін жағдай тудыруға айрықша көңіл бөледі.
Д. Макгрегордың пікірі бойынша, ұйымның X теориясынан У теориясына өту
шамасына қарай ұйымның құрылымы қатаң иерархиялық құрылымнан қашықтап,
күрделі өзгеріске ұшырамақ.
Жалпы қорытындысында адамдық қарым-қатынастар мектебі адам факторының
есебіне және ұжымда тиісті психологиялық климат тудыруға баса назар
аударады.
Эмпирикалық басқару мектебі
Бұл мектеп өкілдерінің мәлімдеуінше, басқару саласындағы ғалымдардың
негізгі міндеті - тәжірибе материалдарын жинап алу, қорытындылау әрі осының
негізінде басқарушының ұсыныстарын әзірлеу болып табылады.
Бұл мектеп басқаруды ұйымдастырудың мәселелерін нақты психикалық-
ұйымдастырушылық және экономикалық тұрғыдаи зерттеулер жүргізу бағытында
дамыды.
Эмпирикалық мектептегі негізгі зерттеу бағыттарының біріне
басшылардың функцияларын және еңбектің мазмұнын зерделеуді жатқызуға
болады. Бұл бағыт біршама деңгейде мынадай жағдайға себепкер болады:
басқару кәсібиленеді, яғни басқару ісі бойынша еңбекті дербес, өзіндік
ерекшелігі бар еңбек түріне ерекше кәсіпке айналдырады.
Эмпирикалық мектеп өкілдерінің пікіріне сүйенсек, басқарушының еңбегі
кәсіпорынның басқа қызметкерлерінде болмайтын екі ерекшелікпен сипатталады.
Бірінші ерекшелік - басқарушы қолдағы бар ресурстардан тұтас бір бүтін
жасауы керек.
Екінші - ол әрбір шешімі мен әрекетінде болашаққа, яғни ұйымды
дамытудың келешегіне бағдарлануы қажет.
Бұл мектеп өкілдерінің пікіріне ден қоятын болсақ, басқарушы техникалық
немесе гуманитарлық бейіндегі бір жақты маман иесі болмауы керек, яғни тар
аяда шектеліп қалуына болмайды екен. Ол басқарудың іс жүзінде жалпы ғылыми
негізделіп, сынақтан (тексеруден) өткен әдістері мен тәсілдерін меңгеруі
қажет.
Жаңа мектеп
Жаңа деп аталатын мектеп ғылымға басқару әдістері мен дәл ғылымдардың
аппаратын енгізуге ұмтылуымен сипатталады.
Жаңа мектептің көрнекті өкілдері - Р. Акофф, Л. Берталанфи, С. Бир, Л.
Клейн т.б. Бұл мектептің қалыптасуы кибернетиканың пайда болуымен және
операцияларды зерттеумен байланысты. Бастапқыда операцияларды зерттеу
сандық талдаудың тәсілдерін әзірлеу ісіне тура келді.
Операцияларды зерттеу одан әрі дербес ғылым саласына айналды. Ол екі
негізгі бағытта дамыды. Оның біріншісі басқару ісінде жиі кездесетін
құбылыстардың математикалық үлгілерін жасаумен байланысты болды. Оның
ішінде қорларды басқару, ресурстарды бөлу, жаппай қызмет көрсету
міндетгері, болжауға келмейтін белгісіз жағдайда тәртіп стратегиясын таңдау
сияқты құбылыстарды қамтиды.
Екінші бағыт жүйені зерделеуге көңіл бөлді. Бұл - жүйе техникасын
құруға алып келді.
Одан ары жаңа мектепке дербес ғылыми пән басқару шешімдерінің
теориясы қалыптасты.
Басқару теориясының жаңа мектебі ғылымға басқарудың әдістері мен дәл
ғылым аппараттарын енгізуге ұмтылуымен сипатталады. Оны басқару міндетін
шешуде математикалық аппараттың пайдаланылатынынан байқауға болады.
1.2 БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІН ЖІКТЕУДІҢ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
Менеджмент әдістерін қалыптастырудың жалпы ғылыми әдістері мен
принциптері. Басқару әдістері - басқарушы субъектінің белгілі бір
нәтижелерге қол жеткізуі үшін басқару объектісіне ықпал етуде қолданатын
құралдар мен тәсілдердің жиынтығы. Басқару әдістері мен басқару процесінің
әдістері бөліп көрсетіледі. Мұның соңғысы басқару процесін қалыптастыратын
жекелеген операцияларды, процедураларды, жұмысты орындаудың тәсілдерін
береді. Бұған кіретіндер:
- Мақсаттарды анықтаудың ережесі.
- Басқару шешімдерін әзірлеу мен онтайландыру әдістері.
- Нақты ұйымдастыру жұмыстарын жүзеге асыру.
- Жекелеген міндетті, істерді орындау әдістері: болжау және жоспарлау,
ұйымдастыру және реттеу, бақылау және т.б.
Осылайша, тек жекелеген жұмыстарды орындауға келетін басқару процесінің
әдістерінен басқару әдістерінің айырмашылығы, ол (басқару әдістері) басқару
объектісіне ықпал етудін аяқталған актісін сипаттайды.
Жіктеудің жалпы тәсілдерінің бірі - бұл жалпы ғылыми және өзіндік
ерекшелігі бар әдістерін олардың білім салаларында қолданылу критерий
бойынша топқа бөлу болып табылады.
Басқару әдістерінің мәні және олардың жіктелуі
Өндірісті басқарудың барлық процесінде әдістер жүйесі аса маңызды рөл
ойнайды. Оның көмегімен объектінің нақты әлеуметтік-экономикалық дамуы және
нарықтық экономиканың мақсаттары жүзеге асырылады. Нарықтық экономикаға
көшу өндірістің басқару әдістерінің мазмұны мен сипатын түбегейлі өзгертуге
әкеледі.
Басқару әдістерінен өндірістің нақты тәсілдерінің өзіндік ерекшелігі
бар белгілерін көруге болады. Оларды пайдалану арқылы экономиканы
басқарудың мақсаттары мен принциптері жүзеге асырылады. Басқарудың мақсаты
әдістерді тандауды, ал мақсаттардың жиынтығы - олардың арсеналын анықтап
береді.
Баскарудың барлық әдістері түпкі есебінде басқару органдарына және
нарықтық өндіріске қатысатын адамдарга бағытталады. Сондықтан да баскару
әдістерін топқа бөлуге менеджер басшылыққа алатын мотивтердің сипаттамалары
себепкер болады.
Топтардың біреуі тауар өндірушілердің материалдық мүддесіне ықпалын
тигізетін әдістерді тудырады. Әдістердің бұл тобын материалдык мотивация
әдісі деп атайды.
Бұдан басқа әлеуметтік мотивация әдістерінің (адамдық Аакторлар,
моральдық және әлеуметтік мүдделер) және мәжбүрлеу мотивациясы әдістерінің
(әкімшілік жолмен ықпал ету) топтары болады.
Басқару басқарылатын объектінің деңгейіне, ауқымына және сипатына қарай
қолданылатын әдістердің жиынтығын пайдаланады. Экономиканың құрылымында
макрокұрылымды, мезоқұрылымды және микроқұрылымды бөліп қарастыруға болады.
Микродеңгей әдетте қоғамдық өндіріс пен оның бөлімшелерін
қалыптастыратын алғашқы буынның әр түрлі кұрылымдарың камтиды. Мынаны баса
айта кету керек, бүл деңгей менеджменттің басты объектісі болып табылады,
өйткені ол қоғамдық өмірдің материалдық негізін білдіреді.
Мезодеңгей аймақтық менеджменттің объектісін білдіретін аса ірі салалык
және территориялық өндірістерді қалыптастыратын құрылымды қарастырады.
Макродеңгейдегі талдауда барлық халық шаруашылығының құрылымы, оның
ішінде ұдайы өндірістік, территориялық, ұйымдастырушылық және т.б. түрлері
зерделенеді. Осыған орай, басқару әдістерінің өз тобы болады (теңгерімдік,
болжаушылық, стратегиялық, құрылымдық және т.б.).
Басқару әдістері кешенді пайдаланылады, ол әр түрлі буындар үшін
біртұтас болады. Алайда, накты басқару объектісіне қарай кейбір әдістердің
оз артықшылыктары болуы мүмкін. Басқарудың жекелеген міндеттерін шешу үшін
әдістердің қолайлысын таңдап алу қажеттілігі пайда болады. Әдістердің
салыстармалы тиімділіктерін, қаншалықты ықпал ете алатынын және олардың
өзара байланыстарының есебін, пайдалану салдарын бағалаудың маңызы зор.
Бірігіп еңбек ету процесінде қалыптасатын өзіндік ерекшелігі бар
қатынастарды қоса ескеретін қоғамдык өндіріске тән объективті заңдылықтар
негізінде басқару әдістерін жіктеу айрықша маңызды орын алады. Осы белгі
бойынша экономикалық, ұйымдастырушылық, әлеуметтік-психологиялық және
құқықтық басқару әдістерін бөліп көрсетуге болады.
Басқарудың экономикалық әдістері – кәсіпорын жұмыскерлерінің қажетті
бағытта әрекет етуіне және алға қойылган міндеттерді шешуге талпыныстарын
оятатын экономикалық жағдайларды тудыру жолымен ықпал ету тәсілдерінің
жиынтығы. Бұл әдістер әлеуметгік-экономикалық заңдылыктар мен объективті
әлемнің - табиғаттың, қоғамның және ой-сананың даму заңдылыктарына
негізделеді. Бұл әдістер жеке түлғаның, ұжымның және қоғамның экономикалық
мүдделерінің жүйесі негізінде пайдаланылады.
Басқаруда экономикалық әдістер жүйесі артықшылыққа ие (жоспарлау,
қаржыландыру, баға белгілеу, экономикалық ынталандыру, бағдарламалар және
т.б.). Оның (экономикалық әдістер жүйесінің) артықшылыққа ие болатын
себебі, ол өндірістік ұжымның және әрбір жеке тұлганың материалдық
мүдделері арқылы шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйенің талаптарын
орындауға дегені олардың ынтасын оятады.
Басқарудың ұйымдастырушылық әдістері дегеніміз, ол нақты мақсаттарга
қол жеткізудің ұйымдастырушылық жағына ықпал ету жүйесі болып табылады.
Бір жұмысты орындау ұйымдастырудың әр қилы жағдайларында, оны
ұйымдастырудың әр түрлі типтеріндс мүмкін болады:
- қатаң реттемелеумен;
- икемділікті бейімделумен, яғни жылдам икемділік таныту;
- жалпы міндеттерді дұрыс қоя білумен;
- қызметтің ұйғарылатын шегін белгілеп алу және т.б.
Басқарудың ұйымдастырушылық әдістері ұжымға әлдеқайда нақты ықпал етіп,
жұмыстың тиімді әрі сапалы орындауын қамтамасыз етеді.
Осы әдістердің барлық жиынтығын үш топ бойынша жіктеуге болады:
- ұйымдастырып-тұрактандыру тобына;
- өкімгерлік тобына;
- дисциплинарлық ықпал ету тобына.
Бұл әдістер барлық деңгейдегі шаруашылық пен басқаруда жүрген
адамдардың қүқығы мен жауапкершілігіне негізделеді. Әдетте оларды
әкімшіліктік деп атайды.
Басқарудың әлеуметтік-психологиялык әдістері - бұл қоғамдық және
жекелеген мәні бар өнегелік құндылыктарды қалыптастыруга, әлеуметтік-
психологиялық факторларды пайдалануға негізделген басқару объектісіне ықпал
етудің тәсілдері. Бұл әдіс әлеуметтік-психологиялық түрғыдан ықпал етудің
мынадай тәсілдер жиынтығын қамтиды:
- өз кезегінде бірігіп қызмет етуге қолайлы жағдай тудыратын адамдардың
әлеуметтік-психологиялық сипаттамаларын (қабілеттерін, темпераменттерін,
мінез құлықтарындағы ерекшеліктерін) ескеру арқылы еңбек үжымдарын
қалыптастыру. Бұл сиыса білу, сыйласа білу сияқты күрделі мәселені шешуді,
яғни алга койылған мақсатқа барлық үжым мүшелерінің бір кісідей үйымдасып
әрекет етуін, ауызбіршілігін қамтамасыз етеді;
- келісімшарттарды, міндеттемелерді пайдалану, игіліктерді бөлудің
тәртібін белгілеу секілді әлеуметтік реттеу жүйелерін енгізу;
әлеуметтік ынталандыру - нақты мақсаттарға, нәтижелерге қол жеткізуге
бастайтын әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау.
Басқарудың экономикалық әдістерінің жалпы сипаттамасы
Экономикалық әдістердің тұтас жүйесі нарықтық экономика жагдайында
мынадай міндетті істерді орындайды: реттеуші, теңгерімші және бөлуші.
Экономикалық әдістердің көмегімен тауарларды өндіру мен айырбастауда,
тауарлардың экспорты мен импортының көлемі мен бағытында және басқа да
экономикалық процестерде құрылымдық жылжулар реттеледі. Нарықты
қалыптастыру мен қалыпты жағдайға түсіруде экономикалық әдістердің ең
тиімді пайдаланылатын бағыттарының бірі – жекелеген қызмет салалары мен
түрлерін саралау тәсілдемесі болып табылады. Бұл саралау ең алдымен
экономикалык ынталандыруды күшейтуді талап ететін өндірістін артықшылығы
бар салаларында, яғни басым саларында қолданылуы керек, салық және процент
мөлшерлемерінде, еңбекакы деңгейінде, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
кредиттерде артықшылыктарга ие болуы қажет.
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың түпкі мақсаттарына қол жеткізу
үшін микродеңгейдегі (кәсіпкерлердің әрекет ететін саласындағы) басқарудың
экономикалык әдістер жүйесін әлеуметтік бағыттағы тиімді нарыктың
талаптарына сәйкес орайластыру қажет.
Басқарудың экономикалық әдістері - бұл адамдардың экономикалық
қатынастары мен олардың экономикалық мүдделерін пайдаланатын адамдарға
ықпал етудің тәсілдері мен әдістері.
Басқарудың көптеген экономикалық әдістерінің арасынан өндірістің
тиімділігін бастапкы буын деңгейіне дейін арттыра алатын әдістерді бөліп
көрсетуге болады.
Оған мыналарды жаткызуга болады:
- экономикалық ынталандыру;
- экономикалық тетікті шаруашылык есепке көшіру;
- баға және баға белгілеу;
- фирмалардың қаржылық саясаты және т.б.
Экономикалық ынталандыру
Экономикалық ынталандыру - жұмыскерлердің экономикалык мүдделерінде
көрініс табатын өндірісті басқарудың әдісі. Оның негізін жалпы ұлттық өнім
жалпы табысына қоскан үлесіне қарай өндірістік ұжымның және әрбір
қатынасушының табыстарын қалыптастыру құрайды.
Экономикалык ынталандыру мынадай негізгі принциптерге сүйенеді:
- экономикалық ынталандырудың мақсаттарын қоғамды дамытудың
мақсаттарымен ымыраластырып өзара байланыстыру;
- қоғамдық өндірістің қүрылымындағы жоспарланған өзгертулерді жүзеге
асыруға бағытталған экономикалық ынталандыруды саралау;
- ұжымдық және жеке мүдделердің бірыңғай болуын қамтамасыз ететін
алғышарттарды жасау; экономикалық ынталандыруды моральдық ынталандырумен
үштастыру;
- кәсіпорындардың және лауазымды түлғалардың материалдық
жауапкершілігін қарастыратын экономикалық санкциялармен экономикалық
ынталандыруды ұштастыру.
Экономикалық ынталандырудың маңызды элементіне материалдық ынталандыру
жатады. Ол әр түрлі формада жүеге асырылады, оны ең алдымен әрбір
жұмыскердің еңбекақысы, түрінде және ұжымның еңбек нәтижелерін ынталандыру
түрінде жүзеге асыруға болады.
Еңбекақы материалдық тұргыдан ынталандыратын жүйеде жетекші орын алады.
Шаруашылық жүргізудің іс-тәжірибесінде бірігіп еңбек етуге және шұғыл
міндеттерді қабылдап, орындауға ұжымның материалдық тұрғыдан мүдделілігін
тудыратын әдістерді әзірлеу ісі маңызды мәнге ие. Экономикалық
ынталандырудың көтермелеу қорын қалыптастырушы тетігі қорды қалыптастыратын
көрсеткіштердің тандауын, пайдадан аударылатын аударымдардың нормативтерін
белгілеуді, қор молшерін анықтайтын әдістерді әзірлеуді қарастырады. Нақ
осы бағытта ғана ол ұдайы жетілу үстінде болады.
Басқару тетігінде фирмалардың, бірлестіктер мен салалардың өндірістік-
шаруашылық қызмет нәтижелеріне және олардың басқару органдарының
басқарушылық тиісті істерді қалай орындағанына экономикалық тұрғыдан жауап
берудің, яғни экономикалық жауапкершілік әдістері манызды орын алады.
Менеджменттің экономикалық тетігіндегі шаруашылық есеп
Шаруашылық тетіктің экономикалық тұтқасы фирманын әлеуметтік-
экономикалық табиғатымен сәйкеседі әрі нарық негізінде айырбастаудың және
өндірісті дамытудың бір факторы болып табылады. Мұнда шаруашылық жүргізудін
маңызды элементі ретінде коммерциялық есептің мазмүнын зерделеудік айрықша
мәні бар. Ол басқарудың міндетті ісінде, экономикалық тұтқалар мен
құралдарды да синтездейді. Ол өндірістін пайдасын — нәтижелерін, шығынын
өлшеуге бағытталған.
Ішкі фирмалық есеп шаруашылық жүргізудің жаңа әдісі ретінде басқарудың
орталықсыздандырылған құрылымына ие кәсіпорындарга тән.
Коммерциялық және ішкі фирмалық есеп әдістері шаруашылық есептің
біртұтас жүйесін білдіреді. Бұл олардың мақсаты мен міндеттерінің ортақ
болуымен түсіндіріледі. Яғни, бүкіл Фирма мен оның бөлімшелерінің алдына
қойылған мақсат пен міңдеттер коммерциялық және ішкі фирмалық есеп
әдістерін шаруашылық есептің біртұтас жүйесіне айналдырады.
Ішкі фирмалық есеп көп жагынан коммерциялық есептің элементтерін
қамтиды, өйткені ол коммерциялық есептің мақсаттарын жузеге асыруга
бағдарланған.
Ішкі фирмалық есептің басты айырмашылығы: ол бір ғана компанияның
меншік аясында жузеге асырылады, ал коммерциялық есеп — бұл есепті
жүргізуге мүмкіндік беретін әрі әр түрлі меншік иелерінің арасындағы қарым
- қатынасты бейнелейтің шаруашылық етудің әдісі болып табылады.
Экономикалық әдістер жүйесіндегі баға белгілеу тетігі
Басқару тетігінің әр түрлі экономикалық тұткаларының ішінен басты
орынды фирманың экономикалык кызметін барлык жағынан бейнелей алатын баға
және баға белгілеу алады. Нарықты монополиялық түрғыдан реттеудің осы
заманғы жағдайында бағаның рөлі мен мәні, оны калыптастырудың шарты мен
даму тенденциясы елеулі өзгеріске ұшырады. Бұл реттеудін басы мен нақты
нарык күшін тоқайластыруды білдіретін барлық баға белгілеу тетіктерінің
сапалы түрде өзгергенін айғақтайды. Бұл өзгерістердің елеулі жағына баганың
өндірісті тікелей реттеуші ретіндегі рөлінің әлсіреу салдарынан қүн заңы
әрекет ететін салалардың шектеліп қалуы жатады, яғни кұн заңынын ықпалына
багынатын салалар санының кемуі елеулі өзгеріс болып табылады.
Сыртқы контрагенттермен есеп айырысқанда фирма көбінесе бағаның
жарияланатын және есептесу деп аталатын екі түрін пайдаланады.
Жарияланатын бағаға берік тіркелген бағалар жатады:
- прейскуранттық;
- анықтамалық;
- биржалық баға белгілеудің бағалары;
- аса ірі фирманың әлемдік нарықтағы нақты мәмілелік багалары, ягни аса
ірі фирманың әлемдік нарықта жасаған нақты мәміледе белгіленген бағалар.
Есептесу багалары - бұл күрделі өнеркәсіп қүралына немесе стандартты емес
өнімге белгіленетін, жеке тапсырыс бойынша дайындалатын жабдықтаушының
бағалары. Яғни, күнделікті тұрмыста сирек ұшырасатын өзгеше өнім
түріне, құрылымы күрделі кұралға немесе арнайы біреудің тапсыруы бойынша
жабдықтаушының ұсынатын бағасы болып табылады.
Жарияланатын багалар әдетте әлемдік бағаның деңгейін көрсетеді. Оның
ішіндегі ең кеңінен тараған - стандартталған түпкілікті өнімге белгіленетін
прейскуранттык бағалар.
Аныктамалық бағалар да әлемдік нарықтагы бір текті өнімдердің бірыңғай
деңгейін және салыстырмалы тұрақтылығын айрықшалап керсетеді, өнеркәсіптік
шикізат тауарларының анықтамалық бағалары көбінесе базистік деп аталатын
бағаларды, яғни белгілі бір сапасы мен саны өзіндік ерекшелігі және мөлшері
бар тауардың бағаларын білдіреді.
Экономикалық әдістер жүйесіндегі фирманың қаржылық саясаты
Бір орталықтан баскарылатын фирмада қаржылык саясаттың рөлі былайша
анықталады: ол экономикалық кызметтің ғылыми-техникалық, материалдық-
техникалық жабдықтау, өткізу -барлық жагын камтып, көптеген сыртқы
факторлардың әсерін шоғырландырмалы түрде, яғни осы әсерлерді шоғырландырып
бейнелейді. Бірыңғай қаржылық саясаттың шеңберінде аса зор ауқымда қаржы
ресурстарының көздері мен олардын, фирма аясында калай бөлінетіні
анықталады. Әр фирманың қаржы саясатының нақты формалары мен әдістерін
пайдалануда өздерінің елеулі айырмашылығы болады. Алайда, оның жалпы
белгілері мен принциптерің сондай-ақ қаржылық саясаттың құралдарын айта
кетуге болады Олардың ішіндегі маңыздылары:
- пайданы бөлу және қайта бөлу;
-әр түрлі бөлімшелердің қызметін қаржыландыру және несиелендіру. Яғни,
бөлімшелерге өз қызметін жүзеге асыру үшін қаржы және несие беру;
- фирма ішіндегі қаржылық операциялардың және осы операциялар есебінің
құрылымы мен сипатын анықтау.
Ұлтаралық корпорация қаржылық саясатыньң икемділігі мынада: оның
орталықтандырылған түрінде (қалыптасуына) ол әрбір қабылдаушы (алушы жақ)
елдің және орналастырушы (беруші жақ) елдің ақша нарыгындағы
ерекшеліктеріне қарай сараланады:
- осы елдердің салық заңдары мен валюталық реттеуі;
- валюталық-қаржы жағдайы және олардағы валюталық бағамның динамикасы.
Қаржы саясатын жасауда фирма ішіндегі қаржы ағынын реттеу үлкен рөл
атқарады.
Пайданы шоғырландырып (бір орынға жинақтап) ұстау принципі әлдеқайда
икемділік танытады әрі тұтастай нарықтын нақты жағдайына каржы саясатының
жақсы бейімделуін камтамасыз етеді. Бұл жағдайда фирма пайданы барлык
еншілес компанияларға аударуда бір ғана ережені үстанбайды.
Қаржы саясатының маңызды қүралына ұлтаралық корпорацияның барлык
бөлімшелерін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету жатады. Фирманың
ішкі қаражаты да, қаржыландырудың сыртқы көзінен алынған қаражатта оның
қаражат көзі бола алады.
Қаржыландырудың ішкі көзі амортизациялық аударымдарды, бөлінбеген
табысты шоғырландыру жолымен, сондай-ақ қарыз және несие алу арқылы
қалыптасады.
Қаржыландырудың сыртқы көзі - бұл коммерциялық банктерден, арнайы қаржы
мекемелерінен (даму агенттіктері, қорлар және т.б.), халыкаралық каржы
ұйымдарынан, акцияларды сатудан алынған несие және қарыз.
Фирманың қаржы көздеріне қатысты қаржылық саясатты әзірлеу барысында әр
түрлі принциптер мен бағыттар пайдаланылады:
- ішкі қаржыландыру көздерін ең көп шамада пайдалану (өзін-өзі
қаржыландыру);
- орналастырушы елден (страна базирования) алынған қаражатты
шектеу және қабылдаушы елден негізінде қарыз түрінде алынған қаржы
ресурстарын барынша көбейтуге талпыну;
- қабылдаушы елдің өз ішінде әр түрлі қаржы көздерін ең көп шамада
пайдалану және халықаралық банктерден қарызға қаражат алу;
- ішкі фирмалық қаржыландырудың маңызды аспектісі -қаржыландырудың
(қарыз немесе несие), оның көздері мен шарттарының сипатын анықтау.
Фирма ішіндегі қаржылық қызметте ілік-шатыс, яғни іліктес немесе
сабақтас компаниялар ұсынған қарыз және несие бойынша төлемдердің,
лицензия, техникалық және басқа қызметтер бойынша төлемдердің деңгейін
анықтау елеулі рөл атқарады.
1.3 БАСҚАРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ БАСҚАРУШЫЛЫҚ
ӘДІСТЕРІ
Әлеуметтік-психологиялық әдістердің жалпы сипаттамасы
Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістері ұжымды калыптастыру әрі
дамыту процесіне, олардың өз араларындағы әлеуметтік процестерге ықпал
етудің нақты амалдары мен тәсілдерін білдіреді.
Бұл әдістердің мақсаты - адамдардың өсе түскен, ягни оскелең әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың жан-жақты үйлесімді дамуын
қамтамасыз ету және осылардың негізінде жеке тұлганың еңбекке деген
кұлшынысын, ұжымдардың тиімді еңбек етуін арттыру.
Басқару әдістері ең алдымен ықпал етудің багытын аныктайтын өзінің
уәждемелік сипаттамасымен ерекшеленеді. Бұл сипаттама адамдардыц
мінезқұлқын анықтайтын және тиісті әдіс топтарына бағдарланған уәждемелерді
көрсетіп береді.
Әлеуметтік-психологиялық әдістері рухани муддеге ықпал етудің
мүмкіндіктерін пайдаланады. Әлеуметтік уәждеме саяси, моральдық, ұлттық,
отбасылық және басқа да әлеуметтік мүдделердің бағдарын карастырады.
Ұжымның әлеуметтік сипаттамасы мен өндірістің экономикалық және
ұйымдастырушылық көрсеткіштері арасында тығыз байланыс болады. Әлеуметтік
мәселерді шешіп алмайынызша еңбекке деген дұрыс қатынасқа өндірісті тиім
дамытуға қол жеткізу мүмкін емес.
Әлеуметтік-психологиялық аспектіде өндірістік ұжымның рөлі. Өндіріс
ұжымы - бұл қоғамның пайдасы үшін бірігіп қызмет ететін, ортақ максат,
ортақ мүдде бастарын біріктірген, бәрі біреу үшін, біреу бәрі үшін жауап
беретін, бір ұйымға жұмыс істейтін адамдардың жиынтығы.
Өндіріс үжымы - бұл бірігіп еңбек ететін адамдардың тек жай ғана бас
қосуын білдірмейді. Ол жекелеген жұмыскерлер мен олардың топтары арасындағы
түрақты әрекет ететін экономикалық, өндірістік-техникалық, өнегелік,
мәдени, тұрмыстық өзара қарым-қатынастарының күрделі жүйесіне негізделген
бірлестікті білдіреді. Бұл өзара қарым-қатынас ұжымның формальды және
бейформальды құрылымдарында көрініс табады.
Формальдық құрылым ұжымда формальды түрде анықталып, заңмен,
міндеттемелермен, өкілеттіліктермен және жауапкершілікпен бекітілген
адамдардың байланыстары мен қатынастарын бейнелейді.
Бейформальды қүрылым жаксы көру, жек көру, мінез ұқсастыгы, ортақ
мүдде, өзара түсіністік негізінде қалыптасатын байланыстар мен қатынастарды
бейнелейді. Бейформальды қатынастың негізінде үжымды шағын топ (10 адамға
дейін) пайда болады. Шағын топ аз уақытқа немесе ұзақ уақытқа созылуы
мүмкін, бұл шағын топ ұжымның басқа да мүшелеріне жайдары қабақ танытуы
ықтимал немесе өздерімен өздері қалуы да мүмкін.
Басқарудың әлеуметтік әдістері
Әлеуметтік әдістер әр қилы әдістердің кең спектірін қамти алады:
- әлеуметтік нормалау;
- әлеуметтік-саяси;
- әлеуметтік реттеу;
- әлеуметтік бастама;
- моральдык ынталандыру.
Әлеуметтік нормалау әдістері әр түрлі әлеуметтік нормаларды енгізу
жолымен ұжым және жекелеген жұмыскерлер арасындагы әлеуметтік қатынасты
оңайлатуга мүмкіндік тудырады. Бұл нормага ішкі тәртіп ережесі, ұйым
жарғысы, әр түрлі; кодекстер, өндірістік әдеп ережелері, тәртіпке шақыру
формалары жатады.
Әлеуметгік-саяси әдіс - бұған қоғамдық ұйымдардын ықпал ету әдістері
кіреді (үгіт-насихат, сендіру, басқару ісіне қатыстыру және т.б.).
Әлеуметтік реттеудің әдістері әр түрлі ұжымдардың, топтардың,
түлгалардың мүдделері мен мақсаттарын анықтау және реттеу жолымеи
әлеуметтік қатынастарды ретке келтіріп, үйлестіруде пайдаланылады.
Моральдык ынталандыру әдістерін өз қызметтерінде жоғары нәтижелерге қол
жеткізген жеке жұмыскерлерді, үжымдарды көтермелеу үшін қолданады.
Басқарудың психологиялық тәсілдері
Басқарудың психологиялық тәсілдері адамдар арасындагы қарым-
қатынастарды ұжымда үйлесімді ахуал жасау арқылы реттеуге бағытталган.
Адам еңбегі әрқашан адам психикасының жұмыс істеуі, ягни дүние таным,
қиял, ықылас-ілтипат және басқа элементтер негізінде жүзеге асады.
Сондықтан, адамның уақыт сәтіндегі психикалық ахуалы оның жеке іс-қызмет
нәтижелеріне тікелей және тура әсер етіп қана қоймайды, барлық ұжымның іс-
қызмет қорытындыларына да әсер етеді.
Баскаруды үйымдастыру мен жүзеге асыру кезінде адамдардың іс-қызметтегі
мінез-құлқының зандарын ескеру қажет. Бұлар:
- адам әрқашан өзі аз шыгарып, көп нәтижелерге жетуге үмтылады;
- әрбір адам нәтижесінде жарамды формада өзіне ен көп шамадағы
көтермелеу мен ең аз шамада жаза болатындай әрекет етуге ұмтылады;
- әрбір адам өзін іс жүзінде көтермелейтін немесе жазалайтын
инстанция не айтса, соны істейді.
Басқарудың психологиялық әдістеріне мыналар кіреді:
- шағын топтар мен ұжымдарды іріктеп жинақтау;
- еңбекті ізгілендіру (гуманизациялау, ниетті ояту);
- психологиялық себепкерлік ;
- кәсіби іріктеу мен оқыту.
Шағын топтар мен ұжымдарды іріктеп жинақтау әдістері шагын топтардағы
еңбеккерлер арасындағы оңтайлы сандық және сапалық арақатынастарды
аныктауға мүмкіндік береді. Арнайы зерттеулер көмегімен топ ішінде пайда
болган бір-бірін ұнату мен жек көру сезімдерін, оның әрбір мүшесінің орнын
топтағы қызметкерлермен психологиялық үйлесуі негізінде анықтауға болады.
Еңбекті ізгілендіру әдістеріне мыналар жатады: түрлі түс пен музыканың
психологиялық әсер етуін қолдану, еңбектің бір сарындылыгын болдырмау,
шыгармашылық үдерістерді кеңейту және т.б.
Еңбеккерлердің психологиялык ынтасын ояту үлкен мәнге ие болуда.
Психологиялық ынтаны ояту моральдық ынталандыруда еңбеккерлерді еңбекке
тартуга бағытталуымен айрықшаланады. Кәсіпорында еңбеккерлерге (кәсіби
мүдделер, еңбектің шығармашылық мәні) себептеме болатын жағдайлар жасау мен
еңбек әдістерін қалыптастыру жолмен қамтамасыз етіледі. Олар еңбеккердің
еңбек етуге деген ішкі қүштарлыгына әкеледі.
Кәсіптік іріктеу мен оқыту әдістері қажетті психологиялық
сипаттамаларды дамытуға: орындалатын жұмысқа неғұрлым көп деңгейде сәйкес
келетін психологиялық қасиеттері бар адамдарды іріктеуге бағытталған.
Әлеуметтік-психологиялық әдістерді қолдану тетігі қоғамның, ұжымның
және жеке тұлғалардың мүдделерін ескеру мүмкіндігі басқару процесінде
қамтамасыз етілетіндей болып құрылуға тиісті.
Ұйымның әр түрлі типтері бар:
а) басқарудың функциясын ісін бұлжымайтындай етіп бөлуге, қызметті
реттеуге, мұқият бақылауга негізделген ұйым. Мұндай тип басқаруда туындаган
барлық мәселелерді алдын - ала көруді, қатаң есепті талап етеді;
ә) ұйымның икемді типі. Оның артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Артықшылықтары:
- икемділігі;
- болжанбаған жаңа мәселелердің пайда болуына орай шұгыл жауап беруі;
- оларды шешуде бейформальды әдістердің мол мүмкіндіктері.
Теріс жақтары:
- комиссия жұмысын бакылаудың қиындықтары;
- оларды калыптастыру мен реформалау жөнінде қосымша күш-жігер жұмсау;
- басқаруды ұйымдастырудың кейбір күрделілігі;
б) көбінесе әлеуметгік факторлардың болуына негізделген ұйым. Мұнда
басты назар кадрларды іріктеу мен даярлауға, олардың жұмысына мақсаттар
мен міндеттер қоюға, құрылымдық ресімделуге аударылады. Міндетті істі бөлу
бейформальды емес белгілер бойынша жүзеге асады.
Өндірісті басқару тәжірибесінде ұйымдастырудың аталған типтері нақ сол
күйінде қолданылмайды. Әрбір нақты ұйымда басшы мен басқару аппаратына
байланысты аталған үш типтің біреуі басымырақ болады.
Баскарудың ұйымдастыру-басқарушылық әдістері (БҰБӘ) жоғары тұрған
биліктің еркін орындау үшін басқару аппараты қызметкерлерінің әрбірінің
жеке жауапкершілігін қамтамасыз етуге тиісті.
Басқарудың ұйымдастыру – басқарушылық әдістерін жіктеу
Баскарудың ұйымдастыру-басқарушылық әдістерін шығу көздері мен қосымша
бағыты бойынша былайша жіктеуге болады:
- ұйымдастырушы-тұрақтандырғыш;
- басқарушылық;
- тәртіпке келтіру;
- басқарушылық ықпал ету сипаты бойынша.
¥йымдастырушы-тұрақтандырғыш ықпал ету әдістерінін негізгі мәні мынада:
жалпы жүйенің де, оның жекелеген буындары ішіндегі белгілі бір
міндеттемелерді бекіту арқылы жүйе элементтері құрамы мен берік
ұйымдастырушылық байланыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Басқарудағы қолданылатын негізгі әдістердің теориясының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Басқару ғылымының мазмұны, әдісі және
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2 Басқару әдістерін жіктеудің негіздері мен экономикалық
әдістері ... ... ... .15
1.3 Басқарудың әлеуметтік – психологиялық, ұйымдастыру – басқарушылық
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
II Бөлім. "Ақсай -нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметін
қаржылық – экономикалық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 "Ақсай - нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 "Ақсай - нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі
экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.3 "Ақсай - нан" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қызметін қаржылық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
III Бөлім. Басқарудағы негізгі әдістердің проблемалары және даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1 Кәсіпорында өнім сапасын басқару және оның бәсекеге
жарамдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3.2 Басқаруда іскерлік стратегияны қалыптастыру. Персоналды ынталандыру
механизмдерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...80
Қосымшалар.
Кіріспе
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты жаңа типті
басқару кадрларды дайындау және олардың жаңаша ойлау қабілеттерін
қалыптастыру қажеттілігін туындайды. Осы тұрғыдан алғанда, кадрларды кәсіби
тұрғыдан, әсіресе, менеджмент саласына лайықты дайындау мемлекеттің ұзақ
мерзімді экономикалық саясатының құрамдас бөлшегі болуы тиіс. Нарық
жағдайында түбегелі өзгерістерге ұшырайтын кәсіпорындар мен фирмалар
деңгейінде бұл проблема үлкен мәнге ие болады. Бәсекелестік жағдайындағы
кәсіпорынның өміршендігін қамтамасыз ету үшін жаңаша басқарып үйрену қажет.
Ең алдымен, адамдарды жаңаша басқара білу керек. Бұның өзі нарықтық
коньюктураны алдын-ала болжап бағалай білетін, дер кезіне стандартты емес
басқару шешімдерін қабылдап, оларды іс жүзінде асыратын ұжымда жетекшілік
етуді қазіргі заман талаптары деңгейінде жүзеге асыра алатын жаңа типті
басшы – менеджерлерді дайындауды талап етеді.
Менеджер қызметінің мақсаты - өндірістің экономикалық тиімділігін
арттыру, прогресшіл техника мен технологияны еңгізу, түрлі ресурстарды
ұтымды пайдалану есебінен түсімді арттыру және т.б. көздеге мақсаттарға
жету жолын қарастырады. Нарық және бәсекелестік теорияларын басқару
мәселелерімен байланысты, өйткені ашық қатынастағы нарықтық экономиканы
нарық құрылымын, оның тетіктерін және елдің бәсеге қаншалықты жарамды
екенін бағалау әдістерін дәлдікпен зерттелмейінше қалыптастыру мүмкін емес.
Теорияда да тәжірибеде де басқару ісі әрдайым халық шаруашылығының әр
түрлі деңгейінде нақты әлеуметтік экономикалық процестерді басқаруды жүзеге
асыратын белгілі бір әдістер жиынтығының айырықша мүддесін білдіреді.
Көптеген әдістер бар. Алайда басқара білу өнері керекті сәтінде, яғни
қажетті кезеңде белгілі бір деңгей мен объекті үшін дұрыс қолданылуы.
Экономиканы қалыпты жұмыс істететін бір немесе бірнеше әдістерді таңдай
білуді білдіреді. Басқару процесінде функцияларға ерекше мән беріледі,
өйткені оларды дәлме-дәл орындау басқару ісінің тиімділігін көп арттырады.
Функцияларды ғылыми негіздеп жіктеу және оларды ұйымдастыру, жоспарлау,
маркетинг реттеу сияқты әр түрлі міндеттерін қатан түрде қолдану басқару
қызметінің нәтижелі болуына өз әсерін тигізеді.
Басқарудың ғылыми негіздері танып білу, қандай да болсын басшыға қажет.
Үлкен ұйымды немесе шағын бөлімді басқару болсын осының барлығы адамдарды,
персоналды басқару болып табылады. Технологиялық және ақпараттық ресурсты
алдыңғы қатарлы ғылымның жетістіктерін тәжірибиде қолдануды және басқаруға
қажетті ақпарат толқынымен тиімді қамтамасыз етуді талап етеді.
Серіктестіктің қызметі мен нәтижесі көп жағдайда оның қоршаған ортасындағы
экономикалық саяси нарықтық технологиялық, әлеуметтік факторларға
байланысты болады. Басшылық аталған факторларды талдау арқылы төленетін
ықтимал қауіп қатерді орнықта бағалап, мүмкін болатын зардаптарын саналы
түрде алдын алу және сыртқы ортаға бейімделуі тиіс. Сыртқы ортаны талдау
процесі арқылы серіктестік стратегиясын ұсынуға, өзгерістерді бағалауға
бәсекелестері қызметін бағалауға және тиімді факторларды бөліп көрсетуге
мүмкіндік туғызады.
Бұнда кәсіпорынның мақсаты, жоспарлаудың, ұйымдастырудың, бақылаудың
негізгі қызметтері қарастырылады. Бұл бөлімде басқару шешімдерін әзірлеу
технологиясын, оны қабылдау және жүзеге асыру әдістері туралы жазылған.
Шешім қабылдау басшы жұмысындағы түбегейлі мәселе болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде басқару ғылымының объектісі, мәні,
мазмұны туралы негізгі түсініктері, басқаруда қандай әдістер қолданатыны
баяндалын көрсетілген.
Екінші бөлім негізгі болып есептеледі, себебі бұл осы дипломдық
жұмыстың маңызды бөлігі болып саналады. Онда “Ақсай нан” жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің соңғы үш жылды салыстыра отырып қаржылық
көрсеткіштерін талдау арқылы жүзеге асырылады.
“Басқаруда негізгі әдістердің проблемалары мен даму жолдары” атты
үшінші бөлімінде өндірілетін өнім, оның көрсеткіштері, бәсекеге
жарамдылығы, өнім сапасын басқару, басқаруда іскерлік стратегияны
қалыптастыру, оның негізгі басғыттары, элементтері жайлы сонымен қатар
еңбек әрекетіне байланысты мотивация, оның мәні, ынталандыру жүйесі,
қызметкерлер еңбегінің өтем ақы жүйесі, оның мақсаттары, басқару жүйесі,
туралы қарастырылған.
Нарықтық экономика жағдайында елімізде кез-келген өндірістің әлеуметтік-
экономикалық тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік беретін персоналды
басқарудың қазіргі кездегі түрлері мен әдістерін тәжірибеде пайдалану
мәселелері ерекше мәнге ие болып отыр. Экономиканың қазіргі даму кезеңінде
дүниежүзінің көптеген елдеріндегі негізгі проблемалардың бірі – персоналмен
қалай жұмыс жасау болып отыр. Бұл мәселені шешу жолдарының көптігіне
қарамастан өнер-кәсібі дамыған әр түрлі елдерде кадрларды таңдау
процедуралары мен әдістерін бір қалыпқа келтіру; оларды бағалаудың ғылыми
критерийлерін дайындау; персоналды басқарудың қажеттілігін талдауға ғылыми
әдістерді пайдалану, кадрлік шешімдерді негіздеу және олардың жариялалығын
кеңейту; мемлекеттік және шаруашылық шешімдерді кадрлік саясаттың негізгі
элементтерімен жүйелі түрде байланыстыру негізгі ортақ үрдісіне айналып
отыр. Қазіргі уақытта персоналды басқару функцияларының айырмашылығы мен
рөліне келесі өзгерістер әсер етіп отыр:
- басқару жүйесі мен кәсіпорындардың қарым-қатынастары түбегейлі
өзгерді;
- персоналмен жұмыс істеуге көмектесетін көптеген үйлестіруші
әдістемелік орталықтар жойылды;
- басқару және шаруашылықпен айналысу жағдайлару күрт өзгеріске ұшырады
ал бұл болса ой-пікірдің сел соқтығына, арқа-сүйенушілік сана-
сезіміне, қызметкердің немқұрайды қарауына қайшы келді.
І БӨЛІМ. БАСҚАРУДАҒЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ.
13 БАСҚАРУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ӘДІСІ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
Басқару ғылымы экономикалық-ұйымдастырушылық ғылымға қатысты, өйткені
ол өндірісті басқару және тұтас экономика процесінде адамдардың қарым-
қатынасын, байланысын зерделейді.
Адамдардың қоғамдасып тіршілік етуі үшін материалдық өндіріс қажет, ал
осы өндіріске қатысты қарым-қатынас адамдардың қоғамдық тұрмысын анықтап
береді. Қоғамдық өндірістің ішкі шеңберінде тікелей өндіріс шешуші мәнге
ие, Өндіріс - тұтыну үшін тек затты ғана өндіріп қоймай, оның тұтынудағы
анықтамасын, сипатын, аяқталуын береді (К. Маркс). Онда болатын процестер
мен оларды басқару осы ғылымның объектісі болып табылады.
Басқару ғылымының мазмұны біріккен еңбекті басқару қажеттілігінен пайда
болатын ерекше міндетті іс (функция) ретінде басқарудың мәні арқылы
анықталады. Өндіріс пен барлық экономиканы біліктілікпен басқаруды қажет
ететін біріккен еңбек саласы, жеке адамдардың кооперативі ретінде
қарастыруға болады.
Өндіріс пен оның адамдарды басқару процесіне адамдардың бір-біріне
белгілі бір қарым-қатынасы жатады. Сондықтан да басқаруды оқып-білу - бұл
ең алдымен өндіріс процесіне белгілі бір мақсатпен ықпал ету барысындағы
адамдардың өзара қарым-қатынасын зерделеу, басқару қатынастарын
қалыптастыратын зандарды анықтау болып табылады. Осының негізінде басқару
қызметінің принциптері, оларды жүзеге асырудың формалары мен тәсілдері
белгіленеді.
Басқару ғылымы әр түрлі халық шаруашылығы буындарына қатысты басқару
процестерін зерттейді: оның алғашқы әрі ең шешушісіне микродеңгей жатады.
Кәсіпорынды, жеке өндіріс түрін, былайша айтқанда, түпкі есебінде қоғамның
экономикалық бет-бейнесін жасайтын заттай-материалдық құндылықтарды
өндіретін салаларды басқару объективті қажеттілік болып табылады, Осыған
қарай басқарудың осы деңгейі барлық басқару жүйесінің басты назарында
ұстайтын объектісі болуы керек.
Кәсіпорындарды басқару ісі барлық экономикалық байланыстар мен
қатынастардың жиынтығын толық қамти алмайды. Өндірісті басқарудың ғылыми
сипатында кәсіпорын халық шаруашылығының біртұтас жүйесін құрайтын
қоғамдық, басқа да өндірістік және тұтынушы ұяшықтарымен бірге
қарастырылады.
Басқарудың бір объектісі - мезодеңгей. Мұнда басқару пәндеріне өндіріс
ұйымының, технологияның әр түрлілігімен байланысты өзіндік ерекшелігі бар
салалар, аймақтар жатады. Аймақтарға олардың экономикалық дамуының
алғышарттары мен кеңістіктегі орналасқан орнына, тарихи-географиялық
факторларына, өндірістік әлеуетіне қарай болатын ерекшеліктер тән.
Аймақтардың басты құрастырушыларына аймақтардың арасындағы экономикалық
байланыстар, аймақтық жүйелер, өндірістік күштердің орналасуы жатады.
Аймақты басқару объектісі ретінде мемлекет пен ұлттық экономиканың (аймақ
мемлекет сыңайлы болады), аймақ-нарық, аймақ-әлеумет ретіндегі оқшауланған
қосымша жүйені білдіреді.
Әлдеқайда ғаламдық сипаттағы басқару объектісіне макро-деңгей -
экономикалық саясаттың күллі объектісі жатады. Макроэкономика - бұл
экономикалық теорияның бөлімі. Онда экономика тұтас жүйе ретінде зерттеліп,
экономикалық саясаттың мақсаттары қалыптастырылып, оларды жүзеге асыруға
қажетті экономикалық құралдар анықталады. Макроэкономикалық тәсілдеме
ұлттық деңгейде немесе үлкен секторлар деңгейінде экономиканың жағдайы мен
қозғалысын зерттеу үшін пайда-ланылады. Макроэкономика ұлттық ауқымдағы
экономикамен айналысатындықтан біріктірілген экономикалық көрсеткіштерімен
(жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім, сұраныс жиынтығы және т.б.)
айналысады.
Экономиканың бұл аспектісі басқару теориясына апаратын басты аспекті
болып табылады, өйткені оны халық шаруашылығының ауқымында алып
қарастырганда ғана зерттеудің бастапқы сәтін анықтауға болады. Бұны
кәсіпорынның (бастапқы буын) барлық халық шаруашылық жүйелерінің ажырамас
бөлігін құрайтынымен байланыстырып түсіндіруге болады.
Қоғамдық ауқымдағы басқарудың өзіндік ерекшелігі бар объектілерге
барлық әлеуметтік салалар, қызмет салалары кіреді. Мұнда басқару ісі
негізінен адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
қызметтермен айналысады. Бұл салада адамдардың көптеген талап-тілектері
жүзеге асырылады. Ол қоғамның бүкіл жағдайына, оның ішінде әлеуметтік ақыл-
ойының қалыптасуына себепші болатын барлық әлеуметтік инфрақұрылымдар мен
қызмет түрлерін қамтиды.
Басқару ғылымының объектілері туралы жалпы сөз еткенде, өндірісті
басқару кез келген әлеуметгік-экономикалық жағдайларда еңбек процестері
жиынтығының ажырамас бөлігін құрайтынын түйіндеп айтуға болады. Оның көп
қырлы сипаты болады, әрі басқару ісі барлық өндіріс тәсілдерінің қажетті
сәтіне жатады.
Тұтастай алғанда XX ғасырдағы басқару туралы ғылымның дамуын шартты
түрде мына кезеңдерге бөлуге болады:
- 50-ші жылдары - таза басқарушылық шешімдер кезеңі;
- 60-ші жылдары - фирма ішіндегі ұзақ мерзімді жоспарлау;
- 70-ші жылдары - стратегиялық жоспарлау;
- 80-ші жылдары - стратегиялық менеджмент;
- 90-ші жылдары - стратегиялық процестерді зерттеуге көшкен басқару
ғылымы дамуының жаңа кезеңі туды.
Басқару ғылымы әдістерінің жиынтығы
Кез келген ғылым секілді басқару ғылымының өз мазмұны, теориясы және
әдістемесі болады.
Әдістеменің міндеті - осы саладағы білімнің өмір құбылыстарын
(қолданысын, көрінісін) зерделеу мен қорытындылаудың әр түрлі құралдары мен
тәсілдерінің жүйесін жасау болып табылады.
Басқару теориясы мен іс-тәжірибесінде көптеген әдістемелер қолданылады,
оған жататындар:
- Диалектикалық әдістеме. Басқару ісінде барлық диалектикалық заңдар мен
категориялардың өз орындары бар.
- Нақты-тарихи тәсілдеме - өндірісті басқару мәселелерін ғылыми тұрғыдан
әзірлеуге қойылатын міндетті талап.
- Кешенді тәсілдеме - басқару бойынша ұсыныстарды тиімді зерделеу және
әзірлеу шарттарының бірі.
- Аспектілік тәсілдеме - басқару қатынастарының бір қырын, бір
ерекшелігін зерттеу. (Аспектілер: саяси-экономикалық, әлеуметтік,
философиялық және т.б.)
- Жүйелі тәсілдеме - ол басқарушы жүйені және басқарылушы жүйені өзара
байланыстыруға мүмкіндік береді. Жүйелі тәсілдемені жүзеге асырудың
шарты - жүйелі талдаудың әдістемесі болып табылады. Жүйелі талдау
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын жобалау-дың әдістемелік
негізінің бірі ретінде қызмет етеді.
- Үлгілеу (моделирование) - басқару ғылымының тиімді әдістемесі. Ол
басқарылатын объектіні немесе субъектіні басқарудың үлгілерін жасауға
негізделген. Ал, үлгілер өз кезегінде объектілердің немесе
субъектілердің ерекшеліктерін танып-білуді жеңілдетеді.
- Эксперимент әдістемелері, әлеуметтік әдістемелер, мотивация
әдістемелері және т.б.
Басқару ғылымының эволюциясы
Басқару туралы идеяның тамыры теренде жатыр. Клод Ст. кіші-Джорждың
(басқару саласының американдық теоретигі) Басқару ойларының тарихы атты
кітабындағы Басқару континуумы тарауында біздің дәуірге дейінгі 5000 ж.
бастап менеджменттің дамуы суреттелген. Ол туралы бірқатар мәліметтер
(қысқартылып алынды) төмендегідей.
Менеджмент эвалюциясы.
Кесте 1
Жылдары Жеке тұлға немесеМенеджменттің дамуына қосқан
этникалық топ негізгі үлестері
Біздің дәуірге Шумерлер Жазу; фактілерді тіркеу
дейінгі 5000 ж.
4000 Мысырлықтар Жоспарлаудың, ұйымдастырудың және
бақылаудың керек екендігін
мойындайды
2600 Мысырлықтар Басқаруды орталықсыздандыру
1100 Қытайлар ¥йымдастырудың, жоспарлаудың,
басшылықтың және бақылаудың
қажеттілігін мойындайды
400 Сократ Менеджмент әмбебаптығының
(универсальности менеджмента)
принциптерін қалыптастырады
900 Әл-Фараби Басшылыққа талап қояды
1832 Чарльз Баббедж Ғылыми тәсілдемеге ерекше мән
бе-реді; мамандандырудың айрықша
маңыздылығын мойындайды; еңбекті
бөлу; еңбек қозғалысы мен уақыт
шығынын зерттеу; өзіндік құндарды
есептеу
Менеджмент теориясының одан әрі дамуы ғылыми менеджмент жасалған XX
ғасырдың басында жалғасын тапты. Дамудың бұл кезеңінде көптеген ғылыми
бағыттар пайда болды. Бұл бағыттардың көрнекті өкілдері: Фредерик У.
Тейлор, Анри Файоль, Мэри Р. Фоллет, Макс Вебер, Норберт Винер, Игорь
Ансофф, Майкл Портер және т.б.
Ғылыми менеджмент мектебі
Классикалық (ғылыми менеджерлеу мектебі) кез келген ұйымды
басқаруға жарайтын басқару принциптерін әзірлеуге ұмтылды.
Бұл мектеп ең алдымен Ф.Тейлордың есімімен байланыстырылып аталады.
Ол еңбек өнімділігін арттыру қожайынға да, жұмысшыға да мол өнім
әкеледі деп ұйғарған. Бұл үшін оның да, басқалардың да санасын ояту, яғни
олардың психикаларына төңкеріс жасау қажет.
Ф. Тейлор тұжырымдамасының негізгі ережелерін былайша бөліп көрсетуге
болады:
- тәжірибеде қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерін алмастыра
алатын ғылыми фундаментті жасау, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыдан
зерттеу;
- ғылыми критерийлердің негізінде жұмысшыларды іріктеп, оларды
жаттықтыру және үйрету;
- еңбекті ұйымдастырудың ғылыми тұрғыдан әзірленген жүйесін іс жүзіне
енгізуде әкімшілік пен жұмысшылардың ынтымақтастығы;
- әкімшілік пең жұмысшыларға жауапкершілікті және еңбекті тең бөліп
беру.
Ф. Тейлор әрбір операцияны элементарлы құрамдық бөліктерге бөлшектеудің
және жұмсалған уақытты есептеудің көмегімен жұмыстың әлдеқайда озық
тәсілдерін анықтаудың мүмкіндіктеріне сенді. Тейлор еңбекақы жүйесінің
елеулі түрде қайта құрылуына ықпал етті. Ол белгіленген нормалардың
орындалуына қарай қатаң дараланған әрі сараланған түрде болды. Ол
шұғылданған жекелеген жұмысшының еңбегін оңтайландыру мәселелерімен қатар
еңбекті ұйымдастырудың әлдеқайда жалпы принциптерін әзірлеу қолға алынды.
Классикалық мектепке зерттеудің осы бағытының негізін Анри Файоль қалады.
Оның пікірі бойынша, әкімшілік өзіне мына функцияларды құрамақ:
- өндірістік,
- коммерциялық,
- қаржылық,
- кредиттік,
- есептік-бухгалтерлік,
- әкімшілік.
А. Файоль кез келген әкімшілік қызметте, оның пікірі бойынша қолдануға
жарайтын принциптерді әзірледі. Оған жататындар: еңбекті бөлу,
билік,тәртіп, біртұтас басшылық, сыйақы, тендік, бастама, корпоративтік
рух. Ол, сонымен қатар, маңызды принциптерді бөліп көрсетті: басшылық пен
бұйрықтың біртұтастығы.
Басқарудың классикалық мектебі одан әрі екі негізгі бағытта дамыды -
өндірісті оңтайландыру, басқарудың жалпы мәселелерін зерттеу. Бұл арада Г.
Эмерсонның, Л. Урвиктің, М. Вебердің және Г. Фордтың еңбектерін бөліп
айтуға болады.
Г. Эмерсон Двенадцать принципов производительности труда еңбегінде
кәсіпорынды басқарудың мына принциптерін қарастырып, қалыптастырды:
- әрбір басшы мен оның әр түрлі деңгейдегі бағыныштылары қол жеткізуге
ұмтылатын нақты белгіленген мақсаттар;
- алдағы кезеңнің мақсаттарын қоса ескеретін әрбір жаңа процесті
талдаудың мағынасы айқын тәсілдемесі;
- білікті кеңес (кеңес беру) - арнайы білімдердің қажеттілігі. Шынайы
білікті кеңес тек алқалылық қана бола алады;
- тәртіп;
- қызметкерге дұрыс қарым-қатынас жасау;
- жылдам, сенімді, дәл және тұрақты есебі;
- оперативтік басқару;
- нормалар және кесте;
- жақсы нәтижелер арқылы қол жететін жағдайларды нормалау;
- орындалу тізбегін белгілеу үшін операцияларды нормалау;
- жұмысты орындаудың барлық ережелерін дәл бекітуді қамтамасыз ететін
жазбаша стандартты нұсқаулар;
- әрбір қызметкерді көтермелеуге бағытталған өнімділік үшін сыйақы.
Л. Урвик басты назарын формалды тұрғыдан ұйымдастыруды құратын
принциптерді әзірлеуге аударды. Онысы бүгінгі таңда да өзінің
көкейтестілігін жоғалтқан жоқ. Құрылымдағы адамдардың сәйкестігі, арнайы
штабтың құрылуы, құқық пен жауапкершіліктің салыстырмалылығы, бақылау
диапазоны, мамандандыру, нақтылық және т.б. Бұлар оның тұжырымдамасының
негізгі ережелері.
Адамдық қарым-қатынастар мектебі
Басқару теориясындағы жаңа бағыттың негізін қалаған америкалық ғалым -
Элтон Мэйо (1880-1949 жж.). Ол жұмысшылардың тобымен бірлесіп 13 жылдай
жүргізген тәжірибенің нәтижесінде мынадай қорытындыға келді: жұмысшылардың
еңбек өнімділігі еңбек жағдайы мен әкімшіліктің әрекетіне ғана байланысты
емес, ол, сондай-ақ, жұмысшылар ортасының (формалды емес шағын таптар деп
аталатын) психологиялық және әлеуметтік климатына да тәуелді болады.
Ф. Херцберг, Рл. Ликарт, Дуглас Макгрегор, Фоллет Мэри Паркер және т.б.
осы мектептің көрнекті өкілдері.
Бұл бағыттың негізгі ережесі - бейформалды шағын таптарға қатысты рөлді
анықтау және басқару іс-тәжірибесінде топтардың психологиялық және
әлеуметтік ерекшеліктерін анықтап, пайдалануға мүмкіндік беретін әдістердің
қажеттілігіне сендіру.
Осы мектептің өкілдері басқару жүйесіндегі қызметкерлердің еңбегін
жетілдіру әдістерін іздестіруге айтарлықтай маңыз береді. Әрі-беріден соң
оларға ұйымның формалдық құрылымын қайта құру барысында бейформалды
әлеуметтік құрылымдарды өзгертуге баса назар аударуына кеңес берілді.
Жауапкершілікті жүктеу біршама деңгейде ұйымдағы уәждемемен
(мотивациямен) байланысты. Осы позиция тұрғысынан Д. Макгрегордың көзқарасы
кеңінен тараған. Оның сендіруі бойынша, басқаруды ұйымдастырудың екі
негізгі тәсілдемесі бар.
Біріншісі - X теориясы нормаланған процедуралар мен операцияларды
пайдаланатын мәжбүрлеу және көтермелеу (қамшы және жылы-жұмсақ),
әдістерін қолдануға негізделген. Екіншісі - У теориясы қызметкерлерді
ынталандыруға, септігін тигізетін олардың белсенділікпен бастамалар
көтеруіне мүмкіндік беретін жағдай тудыруға айрықша көңіл бөледі.
Д. Макгрегордың пікірі бойынша, ұйымның X теориясынан У теориясына өту
шамасына қарай ұйымның құрылымы қатаң иерархиялық құрылымнан қашықтап,
күрделі өзгеріске ұшырамақ.
Жалпы қорытындысында адамдық қарым-қатынастар мектебі адам факторының
есебіне және ұжымда тиісті психологиялық климат тудыруға баса назар
аударады.
Эмпирикалық басқару мектебі
Бұл мектеп өкілдерінің мәлімдеуінше, басқару саласындағы ғалымдардың
негізгі міндеті - тәжірибе материалдарын жинап алу, қорытындылау әрі осының
негізінде басқарушының ұсыныстарын әзірлеу болып табылады.
Бұл мектеп басқаруды ұйымдастырудың мәселелерін нақты психикалық-
ұйымдастырушылық және экономикалық тұрғыдаи зерттеулер жүргізу бағытында
дамыды.
Эмпирикалық мектептегі негізгі зерттеу бағыттарының біріне
басшылардың функцияларын және еңбектің мазмұнын зерделеуді жатқызуға
болады. Бұл бағыт біршама деңгейде мынадай жағдайға себепкер болады:
басқару кәсібиленеді, яғни басқару ісі бойынша еңбекті дербес, өзіндік
ерекшелігі бар еңбек түріне ерекше кәсіпке айналдырады.
Эмпирикалық мектеп өкілдерінің пікіріне сүйенсек, басқарушының еңбегі
кәсіпорынның басқа қызметкерлерінде болмайтын екі ерекшелікпен сипатталады.
Бірінші ерекшелік - басқарушы қолдағы бар ресурстардан тұтас бір бүтін
жасауы керек.
Екінші - ол әрбір шешімі мен әрекетінде болашаққа, яғни ұйымды
дамытудың келешегіне бағдарлануы қажет.
Бұл мектеп өкілдерінің пікіріне ден қоятын болсақ, басқарушы техникалық
немесе гуманитарлық бейіндегі бір жақты маман иесі болмауы керек, яғни тар
аяда шектеліп қалуына болмайды екен. Ол басқарудың іс жүзінде жалпы ғылыми
негізделіп, сынақтан (тексеруден) өткен әдістері мен тәсілдерін меңгеруі
қажет.
Жаңа мектеп
Жаңа деп аталатын мектеп ғылымға басқару әдістері мен дәл ғылымдардың
аппаратын енгізуге ұмтылуымен сипатталады.
Жаңа мектептің көрнекті өкілдері - Р. Акофф, Л. Берталанфи, С. Бир, Л.
Клейн т.б. Бұл мектептің қалыптасуы кибернетиканың пайда болуымен және
операцияларды зерттеумен байланысты. Бастапқыда операцияларды зерттеу
сандық талдаудың тәсілдерін әзірлеу ісіне тура келді.
Операцияларды зерттеу одан әрі дербес ғылым саласына айналды. Ол екі
негізгі бағытта дамыды. Оның біріншісі басқару ісінде жиі кездесетін
құбылыстардың математикалық үлгілерін жасаумен байланысты болды. Оның
ішінде қорларды басқару, ресурстарды бөлу, жаппай қызмет көрсету
міндетгері, болжауға келмейтін белгісіз жағдайда тәртіп стратегиясын таңдау
сияқты құбылыстарды қамтиды.
Екінші бағыт жүйені зерделеуге көңіл бөлді. Бұл - жүйе техникасын
құруға алып келді.
Одан ары жаңа мектепке дербес ғылыми пән басқару шешімдерінің
теориясы қалыптасты.
Басқару теориясының жаңа мектебі ғылымға басқарудың әдістері мен дәл
ғылым аппараттарын енгізуге ұмтылуымен сипатталады. Оны басқару міндетін
шешуде математикалық аппараттың пайдаланылатынынан байқауға болады.
1.2 БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІН ЖІКТЕУДІҢ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
Менеджмент әдістерін қалыптастырудың жалпы ғылыми әдістері мен
принциптері. Басқару әдістері - басқарушы субъектінің белгілі бір
нәтижелерге қол жеткізуі үшін басқару объектісіне ықпал етуде қолданатын
құралдар мен тәсілдердің жиынтығы. Басқару әдістері мен басқару процесінің
әдістері бөліп көрсетіледі. Мұның соңғысы басқару процесін қалыптастыратын
жекелеген операцияларды, процедураларды, жұмысты орындаудың тәсілдерін
береді. Бұған кіретіндер:
- Мақсаттарды анықтаудың ережесі.
- Басқару шешімдерін әзірлеу мен онтайландыру әдістері.
- Нақты ұйымдастыру жұмыстарын жүзеге асыру.
- Жекелеген міндетті, істерді орындау әдістері: болжау және жоспарлау,
ұйымдастыру және реттеу, бақылау және т.б.
Осылайша, тек жекелеген жұмыстарды орындауға келетін басқару процесінің
әдістерінен басқару әдістерінің айырмашылығы, ол (басқару әдістері) басқару
объектісіне ықпал етудін аяқталған актісін сипаттайды.
Жіктеудің жалпы тәсілдерінің бірі - бұл жалпы ғылыми және өзіндік
ерекшелігі бар әдістерін олардың білім салаларында қолданылу критерий
бойынша топқа бөлу болып табылады.
Басқару әдістерінің мәні және олардың жіктелуі
Өндірісті басқарудың барлық процесінде әдістер жүйесі аса маңызды рөл
ойнайды. Оның көмегімен объектінің нақты әлеуметтік-экономикалық дамуы және
нарықтық экономиканың мақсаттары жүзеге асырылады. Нарықтық экономикаға
көшу өндірістің басқару әдістерінің мазмұны мен сипатын түбегейлі өзгертуге
әкеледі.
Басқару әдістерінен өндірістің нақты тәсілдерінің өзіндік ерекшелігі
бар белгілерін көруге болады. Оларды пайдалану арқылы экономиканы
басқарудың мақсаттары мен принциптері жүзеге асырылады. Басқарудың мақсаты
әдістерді тандауды, ал мақсаттардың жиынтығы - олардың арсеналын анықтап
береді.
Баскарудың барлық әдістері түпкі есебінде басқару органдарына және
нарықтық өндіріске қатысатын адамдарга бағытталады. Сондықтан да баскару
әдістерін топқа бөлуге менеджер басшылыққа алатын мотивтердің сипаттамалары
себепкер болады.
Топтардың біреуі тауар өндірушілердің материалдық мүддесіне ықпалын
тигізетін әдістерді тудырады. Әдістердің бұл тобын материалдык мотивация
әдісі деп атайды.
Бұдан басқа әлеуметтік мотивация әдістерінің (адамдық Аакторлар,
моральдық және әлеуметтік мүдделер) және мәжбүрлеу мотивациясы әдістерінің
(әкімшілік жолмен ықпал ету) топтары болады.
Басқару басқарылатын объектінің деңгейіне, ауқымына және сипатына қарай
қолданылатын әдістердің жиынтығын пайдаланады. Экономиканың құрылымында
макрокұрылымды, мезоқұрылымды және микроқұрылымды бөліп қарастыруға болады.
Микродеңгей әдетте қоғамдық өндіріс пен оның бөлімшелерін
қалыптастыратын алғашқы буынның әр түрлі кұрылымдарың камтиды. Мынаны баса
айта кету керек, бүл деңгей менеджменттің басты объектісі болып табылады,
өйткені ол қоғамдық өмірдің материалдық негізін білдіреді.
Мезодеңгей аймақтық менеджменттің объектісін білдіретін аса ірі салалык
және территориялық өндірістерді қалыптастыратын құрылымды қарастырады.
Макродеңгейдегі талдауда барлық халық шаруашылығының құрылымы, оның
ішінде ұдайы өндірістік, территориялық, ұйымдастырушылық және т.б. түрлері
зерделенеді. Осыған орай, басқару әдістерінің өз тобы болады (теңгерімдік,
болжаушылық, стратегиялық, құрылымдық және т.б.).
Басқару әдістері кешенді пайдаланылады, ол әр түрлі буындар үшін
біртұтас болады. Алайда, накты басқару объектісіне қарай кейбір әдістердің
оз артықшылыктары болуы мүмкін. Басқарудың жекелеген міндеттерін шешу үшін
әдістердің қолайлысын таңдап алу қажеттілігі пайда болады. Әдістердің
салыстармалы тиімділіктерін, қаншалықты ықпал ете алатынын және олардың
өзара байланыстарының есебін, пайдалану салдарын бағалаудың маңызы зор.
Бірігіп еңбек ету процесінде қалыптасатын өзіндік ерекшелігі бар
қатынастарды қоса ескеретін қоғамдык өндіріске тән объективті заңдылықтар
негізінде басқару әдістерін жіктеу айрықша маңызды орын алады. Осы белгі
бойынша экономикалық, ұйымдастырушылық, әлеуметтік-психологиялық және
құқықтық басқару әдістерін бөліп көрсетуге болады.
Басқарудың экономикалық әдістері – кәсіпорын жұмыскерлерінің қажетті
бағытта әрекет етуіне және алға қойылган міндеттерді шешуге талпыныстарын
оятатын экономикалық жағдайларды тудыру жолымен ықпал ету тәсілдерінің
жиынтығы. Бұл әдістер әлеуметгік-экономикалық заңдылыктар мен объективті
әлемнің - табиғаттың, қоғамның және ой-сананың даму заңдылыктарына
негізделеді. Бұл әдістер жеке түлғаның, ұжымның және қоғамның экономикалық
мүдделерінің жүйесі негізінде пайдаланылады.
Басқаруда экономикалық әдістер жүйесі артықшылыққа ие (жоспарлау,
қаржыландыру, баға белгілеу, экономикалық ынталандыру, бағдарламалар және
т.б.). Оның (экономикалық әдістер жүйесінің) артықшылыққа ие болатын
себебі, ол өндірістік ұжымның және әрбір жеке тұлганың материалдық
мүдделері арқылы шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйенің талаптарын
орындауға дегені олардың ынтасын оятады.
Басқарудың ұйымдастырушылық әдістері дегеніміз, ол нақты мақсаттарга
қол жеткізудің ұйымдастырушылық жағына ықпал ету жүйесі болып табылады.
Бір жұмысты орындау ұйымдастырудың әр қилы жағдайларында, оны
ұйымдастырудың әр түрлі типтеріндс мүмкін болады:
- қатаң реттемелеумен;
- икемділікті бейімделумен, яғни жылдам икемділік таныту;
- жалпы міндеттерді дұрыс қоя білумен;
- қызметтің ұйғарылатын шегін белгілеп алу және т.б.
Басқарудың ұйымдастырушылық әдістері ұжымға әлдеқайда нақты ықпал етіп,
жұмыстың тиімді әрі сапалы орындауын қамтамасыз етеді.
Осы әдістердің барлық жиынтығын үш топ бойынша жіктеуге болады:
- ұйымдастырып-тұрактандыру тобына;
- өкімгерлік тобына;
- дисциплинарлық ықпал ету тобына.
Бұл әдістер барлық деңгейдегі шаруашылық пен басқаруда жүрген
адамдардың қүқығы мен жауапкершілігіне негізделеді. Әдетте оларды
әкімшіліктік деп атайды.
Басқарудың әлеуметтік-психологиялык әдістері - бұл қоғамдық және
жекелеген мәні бар өнегелік құндылыктарды қалыптастыруга, әлеуметтік-
психологиялық факторларды пайдалануға негізделген басқару объектісіне ықпал
етудің тәсілдері. Бұл әдіс әлеуметтік-психологиялық түрғыдан ықпал етудің
мынадай тәсілдер жиынтығын қамтиды:
- өз кезегінде бірігіп қызмет етуге қолайлы жағдай тудыратын адамдардың
әлеуметтік-психологиялық сипаттамаларын (қабілеттерін, темпераменттерін,
мінез құлықтарындағы ерекшеліктерін) ескеру арқылы еңбек үжымдарын
қалыптастыру. Бұл сиыса білу, сыйласа білу сияқты күрделі мәселені шешуді,
яғни алга койылған мақсатқа барлық үжым мүшелерінің бір кісідей үйымдасып
әрекет етуін, ауызбіршілігін қамтамасыз етеді;
- келісімшарттарды, міндеттемелерді пайдалану, игіліктерді бөлудің
тәртібін белгілеу секілді әлеуметтік реттеу жүйелерін енгізу;
әлеуметтік ынталандыру - нақты мақсаттарға, нәтижелерге қол жеткізуге
бастайтын әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау.
Басқарудың экономикалық әдістерінің жалпы сипаттамасы
Экономикалық әдістердің тұтас жүйесі нарықтық экономика жагдайында
мынадай міндетті істерді орындайды: реттеуші, теңгерімші және бөлуші.
Экономикалық әдістердің көмегімен тауарларды өндіру мен айырбастауда,
тауарлардың экспорты мен импортының көлемі мен бағытында және басқа да
экономикалық процестерде құрылымдық жылжулар реттеледі. Нарықты
қалыптастыру мен қалыпты жағдайға түсіруде экономикалық әдістердің ең
тиімді пайдаланылатын бағыттарының бірі – жекелеген қызмет салалары мен
түрлерін саралау тәсілдемесі болып табылады. Бұл саралау ең алдымен
экономикалык ынталандыруды күшейтуді талап ететін өндірістін артықшылығы
бар салаларында, яғни басым саларында қолданылуы керек, салық және процент
мөлшерлемерінде, еңбекакы деңгейінде, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
кредиттерде артықшылыктарга ие болуы қажет.
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың түпкі мақсаттарына қол жеткізу
үшін микродеңгейдегі (кәсіпкерлердің әрекет ететін саласындағы) басқарудың
экономикалык әдістер жүйесін әлеуметтік бағыттағы тиімді нарыктың
талаптарына сәйкес орайластыру қажет.
Басқарудың экономикалық әдістері - бұл адамдардың экономикалық
қатынастары мен олардың экономикалық мүдделерін пайдаланатын адамдарға
ықпал етудің тәсілдері мен әдістері.
Басқарудың көптеген экономикалық әдістерінің арасынан өндірістің
тиімділігін бастапкы буын деңгейіне дейін арттыра алатын әдістерді бөліп
көрсетуге болады.
Оған мыналарды жаткызуга болады:
- экономикалық ынталандыру;
- экономикалық тетікті шаруашылык есепке көшіру;
- баға және баға белгілеу;
- фирмалардың қаржылық саясаты және т.б.
Экономикалық ынталандыру
Экономикалық ынталандыру - жұмыскерлердің экономикалык мүдделерінде
көрініс табатын өндірісті басқарудың әдісі. Оның негізін жалпы ұлттық өнім
жалпы табысына қоскан үлесіне қарай өндірістік ұжымның және әрбір
қатынасушының табыстарын қалыптастыру құрайды.
Экономикалык ынталандыру мынадай негізгі принциптерге сүйенеді:
- экономикалық ынталандырудың мақсаттарын қоғамды дамытудың
мақсаттарымен ымыраластырып өзара байланыстыру;
- қоғамдық өндірістің қүрылымындағы жоспарланған өзгертулерді жүзеге
асыруға бағытталған экономикалық ынталандыруды саралау;
- ұжымдық және жеке мүдделердің бірыңғай болуын қамтамасыз ететін
алғышарттарды жасау; экономикалық ынталандыруды моральдық ынталандырумен
үштастыру;
- кәсіпорындардың және лауазымды түлғалардың материалдық
жауапкершілігін қарастыратын экономикалық санкциялармен экономикалық
ынталандыруды ұштастыру.
Экономикалық ынталандырудың маңызды элементіне материалдық ынталандыру
жатады. Ол әр түрлі формада жүеге асырылады, оны ең алдымен әрбір
жұмыскердің еңбекақысы, түрінде және ұжымның еңбек нәтижелерін ынталандыру
түрінде жүзеге асыруға болады.
Еңбекақы материалдық тұргыдан ынталандыратын жүйеде жетекші орын алады.
Шаруашылық жүргізудің іс-тәжірибесінде бірігіп еңбек етуге және шұғыл
міндеттерді қабылдап, орындауға ұжымның материалдық тұрғыдан мүдделілігін
тудыратын әдістерді әзірлеу ісі маңызды мәнге ие. Экономикалық
ынталандырудың көтермелеу қорын қалыптастырушы тетігі қорды қалыптастыратын
көрсеткіштердің тандауын, пайдадан аударылатын аударымдардың нормативтерін
белгілеуді, қор молшерін анықтайтын әдістерді әзірлеуді қарастырады. Нақ
осы бағытта ғана ол ұдайы жетілу үстінде болады.
Басқару тетігінде фирмалардың, бірлестіктер мен салалардың өндірістік-
шаруашылық қызмет нәтижелеріне және олардың басқару органдарының
басқарушылық тиісті істерді қалай орындағанына экономикалық тұрғыдан жауап
берудің, яғни экономикалық жауапкершілік әдістері манызды орын алады.
Менеджменттің экономикалық тетігіндегі шаруашылық есеп
Шаруашылық тетіктің экономикалық тұтқасы фирманын әлеуметтік-
экономикалық табиғатымен сәйкеседі әрі нарық негізінде айырбастаудың және
өндірісті дамытудың бір факторы болып табылады. Мұнда шаруашылық жүргізудін
маңызды элементі ретінде коммерциялық есептің мазмүнын зерделеудік айрықша
мәні бар. Ол басқарудың міндетті ісінде, экономикалық тұтқалар мен
құралдарды да синтездейді. Ол өндірістін пайдасын — нәтижелерін, шығынын
өлшеуге бағытталған.
Ішкі фирмалық есеп шаруашылық жүргізудің жаңа әдісі ретінде басқарудың
орталықсыздандырылған құрылымына ие кәсіпорындарга тән.
Коммерциялық және ішкі фирмалық есеп әдістері шаруашылық есептің
біртұтас жүйесін білдіреді. Бұл олардың мақсаты мен міндеттерінің ортақ
болуымен түсіндіріледі. Яғни, бүкіл Фирма мен оның бөлімшелерінің алдына
қойылған мақсат пен міңдеттер коммерциялық және ішкі фирмалық есеп
әдістерін шаруашылық есептің біртұтас жүйесіне айналдырады.
Ішкі фирмалық есеп көп жагынан коммерциялық есептің элементтерін
қамтиды, өйткені ол коммерциялық есептің мақсаттарын жузеге асыруга
бағдарланған.
Ішкі фирмалық есептің басты айырмашылығы: ол бір ғана компанияның
меншік аясында жузеге асырылады, ал коммерциялық есеп — бұл есепті
жүргізуге мүмкіндік беретін әрі әр түрлі меншік иелерінің арасындағы қарым
- қатынасты бейнелейтің шаруашылық етудің әдісі болып табылады.
Экономикалық әдістер жүйесіндегі баға белгілеу тетігі
Басқару тетігінің әр түрлі экономикалық тұткаларының ішінен басты
орынды фирманың экономикалык кызметін барлык жағынан бейнелей алатын баға
және баға белгілеу алады. Нарықты монополиялық түрғыдан реттеудің осы
заманғы жағдайында бағаның рөлі мен мәні, оны калыптастырудың шарты мен
даму тенденциясы елеулі өзгеріске ұшырады. Бұл реттеудін басы мен нақты
нарык күшін тоқайластыруды білдіретін барлық баға белгілеу тетіктерінің
сапалы түрде өзгергенін айғақтайды. Бұл өзгерістердің елеулі жағына баганың
өндірісті тікелей реттеуші ретіндегі рөлінің әлсіреу салдарынан қүн заңы
әрекет ететін салалардың шектеліп қалуы жатады, яғни кұн заңынын ықпалына
багынатын салалар санының кемуі елеулі өзгеріс болып табылады.
Сыртқы контрагенттермен есеп айырысқанда фирма көбінесе бағаның
жарияланатын және есептесу деп аталатын екі түрін пайдаланады.
Жарияланатын бағаға берік тіркелген бағалар жатады:
- прейскуранттық;
- анықтамалық;
- биржалық баға белгілеудің бағалары;
- аса ірі фирманың әлемдік нарықтағы нақты мәмілелік багалары, ягни аса
ірі фирманың әлемдік нарықта жасаған нақты мәміледе белгіленген бағалар.
Есептесу багалары - бұл күрделі өнеркәсіп қүралына немесе стандартты емес
өнімге белгіленетін, жеке тапсырыс бойынша дайындалатын жабдықтаушының
бағалары. Яғни, күнделікті тұрмыста сирек ұшырасатын өзгеше өнім
түріне, құрылымы күрделі кұралға немесе арнайы біреудің тапсыруы бойынша
жабдықтаушының ұсынатын бағасы болып табылады.
Жарияланатын багалар әдетте әлемдік бағаның деңгейін көрсетеді. Оның
ішіндегі ең кеңінен тараған - стандартталған түпкілікті өнімге белгіленетін
прейскуранттык бағалар.
Аныктамалық бағалар да әлемдік нарықтагы бір текті өнімдердің бірыңғай
деңгейін және салыстырмалы тұрақтылығын айрықшалап керсетеді, өнеркәсіптік
шикізат тауарларының анықтамалық бағалары көбінесе базистік деп аталатын
бағаларды, яғни белгілі бір сапасы мен саны өзіндік ерекшелігі және мөлшері
бар тауардың бағаларын білдіреді.
Экономикалық әдістер жүйесіндегі фирманың қаржылық саясаты
Бір орталықтан баскарылатын фирмада қаржылык саясаттың рөлі былайша
анықталады: ол экономикалық кызметтің ғылыми-техникалық, материалдық-
техникалық жабдықтау, өткізу -барлық жагын камтып, көптеген сыртқы
факторлардың әсерін шоғырландырмалы түрде, яғни осы әсерлерді шоғырландырып
бейнелейді. Бірыңғай қаржылық саясаттың шеңберінде аса зор ауқымда қаржы
ресурстарының көздері мен олардын, фирма аясында калай бөлінетіні
анықталады. Әр фирманың қаржы саясатының нақты формалары мен әдістерін
пайдалануда өздерінің елеулі айырмашылығы болады. Алайда, оның жалпы
белгілері мен принциптерің сондай-ақ қаржылық саясаттың құралдарын айта
кетуге болады Олардың ішіндегі маңыздылары:
- пайданы бөлу және қайта бөлу;
-әр түрлі бөлімшелердің қызметін қаржыландыру және несиелендіру. Яғни,
бөлімшелерге өз қызметін жүзеге асыру үшін қаржы және несие беру;
- фирма ішіндегі қаржылық операциялардың және осы операциялар есебінің
құрылымы мен сипатын анықтау.
Ұлтаралық корпорация қаржылық саясатыньң икемділігі мынада: оның
орталықтандырылған түрінде (қалыптасуына) ол әрбір қабылдаушы (алушы жақ)
елдің және орналастырушы (беруші жақ) елдің ақша нарыгындағы
ерекшеліктеріне қарай сараланады:
- осы елдердің салық заңдары мен валюталық реттеуі;
- валюталық-қаржы жағдайы және олардағы валюталық бағамның динамикасы.
Қаржы саясатын жасауда фирма ішіндегі қаржы ағынын реттеу үлкен рөл
атқарады.
Пайданы шоғырландырып (бір орынға жинақтап) ұстау принципі әлдеқайда
икемділік танытады әрі тұтастай нарықтын нақты жағдайына каржы саясатының
жақсы бейімделуін камтамасыз етеді. Бұл жағдайда фирма пайданы барлык
еншілес компанияларға аударуда бір ғана ережені үстанбайды.
Қаржы саясатының маңызды қүралына ұлтаралық корпорацияның барлык
бөлімшелерін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету жатады. Фирманың
ішкі қаражаты да, қаржыландырудың сыртқы көзінен алынған қаражатта оның
қаражат көзі бола алады.
Қаржыландырудың ішкі көзі амортизациялық аударымдарды, бөлінбеген
табысты шоғырландыру жолымен, сондай-ақ қарыз және несие алу арқылы
қалыптасады.
Қаржыландырудың сыртқы көзі - бұл коммерциялық банктерден, арнайы қаржы
мекемелерінен (даму агенттіктері, қорлар және т.б.), халыкаралық каржы
ұйымдарынан, акцияларды сатудан алынған несие және қарыз.
Фирманың қаржы көздеріне қатысты қаржылық саясатты әзірлеу барысында әр
түрлі принциптер мен бағыттар пайдаланылады:
- ішкі қаржыландыру көздерін ең көп шамада пайдалану (өзін-өзі
қаржыландыру);
- орналастырушы елден (страна базирования) алынған қаражатты
шектеу және қабылдаушы елден негізінде қарыз түрінде алынған қаржы
ресурстарын барынша көбейтуге талпыну;
- қабылдаушы елдің өз ішінде әр түрлі қаржы көздерін ең көп шамада
пайдалану және халықаралық банктерден қарызға қаражат алу;
- ішкі фирмалық қаржыландырудың маңызды аспектісі -қаржыландырудың
(қарыз немесе несие), оның көздері мен шарттарының сипатын анықтау.
Фирма ішіндегі қаржылық қызметте ілік-шатыс, яғни іліктес немесе
сабақтас компаниялар ұсынған қарыз және несие бойынша төлемдердің,
лицензия, техникалық және басқа қызметтер бойынша төлемдердің деңгейін
анықтау елеулі рөл атқарады.
1.3 БАСҚАРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ БАСҚАРУШЫЛЫҚ
ӘДІСТЕРІ
Әлеуметтік-психологиялық әдістердің жалпы сипаттамасы
Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістері ұжымды калыптастыру әрі
дамыту процесіне, олардың өз араларындағы әлеуметтік процестерге ықпал
етудің нақты амалдары мен тәсілдерін білдіреді.
Бұл әдістердің мақсаты - адамдардың өсе түскен, ягни оскелең әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың жан-жақты үйлесімді дамуын
қамтамасыз ету және осылардың негізінде жеке тұлганың еңбекке деген
кұлшынысын, ұжымдардың тиімді еңбек етуін арттыру.
Басқару әдістері ең алдымен ықпал етудің багытын аныктайтын өзінің
уәждемелік сипаттамасымен ерекшеленеді. Бұл сипаттама адамдардыц
мінезқұлқын анықтайтын және тиісті әдіс топтарына бағдарланған уәждемелерді
көрсетіп береді.
Әлеуметтік-психологиялық әдістері рухани муддеге ықпал етудің
мүмкіндіктерін пайдаланады. Әлеуметтік уәждеме саяси, моральдық, ұлттық,
отбасылық және басқа да әлеуметтік мүдделердің бағдарын карастырады.
Ұжымның әлеуметтік сипаттамасы мен өндірістің экономикалық және
ұйымдастырушылық көрсеткіштері арасында тығыз байланыс болады. Әлеуметтік
мәселерді шешіп алмайынызша еңбекке деген дұрыс қатынасқа өндірісті тиім
дамытуға қол жеткізу мүмкін емес.
Әлеуметтік-психологиялық аспектіде өндірістік ұжымның рөлі. Өндіріс
ұжымы - бұл қоғамның пайдасы үшін бірігіп қызмет ететін, ортақ максат,
ортақ мүдде бастарын біріктірген, бәрі біреу үшін, біреу бәрі үшін жауап
беретін, бір ұйымға жұмыс істейтін адамдардың жиынтығы.
Өндіріс үжымы - бұл бірігіп еңбек ететін адамдардың тек жай ғана бас
қосуын білдірмейді. Ол жекелеген жұмыскерлер мен олардың топтары арасындағы
түрақты әрекет ететін экономикалық, өндірістік-техникалық, өнегелік,
мәдени, тұрмыстық өзара қарым-қатынастарының күрделі жүйесіне негізделген
бірлестікті білдіреді. Бұл өзара қарым-қатынас ұжымның формальды және
бейформальды құрылымдарында көрініс табады.
Формальдық құрылым ұжымда формальды түрде анықталып, заңмен,
міндеттемелермен, өкілеттіліктермен және жауапкершілікпен бекітілген
адамдардың байланыстары мен қатынастарын бейнелейді.
Бейформальды қүрылым жаксы көру, жек көру, мінез ұқсастыгы, ортақ
мүдде, өзара түсіністік негізінде қалыптасатын байланыстар мен қатынастарды
бейнелейді. Бейформальды қатынастың негізінде үжымды шағын топ (10 адамға
дейін) пайда болады. Шағын топ аз уақытқа немесе ұзақ уақытқа созылуы
мүмкін, бұл шағын топ ұжымның басқа да мүшелеріне жайдары қабақ танытуы
ықтимал немесе өздерімен өздері қалуы да мүмкін.
Басқарудың әлеуметтік әдістері
Әлеуметтік әдістер әр қилы әдістердің кең спектірін қамти алады:
- әлеуметтік нормалау;
- әлеуметтік-саяси;
- әлеуметтік реттеу;
- әлеуметтік бастама;
- моральдык ынталандыру.
Әлеуметтік нормалау әдістері әр түрлі әлеуметтік нормаларды енгізу
жолымен ұжым және жекелеген жұмыскерлер арасындагы әлеуметтік қатынасты
оңайлатуга мүмкіндік тудырады. Бұл нормага ішкі тәртіп ережесі, ұйым
жарғысы, әр түрлі; кодекстер, өндірістік әдеп ережелері, тәртіпке шақыру
формалары жатады.
Әлеуметгік-саяси әдіс - бұған қоғамдық ұйымдардын ықпал ету әдістері
кіреді (үгіт-насихат, сендіру, басқару ісіне қатыстыру және т.б.).
Әлеуметтік реттеудің әдістері әр түрлі ұжымдардың, топтардың,
түлгалардың мүдделері мен мақсаттарын анықтау және реттеу жолымеи
әлеуметтік қатынастарды ретке келтіріп, үйлестіруде пайдаланылады.
Моральдык ынталандыру әдістерін өз қызметтерінде жоғары нәтижелерге қол
жеткізген жеке жұмыскерлерді, үжымдарды көтермелеу үшін қолданады.
Басқарудың психологиялық тәсілдері
Басқарудың психологиялық тәсілдері адамдар арасындагы қарым-
қатынастарды ұжымда үйлесімді ахуал жасау арқылы реттеуге бағытталган.
Адам еңбегі әрқашан адам психикасының жұмыс істеуі, ягни дүние таным,
қиял, ықылас-ілтипат және басқа элементтер негізінде жүзеге асады.
Сондықтан, адамның уақыт сәтіндегі психикалық ахуалы оның жеке іс-қызмет
нәтижелеріне тікелей және тура әсер етіп қана қоймайды, барлық ұжымның іс-
қызмет қорытындыларына да әсер етеді.
Баскаруды үйымдастыру мен жүзеге асыру кезінде адамдардың іс-қызметтегі
мінез-құлқының зандарын ескеру қажет. Бұлар:
- адам әрқашан өзі аз шыгарып, көп нәтижелерге жетуге үмтылады;
- әрбір адам нәтижесінде жарамды формада өзіне ен көп шамадағы
көтермелеу мен ең аз шамада жаза болатындай әрекет етуге ұмтылады;
- әрбір адам өзін іс жүзінде көтермелейтін немесе жазалайтын
инстанция не айтса, соны істейді.
Басқарудың психологиялық әдістеріне мыналар кіреді:
- шағын топтар мен ұжымдарды іріктеп жинақтау;
- еңбекті ізгілендіру (гуманизациялау, ниетті ояту);
- психологиялық себепкерлік ;
- кәсіби іріктеу мен оқыту.
Шағын топтар мен ұжымдарды іріктеп жинақтау әдістері шагын топтардағы
еңбеккерлер арасындағы оңтайлы сандық және сапалық арақатынастарды
аныктауға мүмкіндік береді. Арнайы зерттеулер көмегімен топ ішінде пайда
болган бір-бірін ұнату мен жек көру сезімдерін, оның әрбір мүшесінің орнын
топтағы қызметкерлермен психологиялық үйлесуі негізінде анықтауға болады.
Еңбекті ізгілендіру әдістеріне мыналар жатады: түрлі түс пен музыканың
психологиялық әсер етуін қолдану, еңбектің бір сарындылыгын болдырмау,
шыгармашылық үдерістерді кеңейту және т.б.
Еңбеккерлердің психологиялык ынтасын ояту үлкен мәнге ие болуда.
Психологиялық ынтаны ояту моральдық ынталандыруда еңбеккерлерді еңбекке
тартуга бағытталуымен айрықшаланады. Кәсіпорында еңбеккерлерге (кәсіби
мүдделер, еңбектің шығармашылық мәні) себептеме болатын жағдайлар жасау мен
еңбек әдістерін қалыптастыру жолмен қамтамасыз етіледі. Олар еңбеккердің
еңбек етуге деген ішкі қүштарлыгына әкеледі.
Кәсіптік іріктеу мен оқыту әдістері қажетті психологиялық
сипаттамаларды дамытуға: орындалатын жұмысқа неғұрлым көп деңгейде сәйкес
келетін психологиялық қасиеттері бар адамдарды іріктеуге бағытталған.
Әлеуметтік-психологиялық әдістерді қолдану тетігі қоғамның, ұжымның
және жеке тұлғалардың мүдделерін ескеру мүмкіндігі басқару процесінде
қамтамасыз етілетіндей болып құрылуға тиісті.
Ұйымның әр түрлі типтері бар:
а) басқарудың функциясын ісін бұлжымайтындай етіп бөлуге, қызметті
реттеуге, мұқият бақылауга негізделген ұйым. Мұндай тип басқаруда туындаган
барлық мәселелерді алдын - ала көруді, қатаң есепті талап етеді;
ә) ұйымның икемді типі. Оның артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Артықшылықтары:
- икемділігі;
- болжанбаған жаңа мәселелердің пайда болуына орай шұгыл жауап беруі;
- оларды шешуде бейформальды әдістердің мол мүмкіндіктері.
Теріс жақтары:
- комиссия жұмысын бакылаудың қиындықтары;
- оларды калыптастыру мен реформалау жөнінде қосымша күш-жігер жұмсау;
- басқаруды ұйымдастырудың кейбір күрделілігі;
б) көбінесе әлеуметгік факторлардың болуына негізделген ұйым. Мұнда
басты назар кадрларды іріктеу мен даярлауға, олардың жұмысына мақсаттар
мен міндеттер қоюға, құрылымдық ресімделуге аударылады. Міндетті істі бөлу
бейформальды емес белгілер бойынша жүзеге асады.
Өндірісті басқару тәжірибесінде ұйымдастырудың аталған типтері нақ сол
күйінде қолданылмайды. Әрбір нақты ұйымда басшы мен басқару аппаратына
байланысты аталған үш типтің біреуі басымырақ болады.
Баскарудың ұйымдастыру-басқарушылық әдістері (БҰБӘ) жоғары тұрған
биліктің еркін орындау үшін басқару аппараты қызметкерлерінің әрбірінің
жеке жауапкершілігін қамтамасыз етуге тиісті.
Басқарудың ұйымдастыру – басқарушылық әдістерін жіктеу
Баскарудың ұйымдастыру-басқарушылық әдістерін шығу көздері мен қосымша
бағыты бойынша былайша жіктеуге болады:
- ұйымдастырушы-тұрақтандырғыш;
- басқарушылық;
- тәртіпке келтіру;
- басқарушылық ықпал ету сипаты бойынша.
¥йымдастырушы-тұрақтандырғыш ықпал ету әдістерінін негізгі мәні мынада:
жалпы жүйенің де, оның жекелеген буындары ішіндегі белгілі бір
міндеттемелерді бекіту арқылы жүйе элементтері құрамы мен берік
ұйымдастырушылық байланыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz