Актер шеберлігі және ұлттық ойындар
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министрлігі
Актер шеберлігі және ұлттық ойындар
Ақан сері атындағы мәдениет
колледжінің оқытушысы
Оспанова А.Б.
КӨКШЕТАУ – 2008 ж.
Мазмұны:
І. Кіріспе. ___________________________________ ________2
ІІ. Актер тәрбиелеудің алғашқы жылында ұлттық
ойындарды пайдалану._________________________ _____5
ІІІ. Актерлік техниканы жетілдіруде салт-дәстүрдің
маңызы.____________________________ ______________16
ІҮ. Сахналық этюдттер:
1. Алғашқы аялдама...________________________ ____20
2. Екінші айналым... ______________________________27
3. Үшінші асу...____________________________ _______30
4. Соңғы серпіліс... _______________________________34
Ү. Қойын кітапшасынан. _______________________________40
ҮІ. Актер шеберлігі пәніне қосымша. _____________________54.
1. Кіріспе
Өнер... сиқырлы да жұмбақ әлем! Өнер мен сұлулық, әдемілік, әсемдік
ұғымдары жұптаса қалатыны заңды сияқты, дегенмен әсемдік заңдылықтарына
тарау-тарау өнер салалары ғана емес ғылым да тікелей байланысты. Себебі
әдемілік – табиғат перзенті. Үлгі өрнегі табиғат пен өмірден алынады. Әл
Фараби, Ибн Сина, Кеплер, Галилей, Эйнштейн т.б. көптеген әйгілі ғалымдар
өз теорияларын әсемдік заңдылықтарына сәйкес құруға тырысқан, яғни шынайы
шындыққа сүйенген.Әл Фараби, Ибн Сина, Иоганн Кеплер аспандағы жымыңдаған
жұлдыздармен сырласып өлең жазса, ұлы физик Эйнштейн скрипкада Моцарттың
әуенін ойнай отырып шабыт алған. Өнер мен ғылым сабақтастығы ертеден
белгілі болғанымен, өнердің ірі саласының бірі театр теориясы, актер
шеберлігі, режиссура ғылыми негізделмеген болатын. Жиырмасыншы ғасырдың
басында 1908-1938 жылдар аралығында К.С.Станиславский бұрын – соңды болып
көрмеген сахна ережесін тыңнан туғызды. Сөйтіп эстетикалық трактат емес,
театр өнерінің техникасы Станиславский жүйесі дүниеге келді. Бүкіл
әлемде жүйе негізінде тәрбиелейтін мектептер, студиялар, жоғарғы оқу
орындары ашыла бастады.
Қазақстан жастары арасында Театр атты құпия әлемге саяхат жасаушылар
көбейіп, актерлік өнерге ерекше көзқарас оянып, ілтипат көрсетіле бастады.
Сонау 1928 жылы Жалпы театр өнері мен қазақ театры атты мақаласында
ұлы Мұхтар Әуезов: Театр – сымбатты өнердің ішіндегі ең зор өнердің бірі.
Ешбір өнерді тілек, құрғақ бұйрық туғызбайды. Қай елдегі, қай түрдегі
өнерді алсақ та, сән – салтанатпен ырғалып – жырғалып, бір күннің ішінде
ғайыптан көшіп келген жоқ. Барлығы да болымсыз кішкене ұрықтан жайлы
топыраққа көміліп, белгілі шартпен бағылып қағылған уақытта ғана бой жасап
өсіп - өнген.
...Қай өнерді алсақ та әуелде өз елінің халық өнері болып, жалпы адам
баласының ортақ теңізіне барып құяды.
Өзге жұрттың мысалына қарағанда, театр өнерінің ұрығы елдің әдет –
салтынан, ойын – сауығынан, ән-күй, өлең-жырынан басталған. Өнердің ірге
тасын қалайтын елдің өзі – дей келіп, Қазақтың театр өнері біздің
заманымызда басталғанына біз қуанамыз. Бірақ сол қуанышпен бірге, бұл
сияқты ұлы өнердің келешегі үшін жауапты екенімізді ұмытпау
керек - деп сол кездегі өнердің төңірегінде жүрген зиялы қауымды, көп
ойланып, ептеп бастау керектігі жөнінде ескертеді.
Сондай сақтықпен 1954 жылы Құрманғазы атындағы мемлекеттік
Консерваториясы жанынан А. Тоқпанов, Р. Қаныбаева, Г.
Рутковскаяның ұйымдастыруымен театр факультеті ашылып, қазақ жастары өз
елінде терең білім алу мүмкіндігіне ие болды. Бірте – бірте Қазақстандағы
жоғары театр мектебі ұйымдастырылып, театр педагогикасы қалыптаса бастады.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор Рабиға Мұқай қызы
Қаныбаеваның жетекшілік етуімен ұйымдастырылған Актер шеберлігі және
режиссура кафедрасының құрамы өсіп қана қоймай, сол кездегі Одақ
көлеміндегі бірден –бір деңгейі жоғары ұстаздар шоғырланған, білікті маман
дайындайтын оқу орындарының қатарынан көріне бастады.
Әйгілі В.Меркурьев пен И.Мейерхольдтың шәкірті А.Н.Островский
атындағы ЛГИТМиКтің түлегі, халық артисі, профессор Хадиша Бөкееваны да,
Қазақстанның халық артисі, профессор Асқар Тоқпанов шеберханасында 2 курста
оқып жүріп-ақ Ақтоқтыны ойнап, қазақ аруларының символына айналған
Қазақстанның халық артисі, профессор Шолпан Жандарбекованы да ұстаздық
етуге шақыруы Рабиға апайдың көрегендігі еді.
Қазіргі кезеңде осы ұлы ұстаздардың шәкірттерінің шәкірттері қазақ
елінің, өнерінің әлемге танылуына зор үлестерін қосып, өнердің өрлеуіне ат
салысып жүр.
К.С.Станиславский жүйесін негізге ала отырып қазақ театр
педагогикасы актер тәрбиелеудің өзіндік тәжірибесін жинақтады. Еліміз
егемендік алып, тіліміз мемлекеттік деңгейге көтерілгелі барлық облыс
орталықтарында қазақ театрлары ашылды. Дарынды, білімді, білікті мамандарға
қажеттілік артып отырған кезеңде, қазақ тіліндегі оқу құралдарын шығаруға
мемлекетіміздің көңіл бөле бастауы қуантады. Бұрын да ғылыми еңбектер
жазылып, зерттеу жұмыстары жүргізіліп, диссертациялар да қорғалып жатты.
Дегенмен қазіргі таңда ұлттық театр мектебінің дамуы қазақ тіліндегі
педагогика ғылымының деңгейіне, актер шеберлігін жетілдіру әдістеріне
байланысты. Қазақ тіліндегі ғылыми құнды жалғыз оқу құралы М.Байсеркеновтың
Сахна және актер кітабының жарық көргеніне де он жылдан асып барады.
Тәуелсіз еліміздегі этнопсихологиялық өзгерістерді ескере отырып, актер
тәрбиелеу жүйесінде жаңа бағыт, бағдарлама қажет. Өмір ағымына байланысты
актер тәрбиелеу әдісі мен мазмұнының өзгеріп отыруы да заңды. Қазіргі театр
педагогикасымен айналысып жүрген көптеген ұстаздардың өз әдістері
қалыптасқан.Біз ұсынып отырған әдістемелік жұмыс та осындай көп жылдық
тәжірибеміздің нәтижесі. Бұл жұмыста актер тәрбиелеудің алғашқы жылындағы
кейбір сәттер ғана қамтылған. Ұстаздық жолын енді бастап жатқан жас
мұғалімдерге сілтеме, ой түрткі болар деп сенеміз.
Орыс театр педагогикасындағы К.С.Станиславский негіздеген оқу жүйесі
төңірегінде көптеген әр қилы пікірлер айтылды. Оқушыларының өзі де неше
түрлі қарама-қайшы әдістерді ұсынып, ой айтты. Солардың ішіндегі
Г.Кристидің Воспитание актера школы Станиславского, М.Кнебельдің О
действенном анализе, Словесное действие, Б.Захаваның Мастерство актера
и режиссера және де басқа құнды еңбектерді Қазақстандық театр мектебінде
де ұстаздар өз қалауынша пайдаланып, өз әдістерін қалыптастырады. Ортақ
мақсатқа жету үшін әркім әр түрлі жолмен келеді. Әсіресе өнер мен
педагогикада барлығын бір қалыпқа салуға болмайтыны белгілі.
Актер – оқушының шығармашылық көңіл – күйін келтіру үшін неше түрлі
тәсілдерді қолдануға тура келеді. Актер табиғатына қай кезде қалай әсер ету
де ұстаздың тәжірибесіне, таным, талғамына, түйсігіне байланысты.
Шынайы көркем өнер – дарын мен шеберліктің тоғысуынан туындайтыны
белгілі. Ал оқушының дарынын ашып, шеберлігін шыңдайтын – мектеп. Мектепте
жоғарғы актерлік техниканы меңгеріп, іздену құпиясына үңіледі. Мектептің
жұмыс бағыты, табысы қабылдау кезеңіне мүдделі. Қаншалықты мұғалімнің
деңгейі жоғары болса да қабылдау сәтсіз болса, яғни қабылданғандардың
табиғи деңгейі төмен болса нәтиже де ойдағыдай бола алмайды. Себебі, театр
мектебінде тек табиғи дарынын ұштап, бағыт бағдар ғана бермеуі керек.
Қабылдау кезеңіндегі жұмысты ғылыми негіздеп, жүйелеу мүмкін емес, ұстаз
тек өз тәжірибесі мен көрегендігіне, сезімталдығына ғана сенеді.
2. Актер тәрбиелеудің алғашқы жылында
ұлттық ойындарды пайдалану.
Әр ұрпақ мәуелі бәйтеректің жапырағы сияқты, тамырын тереңнен
алып, біреуі ерте, біреуі кейіндеу, бір сабақтан нәр алып өшпес ұрпақ
байланысына айналады. Ғылым, әдебиет пен өнер адамдарының жауапкершілігі
тіпті ерекше. Қандай қым-қиғаш, қысылтаяң кездерде ұлттық негізімізді
сақтап қалу үшін ереуілдеп алға ұмтылып, ұрандатып бас көтеріп жүргендер де
солар. Сондықтан өнерге аяқ салған әр оқушы ұлтжанды, тілі мен дініне
берік, тәрбиелі де тәртіпті болуы абзал. Театр – (коллективтік) ұжымдық
өнер болғандықтан тәртіптің де маңызы зор...
...Актер сахнада лүп еткен ұлпа сезімін, жалындаған отты сөзін дәл қазір,
осы жерде көрерменге сыйласа, қайталанбас сәтті басынан кешіру үшін
қаншама ақ тер, көк тер болады десеңізші. Осы бір сәт бүкіл ұжымның жұмыла
жасаған еңбегінің нәтижесі, біртұтас творчестволық ансамбльдің туындысы,
сондықтан әр адам- директордан бастап, көрермендерді қарсы алушыға дейін
әуелі өзінің, сосын ұжымының қадір-қасиетін арттырып, намысын қорғай білуі
тиіс. Жүректері лүпілдеп, көздері жайнап, өзін сахна жұлдызындай сезініп
отырған оқушыға өнердегі тәртіптің маңызын түсіндіру абзал. Әрине алғашқы
кездесудің мазмұнды да, әсерлі болғаны дұрыс.
Көркем шығармашылық, театр өнері, актердің жан-жақтылығы жайлы әуелі
оқушының өз білгенін ортаға сала отырып, өнер жасау үшін өмірдің өзінен
үйрену керектігінен М.С.Щепкин әңгіме өрбітеміз. Табиғаттың қайталанбас
сұлулығын, адамның мұңы мен қуанышын, дір еткен сезімі мен қасқайған өр
мінезін суреттеген суретші өз зейінділігі, байқағышты, тереңдігі,
сезімталдығымен - ұлы. Актер боламын деп келген жастың өмір тәжірибесі өте
аз, сондықтан ұлылардан үйреніп, көп оқу керектігіне де баса назар
аударамыз.
Абай Құнанбаев,А.С. Пушкин, М.Әуезов,В. Шекспир, Сервантес, Леонардо да
Винчи, Рафаэль, Бальзак сияқты көптеген авторлардың өлмес шығармаларымен
таныса отырып үйренетінімізді және қалай пайдаланатынымызды да сыр қылып
ақтарамыз. Бірте-бірте байқап жүргендеріміздің ішкі байланысын, тілмен
айтып жеткізе бермес ым-ишарат, сезім тартылысының себептерін іздейміз,
сөйтіп ойымызға, қиялымызда образ туындап, сосын тұтас шығармаға айналады.
Өнердің қай саласында болсын сүбелі нәтижеге жету үшін дарынның болуы шарт,
ал сол дарынды дамытып, межелі биіктен көріну үшін жан жақты
білім, терең ой, жоғарғы мәдениет, ақар сезім керек-ақ. Осы қасиеттер
тоғысса, өлмес туындылар дүниеге келеді. Жеке адамның білімі, біліктілігі,
ақ ниет, адал жаны және шығармашылық дарыны қосылып хас шеберді тудырады.
Театр- көптеген өнердің тоғысқан орталығы, бірақ сол суретшінің
декорациясын, драматургтің сөзін, композитордың музыкасын, режиссердің
мизансценасын т.б. ақтап, біріктіріп, жандандырып көрерменге әсерлі
жеткізетін тек қана- актер. Сондықтан актерге жүктелер жауапкершілік те
мол, деңгейіне қойылар талап та жоғары.
Мектептің басты мақсаты; оқушының дарынын ашып, шығармашылық дара
тұлға ретінде қалыптастыру.Әлем әдебиеті, театр тарихы, Қазақстан тарихы
т.б. пәндерден сусындау арқылы өреміз биіктеп, біліміміз тереңдеп,
қиялымыздың шарықтайтынын әр оқушыға жеткізе отырып, актер шеберлігі
пәнінен тапсырылған әр сынақ, әр емтихан барлық басқа пәндерден де
тапсырылған емтихан деп түсінуіміз керек, өйткені көркем шығармамен, яғни
образбен жұмыс жасау кезеңінде актер өзінің бар болмысын, бойына жинаған
бар байлығын ашып, көрсетеді. Театр мектебі қабырғасында жүрген оқушыға
арнайы пәндер мен теориялық пәндер арасындағы тығыз байланысты жеткізе білу
-әр оқытушының міндеті және парызы. Қазіргі кезенде актер тек шығармашылық
жұмыспен ғана емес, мемлекеттік мәселелерге де араласуда. Депутат, театр
басшылары, облыс тық әкімшілікте, тіпті елбасылық дәрежелерге де жетіп
жатқандары бар.
Сол себепті тек табиғи дарын, терең біліммен қоса көргендік пен ойшылдық
жағына да мән беріп, ұлы тұлға қалыптастыруға ат салысуға тиіспіз. Әлбетте
бұндай ірі жетістікке жету үшін оқушы да алғашқы күннен өзін жүйелі
дайындық, өзіндік сын, сыпайы, сыйлы қарым-қатынас, достық пейілге
ыңғайлап, менмендік, мансапқорлық, дандай судың зиянын сараптай алғаны жөн.
Творчестволық әдеп пен тәртіптің күнделікті ұсақ-түйектен құралатынын,
жаман да, жақсы да жақтарымыздың бүкіл ұжымның жұмыс барысына әсер ететін
әркез ұмытпағанымыз дұрыс. Оқушының күнделікті жүріс-тұрысы, киім кию,
қарым-қатынас мәдениеті жан-жағындағылар үшін де өте маңызды. Сахнаның
сыртында ұсақ, пасық өмір сүріп, сахнадан Шекспирдің деңгейінде ой айту
мүмкін емес К.С.С.
Театрдың қоғамдығы орны, актерлік этика, тәртіп туралы әңгіме бір-
екі күннің шаруасы емес, сондықтан реті келген кездерде, оқушылардың
жағымсыз қылық, дөрекі мінез, өтірігі мен сараңдығы т.б. байқалған
сәттерде, әр нәрсені мысалға ала отырып тәлім-тәрбие процессін жалғай
береміз.
Делетанттық пен нағыз өнер ерекшелігін де аша түсу жөн. Шынайы өнер
актердің ішкі және сыртқы техникасының жетік дамуын талап етеді.
Кейіпкер жандылық өнерінің мақсаты – сахнада тірі адамның рухани
тіршілігін сомдап, оның кескін -келбетін сахналық көркем пішінде бейнелеп
беру болып табылады ( К.С.С –ауд. М.Б.) – деген анықтама шынайы өнер
иелерінің ұстанар заңы.
Сахнадағы актердің өнері - өз жаны мен тәні, өз табиғаты. Актер күн
сайын рөлімен сахнада өмір сүру мен ішкі сезім иірімдерін жұптастыра
отырып, шынайы творчестволық өмір сүру прцессінің ләззатына бөлінеді. Бұл
ләззатты тату үшін актердің тынымсыз өз бетімен жұмыс жасауы қажет. Өзіндік
жұмыс – тоқталмайтын, толастамайтын жұмыс. Актердің өз бетімен жұмыс
істеуі; ұдайы жаттығулар жасап, болмыс сымбатын, тілі мен әуезін
қалыптастырса, әлем әдебиетін үзбей зерттеу арқылы рухани тәрбиеленеді.
Осының бәрі сайып келгенде сахнаға жанды кейіпкерді- образды тудыру үшін
қажет.
Театр өнеріндегі түрлі ағымдарды білу, соның ішінде табиғилығы,
шынайлығымен ерекшеленетін кейіпкер жандылық мектебінің жалпы өнердің
дамуына әсері туралы да тартымды әңгімеленеді.
Театр мектебінің алға қойған басты мақсаты да, тәрбиеленушілерін
адастырмай, дұрыс жолға бағыт беру, әр адамның ерекшелігін, мүмкіндігін,
әсерін, шамасын ашып және эстетикалық көзқарас, творчестволық әдістеме,
актерлік техникаларындағы өзгерістерін де айқындап көрсету.
Әңгіме енді әрі қарай актер шеберлігі пәнінің тәжірибелік бөлімінде
жалғасады. Негізінде бұл пән теориялық емес, сондықтан неден бастап,
әңгімені қалай өрбіту әр оқытушының тәжірибесі, білімділігі, сезімталдығына
байланысты. Сонымен қатар 3-4 жылда жаңарып отырар әр курс оқушылары да
(олардың қабылдауы, көзқарасы, тіпті тыңдау мәдениеті де) бір-біріне мүлде
ұқсамайды. Бір топ зейінді, жинақы болып, көп кешікпей күрделі жаттығуларға
көшсе, келесі бір топтың зейінін 1-2 ай бойы жинау мүмкін емес. Бір топ жан-
жануарларға байланысты этюдтерді мейілінше терең зерттеп, емін-еркін жұмыс
жасаса, келесі топ интеллектуалды, фантастикалық шығармаларды рахаттана
дайындайды.
Актерлік бөлімге негізінен ауыл жастары қабылданатындықтан,
эстетикалық тәрбиеге баса назар аударылады. Ұстаздар алғашқы күннен
шәкірттерімен бірге театрларға, концерт залдарына, мұражайларға
барып,көргендерінен, естігендерінен алған әсерлерін ортаға салып,еркін
әңгімелеседі. Жалпы өнер, өнер адамының қоғамдағы орны, актерлік шеберлікті
шыңдау үшін назарыңнан тыс нәрсенің болмайтынын түсіндіріп, арманы, өмірге
көзқарасы, жақын адамдары жөнінде сыр шертіседі. Театр мектебіндегі ұстаз
бен шәкірттің қарым-қатынасы ерекше. Ана мен бала арасындағыдай нәзік
шектер арқылы байланысып тұратын бір ғажап әлем. Шынайы, адал сезім,
ашық әңгіме, терең сырласу- ертеңгі сахнада сомдалар образға бару
жолындағы барлау. Ұстаз бен шәкірт арасында шынайы сенім болмаса, актер
творчествоның қайнар көзі, бал бұлағы ашылмай қалады. Сондықтан болар мен
тәлім-тәрбие алған Х. Бокеева алғашқы күннен әр шәкіртке өмірі, өнерге көз-
қарасы, сүйікті актерлері, алғашқы махаббат, табиғат тақырыптарына өз ойын,
көзқарасын жазып келуді тапсырады. Әйтеуір жанын тебірентіп, көңіл-күйін
қозғар сәттерді еске алу тапсырылады. Ал шығармалар әр түрлі; біреуі
нәзік лирикамен өлең жазса, біреуі басынан кешкен қызықты оқиғаны әдемі
қалжыңмен, үшіншісі жанын жегідей жеген азаматтың көзқарасын, төртіншісі
өмірінің трагедиялық тұстарын еркін де ашық ақтарыла жазады. Сөйтіп
қарапайым жаттығулар арқылы күрделі творчестволық процесске жол басталады.
Сахнаның қожасы – актер деген ұғым тек айтуға ғана жеңіл, ал сол
қожалыққа жету жолының тайғақ теперештерінен өтудің қаншалықты ауыр екенін
біреуі түсінсе, біреуі түсіне бермейді.
Жан-жақтан жиналған, әр түрлі ортада өскен жастар мүмкіндігінше
бірден ұжымдық қарым-қатынасқа жауапкершілікпен қарап, өзі үшін емес,
партнері үшін жұмыс жасауға бейімдегені абзал.
Актерлік курстың алғашқы жылы шәкірттің өз қиялынан туындап, өзі
ойлап тапқан тосын жағдайда, өз атынан әрекет етіп, қызық жаттығулармен
еліктіріп тез өссе, екінші жылында үзінділер арқылы автор ұсынған
жағдайда кейіпкердің, яғни бөтен адамның жан-дүниесіне үңілеміз. Әрі
зерттеп, ұғыну арқылы автордың да, режиссердің де ойын ашу өте күрделі
инемен құдық қазғандай кезең. Актер өмірі Браво деп айқайлаған халық
қошаметінен, табанына тасталар гүл шоқтарынан тұрады деп, даңққа жеңіл
жеткісі келгендері білімін де, біліктілігін көрсетер, қайраты мен жігерін
аямай, жаны мен жүрегін сарқа жұмсап, өнер ләззатының дәмін татар кездерге
жете алмай кетіп қалып та жатады. Болсам да болам, болмасам да болам –
деп буынсыз жерге пышақ ұрар, қыңырлары да кездеседі. Не керек шым-шытырық
оқиғаларға толы іздену, жаңару, қапалану, үміттену,күмәндану, серпілу
жылдары басталады.
...Әр шәкірт жеке бір әлем, әрқайсысына дара көзқарас, актерлік
шеберлікке баулуда ыңғайлы әдіс, жан-дүниесін танып, дарын көзін ашуға
төзімділік қажет.
ХХ- ғасырдың ортасынан бастау алған қазақ театр педегогикасы да,
басқа салалар сияқты орталықтанған бағытта, яғни жоғарыдан түсірілген
бағдарлама, нұсқаулар, бойынша ғана жұмыс жасады. Сөз жоқ актерлік
шеберлікті ғылыми негіздеп, жүйеге келтірген К.С.Станиславскийдің еңбегі
аса зор. 30 жылға жуық өмірін осы ұлы іске арнаған ұлағатты ұстаз
адастырмас өзек қалдырды. Бүкіл әлем реформатор деп таныған
К.С.Станиславский еңбегін білмейтін актер біздің елімізде жоқ. Өйткені
Қазақстан театр мектебі де актердің кәсіби техникасы мен шеберлігін
шыңдауда осы құнды еңбекке сүйеніп, орыс театр мектебі құрастырған,
дамытқан жаттығуларды пайдаланып келді. К.С.Станиславский жүйесінің басты
мақсаты- сахнада өмір шындығына жету.
Бүгінгі күнге дейін К.С.Станиславский жүйесін әркім өз түсінігі,
өз қабылдауы бойынша саралап, шәкірттері өз әдістемелерін ұсынып жүйенің
негізі- мақсат, түпкі мақсат дейді. Жүйе төңірегінде әлі күнге дейін әр
қилы пікірлер айтылып жүргені белгілі. Қазақ театр педагогикасы да дамып,
өзінің ұлттық ерекшеліктерін, этнопсихологияны ескере отырып, одақтық
бағдарламаны қайта қарап, жаңалықтар енгізе бастады. Қазақ балаларының
ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, әуелі бағдарлама қайта жасалды.
Ұлттық сана- сезім, қимыл-қозғалыс мәдениеті, тіпті киім кию мен сән
ерекшеліктері, ан тіліміз ескерусіз қалып, көзсіз еліктеуге бой ұрдық.
Орысшадан ағылшыншаға сеңдей соғылып, есеңгіріп жүрген жайымыз бар. Қала
жастары ғана емес ауыл балаларының да тілдері шұбарланып, ойын еркін
жеткізе алмайтын халге жетті. Осындай аласапран заманда ұлттық
болмысымыздың өзегін тауып, нәр берер өнер ордасы- театрға нағыз маман
тәрбиелеу үшін болашақ актердің қаны да ан да қазақ болуы тиіс. Қазақ тілін
жете меңгермеген оқушы бүкіл елдің дау- жанжалын екі- ақ ауыз сөзбен
ымыраға келтірген шешен, би төрелердің сөз астарын қайдан ұқсын?! Болашақ
сахна иелері
Бисилләһир рахманир рахим деп өнерге аттаған күнінен өз халқының
ұлттық бейнесін танытатын да өздері екенін ұғынуы тиіс. Бұл жолда біздің
айнымас серігіміз әрине- фольклер. Оның ішінде ұлттық ойындар. Ойынсыз
ақыл- ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге
қарай ашылған үлкен жарық ан іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі
өмірменен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын
дегеніміз ұшқын, құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты. (Сухомлинский
В.А. О воспитаний М, 1973)
Ұлттық ойындар – бізге жеткен асыл қазынамыз, баға жетпес байлығымыз.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы деректерді 13- ғасыр құжаттарынан табуға
болады. Мысалы Италия саяхатшысы Плано Карпини Монғолияға саяхат барысында
қазақ жерін мекендеген рулардың тұрмыс- салтын, ойындары жайлы
этнографиялық материалдар жинаған. Одан кейін де көптеген елдердің көрнекті
ғалымдары этнографиялық материалдар жинап, соның ішінде ұлттық ойынның
тәрбиелік, дамытушылық мањызын атап көрсеткен. Көшпелі халықтың өрелі
өнеріне: Мен қазақ ауылында болған кезімді өмірімнің аса бір қуанышты
кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый
құрметі мен ойын сауығы естен кетпейтін шаруа. Мен өмірімде осындай қысқа
уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осыншама мағлұмат алып көрген жоқ едім...
- деп жазыпты неміс ғалымы А. Гумбольт.
Қазақтың ұлттық ойындары өжеттікті, шапшаңдықты, ептілікті сонымен
бірге қайрат пен қажырлылықты, тапқырлық пен батылдықты талап етеді. Зейін
мен зеректік ұйымшылдыққа тәрбиелейді, тілді дамытып, ой- өрісін кеңейтуге,
қиялын ұштауға зор мүмкіндік береді. Актер боламын деп талпынып келген әр
оқушының тамыры тереңде болса, оның қандай дауылға да төтеп берері дауысыз.
Ұлттық қанымыз ан жанымызды меңгеріп алған соң, қай елдің де шығармасын
еркін меңгереріміз дауысыз. Сол себепті тәжірибелі мамандар еңбегіне сүйене
отырып, қазақтың ұлттық ойындарын, әдет- ғұрып, дәстүрін актер тәрбиелеудің
алғашқы жылында пайдалануды қолға алдық.
Жоғарыда айтқанымыздай өздеріне жақын, таныс тақырыптарға әңгіме
өткізе отырып, енді психофизикалық әрекеттерге көше бастаймыз. Зейін- актер
өнерінің психофизикалық бірлігімен негізгі аспабы. Сахнада шынайы өмірді
туғызу үшін біз, актерлік өнердің аспабы - оқушынының ішкі және сыртқы
техникасын кәсіби қалыпқа келтіреміз. Яғни бұл аспап ұсынылған тосын
жағдайда дәл, нақты әрекет етуге дайын болуы үшін, ішкі және сыртқы
техниканы шыңдап, нағыз өнерді тудыратын шығармашылық көңіл- күйді
қалыптастырамыз. Шығармашылық көңіл - күй элементтері: сахналық зейін,
сахналық еркіндік, сахналық сенімді тәрбиелейміз.
Тәжірибемізден байқап жүргеніміздей оқушы ұсынылған тосын жағдайда
мақсатты түсініп, көңіл- күйін, бар болмысын сезініп тұрғандай әрекетке
дайындығын білдіреді, ал жүріс- тұрыс, ым –ишарат, тіпті даусы да шықпай,
ойлағаны орындалмай күйіп піседі. Демек оқушының сыртқы техникасы (дем,
дикция, пластика, даусы) дайын емес. Немесе оқушы пластикалық шешімін,
дауыс ырғағын, киім-кию, мінез-құлық ерекшелігін тауып, жанының ішкі
иірімін, сезім қатпарларын жеткізе алмай қиналады. Сондыќтан ішкі, сыртқы
техника қабыса, біртұтас қызмет еткенде ғана шынайы өнер туындайды. Осы
жолда негізгі элементтің бірі болып есептелетін сахналық зейінді тәрбиелеу
үшін пайдаланып жүрген ұлттық ойындарға тоқтала кетейік.
Соқыр теке- ойынға қатысушылар шеңбер бойына қол ұстасып тұрғаннан
кейін, ойын басқарушы әрқайсысына сыбырлап бұзау, бота, жылқы, қой, серке,
ит, мысық т.б. жан-жануарлар атымен атап шығады. Ең соңғы ойыншы тентек
теке аталып, ортаға шығады. Жүргізуші көзін байлап, басқалары шеңбер
бойымен қозғала бастайды. Соқыр теке- қолындағы таяғымен көрсеткен бала,
өзіне берілген ан- жануардың даусын салады, даусынан ан алмаса, саусақарын,
шашын сипап көру арқылы кім екенін айтады.
Біз қоршаған ортаны бес сезім арқылы қабылдаймыз. Адамның
психофизиологиясына тәуелді болғандықтан, актер де сахнада толыққанды
әрекет ету үшін, осы сезімдерге сүйенеді. Және өмірде бәрі өзінше өтіп
жатады,ал сахнада ерікті күштеп драматург, режисердің ұсынған
жағдайындағы әрекетті жасаймыз. Бұл әрекет Дәл қазір, осы жерде туындап
жатқандықтан мейлінше шынайы болу үшін барлық сезімдеріміз қатар жұмыс
жасайды. Партнерімізді қасы мен қабағынан түсініп, өзіміз де шынайы
әрекетке бару, көрерменді еліктіру үшін байқағыштық, аңғарымпаздық, демек,
зейінді болу қажет- ақ.
Пәнге ылайықтап Даусынан таны, Сипап біл- ойындарын қосып жіберу
арқылы оқушыларды жолдастарының даусына, күнделікті киім киюі, шаш қою
ерекшеліктеріне зейін сала, байқап жүруге тәрбиелейміз. Жан- жануарлардың
даусын салу дауысты да қалыптастырады, дыбыстың еркін шығуы, артикуляцияның
жетілуіне де әсер етеді. Демек актер шеберлігімен сахна тілі пәндерінің
байланысы нығайып, қатар шыңдалады.
Бір-бірімен жете таныса қоймаған оқушылардың еркін араласып, Жаза
тартқызу арқылы өнерлерін, табиғи дарындарын қысылмай көрсетулеріне жол
ашылады. Зейін элементіне бөлінген аз уақыт ішінде тұтқыр зейінді
тәрбиелеу мүмкін емес. Актердің ішкі техникасын жетілдіру кезеңінде барлық
элеметтердің бір- біріне тәуелді екенін білеміз, сондықтан зейінсіз өсу
жоқ. Ал мына ұлттық ойындар негізіндегі жаттығулар өзінің
қарапайымдылығымен құнды.
Жеке жаттығу жасауға (сахнаға шығып курстасатарына қарап тұру) шыққан оқушы
бірден қысылып, не істерін білмей қиналса, екіншілері еркін болуға тырысып
қисаңдап, тыржыңдап білгенін істейді. Ал ұлттық ойындарды ойнап жүрген
оқушы мен қалай жүріп, тұрам?-деп мазасызданбай-ақ емін-еркін қозғалады.
Бойы үйреніп алған соң басқа жаттығуды меңгеруі де, зейінін жинауы да
жеңілдейді. Айдап сал, Белбеу тастау, Байқап қал, Кім түртті-бұл
ойындардың қай- қайсысы да сезімталдық, алғырлық, қисынды әрекетке
тәрбиелейді. Сахнаға қажетті- партнёрмен нақты қарым-қатынас, ұжымдық
жауапкершілік, тапқырлыпты дамытады.Ең бастысы психафизикалық белсенді,
мақсатты әрекетке машықтандырады.
Сиқырлы таяқ-ойынға қатысушылар шеңбер бойына тұрады. Ортадан кіші
шеңбер сызылады, оқушылар О-ден 9-ға дейін есептеледі, сан жетпегендері
арифметикалық белгілер: қосу, азайту,бөлу, көбейту болады. Кіші шеңберде
ойын жүргізуші ұзындығы бір метрлік таяқты жерге қадап ұстап тұрады да, кез
келген амалды айтады. (Мысалы: 3*2=6, 5-4=1, 9:3=3) 3 санын иеленген оқушы,
сосын көбейту белгісі, 2 санын иеленген оқушы шапалақ ұрады, сол кезде ойын
жүргізуші таяқты жібере қояды да, 6 санының иесі таяқты жерге түсірмей
қағып алуы тиіс.Қателескен, таяқты түсіріп алған адамға жаза қолданылады.
Мысалы:түрлі жан-жануарлардың дауысын, қимыл-қозғалысын салу, жансыз
нәрселерді жандандыру,пародия жасау т.б. Бұл жаттығу да ойлау жүйесінің,
қимыл-қозғалыстың шапшаңдығын тәрбиелейді. Одан әрі де күрдендіре беруге
болады. Мысалы:есептің амалын, шешімін айта тұрып соның түр-түсі
қандай?,үлкен бе, кішкентай ма?, тасқа басылған ба?,яғни мінез-құлқы қандай
екенін ойлау арқылы қиялын байытып, көкірек көзімен көруге дағдыланады,
ішкі монологті қалыптастырады.
Ойнауды аяқтар кезде: ең брінші айтылған амал қандай? Ж-деген оқушы қандай
амалдың шешуі болды? Сенің саныңның түр-түсі, мінез-құлқы қандай? – деген
сұраќтар арқылы оқушының ойын барысындағы зейінділігін, жинақылығын тексере
аламыз. Бұндай сұрақтар болатынын ескерген оқшының жауапкершілігі мен
байқағыштығы артады. Сонан соң: сен өз саныңды дене қозғалысы арқылы қалай
сипаттар едің?- деп, әркім жаңағы қиялында туған бояуы мен мінез- құлқына
байланысты өз санына мінездемесін көрсетуге талаптанады. Сүйтіп бірте-бірте
егер де мен... деген сиқырлы сөздер арқылы қиялдың жетегіне еріп, жансыз
нәрселерге жан бітіріп,бүр жарып гүл боп шығып, өнер әлеміне саяхатқа
аттанамыз. Ойды ой, қиялды қиял қуып әлемді шарлап кетеміз...
Орамал тастау: (орамал орнына допты пайдаланамыз)- оқушылар екі топқа
бөлініп, 4-5 адым жерде қарама- қарсы тұрады да, екі буынды сөздің бірінші
буынын айтып допты қарсыласына лақтырады. Ол қағып алып сөздің екінші
буынын айтады. Үшінші оқушы соңғы буынды жалғайды (қа-ла, ла-шық, шық-шыт
т.б.), немесе екі буынды жаңа сөз де бастауға болады.
А) Оқытушының белгісі-шапалақ ұру арқылы жылдамдығын өзгерту, әрекет
қосу (мысалы:далаға сөзі- допты жоғары лақтырып шапалақтап –да-қарсыласына
лақтырады, ол қағып алып-ла- допты белінен айналдырып келесі буын-ға-
қарсыласына лақтырады).
Є) Бұл жаттығудан кейін де ла-дыбысы айтылғанда қандай әрект жасалды?
Да –дыбысын кім айтты?-деген сұрақтармен оқушының байқампаздығын, зейін
жинақылығын тексеріп көруге болады.
Б) Оқытушының белгісі арқылы айтылған кез келген сөзде тоқтап, мысалы-
қалам-оқушының қолына қаламды беріп, осы қалам төңірегінде ойын өрбітеді :
қандай қалам? Қайдан келген?Мүмкін М. Әуезов Абай жолының соңғы жолдарын
осы қаламмен жазған болар!Мүмкін бұл сиқырлы таяқ шығар! Мүмкін Отырар
қазбаларынан табылған ғасырлар куәсі ме? Гүл ме? Сыбызғы болса ше? Жылан
болса қайтер едім? Міне, қарапайым ғана ойын арқылы актерлік қиял мен
елестетуді дамыта бастаймыз.
В) Дала-осы сөз төңірегінде қиялымыз ан елестетуді өрбіте отырып,
кішігірім әңгіме құраймыз. Көкейімізде әуен оянса,өлең жолдары оралса ан
шамамыз келгенше жеткізуге тырысамыз.
Г) Кез-келген сөзге тоқталып содан әрі қарай әр-қайсымыз бір-бір
сөзден қосып сөйлем құраймыз. Жылдамдықты бірте –бірте тездетіп
отырамыз.Бәріміздің шапалақ ұруымыз арқылы ырғақты ұстап тұруға болады.
(Мысалы: дала-сап-сары-боп-бусанып-жатыр. Соңғы оқушыға дейін нүкте қоюға
болмайды. 10 оқушы болса он сөз, 18 болса 18 сөзден тұратын мағналы сөйлем
құралу керек).
Бір ойыннан туған бұл жаттығулар оқушының тек актерлік ішкі және
сыртқы техникасын жетілдіріп қана қоймай, ойын дамытып, ан тілін жетік
білуге, тапқырлыққа баулиды. Сахна тіліне байланысты артикуляцияның дұрыс
жұмыс жасауын, демді де, қадағалай аламыз. Оқушының сахналық сенімін
тәрбиелеу оңай процесс емес. Нәтижелі, ұзақ дайындық қажет. Әрбір
әрекетімізді, қимыл-қозғалысымызды әр кез ақтап, дәлелдеп отыруымыз қажет.
Ал ол үшін қиял мен елестетудің көмегі де, әсері де мол.
Дәл басуойыны – бір парақ қағаз қойылады, осыны дәл басу үшін бір
оқушының көзін байлап, 10- 15 қадам жерге апарып, айналдырып жібереді, ал
оқушы жаңағы қағазды адымдап тауып, дәл басуы тиіс. Қалғандары дөңгелене
қоршай жүріп, дауыстап ән айтады, межеге жақындап, я алыстағанын әнді
қаттырақ, я баяу айту арқылы ањѓартады. Ортадағы оқушыға да талапты
күрделендіруге болады. Мысалы: дауыстап жаңылмай санамақ, немесе балаларға
арналған өлеңді айта жүру. Бұл жаттығу да зейінділікке, кеңістікті
бағдарлай білуге, сезімталдыққа, бірлікке жаттықтырады.
Жүрелей секіру ойыны- оқушылар екі топқа бөлініп, әр топтан бір-
бірден жүресінен отырып, алақанына қойылған теннис шарын түсіріп алмай,
сызылған шеңбер бойымен жүрелей, берілген ырғақта жүріп, орнына қайтып
келеді, келесі кетеді. Әр оқушыға қосымша талап қоюға да болады. Мысалы:
біреуі С – әрпінен басталатын қалаларды атай жүрсе, екіншісі- қазақ үйінің
(киіз үй) жабдықтарын, үшіншісі- ұлттық тағамдарды, келесісі- ұлттық бас
киім, енді біреуі- қазақ жазушыларын, т. Б. атайды. Қай топ көп атаса,
шарды түсірмесе жењіп келесі топқа жаза қолданады. Топ болғандықтан оларға
суретшілер шығармалары, мүсіндік композицияларды байқап, қарау арқылы сол
қалыпты ақтау, немесе Орман- тақырыбына, яғни әр түрлі
ағаштар,өсімдіктерді дене қозғалысы арқылы қалай көрсетер едің? Қандай
ағаш, қандай өсімдік, қандай жағдайда?Кәрі ағаш қалай өседі,жердің астынан
шөп,гүл қалай жарып шығады. Сол сияқты тастарды, қамырдан, пластилиннен
жасалған түрлі фигураларды, шашылып жатқан неше түрлі бөтелкелер,
қағаздарды да көрсетуді тапсыру арқылы қиялын байытып, ұштай түсеріміз
анық.
Жаңылмаойыны- балалар дөңгелене тұрады да, санамақ арқылы біреуін
ортаға шығарады. Ол оқушы ертегі, немесе оқыған шығармасының мазмұнын айтып
тұрып, оң қолымен сол қолын ұстайды, жата қалады, оң аяғын көтеріп секіреді
т.б.,өз қолымен түрлі-түрлі қимылдар істейді, қалғандары айтқанын ұға
тұрып, қимылын дәл ќайталауы тиіс. Қателескен оқушы жазасын тартады.
Басқалардың да қосымша сұрақ қою арқылы, зейінділігін, есте сақтау
қабілетін тексеруге болады.
Жануарлар қалай үндейді- ан-жануарлардың қалай дауыстайтынын
еске түсіріп, әркім қалаған жануары болады. Мысалы Әтеш-шақырады. Ал
тауықты қалай шақырамыз? Шеп-шеп.
Бақа- бақылдайды.(оқушы бақылдауы тиіс)
Қой- маңырайды,(оқушы маңырайды).
Сиыр-мөңірейді,(оқушы мөңірейді) әукім-әукім-деп шақырамыз.
Жылқы-кісінейді, (қырау-қырау).
Түйе-боздайды. (көс-көс).
Ешкі-бақылдайды, (шөре-шөре).
Шыбын-ызыңдайды.
Қасқыр-ырылдайды.
Ит-арсылдайды,(кә-кә).
Мысық-мияулайды,( піш-піш).
Қаз-қаңқылдайды,(гүс-гүс).
Торғай шырылдайды.
Тышқан-шиқылдайды
Жылан-ысылдайды, т.б. Естеріне түсіріп болғаннан кейін, жүрістерін, қимыл-
қозғалыс ерекшеліктерін, мінездерін әрқайсысының байқауы бойынша
сипаттаймыз. Сосын ал енді, мен әтеш болсам... не істер едім, әтештер де әр
түрлі, балапан әтештің жүрісі, қимылы, жан-жағына қарап, бағалауы,тіпті
шақыруы да ерекше, ал кәрі әтеш аспай-саспай, жан-жағына қоқилана,
маңғаздана қарап, сенімді жүреді, айбаттануы да, шақыруы да басқаша. Егер
әтеш болсаң... қандай әтеш болар едің? Мақтаншақ па, қорқақ па? Ақсақ,
соқыр, т.б. ерекшеліктерін ескере отырып, актерлік қимыл-қозғалысымызды
нақтылап, сенімді әрекет ете бастаймыз.Бұған не істеп жүрмін?- деген
сұраққа жауап қосылады, сөйтіп бірте-бірте жан-жануарлар әлеміне үңілу
арқылы сахналық еркіндік, қиял, сенім элементерінің байланысын аңғара
бастаймыз. Бұл жаттығу арқылы да актер шеберлігі, сахна тілі пәндерінің
байланысын ескере отырып, жануарлардың дауыстарын салу, шақыру арқылы демді
қалыптастыруға, ерін мен тілдің жұмысын жақсарту, дыбыстарды бағыттай
білуді де үйренеміз. Елестету арқылы- мысалы: балапанды шақырсақ қалай
сүйсініп ойнар едік? Т.б. мақсаттарды қоя отырып, бағалау элемектіне де
соға кетеміз.
Осыдан барып қарым- қатынас (общение), элементіне де екінші жарты
жылдықта көшуге болады. Мысалы: Театр фоесі кешкі спектакль басталар
алдында. Әрине билетті көрсетіп, жайбырақат кіріп кетуге де болады.
Дегенмен актер боламын деп талпынған оқушының жоғарыда ескерткеніміздей,
ұсынылған тосын жағдайда жүз құбылтатын ұшқыр қиялы, ерекше зейіні,
байқағыштығы мен зеректігі болуы тиіс. Театрға неше түрлі адамдар келеді
емес пе? Сен кімсің? Кіммен келдің? Көңіл күйің қандай?Ренжіскен ерлі-
зайыпты ма? Жас жұбайлар ма? Бірінші рет келген ауыл адамы ма? Шет елдіктер
ме? Осылардың әрқасысының мінез-құлқы, жүріс-тұрысында өзіндік
ерекшеліктері болары анық. Және әрқайсысының жан-жағындағыларға,кіргізушіге
деген өзіндік қарым-қатынасы бар.
...Қыз бен жігіт театрға келген. Қыз бірінші рет. Жігіт фоені, актерлердің
суреттерін, көрмені қызға көрсетіп жүр. Бұрыла бергенде қыз сумкасымен
қымбат вазаны іліп кетіп сындырып алады. Осы кезден қыздың да, жігіттің де
бағалауы, әрі қарай жасайтын әрекеттерінің шынайлығы тапқырлықтарына
байланысты. Дәл қазір, осы жерде жасалатын, аяқ-асты туындап жатқан
әрекеттер, кейде ойда жоқта өте қызықты, мәнді, әп-әдемі этюдттердің тууына
әкеліп жатады. Бұндай жаттығуларды оқытушы оқушыларды қатыстыра отырып
талдап, тағы басқа да варианттарын ойластырып, әрекеттердің қисыны мен
реттілігін, шынайлығы мен қателерін түсіндіре, басқа да элементтердің
қатысын анықтай, байланысын нақтылай түседі.
Ұшты- ұшты ойынға қатысушылар дөңгелене тұрып, бастаушының сөзін
қалт жібермеуі шарт. Ұшатын зат айтылса қолдарын жоғары көтереді. Ұшпайтын
зат айтылса көтермейді. Қателескен оқушы айып тартады.
-Ұшты, ұшты сұңқар ұшты.
-Ұшты, ұшты тұлпар ұшты.
-Ұшты, ұшты қарға ұшты.
-Ұшты, ұшты арба ұшты.
-Ұшты, ұшты қызғыш ұшты.
-Ұшты, ұшты сызғыш ұшты – осы тәртіппен ойын жалғаса
береді. Ойын оқушының сезімталдығын шыңдап, ой ұшқырлығын, өлшем-
ырғақ сезімін дамытуға, көңіл- күйдің елітуі мен іштей жинақылыққа
тәрбиелейді.
Бұл ойынды белгілі бір ырғақта қозғалып тұрып, шеңбер бойымен жүріп,
жүгіріп ойнау арқылы талапты күрделендіреміз. Белгілі бір ырғақта шеңбер
бойымен жүгіріп келе жатқан оқушы ұшатын зат айтылғанда қолын көтеріп тұра
қалады. Сол қалыпта қатып қалған оқушы енді осы қалпын ақтайды. Мен қандай
әрекет жасап жатқанда қолым дєл осылай көтерілуі мүмкін? Денем қандай іс
істерде осы қалыпта болады? Аяғым неге бұлай бүгілген? т.б. сұрақтар қоя
отырып денеміздің физикалық қалпы арқылы шынайы әрекетін іздейміз.
Актер үшін өлшем мен ырғақтың маңызы да ерекше екенін білеміз. Ұсынылған
тосын жағдайға байланысты актердің ішкі және сыртқы өлшем- ырғағы оның
бүкіл қимыл- қозғалысына, мінез- құлқына, іс- қимылына әсер етеді. К. С
Станиславский: Әр адамның ашулануының, қиналып, көңілденуінің өз өлшем-
ырғағы бар. Оқиғаның, кейіпкердің бір- бірімен қарым- қатынас ырғағы да
соған байланысты-деген екен.
Ырғақты қалыптастыру үшін музыканың орны ерекше. Сахналық ырғақты
тєрбиелеуге музыкалы ырғақ арқылы келетіні белгілі. Драма театры актеры
сахнада тек музыка ойналғанда ғана емес, музыкасыз да ішкі ырғақты,
көріністің ырғағын, толық спектакльдің ырғағын сезіне білуі, ұстай білуі
қажет.
Өмір- қозғалыс, Аристотель болжауы бойынша бүкіл әлем қозғалыс заңдылығына
бағынады, өмір қайталанбай өтіп жатады. Актердің бүгінгі сахнадағы әрекеті
де қайталанбас сәттер... Күнделікті жаттығулар, ізденулер- таптаурындыққа
ұрымбау жолындағы қалқан, сезімдерді тоттандырмай, жаңартып тұру үшін нәр
алар қойма.
Қалаған ұлттық ойынды негізге ала отырып, өз қалауынша әуенмен көркемдеп,
мақсатпен, әрекетпен нақыштап актер тәрбиелеудің алғашқы жылында
пайдалануға болатынына көзіміз жетіп отыр. Сөзге құрылған ойындарды Сахна
тілі- сабағында да кеңінен қолдануға болады.
Негізі ұлттық ойындар жан сұлулығын да, тән сұлулығын да жан- жақты
жетілдіруге бағытталған, ал түпкі мақсаты балалардың бойындағы шығармашылық
қабілетін өрістету, жанына өнердің нәрін себу.
3. Актерлік техниканы жетілдіруде
салт-дәстүрдің маңызы.
Ежелден желісі Үзілмей келе жатқан халқымыздың салт-дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптары- мәдени, рухани қымбат қазынамыз. Адам баласының шыр
етіп, жерге түскен күнінен қартайған шағына дейінгі өмірі, танымы, түсінігі
осы салт-дәстүрлер аясында болатыны белгілі. Ұзақ жылдар бойғы ұлт
саясатының бұрмалануы-ана тіліміз, ата салтымыз, ұлттыќқ өнеріміздің
көркейуіне, дамуына тұсау болып, өрісін тарылтып келеді. Халықтық
педагогика ескерусіз қалды. Ұлттық ойындар, жөн-жосық, жоралғылар, наным-
сенімдер, рәсімдер жас ұрпақтың тілін дамыту, ақыл-ойын өсіру, денесін
шынықтыру, ұлттық қасиеттерді бойына сіңіруде толық пайдаланылмай жүр.
Қазақ театр педагогикасы да орталықтың бағдарымен бағытталып, тек әже
тәрбиесінен сусындаған ауылдан шыққан нағыз қазақ балалардың ұлттық
негіздерінен нәр алып келген еді. Советтік тәрбиемен өскен әжелер
дәуіріндегі балалардың тәрбиесі әрі-сәрі қалыпта, енді оларға халық тарихы,
ел шежіресімен қоса ұлттық өнер, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жөн-жосық,
жоралғы, ырымдар, таным-түсінік, ұлттық әдеп жайында актер шеберлігі пәні
бағдарламасында бір тарау арнауға тура келіп отыр.Өйткені балалардың
мектептен кейінгі негізгі тәрбиесі әр үйдің төрінде тұрған көгілдір
экран. Ондағы қызықты бадарламалар, тіпті балаларға арналған
мультфильмдерге шейін орыс тілінде және басқа ұлттың діні мен мәдениетін
дәріптейді. Кең тараған теле арнамыздың ұлттық тәрбие беруге мұршасы
жетпей, әжелердің білімі мен уақыты болмай жүрген кезеңде, қазақ өнерінің
нағыз қазақи иісі бар мамандарын тәрбиелеу өзекті мәселелердің біріне
айналды. Әдебиет, мәдениет, өнер адамдары ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүр,
тіліміздің негізгі сақшылары. Ал театр соның ұйысқан ортасы екені даусыз.
Сол сахна төрінде иба, ым-ишарат, жүріс-тұрыс, қимыл-қозғалыс ерекшелігін
насихаттайтын актердің, кең танымы, табиғи дарынымен қоса ұлттық тәрбиесі
де, терең болуы тиіс.Актер боламын деп талпынған жас әуелі өзінің ұлттық
өзегін тауып, тамырын тереңдетіп, тілін байытып алғасын аяғына нық тұрып,
сенімі артады. Халқының үлгі-өнегесі, ақыл-ойы, тапқырлығы, шешендігі, дара
даналығын тану арқылы патриоттық, мақтаныш сезімдері оянып, басқа ел
мәдениетіне сыйы да артады, көзсіз еліктеуден көрі, ойлана-қажетіне
жаратады. Актер тәрбиелеудің алғашқы жылында ұлттық ойындар, әдет-ғұрып пен
салт-дәстүрлерді пайдалануды 1990 жылдардың басында Тұңғышбай Жаманқұлов
шеберханасында бастаған едік. Содан бері бұл тәжірбиемізді кеңейтіп,
тереңдетіп келеміз. Әсіресе 9-сыныптан кейін қабылданатын колледж оқушылары
үшін таптырмайтын әдіс екеніне шүбәміз жоқ. өнер туралы сөз қозғап, қалам
тербесең әрі қарапайым, әрі түсінікті болуға тиіс. Кемел сөз шәкірттің
үрейін ұшырады. Дана сөз-жүректі қозғамайды, миды қозғайды. Соның
салдарынан творчество сәтінде біздің өнеріміздің бағыты бойынша, аса
маңызды роль жіктейтін санадан тыс сезімі мен артистік тебіреністі (эмоция)
адамның парасаты басып тастайды,-осы сөзді айтқан К.С.Станиславский
даналығына риза боласың. Шынында да 14-15 жасар оқушы жұмбақ әлемге үрке
қарап,үрпиіп отырса, 17-18 дегі жас өспірім қоқиланып мен мықтымын деп
денесі сіресіп, қойылған талапқа сай әрекет ете алмай қиналады. Осындай
кездерде қарапайым ғана ойындар, салт-дәстүр элементері арқылы бірге жұмыс
жасай жүріп, үрейінен де, сіресуінен де ада болғанын байқамай да қалады.
Білетінін ортаға салып, олай емес, былай дей жүріп, іске кірісіп кетеді.
Қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің өзі дайын сценарий. Театр өнері
элементері қай-қайсысында да кездеседі. Оқушылардың көпшілігінің бала
күнінен көріп, тамашалап жүрген той-томалақтары кезінде өнерді насихаттап,
біріктіріп, ұлан ғайып қазақ жеріне таратып, әр өнердің дәстүлі мектептері
арасында рухани көпір болу арқылы үлкен тәрбие мектебі де болған.
Үлкен ас беру кездерінде де спорттық сайыстармен қатар неше алуан өнер
додалары, салдық салыстырулардың болғаны мәлім. Деректерге жүгінсек сал-
серілер көшпелі қазақ ауылдарын ән мен жырға бөлеп қана қоймаған, әмбебап
өнерпаздар болғанға ұқсайды. Неше түрлі акробатикалық көріністер, сырық
байлап өнер көрсету, сайқымазақтық, көзбояушылықтан цирк элементтерін
байқасақ, пародия,пантомим жанрларының да тыс қалмағанын көріп келеміз.
Сегіз қырлы, бір сырлы болған халқымыздың бай мұрасын жас дарынды ашуға
пайдаланбау күнә болар.
Келін түсіру- әуелі жаттығу ретінде сахналық көтеріңкі көңіл-
күйді, ішкі-сыртқы ырғақты, партнерді көздің қиығымен сезіп,әрекетті іліп
әкетуге пайдаланып, бара-бара сөздің тууы, әннің тууы сияқты күрделі
процестерге көшуге болады. Сосын бас аяғын жинап, кішігірім спектакль
ретінде барлық үйренгендерін ортаға сала көрсетсе, оқушының ұлттық санасы,
білімі, мәдениеті дамып, өресі биіктейді деп ойлаймыз.
Келін түсіру.
(Сценарий нұсқасы)
Ұлттық аспапта (оркестр) көңілді әуен ойналып жатыр. Жеңгесі
дайындықты тексеріп, кілемше жайып өтіп кетеді:1-2 қыз, келіншек келіннің
бетіне жабатын орамал мен шашуды әзірлеп өтеді, сыњғңырлаған күлкі, қалжың
(өй, жүгірмек, Еркем, мұнда кел! т.б.) естіледі. Бозбаланың айқайы:
Сүйінші, сүйінші!!! Келін келді, келін келді!!! Жан-жақтан асыға тойға
жиналғандар шығады.(Бірінші жарты жылдықта түрлі мінез-құлық, жүріс-
тұрысты байқап, зерделеу тапсырылып, талдануы бойынша ең үздік оқушылардың
типаждерін де қосуға болады). Әженің қолында шашу, күйеу жігіт пен
жолдастары кіріп, сәлемдесіп ата-әжесінің батасын алып топқа қосылды,
жолдастары құттықтап жатады. Екі жеңгенің ортасында беті жабық келін кіріп
сәлем етеді, домбырашы жігіт беташарын бастайды. Келіннің беті ашылған соң
шашу шашылып, жұрт мәз-мәйрам жинап, әже, атасы, әке-шешесі келінді көріп,
тфә, тфәлап, көрімдігін беріп жатады. Жеңгелері келінді оң аяғымен
аттатып, отқа май құйғызып үйге кіргізеді. Далада ойын- сауық басталады.
Өнерлі жастар: би билеп, акробатикалық ойын, сиқыршы мен жанглерлер, сайқы
мазақтар жүргізушінің басшылығымен бірінен кейін бірі ортаға шыѓады...
Қонақтар дастарханға шақырылып, бәрі жас жұбайларға арнап ән айтып сахнадан
шығып кетеді.
Бұл жаттығуды міндетті түрде ұлттық киім, мүмкіндігінше басқа да
ұлттық аксесуарлар пайдаланылса нұр үстіне нұр болар еді. Ќазаќтыњ киім кию
мәдениеті, қыздардың бұрымын өріп, шашбауларын тағынудың өзі үлкен мектеп.
Шашбауды тағып алып арсаң-күрсең, тапырақтап жүгіруге болмайды, баяу ғана
сыңғырлатып, биязы қозғалуды талап етпей ме? Салмағы қомақты шашбау таққан
қыз баланың құнысып, басын салбыратып жүруі де мүмкін емес, тек көзін ғана
төмен салып, нұрлана жымиғаны қандай сүйкімді. Демек шашбаудың өзі бойыңды
жинақы, тік ұстауға, әдемі ырғақты жүруге тәрбиелейді.
Бесікке салу- текемет, кілем, көрпешелердің үстіне қыз-келіншектер
алқа-қотан отырысады, біреуі бесікті, біреуі баланы алып кіреді. Бесікке
салуға сайланған адам бесікті аластайды:
Алас, алас, баладан алас
Алас, алас, бәледен алас,
Көзі жаманның көзінен алас!
Тілі жаманның тілінен алас!
Қырық қабырғасынан алас!
Отыз омыртқасынан алас! Алас! Алас!
Баланы көріп, иіскеп жатқандарға: Баламыздың дені сау болсын! Келіп
тыштырмай алыңдар-деп тыштырмай жасайды. Әр қайсысы өз тілегін айтып,
кәмпит, құрттарын алады.(үлкен жігіт болсын! Май құйрық болсын,данышпан
болсын! Т.б.) Баланы бесікке бөлеп үстінен сыйлы, қадірлі кісілерді
шапанын, орамалын, белбеуін т.б. Пәленше атасындай дана болсын, пәленше
ағасындай палуан болсын! Пәленшедей-әнші, түгеншедей-шебер болсын деп
жауып, бесік жырын айтып,бесікті тербетеді. Біреуі бесікті алып кетеді, үй
иесі жөн жоралғы жасайды, бәрі көңілді қалжындасып , әндетіп шығып кетеді.
(Ескерту: Бұл жаттығуда да ұлттық киім, бас киімдер, бесіктің
міндетті түрде болғаны дұрыс).
Бұл жерде де оқушылар өздері байқаған ан бойындағы түрлі
ерекшеліктерді көрсетуіне болады. Сахналық қарым-қатынас , мінездеме, көңіл-
күйлерінің, қиял тебіренісін, ойларын жеткізе білуі, ,ішкі монологпен
үздіксіз жұмыс жасауы, өлшем-ырғақ, екінші планның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Актер шеберлігі және ұлттық ойындар
Ақан сері атындағы мәдениет
колледжінің оқытушысы
Оспанова А.Б.
КӨКШЕТАУ – 2008 ж.
Мазмұны:
І. Кіріспе. ___________________________________ ________2
ІІ. Актер тәрбиелеудің алғашқы жылында ұлттық
ойындарды пайдалану._________________________ _____5
ІІІ. Актерлік техниканы жетілдіруде салт-дәстүрдің
маңызы.____________________________ ______________16
ІҮ. Сахналық этюдттер:
1. Алғашқы аялдама...________________________ ____20
2. Екінші айналым... ______________________________27
3. Үшінші асу...____________________________ _______30
4. Соңғы серпіліс... _______________________________34
Ү. Қойын кітапшасынан. _______________________________40
ҮІ. Актер шеберлігі пәніне қосымша. _____________________54.
1. Кіріспе
Өнер... сиқырлы да жұмбақ әлем! Өнер мен сұлулық, әдемілік, әсемдік
ұғымдары жұптаса қалатыны заңды сияқты, дегенмен әсемдік заңдылықтарына
тарау-тарау өнер салалары ғана емес ғылым да тікелей байланысты. Себебі
әдемілік – табиғат перзенті. Үлгі өрнегі табиғат пен өмірден алынады. Әл
Фараби, Ибн Сина, Кеплер, Галилей, Эйнштейн т.б. көптеген әйгілі ғалымдар
өз теорияларын әсемдік заңдылықтарына сәйкес құруға тырысқан, яғни шынайы
шындыққа сүйенген.Әл Фараби, Ибн Сина, Иоганн Кеплер аспандағы жымыңдаған
жұлдыздармен сырласып өлең жазса, ұлы физик Эйнштейн скрипкада Моцарттың
әуенін ойнай отырып шабыт алған. Өнер мен ғылым сабақтастығы ертеден
белгілі болғанымен, өнердің ірі саласының бірі театр теориясы, актер
шеберлігі, режиссура ғылыми негізделмеген болатын. Жиырмасыншы ғасырдың
басында 1908-1938 жылдар аралығында К.С.Станиславский бұрын – соңды болып
көрмеген сахна ережесін тыңнан туғызды. Сөйтіп эстетикалық трактат емес,
театр өнерінің техникасы Станиславский жүйесі дүниеге келді. Бүкіл
әлемде жүйе негізінде тәрбиелейтін мектептер, студиялар, жоғарғы оқу
орындары ашыла бастады.
Қазақстан жастары арасында Театр атты құпия әлемге саяхат жасаушылар
көбейіп, актерлік өнерге ерекше көзқарас оянып, ілтипат көрсетіле бастады.
Сонау 1928 жылы Жалпы театр өнері мен қазақ театры атты мақаласында
ұлы Мұхтар Әуезов: Театр – сымбатты өнердің ішіндегі ең зор өнердің бірі.
Ешбір өнерді тілек, құрғақ бұйрық туғызбайды. Қай елдегі, қай түрдегі
өнерді алсақ та, сән – салтанатпен ырғалып – жырғалып, бір күннің ішінде
ғайыптан көшіп келген жоқ. Барлығы да болымсыз кішкене ұрықтан жайлы
топыраққа көміліп, белгілі шартпен бағылып қағылған уақытта ғана бой жасап
өсіп - өнген.
...Қай өнерді алсақ та әуелде өз елінің халық өнері болып, жалпы адам
баласының ортақ теңізіне барып құяды.
Өзге жұрттың мысалына қарағанда, театр өнерінің ұрығы елдің әдет –
салтынан, ойын – сауығынан, ән-күй, өлең-жырынан басталған. Өнердің ірге
тасын қалайтын елдің өзі – дей келіп, Қазақтың театр өнері біздің
заманымызда басталғанына біз қуанамыз. Бірақ сол қуанышпен бірге, бұл
сияқты ұлы өнердің келешегі үшін жауапты екенімізді ұмытпау
керек - деп сол кездегі өнердің төңірегінде жүрген зиялы қауымды, көп
ойланып, ептеп бастау керектігі жөнінде ескертеді.
Сондай сақтықпен 1954 жылы Құрманғазы атындағы мемлекеттік
Консерваториясы жанынан А. Тоқпанов, Р. Қаныбаева, Г.
Рутковскаяның ұйымдастыруымен театр факультеті ашылып, қазақ жастары өз
елінде терең білім алу мүмкіндігіне ие болды. Бірте – бірте Қазақстандағы
жоғары театр мектебі ұйымдастырылып, театр педагогикасы қалыптаса бастады.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор Рабиға Мұқай қызы
Қаныбаеваның жетекшілік етуімен ұйымдастырылған Актер шеберлігі және
режиссура кафедрасының құрамы өсіп қана қоймай, сол кездегі Одақ
көлеміндегі бірден –бір деңгейі жоғары ұстаздар шоғырланған, білікті маман
дайындайтын оқу орындарының қатарынан көріне бастады.
Әйгілі В.Меркурьев пен И.Мейерхольдтың шәкірті А.Н.Островский
атындағы ЛГИТМиКтің түлегі, халық артисі, профессор Хадиша Бөкееваны да,
Қазақстанның халық артисі, профессор Асқар Тоқпанов шеберханасында 2 курста
оқып жүріп-ақ Ақтоқтыны ойнап, қазақ аруларының символына айналған
Қазақстанның халық артисі, профессор Шолпан Жандарбекованы да ұстаздық
етуге шақыруы Рабиға апайдың көрегендігі еді.
Қазіргі кезеңде осы ұлы ұстаздардың шәкірттерінің шәкірттері қазақ
елінің, өнерінің әлемге танылуына зор үлестерін қосып, өнердің өрлеуіне ат
салысып жүр.
К.С.Станиславский жүйесін негізге ала отырып қазақ театр
педагогикасы актер тәрбиелеудің өзіндік тәжірибесін жинақтады. Еліміз
егемендік алып, тіліміз мемлекеттік деңгейге көтерілгелі барлық облыс
орталықтарында қазақ театрлары ашылды. Дарынды, білімді, білікті мамандарға
қажеттілік артып отырған кезеңде, қазақ тіліндегі оқу құралдарын шығаруға
мемлекетіміздің көңіл бөле бастауы қуантады. Бұрын да ғылыми еңбектер
жазылып, зерттеу жұмыстары жүргізіліп, диссертациялар да қорғалып жатты.
Дегенмен қазіргі таңда ұлттық театр мектебінің дамуы қазақ тіліндегі
педагогика ғылымының деңгейіне, актер шеберлігін жетілдіру әдістеріне
байланысты. Қазақ тіліндегі ғылыми құнды жалғыз оқу құралы М.Байсеркеновтың
Сахна және актер кітабының жарық көргеніне де он жылдан асып барады.
Тәуелсіз еліміздегі этнопсихологиялық өзгерістерді ескере отырып, актер
тәрбиелеу жүйесінде жаңа бағыт, бағдарлама қажет. Өмір ағымына байланысты
актер тәрбиелеу әдісі мен мазмұнының өзгеріп отыруы да заңды. Қазіргі театр
педагогикасымен айналысып жүрген көптеген ұстаздардың өз әдістері
қалыптасқан.Біз ұсынып отырған әдістемелік жұмыс та осындай көп жылдық
тәжірибеміздің нәтижесі. Бұл жұмыста актер тәрбиелеудің алғашқы жылындағы
кейбір сәттер ғана қамтылған. Ұстаздық жолын енді бастап жатқан жас
мұғалімдерге сілтеме, ой түрткі болар деп сенеміз.
Орыс театр педагогикасындағы К.С.Станиславский негіздеген оқу жүйесі
төңірегінде көптеген әр қилы пікірлер айтылды. Оқушыларының өзі де неше
түрлі қарама-қайшы әдістерді ұсынып, ой айтты. Солардың ішіндегі
Г.Кристидің Воспитание актера школы Станиславского, М.Кнебельдің О
действенном анализе, Словесное действие, Б.Захаваның Мастерство актера
и режиссера және де басқа құнды еңбектерді Қазақстандық театр мектебінде
де ұстаздар өз қалауынша пайдаланып, өз әдістерін қалыптастырады. Ортақ
мақсатқа жету үшін әркім әр түрлі жолмен келеді. Әсіресе өнер мен
педагогикада барлығын бір қалыпқа салуға болмайтыны белгілі.
Актер – оқушының шығармашылық көңіл – күйін келтіру үшін неше түрлі
тәсілдерді қолдануға тура келеді. Актер табиғатына қай кезде қалай әсер ету
де ұстаздың тәжірибесіне, таным, талғамына, түйсігіне байланысты.
Шынайы көркем өнер – дарын мен шеберліктің тоғысуынан туындайтыны
белгілі. Ал оқушының дарынын ашып, шеберлігін шыңдайтын – мектеп. Мектепте
жоғарғы актерлік техниканы меңгеріп, іздену құпиясына үңіледі. Мектептің
жұмыс бағыты, табысы қабылдау кезеңіне мүдделі. Қаншалықты мұғалімнің
деңгейі жоғары болса да қабылдау сәтсіз болса, яғни қабылданғандардың
табиғи деңгейі төмен болса нәтиже де ойдағыдай бола алмайды. Себебі, театр
мектебінде тек табиғи дарынын ұштап, бағыт бағдар ғана бермеуі керек.
Қабылдау кезеңіндегі жұмысты ғылыми негіздеп, жүйелеу мүмкін емес, ұстаз
тек өз тәжірибесі мен көрегендігіне, сезімталдығына ғана сенеді.
2. Актер тәрбиелеудің алғашқы жылында
ұлттық ойындарды пайдалану.
Әр ұрпақ мәуелі бәйтеректің жапырағы сияқты, тамырын тереңнен
алып, біреуі ерте, біреуі кейіндеу, бір сабақтан нәр алып өшпес ұрпақ
байланысына айналады. Ғылым, әдебиет пен өнер адамдарының жауапкершілігі
тіпті ерекше. Қандай қым-қиғаш, қысылтаяң кездерде ұлттық негізімізді
сақтап қалу үшін ереуілдеп алға ұмтылып, ұрандатып бас көтеріп жүргендер де
солар. Сондықтан өнерге аяқ салған әр оқушы ұлтжанды, тілі мен дініне
берік, тәрбиелі де тәртіпті болуы абзал. Театр – (коллективтік) ұжымдық
өнер болғандықтан тәртіптің де маңызы зор...
...Актер сахнада лүп еткен ұлпа сезімін, жалындаған отты сөзін дәл қазір,
осы жерде көрерменге сыйласа, қайталанбас сәтті басынан кешіру үшін
қаншама ақ тер, көк тер болады десеңізші. Осы бір сәт бүкіл ұжымның жұмыла
жасаған еңбегінің нәтижесі, біртұтас творчестволық ансамбльдің туындысы,
сондықтан әр адам- директордан бастап, көрермендерді қарсы алушыға дейін
әуелі өзінің, сосын ұжымының қадір-қасиетін арттырып, намысын қорғай білуі
тиіс. Жүректері лүпілдеп, көздері жайнап, өзін сахна жұлдызындай сезініп
отырған оқушыға өнердегі тәртіптің маңызын түсіндіру абзал. Әрине алғашқы
кездесудің мазмұнды да, әсерлі болғаны дұрыс.
Көркем шығармашылық, театр өнері, актердің жан-жақтылығы жайлы әуелі
оқушының өз білгенін ортаға сала отырып, өнер жасау үшін өмірдің өзінен
үйрену керектігінен М.С.Щепкин әңгіме өрбітеміз. Табиғаттың қайталанбас
сұлулығын, адамның мұңы мен қуанышын, дір еткен сезімі мен қасқайған өр
мінезін суреттеген суретші өз зейінділігі, байқағышты, тереңдігі,
сезімталдығымен - ұлы. Актер боламын деп келген жастың өмір тәжірибесі өте
аз, сондықтан ұлылардан үйреніп, көп оқу керектігіне де баса назар
аударамыз.
Абай Құнанбаев,А.С. Пушкин, М.Әуезов,В. Шекспир, Сервантес, Леонардо да
Винчи, Рафаэль, Бальзак сияқты көптеген авторлардың өлмес шығармаларымен
таныса отырып үйренетінімізді және қалай пайдаланатынымызды да сыр қылып
ақтарамыз. Бірте-бірте байқап жүргендеріміздің ішкі байланысын, тілмен
айтып жеткізе бермес ым-ишарат, сезім тартылысының себептерін іздейміз,
сөйтіп ойымызға, қиялымызда образ туындап, сосын тұтас шығармаға айналады.
Өнердің қай саласында болсын сүбелі нәтижеге жету үшін дарынның болуы шарт,
ал сол дарынды дамытып, межелі биіктен көріну үшін жан жақты
білім, терең ой, жоғарғы мәдениет, ақар сезім керек-ақ. Осы қасиеттер
тоғысса, өлмес туындылар дүниеге келеді. Жеке адамның білімі, біліктілігі,
ақ ниет, адал жаны және шығармашылық дарыны қосылып хас шеберді тудырады.
Театр- көптеген өнердің тоғысқан орталығы, бірақ сол суретшінің
декорациясын, драматургтің сөзін, композитордың музыкасын, режиссердің
мизансценасын т.б. ақтап, біріктіріп, жандандырып көрерменге әсерлі
жеткізетін тек қана- актер. Сондықтан актерге жүктелер жауапкершілік те
мол, деңгейіне қойылар талап та жоғары.
Мектептің басты мақсаты; оқушының дарынын ашып, шығармашылық дара
тұлға ретінде қалыптастыру.Әлем әдебиеті, театр тарихы, Қазақстан тарихы
т.б. пәндерден сусындау арқылы өреміз биіктеп, біліміміз тереңдеп,
қиялымыздың шарықтайтынын әр оқушыға жеткізе отырып, актер шеберлігі
пәнінен тапсырылған әр сынақ, әр емтихан барлық басқа пәндерден де
тапсырылған емтихан деп түсінуіміз керек, өйткені көркем шығармамен, яғни
образбен жұмыс жасау кезеңінде актер өзінің бар болмысын, бойына жинаған
бар байлығын ашып, көрсетеді. Театр мектебі қабырғасында жүрген оқушыға
арнайы пәндер мен теориялық пәндер арасындағы тығыз байланысты жеткізе білу
-әр оқытушының міндеті және парызы. Қазіргі кезенде актер тек шығармашылық
жұмыспен ғана емес, мемлекеттік мәселелерге де араласуда. Депутат, театр
басшылары, облыс тық әкімшілікте, тіпті елбасылық дәрежелерге де жетіп
жатқандары бар.
Сол себепті тек табиғи дарын, терең біліммен қоса көргендік пен ойшылдық
жағына да мән беріп, ұлы тұлға қалыптастыруға ат салысуға тиіспіз. Әлбетте
бұндай ірі жетістікке жету үшін оқушы да алғашқы күннен өзін жүйелі
дайындық, өзіндік сын, сыпайы, сыйлы қарым-қатынас, достық пейілге
ыңғайлап, менмендік, мансапқорлық, дандай судың зиянын сараптай алғаны жөн.
Творчестволық әдеп пен тәртіптің күнделікті ұсақ-түйектен құралатынын,
жаман да, жақсы да жақтарымыздың бүкіл ұжымның жұмыс барысына әсер ететін
әркез ұмытпағанымыз дұрыс. Оқушының күнделікті жүріс-тұрысы, киім кию,
қарым-қатынас мәдениеті жан-жағындағылар үшін де өте маңызды. Сахнаның
сыртында ұсақ, пасық өмір сүріп, сахнадан Шекспирдің деңгейінде ой айту
мүмкін емес К.С.С.
Театрдың қоғамдығы орны, актерлік этика, тәртіп туралы әңгіме бір-
екі күннің шаруасы емес, сондықтан реті келген кездерде, оқушылардың
жағымсыз қылық, дөрекі мінез, өтірігі мен сараңдығы т.б. байқалған
сәттерде, әр нәрсені мысалға ала отырып тәлім-тәрбие процессін жалғай
береміз.
Делетанттық пен нағыз өнер ерекшелігін де аша түсу жөн. Шынайы өнер
актердің ішкі және сыртқы техникасының жетік дамуын талап етеді.
Кейіпкер жандылық өнерінің мақсаты – сахнада тірі адамның рухани
тіршілігін сомдап, оның кескін -келбетін сахналық көркем пішінде бейнелеп
беру болып табылады ( К.С.С –ауд. М.Б.) – деген анықтама шынайы өнер
иелерінің ұстанар заңы.
Сахнадағы актердің өнері - өз жаны мен тәні, өз табиғаты. Актер күн
сайын рөлімен сахнада өмір сүру мен ішкі сезім иірімдерін жұптастыра
отырып, шынайы творчестволық өмір сүру прцессінің ләззатына бөлінеді. Бұл
ләззатты тату үшін актердің тынымсыз өз бетімен жұмыс жасауы қажет. Өзіндік
жұмыс – тоқталмайтын, толастамайтын жұмыс. Актердің өз бетімен жұмыс
істеуі; ұдайы жаттығулар жасап, болмыс сымбатын, тілі мен әуезін
қалыптастырса, әлем әдебиетін үзбей зерттеу арқылы рухани тәрбиеленеді.
Осының бәрі сайып келгенде сахнаға жанды кейіпкерді- образды тудыру үшін
қажет.
Театр өнеріндегі түрлі ағымдарды білу, соның ішінде табиғилығы,
шынайлығымен ерекшеленетін кейіпкер жандылық мектебінің жалпы өнердің
дамуына әсері туралы да тартымды әңгімеленеді.
Театр мектебінің алға қойған басты мақсаты да, тәрбиеленушілерін
адастырмай, дұрыс жолға бағыт беру, әр адамның ерекшелігін, мүмкіндігін,
әсерін, шамасын ашып және эстетикалық көзқарас, творчестволық әдістеме,
актерлік техникаларындағы өзгерістерін де айқындап көрсету.
Әңгіме енді әрі қарай актер шеберлігі пәнінің тәжірибелік бөлімінде
жалғасады. Негізінде бұл пән теориялық емес, сондықтан неден бастап,
әңгімені қалай өрбіту әр оқытушының тәжірибесі, білімділігі, сезімталдығына
байланысты. Сонымен қатар 3-4 жылда жаңарып отырар әр курс оқушылары да
(олардың қабылдауы, көзқарасы, тіпті тыңдау мәдениеті де) бір-біріне мүлде
ұқсамайды. Бір топ зейінді, жинақы болып, көп кешікпей күрделі жаттығуларға
көшсе, келесі бір топтың зейінін 1-2 ай бойы жинау мүмкін емес. Бір топ жан-
жануарларға байланысты этюдтерді мейілінше терең зерттеп, емін-еркін жұмыс
жасаса, келесі топ интеллектуалды, фантастикалық шығармаларды рахаттана
дайындайды.
Актерлік бөлімге негізінен ауыл жастары қабылданатындықтан,
эстетикалық тәрбиеге баса назар аударылады. Ұстаздар алғашқы күннен
шәкірттерімен бірге театрларға, концерт залдарына, мұражайларға
барып,көргендерінен, естігендерінен алған әсерлерін ортаға салып,еркін
әңгімелеседі. Жалпы өнер, өнер адамының қоғамдағы орны, актерлік шеберлікті
шыңдау үшін назарыңнан тыс нәрсенің болмайтынын түсіндіріп, арманы, өмірге
көзқарасы, жақын адамдары жөнінде сыр шертіседі. Театр мектебіндегі ұстаз
бен шәкірттің қарым-қатынасы ерекше. Ана мен бала арасындағыдай нәзік
шектер арқылы байланысып тұратын бір ғажап әлем. Шынайы, адал сезім,
ашық әңгіме, терең сырласу- ертеңгі сахнада сомдалар образға бару
жолындағы барлау. Ұстаз бен шәкірт арасында шынайы сенім болмаса, актер
творчествоның қайнар көзі, бал бұлағы ашылмай қалады. Сондықтан болар мен
тәлім-тәрбие алған Х. Бокеева алғашқы күннен әр шәкіртке өмірі, өнерге көз-
қарасы, сүйікті актерлері, алғашқы махаббат, табиғат тақырыптарына өз ойын,
көзқарасын жазып келуді тапсырады. Әйтеуір жанын тебірентіп, көңіл-күйін
қозғар сәттерді еске алу тапсырылады. Ал шығармалар әр түрлі; біреуі
нәзік лирикамен өлең жазса, біреуі басынан кешкен қызықты оқиғаны әдемі
қалжыңмен, үшіншісі жанын жегідей жеген азаматтың көзқарасын, төртіншісі
өмірінің трагедиялық тұстарын еркін де ашық ақтарыла жазады. Сөйтіп
қарапайым жаттығулар арқылы күрделі творчестволық процесске жол басталады.
Сахнаның қожасы – актер деген ұғым тек айтуға ғана жеңіл, ал сол
қожалыққа жету жолының тайғақ теперештерінен өтудің қаншалықты ауыр екенін
біреуі түсінсе, біреуі түсіне бермейді.
Жан-жақтан жиналған, әр түрлі ортада өскен жастар мүмкіндігінше
бірден ұжымдық қарым-қатынасқа жауапкершілікпен қарап, өзі үшін емес,
партнері үшін жұмыс жасауға бейімдегені абзал.
Актерлік курстың алғашқы жылы шәкірттің өз қиялынан туындап, өзі
ойлап тапқан тосын жағдайда, өз атынан әрекет етіп, қызық жаттығулармен
еліктіріп тез өссе, екінші жылында үзінділер арқылы автор ұсынған
жағдайда кейіпкердің, яғни бөтен адамның жан-дүниесіне үңілеміз. Әрі
зерттеп, ұғыну арқылы автордың да, режиссердің де ойын ашу өте күрделі
инемен құдық қазғандай кезең. Актер өмірі Браво деп айқайлаған халық
қошаметінен, табанына тасталар гүл шоқтарынан тұрады деп, даңққа жеңіл
жеткісі келгендері білімін де, біліктілігін көрсетер, қайраты мен жігерін
аямай, жаны мен жүрегін сарқа жұмсап, өнер ләззатының дәмін татар кездерге
жете алмай кетіп қалып та жатады. Болсам да болам, болмасам да болам –
деп буынсыз жерге пышақ ұрар, қыңырлары да кездеседі. Не керек шым-шытырық
оқиғаларға толы іздену, жаңару, қапалану, үміттену,күмәндану, серпілу
жылдары басталады.
...Әр шәкірт жеке бір әлем, әрқайсысына дара көзқарас, актерлік
шеберлікке баулуда ыңғайлы әдіс, жан-дүниесін танып, дарын көзін ашуға
төзімділік қажет.
ХХ- ғасырдың ортасынан бастау алған қазақ театр педегогикасы да,
басқа салалар сияқты орталықтанған бағытта, яғни жоғарыдан түсірілген
бағдарлама, нұсқаулар, бойынша ғана жұмыс жасады. Сөз жоқ актерлік
шеберлікті ғылыми негіздеп, жүйеге келтірген К.С.Станиславскийдің еңбегі
аса зор. 30 жылға жуық өмірін осы ұлы іске арнаған ұлағатты ұстаз
адастырмас өзек қалдырды. Бүкіл әлем реформатор деп таныған
К.С.Станиславский еңбегін білмейтін актер біздің елімізде жоқ. Өйткені
Қазақстан театр мектебі де актердің кәсіби техникасы мен шеберлігін
шыңдауда осы құнды еңбекке сүйеніп, орыс театр мектебі құрастырған,
дамытқан жаттығуларды пайдаланып келді. К.С.Станиславский жүйесінің басты
мақсаты- сахнада өмір шындығына жету.
Бүгінгі күнге дейін К.С.Станиславский жүйесін әркім өз түсінігі,
өз қабылдауы бойынша саралап, шәкірттері өз әдістемелерін ұсынып жүйенің
негізі- мақсат, түпкі мақсат дейді. Жүйе төңірегінде әлі күнге дейін әр
қилы пікірлер айтылып жүргені белгілі. Қазақ театр педагогикасы да дамып,
өзінің ұлттық ерекшеліктерін, этнопсихологияны ескере отырып, одақтық
бағдарламаны қайта қарап, жаңалықтар енгізе бастады. Қазақ балаларының
ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, әуелі бағдарлама қайта жасалды.
Ұлттық сана- сезім, қимыл-қозғалыс мәдениеті, тіпті киім кию мен сән
ерекшеліктері, ан тіліміз ескерусіз қалып, көзсіз еліктеуге бой ұрдық.
Орысшадан ағылшыншаға сеңдей соғылып, есеңгіріп жүрген жайымыз бар. Қала
жастары ғана емес ауыл балаларының да тілдері шұбарланып, ойын еркін
жеткізе алмайтын халге жетті. Осындай аласапран заманда ұлттық
болмысымыздың өзегін тауып, нәр берер өнер ордасы- театрға нағыз маман
тәрбиелеу үшін болашақ актердің қаны да ан да қазақ болуы тиіс. Қазақ тілін
жете меңгермеген оқушы бүкіл елдің дау- жанжалын екі- ақ ауыз сөзбен
ымыраға келтірген шешен, би төрелердің сөз астарын қайдан ұқсын?! Болашақ
сахна иелері
Бисилләһир рахманир рахим деп өнерге аттаған күнінен өз халқының
ұлттық бейнесін танытатын да өздері екенін ұғынуы тиіс. Бұл жолда біздің
айнымас серігіміз әрине- фольклер. Оның ішінде ұлттық ойындар. Ойынсыз
ақыл- ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге
қарай ашылған үлкен жарық ан іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі
өмірменен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын
дегеніміз ұшқын, құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты. (Сухомлинский
В.А. О воспитаний М, 1973)
Ұлттық ойындар – бізге жеткен асыл қазынамыз, баға жетпес байлығымыз.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы деректерді 13- ғасыр құжаттарынан табуға
болады. Мысалы Италия саяхатшысы Плано Карпини Монғолияға саяхат барысында
қазақ жерін мекендеген рулардың тұрмыс- салтын, ойындары жайлы
этнографиялық материалдар жинаған. Одан кейін де көптеген елдердің көрнекті
ғалымдары этнографиялық материалдар жинап, соның ішінде ұлттық ойынның
тәрбиелік, дамытушылық мањызын атап көрсеткен. Көшпелі халықтың өрелі
өнеріне: Мен қазақ ауылында болған кезімді өмірімнің аса бір қуанышты
кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый
құрметі мен ойын сауығы естен кетпейтін шаруа. Мен өмірімде осындай қысқа
уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осыншама мағлұмат алып көрген жоқ едім...
- деп жазыпты неміс ғалымы А. Гумбольт.
Қазақтың ұлттық ойындары өжеттікті, шапшаңдықты, ептілікті сонымен
бірге қайрат пен қажырлылықты, тапқырлық пен батылдықты талап етеді. Зейін
мен зеректік ұйымшылдыққа тәрбиелейді, тілді дамытып, ой- өрісін кеңейтуге,
қиялын ұштауға зор мүмкіндік береді. Актер боламын деп талпынып келген әр
оқушының тамыры тереңде болса, оның қандай дауылға да төтеп берері дауысыз.
Ұлттық қанымыз ан жанымызды меңгеріп алған соң, қай елдің де шығармасын
еркін меңгереріміз дауысыз. Сол себепті тәжірибелі мамандар еңбегіне сүйене
отырып, қазақтың ұлттық ойындарын, әдет- ғұрып, дәстүрін актер тәрбиелеудің
алғашқы жылында пайдалануды қолға алдық.
Жоғарыда айтқанымыздай өздеріне жақын, таныс тақырыптарға әңгіме
өткізе отырып, енді психофизикалық әрекеттерге көше бастаймыз. Зейін- актер
өнерінің психофизикалық бірлігімен негізгі аспабы. Сахнада шынайы өмірді
туғызу үшін біз, актерлік өнердің аспабы - оқушынының ішкі және сыртқы
техникасын кәсіби қалыпқа келтіреміз. Яғни бұл аспап ұсынылған тосын
жағдайда дәл, нақты әрекет етуге дайын болуы үшін, ішкі және сыртқы
техниканы шыңдап, нағыз өнерді тудыратын шығармашылық көңіл- күйді
қалыптастырамыз. Шығармашылық көңіл - күй элементтері: сахналық зейін,
сахналық еркіндік, сахналық сенімді тәрбиелейміз.
Тәжірибемізден байқап жүргеніміздей оқушы ұсынылған тосын жағдайда
мақсатты түсініп, көңіл- күйін, бар болмысын сезініп тұрғандай әрекетке
дайындығын білдіреді, ал жүріс- тұрыс, ым –ишарат, тіпті даусы да шықпай,
ойлағаны орындалмай күйіп піседі. Демек оқушының сыртқы техникасы (дем,
дикция, пластика, даусы) дайын емес. Немесе оқушы пластикалық шешімін,
дауыс ырғағын, киім-кию, мінез-құлық ерекшелігін тауып, жанының ішкі
иірімін, сезім қатпарларын жеткізе алмай қиналады. Сондыќтан ішкі, сыртқы
техника қабыса, біртұтас қызмет еткенде ғана шынайы өнер туындайды. Осы
жолда негізгі элементтің бірі болып есептелетін сахналық зейінді тәрбиелеу
үшін пайдаланып жүрген ұлттық ойындарға тоқтала кетейік.
Соқыр теке- ойынға қатысушылар шеңбер бойына қол ұстасып тұрғаннан
кейін, ойын басқарушы әрқайсысына сыбырлап бұзау, бота, жылқы, қой, серке,
ит, мысық т.б. жан-жануарлар атымен атап шығады. Ең соңғы ойыншы тентек
теке аталып, ортаға шығады. Жүргізуші көзін байлап, басқалары шеңбер
бойымен қозғала бастайды. Соқыр теке- қолындағы таяғымен көрсеткен бала,
өзіне берілген ан- жануардың даусын салады, даусынан ан алмаса, саусақарын,
шашын сипап көру арқылы кім екенін айтады.
Біз қоршаған ортаны бес сезім арқылы қабылдаймыз. Адамның
психофизиологиясына тәуелді болғандықтан, актер де сахнада толыққанды
әрекет ету үшін, осы сезімдерге сүйенеді. Және өмірде бәрі өзінше өтіп
жатады,ал сахнада ерікті күштеп драматург, режисердің ұсынған
жағдайындағы әрекетті жасаймыз. Бұл әрекет Дәл қазір, осы жерде туындап
жатқандықтан мейлінше шынайы болу үшін барлық сезімдеріміз қатар жұмыс
жасайды. Партнерімізді қасы мен қабағынан түсініп, өзіміз де шынайы
әрекетке бару, көрерменді еліктіру үшін байқағыштық, аңғарымпаздық, демек,
зейінді болу қажет- ақ.
Пәнге ылайықтап Даусынан таны, Сипап біл- ойындарын қосып жіберу
арқылы оқушыларды жолдастарының даусына, күнделікті киім киюі, шаш қою
ерекшеліктеріне зейін сала, байқап жүруге тәрбиелейміз. Жан- жануарлардың
даусын салу дауысты да қалыптастырады, дыбыстың еркін шығуы, артикуляцияның
жетілуіне де әсер етеді. Демек актер шеберлігімен сахна тілі пәндерінің
байланысы нығайып, қатар шыңдалады.
Бір-бірімен жете таныса қоймаған оқушылардың еркін араласып, Жаза
тартқызу арқылы өнерлерін, табиғи дарындарын қысылмай көрсетулеріне жол
ашылады. Зейін элементіне бөлінген аз уақыт ішінде тұтқыр зейінді
тәрбиелеу мүмкін емес. Актердің ішкі техникасын жетілдіру кезеңінде барлық
элеметтердің бір- біріне тәуелді екенін білеміз, сондықтан зейінсіз өсу
жоқ. Ал мына ұлттық ойындар негізіндегі жаттығулар өзінің
қарапайымдылығымен құнды.
Жеке жаттығу жасауға (сахнаға шығып курстасатарына қарап тұру) шыққан оқушы
бірден қысылып, не істерін білмей қиналса, екіншілері еркін болуға тырысып
қисаңдап, тыржыңдап білгенін істейді. Ал ұлттық ойындарды ойнап жүрген
оқушы мен қалай жүріп, тұрам?-деп мазасызданбай-ақ емін-еркін қозғалады.
Бойы үйреніп алған соң басқа жаттығуды меңгеруі де, зейінін жинауы да
жеңілдейді. Айдап сал, Белбеу тастау, Байқап қал, Кім түртті-бұл
ойындардың қай- қайсысы да сезімталдық, алғырлық, қисынды әрекетке
тәрбиелейді. Сахнаға қажетті- партнёрмен нақты қарым-қатынас, ұжымдық
жауапкершілік, тапқырлыпты дамытады.Ең бастысы психафизикалық белсенді,
мақсатты әрекетке машықтандырады.
Сиқырлы таяқ-ойынға қатысушылар шеңбер бойына тұрады. Ортадан кіші
шеңбер сызылады, оқушылар О-ден 9-ға дейін есептеледі, сан жетпегендері
арифметикалық белгілер: қосу, азайту,бөлу, көбейту болады. Кіші шеңберде
ойын жүргізуші ұзындығы бір метрлік таяқты жерге қадап ұстап тұрады да, кез
келген амалды айтады. (Мысалы: 3*2=6, 5-4=1, 9:3=3) 3 санын иеленген оқушы,
сосын көбейту белгісі, 2 санын иеленген оқушы шапалақ ұрады, сол кезде ойын
жүргізуші таяқты жібере қояды да, 6 санының иесі таяқты жерге түсірмей
қағып алуы тиіс.Қателескен, таяқты түсіріп алған адамға жаза қолданылады.
Мысалы:түрлі жан-жануарлардың дауысын, қимыл-қозғалысын салу, жансыз
нәрселерді жандандыру,пародия жасау т.б. Бұл жаттығу да ойлау жүйесінің,
қимыл-қозғалыстың шапшаңдығын тәрбиелейді. Одан әрі де күрдендіре беруге
болады. Мысалы:есептің амалын, шешімін айта тұрып соның түр-түсі
қандай?,үлкен бе, кішкентай ма?, тасқа басылған ба?,яғни мінез-құлқы қандай
екенін ойлау арқылы қиялын байытып, көкірек көзімен көруге дағдыланады,
ішкі монологті қалыптастырады.
Ойнауды аяқтар кезде: ең брінші айтылған амал қандай? Ж-деген оқушы қандай
амалдың шешуі болды? Сенің саныңның түр-түсі, мінез-құлқы қандай? – деген
сұраќтар арқылы оқушының ойын барысындағы зейінділігін, жинақылығын тексере
аламыз. Бұндай сұрақтар болатынын ескерген оқшының жауапкершілігі мен
байқағыштығы артады. Сонан соң: сен өз саныңды дене қозғалысы арқылы қалай
сипаттар едің?- деп, әркім жаңағы қиялында туған бояуы мен мінез- құлқына
байланысты өз санына мінездемесін көрсетуге талаптанады. Сүйтіп бірте-бірте
егер де мен... деген сиқырлы сөздер арқылы қиялдың жетегіне еріп, жансыз
нәрселерге жан бітіріп,бүр жарып гүл боп шығып, өнер әлеміне саяхатқа
аттанамыз. Ойды ой, қиялды қиял қуып әлемді шарлап кетеміз...
Орамал тастау: (орамал орнына допты пайдаланамыз)- оқушылар екі топқа
бөлініп, 4-5 адым жерде қарама- қарсы тұрады да, екі буынды сөздің бірінші
буынын айтып допты қарсыласына лақтырады. Ол қағып алып сөздің екінші
буынын айтады. Үшінші оқушы соңғы буынды жалғайды (қа-ла, ла-шық, шық-шыт
т.б.), немесе екі буынды жаңа сөз де бастауға болады.
А) Оқытушының белгісі-шапалақ ұру арқылы жылдамдығын өзгерту, әрекет
қосу (мысалы:далаға сөзі- допты жоғары лақтырып шапалақтап –да-қарсыласына
лақтырады, ол қағып алып-ла- допты белінен айналдырып келесі буын-ға-
қарсыласына лақтырады).
Є) Бұл жаттығудан кейін де ла-дыбысы айтылғанда қандай әрект жасалды?
Да –дыбысын кім айтты?-деген сұрақтармен оқушының байқампаздығын, зейін
жинақылығын тексеріп көруге болады.
Б) Оқытушының белгісі арқылы айтылған кез келген сөзде тоқтап, мысалы-
қалам-оқушының қолына қаламды беріп, осы қалам төңірегінде ойын өрбітеді :
қандай қалам? Қайдан келген?Мүмкін М. Әуезов Абай жолының соңғы жолдарын
осы қаламмен жазған болар!Мүмкін бұл сиқырлы таяқ шығар! Мүмкін Отырар
қазбаларынан табылған ғасырлар куәсі ме? Гүл ме? Сыбызғы болса ше? Жылан
болса қайтер едім? Міне, қарапайым ғана ойын арқылы актерлік қиял мен
елестетуді дамыта бастаймыз.
В) Дала-осы сөз төңірегінде қиялымыз ан елестетуді өрбіте отырып,
кішігірім әңгіме құраймыз. Көкейімізде әуен оянса,өлең жолдары оралса ан
шамамыз келгенше жеткізуге тырысамыз.
Г) Кез-келген сөзге тоқталып содан әрі қарай әр-қайсымыз бір-бір
сөзден қосып сөйлем құраймыз. Жылдамдықты бірте –бірте тездетіп
отырамыз.Бәріміздің шапалақ ұруымыз арқылы ырғақты ұстап тұруға болады.
(Мысалы: дала-сап-сары-боп-бусанып-жатыр. Соңғы оқушыға дейін нүкте қоюға
болмайды. 10 оқушы болса он сөз, 18 болса 18 сөзден тұратын мағналы сөйлем
құралу керек).
Бір ойыннан туған бұл жаттығулар оқушының тек актерлік ішкі және
сыртқы техникасын жетілдіріп қана қоймай, ойын дамытып, ан тілін жетік
білуге, тапқырлыққа баулиды. Сахна тіліне байланысты артикуляцияның дұрыс
жұмыс жасауын, демді де, қадағалай аламыз. Оқушының сахналық сенімін
тәрбиелеу оңай процесс емес. Нәтижелі, ұзақ дайындық қажет. Әрбір
әрекетімізді, қимыл-қозғалысымызды әр кез ақтап, дәлелдеп отыруымыз қажет.
Ал ол үшін қиял мен елестетудің көмегі де, әсері де мол.
Дәл басуойыны – бір парақ қағаз қойылады, осыны дәл басу үшін бір
оқушының көзін байлап, 10- 15 қадам жерге апарып, айналдырып жібереді, ал
оқушы жаңағы қағазды адымдап тауып, дәл басуы тиіс. Қалғандары дөңгелене
қоршай жүріп, дауыстап ән айтады, межеге жақындап, я алыстағанын әнді
қаттырақ, я баяу айту арқылы ањѓартады. Ортадағы оқушыға да талапты
күрделендіруге болады. Мысалы: дауыстап жаңылмай санамақ, немесе балаларға
арналған өлеңді айта жүру. Бұл жаттығу да зейінділікке, кеңістікті
бағдарлай білуге, сезімталдыққа, бірлікке жаттықтырады.
Жүрелей секіру ойыны- оқушылар екі топқа бөлініп, әр топтан бір-
бірден жүресінен отырып, алақанына қойылған теннис шарын түсіріп алмай,
сызылған шеңбер бойымен жүрелей, берілген ырғақта жүріп, орнына қайтып
келеді, келесі кетеді. Әр оқушыға қосымша талап қоюға да болады. Мысалы:
біреуі С – әрпінен басталатын қалаларды атай жүрсе, екіншісі- қазақ үйінің
(киіз үй) жабдықтарын, үшіншісі- ұлттық тағамдарды, келесісі- ұлттық бас
киім, енді біреуі- қазақ жазушыларын, т. Б. атайды. Қай топ көп атаса,
шарды түсірмесе жењіп келесі топқа жаза қолданады. Топ болғандықтан оларға
суретшілер шығармалары, мүсіндік композицияларды байқап, қарау арқылы сол
қалыпты ақтау, немесе Орман- тақырыбына, яғни әр түрлі
ағаштар,өсімдіктерді дене қозғалысы арқылы қалай көрсетер едің? Қандай
ағаш, қандай өсімдік, қандай жағдайда?Кәрі ағаш қалай өседі,жердің астынан
шөп,гүл қалай жарып шығады. Сол сияқты тастарды, қамырдан, пластилиннен
жасалған түрлі фигураларды, шашылып жатқан неше түрлі бөтелкелер,
қағаздарды да көрсетуді тапсыру арқылы қиялын байытып, ұштай түсеріміз
анық.
Жаңылмаойыны- балалар дөңгелене тұрады да, санамақ арқылы біреуін
ортаға шығарады. Ол оқушы ертегі, немесе оқыған шығармасының мазмұнын айтып
тұрып, оң қолымен сол қолын ұстайды, жата қалады, оң аяғын көтеріп секіреді
т.б.,өз қолымен түрлі-түрлі қимылдар істейді, қалғандары айтқанын ұға
тұрып, қимылын дәл ќайталауы тиіс. Қателескен оқушы жазасын тартады.
Басқалардың да қосымша сұрақ қою арқылы, зейінділігін, есте сақтау
қабілетін тексеруге болады.
Жануарлар қалай үндейді- ан-жануарлардың қалай дауыстайтынын
еске түсіріп, әркім қалаған жануары болады. Мысалы Әтеш-шақырады. Ал
тауықты қалай шақырамыз? Шеп-шеп.
Бақа- бақылдайды.(оқушы бақылдауы тиіс)
Қой- маңырайды,(оқушы маңырайды).
Сиыр-мөңірейді,(оқушы мөңірейді) әукім-әукім-деп шақырамыз.
Жылқы-кісінейді, (қырау-қырау).
Түйе-боздайды. (көс-көс).
Ешкі-бақылдайды, (шөре-шөре).
Шыбын-ызыңдайды.
Қасқыр-ырылдайды.
Ит-арсылдайды,(кә-кә).
Мысық-мияулайды,( піш-піш).
Қаз-қаңқылдайды,(гүс-гүс).
Торғай шырылдайды.
Тышқан-шиқылдайды
Жылан-ысылдайды, т.б. Естеріне түсіріп болғаннан кейін, жүрістерін, қимыл-
қозғалыс ерекшеліктерін, мінездерін әрқайсысының байқауы бойынша
сипаттаймыз. Сосын ал енді, мен әтеш болсам... не істер едім, әтештер де әр
түрлі, балапан әтештің жүрісі, қимылы, жан-жағына қарап, бағалауы,тіпті
шақыруы да ерекше, ал кәрі әтеш аспай-саспай, жан-жағына қоқилана,
маңғаздана қарап, сенімді жүреді, айбаттануы да, шақыруы да басқаша. Егер
әтеш болсаң... қандай әтеш болар едің? Мақтаншақ па, қорқақ па? Ақсақ,
соқыр, т.б. ерекшеліктерін ескере отырып, актерлік қимыл-қозғалысымызды
нақтылап, сенімді әрекет ете бастаймыз.Бұған не істеп жүрмін?- деген
сұраққа жауап қосылады, сөйтіп бірте-бірте жан-жануарлар әлеміне үңілу
арқылы сахналық еркіндік, қиял, сенім элементерінің байланысын аңғара
бастаймыз. Бұл жаттығу арқылы да актер шеберлігі, сахна тілі пәндерінің
байланысын ескере отырып, жануарлардың дауыстарын салу, шақыру арқылы демді
қалыптастыруға, ерін мен тілдің жұмысын жақсарту, дыбыстарды бағыттай
білуді де үйренеміз. Елестету арқылы- мысалы: балапанды шақырсақ қалай
сүйсініп ойнар едік? Т.б. мақсаттарды қоя отырып, бағалау элемектіне де
соға кетеміз.
Осыдан барып қарым- қатынас (общение), элементіне де екінші жарты
жылдықта көшуге болады. Мысалы: Театр фоесі кешкі спектакль басталар
алдында. Әрине билетті көрсетіп, жайбырақат кіріп кетуге де болады.
Дегенмен актер боламын деп талпынған оқушының жоғарыда ескерткеніміздей,
ұсынылған тосын жағдайда жүз құбылтатын ұшқыр қиялы, ерекше зейіні,
байқағыштығы мен зеректігі болуы тиіс. Театрға неше түрлі адамдар келеді
емес пе? Сен кімсің? Кіммен келдің? Көңіл күйің қандай?Ренжіскен ерлі-
зайыпты ма? Жас жұбайлар ма? Бірінші рет келген ауыл адамы ма? Шет елдіктер
ме? Осылардың әрқасысының мінез-құлқы, жүріс-тұрысында өзіндік
ерекшеліктері болары анық. Және әрқайсысының жан-жағындағыларға,кіргізушіге
деген өзіндік қарым-қатынасы бар.
...Қыз бен жігіт театрға келген. Қыз бірінші рет. Жігіт фоені, актерлердің
суреттерін, көрмені қызға көрсетіп жүр. Бұрыла бергенде қыз сумкасымен
қымбат вазаны іліп кетіп сындырып алады. Осы кезден қыздың да, жігіттің де
бағалауы, әрі қарай жасайтын әрекеттерінің шынайлығы тапқырлықтарына
байланысты. Дәл қазір, осы жерде жасалатын, аяқ-асты туындап жатқан
әрекеттер, кейде ойда жоқта өте қызықты, мәнді, әп-әдемі этюдттердің тууына
әкеліп жатады. Бұндай жаттығуларды оқытушы оқушыларды қатыстыра отырып
талдап, тағы басқа да варианттарын ойластырып, әрекеттердің қисыны мен
реттілігін, шынайлығы мен қателерін түсіндіре, басқа да элементтердің
қатысын анықтай, байланысын нақтылай түседі.
Ұшты- ұшты ойынға қатысушылар дөңгелене тұрып, бастаушының сөзін
қалт жібермеуі шарт. Ұшатын зат айтылса қолдарын жоғары көтереді. Ұшпайтын
зат айтылса көтермейді. Қателескен оқушы айып тартады.
-Ұшты, ұшты сұңқар ұшты.
-Ұшты, ұшты тұлпар ұшты.
-Ұшты, ұшты қарға ұшты.
-Ұшты, ұшты арба ұшты.
-Ұшты, ұшты қызғыш ұшты.
-Ұшты, ұшты сызғыш ұшты – осы тәртіппен ойын жалғаса
береді. Ойын оқушының сезімталдығын шыңдап, ой ұшқырлығын, өлшем-
ырғақ сезімін дамытуға, көңіл- күйдің елітуі мен іштей жинақылыққа
тәрбиелейді.
Бұл ойынды белгілі бір ырғақта қозғалып тұрып, шеңбер бойымен жүріп,
жүгіріп ойнау арқылы талапты күрделендіреміз. Белгілі бір ырғақта шеңбер
бойымен жүгіріп келе жатқан оқушы ұшатын зат айтылғанда қолын көтеріп тұра
қалады. Сол қалыпта қатып қалған оқушы енді осы қалпын ақтайды. Мен қандай
әрекет жасап жатқанда қолым дєл осылай көтерілуі мүмкін? Денем қандай іс
істерде осы қалыпта болады? Аяғым неге бұлай бүгілген? т.б. сұрақтар қоя
отырып денеміздің физикалық қалпы арқылы шынайы әрекетін іздейміз.
Актер үшін өлшем мен ырғақтың маңызы да ерекше екенін білеміз. Ұсынылған
тосын жағдайға байланысты актердің ішкі және сыртқы өлшем- ырғағы оның
бүкіл қимыл- қозғалысына, мінез- құлқына, іс- қимылына әсер етеді. К. С
Станиславский: Әр адамның ашулануының, қиналып, көңілденуінің өз өлшем-
ырғағы бар. Оқиғаның, кейіпкердің бір- бірімен қарым- қатынас ырғағы да
соған байланысты-деген екен.
Ырғақты қалыптастыру үшін музыканың орны ерекше. Сахналық ырғақты
тєрбиелеуге музыкалы ырғақ арқылы келетіні белгілі. Драма театры актеры
сахнада тек музыка ойналғанда ғана емес, музыкасыз да ішкі ырғақты,
көріністің ырғағын, толық спектакльдің ырғағын сезіне білуі, ұстай білуі
қажет.
Өмір- қозғалыс, Аристотель болжауы бойынша бүкіл әлем қозғалыс заңдылығына
бағынады, өмір қайталанбай өтіп жатады. Актердің бүгінгі сахнадағы әрекеті
де қайталанбас сәттер... Күнделікті жаттығулар, ізденулер- таптаурындыққа
ұрымбау жолындағы қалқан, сезімдерді тоттандырмай, жаңартып тұру үшін нәр
алар қойма.
Қалаған ұлттық ойынды негізге ала отырып, өз қалауынша әуенмен көркемдеп,
мақсатпен, әрекетпен нақыштап актер тәрбиелеудің алғашқы жылында
пайдалануға болатынына көзіміз жетіп отыр. Сөзге құрылған ойындарды Сахна
тілі- сабағында да кеңінен қолдануға болады.
Негізі ұлттық ойындар жан сұлулығын да, тән сұлулығын да жан- жақты
жетілдіруге бағытталған, ал түпкі мақсаты балалардың бойындағы шығармашылық
қабілетін өрістету, жанына өнердің нәрін себу.
3. Актерлік техниканы жетілдіруде
салт-дәстүрдің маңызы.
Ежелден желісі Үзілмей келе жатқан халқымыздың салт-дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптары- мәдени, рухани қымбат қазынамыз. Адам баласының шыр
етіп, жерге түскен күнінен қартайған шағына дейінгі өмірі, танымы, түсінігі
осы салт-дәстүрлер аясында болатыны белгілі. Ұзақ жылдар бойғы ұлт
саясатының бұрмалануы-ана тіліміз, ата салтымыз, ұлттыќқ өнеріміздің
көркейуіне, дамуына тұсау болып, өрісін тарылтып келеді. Халықтық
педагогика ескерусіз қалды. Ұлттық ойындар, жөн-жосық, жоралғылар, наным-
сенімдер, рәсімдер жас ұрпақтың тілін дамыту, ақыл-ойын өсіру, денесін
шынықтыру, ұлттық қасиеттерді бойына сіңіруде толық пайдаланылмай жүр.
Қазақ театр педагогикасы да орталықтың бағдарымен бағытталып, тек әже
тәрбиесінен сусындаған ауылдан шыққан нағыз қазақ балалардың ұлттық
негіздерінен нәр алып келген еді. Советтік тәрбиемен өскен әжелер
дәуіріндегі балалардың тәрбиесі әрі-сәрі қалыпта, енді оларға халық тарихы,
ел шежіресімен қоса ұлттық өнер, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жөн-жосық,
жоралғы, ырымдар, таным-түсінік, ұлттық әдеп жайында актер шеберлігі пәні
бағдарламасында бір тарау арнауға тура келіп отыр.Өйткені балалардың
мектептен кейінгі негізгі тәрбиесі әр үйдің төрінде тұрған көгілдір
экран. Ондағы қызықты бадарламалар, тіпті балаларға арналған
мультфильмдерге шейін орыс тілінде және басқа ұлттың діні мен мәдениетін
дәріптейді. Кең тараған теле арнамыздың ұлттық тәрбие беруге мұршасы
жетпей, әжелердің білімі мен уақыты болмай жүрген кезеңде, қазақ өнерінің
нағыз қазақи иісі бар мамандарын тәрбиелеу өзекті мәселелердің біріне
айналды. Әдебиет, мәдениет, өнер адамдары ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүр,
тіліміздің негізгі сақшылары. Ал театр соның ұйысқан ортасы екені даусыз.
Сол сахна төрінде иба, ым-ишарат, жүріс-тұрыс, қимыл-қозғалыс ерекшелігін
насихаттайтын актердің, кең танымы, табиғи дарынымен қоса ұлттық тәрбиесі
де, терең болуы тиіс.Актер боламын деп талпынған жас әуелі өзінің ұлттық
өзегін тауып, тамырын тереңдетіп, тілін байытып алғасын аяғына нық тұрып,
сенімі артады. Халқының үлгі-өнегесі, ақыл-ойы, тапқырлығы, шешендігі, дара
даналығын тану арқылы патриоттық, мақтаныш сезімдері оянып, басқа ел
мәдениетіне сыйы да артады, көзсіз еліктеуден көрі, ойлана-қажетіне
жаратады. Актер тәрбиелеудің алғашқы жылында ұлттық ойындар, әдет-ғұрып пен
салт-дәстүрлерді пайдалануды 1990 жылдардың басында Тұңғышбай Жаманқұлов
шеберханасында бастаған едік. Содан бері бұл тәжірбиемізді кеңейтіп,
тереңдетіп келеміз. Әсіресе 9-сыныптан кейін қабылданатын колледж оқушылары
үшін таптырмайтын әдіс екеніне шүбәміз жоқ. өнер туралы сөз қозғап, қалам
тербесең әрі қарапайым, әрі түсінікті болуға тиіс. Кемел сөз шәкірттің
үрейін ұшырады. Дана сөз-жүректі қозғамайды, миды қозғайды. Соның
салдарынан творчество сәтінде біздің өнеріміздің бағыты бойынша, аса
маңызды роль жіктейтін санадан тыс сезімі мен артистік тебіреністі (эмоция)
адамның парасаты басып тастайды,-осы сөзді айтқан К.С.Станиславский
даналығына риза боласың. Шынында да 14-15 жасар оқушы жұмбақ әлемге үрке
қарап,үрпиіп отырса, 17-18 дегі жас өспірім қоқиланып мен мықтымын деп
денесі сіресіп, қойылған талапқа сай әрекет ете алмай қиналады. Осындай
кездерде қарапайым ғана ойындар, салт-дәстүр элементері арқылы бірге жұмыс
жасай жүріп, үрейінен де, сіресуінен де ада болғанын байқамай да қалады.
Білетінін ортаға салып, олай емес, былай дей жүріп, іске кірісіп кетеді.
Қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің өзі дайын сценарий. Театр өнері
элементері қай-қайсысында да кездеседі. Оқушылардың көпшілігінің бала
күнінен көріп, тамашалап жүрген той-томалақтары кезінде өнерді насихаттап,
біріктіріп, ұлан ғайып қазақ жеріне таратып, әр өнердің дәстүлі мектептері
арасында рухани көпір болу арқылы үлкен тәрбие мектебі де болған.
Үлкен ас беру кездерінде де спорттық сайыстармен қатар неше алуан өнер
додалары, салдық салыстырулардың болғаны мәлім. Деректерге жүгінсек сал-
серілер көшпелі қазақ ауылдарын ән мен жырға бөлеп қана қоймаған, әмбебап
өнерпаздар болғанға ұқсайды. Неше түрлі акробатикалық көріністер, сырық
байлап өнер көрсету, сайқымазақтық, көзбояушылықтан цирк элементтерін
байқасақ, пародия,пантомим жанрларының да тыс қалмағанын көріп келеміз.
Сегіз қырлы, бір сырлы болған халқымыздың бай мұрасын жас дарынды ашуға
пайдаланбау күнә болар.
Келін түсіру- әуелі жаттығу ретінде сахналық көтеріңкі көңіл-
күйді, ішкі-сыртқы ырғақты, партнерді көздің қиығымен сезіп,әрекетті іліп
әкетуге пайдаланып, бара-бара сөздің тууы, әннің тууы сияқты күрделі
процестерге көшуге болады. Сосын бас аяғын жинап, кішігірім спектакль
ретінде барлық үйренгендерін ортаға сала көрсетсе, оқушының ұлттық санасы,
білімі, мәдениеті дамып, өресі биіктейді деп ойлаймыз.
Келін түсіру.
(Сценарий нұсқасы)
Ұлттық аспапта (оркестр) көңілді әуен ойналып жатыр. Жеңгесі
дайындықты тексеріп, кілемше жайып өтіп кетеді:1-2 қыз, келіншек келіннің
бетіне жабатын орамал мен шашуды әзірлеп өтеді, сыњғңырлаған күлкі, қалжың
(өй, жүгірмек, Еркем, мұнда кел! т.б.) естіледі. Бозбаланың айқайы:
Сүйінші, сүйінші!!! Келін келді, келін келді!!! Жан-жақтан асыға тойға
жиналғандар шығады.(Бірінші жарты жылдықта түрлі мінез-құлық, жүріс-
тұрысты байқап, зерделеу тапсырылып, талдануы бойынша ең үздік оқушылардың
типаждерін де қосуға болады). Әженің қолында шашу, күйеу жігіт пен
жолдастары кіріп, сәлемдесіп ата-әжесінің батасын алып топқа қосылды,
жолдастары құттықтап жатады. Екі жеңгенің ортасында беті жабық келін кіріп
сәлем етеді, домбырашы жігіт беташарын бастайды. Келіннің беті ашылған соң
шашу шашылып, жұрт мәз-мәйрам жинап, әже, атасы, әке-шешесі келінді көріп,
тфә, тфәлап, көрімдігін беріп жатады. Жеңгелері келінді оң аяғымен
аттатып, отқа май құйғызып үйге кіргізеді. Далада ойын- сауық басталады.
Өнерлі жастар: би билеп, акробатикалық ойын, сиқыршы мен жанглерлер, сайқы
мазақтар жүргізушінің басшылығымен бірінен кейін бірі ортаға шыѓады...
Қонақтар дастарханға шақырылып, бәрі жас жұбайларға арнап ән айтып сахнадан
шығып кетеді.
Бұл жаттығуды міндетті түрде ұлттық киім, мүмкіндігінше басқа да
ұлттық аксесуарлар пайдаланылса нұр үстіне нұр болар еді. Ќазаќтыњ киім кию
мәдениеті, қыздардың бұрымын өріп, шашбауларын тағынудың өзі үлкен мектеп.
Шашбауды тағып алып арсаң-күрсең, тапырақтап жүгіруге болмайды, баяу ғана
сыңғырлатып, биязы қозғалуды талап етпей ме? Салмағы қомақты шашбау таққан
қыз баланың құнысып, басын салбыратып жүруі де мүмкін емес, тек көзін ғана
төмен салып, нұрлана жымиғаны қандай сүйкімді. Демек шашбаудың өзі бойыңды
жинақы, тік ұстауға, әдемі ырғақты жүруге тәрбиелейді.
Бесікке салу- текемет, кілем, көрпешелердің үстіне қыз-келіншектер
алқа-қотан отырысады, біреуі бесікті, біреуі баланы алып кіреді. Бесікке
салуға сайланған адам бесікті аластайды:
Алас, алас, баладан алас
Алас, алас, бәледен алас,
Көзі жаманның көзінен алас!
Тілі жаманның тілінен алас!
Қырық қабырғасынан алас!
Отыз омыртқасынан алас! Алас! Алас!
Баланы көріп, иіскеп жатқандарға: Баламыздың дені сау болсын! Келіп
тыштырмай алыңдар-деп тыштырмай жасайды. Әр қайсысы өз тілегін айтып,
кәмпит, құрттарын алады.(үлкен жігіт болсын! Май құйрық болсын,данышпан
болсын! Т.б.) Баланы бесікке бөлеп үстінен сыйлы, қадірлі кісілерді
шапанын, орамалын, белбеуін т.б. Пәленше атасындай дана болсын, пәленше
ағасындай палуан болсын! Пәленшедей-әнші, түгеншедей-шебер болсын деп
жауып, бесік жырын айтып,бесікті тербетеді. Біреуі бесікті алып кетеді, үй
иесі жөн жоралғы жасайды, бәрі көңілді қалжындасып , әндетіп шығып кетеді.
(Ескерту: Бұл жаттығуда да ұлттық киім, бас киімдер, бесіктің
міндетті түрде болғаны дұрыс).
Бұл жерде де оқушылар өздері байқаған ан бойындағы түрлі
ерекшеліктерді көрсетуіне болады. Сахналық қарым-қатынас , мінездеме, көңіл-
күйлерінің, қиял тебіренісін, ойларын жеткізе білуі, ,ішкі монологпен
үздіксіз жұмыс жасауы, өлшем-ырғақ, екінші планның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz