Iшкi аудит жүйесi - кәсiпорынның iшкi бақылауын күшейту тәсiлiнiң бiрi
МАЗМҰНЫ:
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І АҚША ҚАРАЖАТЫ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ҚАРАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша қаражатының жалпы сипаттамасы. Есептiң нысаны.
... ... ... ... ... ..5
1.2 Ақша қаражатының есебi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.3 Ақша қаражаты есебінің аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II АҢСАР ЖШС КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
2.1 Аңсар ЖШС кәсiпорнының технико-экономикалық
көрсеткіштерінің талдауы және қысқаша сипаттамасы
... ... ... ... ... ... .. .28
2. Аңсар ЖШС кәсiпорнының қаржылық жағдайын талдау
... ... ... ... ... 30
2.3 Ақша қаражатының қозғалысын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
III КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Iшкi аудит жүйесi - кәсiпорынның iшкi бақылауын күшейту
тәсiлiнiң бiрi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..59
3.2 Кәсіпорын шығындары есебін
автаматтандыру ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 КІРІСПЕ
Ақшалай қаражатты басқару қаржы рыногындағы өте күрделі қиындықтарға
байланысты үлкен мәнге ие. Бәсекеге қабілеттілік технологиялық процестерді
заманға сай жаңғырту мен одан әрі дамыту үшін фирмадан ақшалай қаражат
талап етеді. Сондықтан ақшалай қаражат пен олардың баламаларын дұрыс ашып
көрсету мен сыныптау компанияның өтемпаздығын дәл бағалау үшін қажет.
“Ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы есеп” атты 4 бухгалтерлік есеп
стандартында ақшалай қаражат- кассадағы және банктегі шоттардағы қолма-қол
ақша ретінде белгіленген.Ақшалай қаражат қозғалысы- олардың операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметінің нәтижесіндегі түсімімен жұмсалуы.
“Ақшалай қаражат қозғалысы туралы есеп” 7 қаржылық есеп беру
стандарттарына сәйкес ақшалай қаражатқа қолма-қол ақша мен талап етілгенге
дейінгі салымдар кіреді.
Кәсіпорынның барлық салаларының иелері және еңбек ұжымы ақша
қаражаттарын, шикізат және материалдарды, өндіріс қалдығын қысқартуға,
шығынды жоюға, бәсекелестік өнімдері өндірісін көбейтуге, оның сапасын
жоғарылатуға, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға ұқыпты
және тиімді жұмсалуына экономикалық қызықтырылған.
Қаржы бухгалтериясы бухгалтерлік есепті әрекеттегі стандарттарға
лайықты соңында пайдаланушымен анығына жетілген баланс және есеп беру
анықталды. Бұл үшін қаржы бухгалтериясы өндірісте шығындарды санайтын
шоттардан басқа кәсіпорын актив және пассив есептерін белгіленген тәртіпте
жүргізуі керек.
Кәсіпорындардың қаржы ресурстарының маңызды бөлігі ақша қатаң рыноктық
бәсекелі ортада шаруашылық етуші субъектілерді қызмет етуге және табысты
қалыптасуы үшін қажетті болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның бухгалтерлік
қызметі міндеттерінің маңыздыларының бірі ақша қаражаты есебін анық және
анығына жеткізіліп жүргізу.
Қаржы-шаруашылық қызметтерінің шоттарының типтік жоспары және
бухгалтерлік есептің стандарттарын қызметке енгізу әрбір субъект жоғары
білікті мамандармен жинақталған бухгалтериясы болуын және бірінші кезекте
жоғары біліктілік бас бухгалтерде болу керектігін талап етеді.
Бухгалтерияның айқын және жөнге салынған жұмыстары көбіне субъектінің
экономикалық жағдайы, бюджетке мерзімінде төлемдерге, сатып алушылармен
және тапсырысшылармен және басқалармен есептесуге байланысты. Кәсіпорындар
өздерінің қызметтерін жүзеге асыруда ақшалай қаражат қозғалысы және
есебінде құрылған заңды және жеке тұлғалармен өзара қатынасқа түседі.
Ақшалай қаражаттар кәсіпорындарға сатылған тауарлары мен көрсеткен
қызметтері үшін тапсырушылар мен сатушылардан, несие түрінде банктерден,
уақытша жәрдем тәртібінде ұйымдар мен мекемелерден және т.б. түседі.
Кәсіпорынның ақшалай қаражаты қолма-қол ақша, ақшалай құжаттар, банктер
шоты, қойылған аккредитивтер, ерекше шоттардың ашылу түрлерінде болады.
Есептің көп бөлігі ақшасыз, яғни банктер мекемелері арқылы жүргізіледі.
Ақшалай есептер Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің белгіленген
нормативтік құжаттарымен жағдайларда және елден тыс жерлерде жүргізіледі.
Тауарлы-материалдық қорларды және соның ішінде ақша қаражатын
бақылаудың және есепке алудың ажырағысыз бөлігі өндірістің тиімділігін
жоғарылатуда, резервтерді іздестіруді тереңдететін оларды қолданудың
экономикалық талдауы болып табылады.
Осылай жоғарыда айтылғаннан шығатыны таңдап алынған тақырып ең
өзекті.
Осыған байланысты мен Ақмола облысы Көкшетау қаласы ЖШС Аңсар
мысалындағы Ақшаның есебi және аудитi атты тақырыпты таңдап алдым
Дипломдық жұмыстың мақсаты ақшаның есебiнiң және аудитінiң
әдістемелерін жетілдіру жолдарын зерттеу болып табылады.
Мақсатты iске асыру үшiн келесi мiндеттер қойылды:
- ақшаның экономикалық мазмұнын қарау;
- ақша есебiн қарастыру;
- ақша аудитiн қарастыру ;
- кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- кәсiпорынның ақша қозғалысын талдау;
- кәсiпорынның қызметiнiң iшкi бақылау жүйесiн ұйымдастыру
Дипломдық жұмыста нақты тақырыпқа жататын материалдар қолданылады.
Негізгілері заңнамалық актілер, заңдар және қаулылар болып табылады. Көп
материалдар Бухгалтерлік есеп және аудит, Бухгалтер бюллетені, Бас
бухгалтердің заң консультанты журналдарынан, сондай келесі авторлардың
жұмыстары: В.В.Родостовец, А.Д.Шеремет, К.Ш.Дюсембаев, Қ.К Кеулімжаев, З.Н.
Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.ӘЖантаева, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.М.Назарова, және
т.б қолданылды.
Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі Аңсар ЖШС болып табылады.
Зерттеліп отырған кәсіпорынның банкте есеп айырысу шоты бар, өзінің
атауымен дөңгелек мөрі бар, өздігінен шаруашылық қызметін іске асырады және
оның нәтижелері үшін толық жауап береді.
І АҚША ҚАРАЖАТЫ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН
ҚАРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ақша қаражатының жалпы сипаттамасы
Кәсіпорындар өздерінің қызметтерін жүзеге асыруда ақшалай қаражат
қозғалысы және есебінде құрылған заңды және жеке тұлғалармен өзара
қатынасқа түседі. Ақшалай қаражаттар кәсіпорындарға сатылған тауарлары мен
көрсеткен қызметтері үшін тапсырушылар мен сатушылардан, несие түрінде
банктерден, уақытша жәрдем тәртібінде ұйымдар мен мекемелерден және т.б.
түседі. Кәсіпорынның ақшалай қаражаты қолма-қол ақша, ақшалай құжаттар,
банктер шоты, қойылған аккредитивтер, ерекше шоттардың ашылу түрлерінде
болады. Есептің көп бөлігі ақшасыз, яғни банктер мекемелері арқылы
жүргізіледі. Ақшалай есептер Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
белгіленген нормативтік құжаттарымен жағдайларда және елден тыс жерлерде
жүргізіледі.
Ұлттық банк ақшалай-кредиттік жүйенің орталықтандырылған жоспарлық
басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық
валюталық жоспарды қалыптастыруға қатысады. Ол ақшаның шығарылуын, кредит
беруді, ұйымдар мен мекемелерді қаржыландыру мен есептік қызмет көрсетуді
жүргізеді.
Бұдан басқа, республикада елімізде қызмет көрсетуші шаруашылық етуші
субъектілерге қызмет көрсететін коммерциялық акционерлік банктердің
желілері құрылған.
Ұлттық банктің нормативтік құжаттарына сәйкес банктер арасында
есептерді жүргізетін коммерциялық банктерде және есептік орталықтарда құжат
айналымы жүргізіледі. Банктердің қызметін жүйелейді және Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісіне жібереді.
Еліміздің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын
ақшасыз есептер басым болады. Ақшасыз есептер банк мекемелері арқылы
өткізілмейтін әрекеттегі заң ережелеріне сәйкес төлемдер бойынша - еңбек
ақысы бойынша жеке субъектілермен, есеп беруші тұлғалармен, депонентермен,
дебиторлармен және кредиторлармен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының банктер мекемелерінде заңды тұлғалар
арасында есеп өндірісі және ақшаны сақтау үшін теңге және шетелдік валютада
жүргізілетін және ағымдағы және хат-хабар есептеріне бөлінетін шоттар
ашады.
Хат-хабар есептер – банктердің банктік шоттары және банктік емес
қаржы мекемелері. Олардың ашылу және енгізілу ерекшеліктері Ұлттық банктің
нормативтік актілерімен реттемеленеді.
Ағымдағы (есептік) шоттар – заңды тұлғалардың банктік шоттары
(банктерден басқа банктік емес қаржы мекемелері мен жеке тұлғалар).
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қайта құрылған заңды
тұлғаларға өзінің жарғылық капиталының ақысын дәлелдейтін мемлекеттік
тіркеу құжаты мезет беруі қажет, банктер уақытша ағымдағы шоттар ашады.
Субъект шетелдік валютада ақша есебін және қаражат қозғалысы үшін
берілетін ағымдағы (есептік) валюталық шот аша алады. Ол сыртқы
экономикалық қызметті іске асыратын және валютаға өнімді тарататын
субъектілерге ашылады. Ақшалай қаражатты Жекеленгенді сақтау және сәйкестік
операцияларды аяқтау үшін аккредитивтер бойынша шоттар, чектік (аванстық)
кітапшалар шотын және басқа субъектілерді ашады.
Есептер жоспарлы және тұрақты болу керек. Оның негізіне келесі
принциптер салынған:
- субъектілер өздерінің ақшаларын банктерде сақтауға міндетті;
- олардың арасында есептер ереже бойынша қолма-қол ақшаны қолданбай
іске асырылады;
- Ұлттық банк мекемелері, байланыс органдары және банктер арқылы
ақшасыз есептер жүргізілуі негізінде барлық құжаттар;
- банктен тыс айналымда жалпы мемлекеттік кредиттік қарау (чектер,
банктік билетер және басқалар) құралдары ғана нұсқау ете алады.
Есептер мақсаты – рыноктық қатынастардың нығаюына ықпал етіп, олардың
табыстар мен шығындарын өлшеу.
Ақша есептерінің міндеттері ақшалай қаражаттың сақталуын қамтамасыз
етуде және оларды сметаларға, лимиттерге сәйкес мақсатты тағайындалуы
бойынша қолдануды бақылаумен; ақша қозғалысы, есептік және қаржылық
тәртіптерді сақтауда барлық операцияларды толық және мезгілінде
құжаттандырумен; аналитикалық есепті мезгілінде және анығына жетілген
енгізумен; ақшаға толық және мезгілінде тексеріс жүргізумен; ақшасыз есеп
жолымен банк арқылы төлемдер жүргізумен болады. Республикада банк
мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақшалай есептердің біртұтас жүйесі
әрекет етеді.Субъектілердің ұсақ төлемдерін салыстырғанда кассадан ақшалай,
пошта аудармалары арқылы, немесе кәсіпорын байланыстары арқылы құрылған
төлемдермен төлеуге құқығы бар.
Банктер арқылы кәсіпорындармен өндірілген есептерді тауарлық (жүзеге
асырылған өнімдер, жұмыстар және қызметтер үшін; алынған шикізаттар,
материалдар, жартылай шикі өнімдер үшін) және тауарсыз деп (бюджетке,
әлеуметтік қорғау органдарына, зейнеткерлік қорға және басқаларға) бөлуге
болады. Банк субъектілердің ақшаларын олардың банктік шоттарында сақтайды,
бұл шоттарға сомаларды аударады, субъектілердің олардың аудару және банктік
ережелермен және шарттармен қарастырылған басқа операцияларды жүргізу
туралы және шоттан беру туралы өкімдерін орындайды.
Субъектілердің шоттарынан қаражаттар олардың иелерінің өкімдері
бойынша шығынға шығарылады. Шотта бар қаражатты шығынға шығару туралы
субъектілердің өкімдерінсіз әрекеттегі заңмен қарастырылатын сот өкімі,
мемлекеттік салық қызметі және басқа жағдайларда ғана жіберіледі.
Ақшалай есептердің келесі негізгі нысандары насихатталады: төлемдік
тапсырмалар чектер, аккредитивтер, төлемдік талаптар – тапсырмалар,
көлікпен және теміржол есептері бойынша жиынтық талаптар. Төлеуші мен
алушының арасында есеп нысанының қаражаты шартпен анықталады (келісіммен,
жеке келісушілікпен).
Субъектілер арасында келісілген бойынша өзара талаптар және
міндеттемелер есебі жүргізілуі мүмкін.
2
3 1.2 Ақша қаражатының есебі
Кассадағы ақшалай қаражатты сақтау, жұмсау және есептеу тәртібі есеп
саясатына сәйкес шаруашылық жүргізуші субъект дербес жасайтын Кассалық
операцияларды жүргізу ережелері белгіленген.
Касса – бұл ақшаның сақталуын қамтамасыз ететін арнайы жабдықталған
бөлме. Операция жүргізілетін уақытта есіктер ішкі жағынан жабылады, сейфтің
және темір шкафтың кілттері кассирде сақталады, ал кілттердің көшірмелері
мөрленген пакетте кәсіпорын басшысында болады. Субъект басшылары кассада
ақшаның, сондай-ақ оларды банктен жеткізгенде және банкке тапсырғанда
сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Кассада осы субъектіге жатпайтын
ақшаны және басқа құндылықтарды сақтау жіберілмейді. Кассир – материалды
жауапты тұлға. Ол кассалық операциялардың тәртібімен таныстырылуы керек.
Осыдан кейін кассирмен оның толық жеке материалдық жауапкершілігімен
келісім-шарт жасалады.
Кассаларда операциялардың есебі 1010 “Кассадағы қолға берілетін
ақша” шотында:жүргізіледі.
Кассаға ақшаны қабылдау кіріс кассалық ордерлері бойынша (ф.№ КО-1)
жүзеге асырыладады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға
ақшаны салған жеке және заңды тұлғаларға бас бухгалтер және кассир қол
қойған ақшаны қабылдағаны туралы (ордердің қиынды бөлігі) түбіртек
беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларын
анықтау тәртібін” басшылыққа алуға міндетті.Кассаға қабылданған теңге
сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен жазылады.
Кассадан ақшаны беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен
бас бухгалтер қол қойған тиісінше ресімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен ,шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Егер кассалық шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект
басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті
емес. Жеке тұлғаға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде
кассир алушының төлқұжатын немесе жеке куәлігін талап етеді. Оның атауы
мен нөмірін оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса
ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен , тиынды –
сандармен көрсетеді.
Кіріс кассалық ордерінде сенімхат бойынша ақша бергенде ақшаны алуға
сенімділігін алған тұлғаның тегі, аты және әкесінің аты қосымша
көрсетіледі. Егер ақша беру төлемдік ведомость бойынша жүргізілсе, оған
“сенімхат бойынша” жазу жазылады. Соңғысын кіріс кассалық ордеріне немесе
ведомоске жапсырады.
Кіріс немесе шығыс кассалық ордерлері және оның орнына жүретін
құжаттар бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе шарикті қаламмен
жазып береді.
Жалақыны, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен
сыйлықтар төлемдік ведомосы бойынша таратылады, оның қос бетінде ақша
беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас
бухгалтер қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем
тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-
жөні тұсына мөртабан соғады немесе “Депозитке салынды” деп қолымен
жазыпбелгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі;
тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома
жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса,
төлем тізімдемесінде: “Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)” деген жазу
жазылады.
Кассалық ордерлерінде көшіріп жазуға,бүлдіруге және түзетуге жол
берілмейді.
Жазылған касса ордерлері немесе оларды алмастыратын құжаттар кіріс
және шығыс кассалық құжаттарына жеке ашылатын кіріс және шығыс кассалық
құжаттарын (ф.№КО-1) тіркеу журналында тіркеледі. Онда: кіріс және шығыс
ордерлерінің толтырылған күні мен нөмірі, түскен және жұмсалған ақшалардың
(жалақы, сыйлықтар, стипендиялар, іссапарға төленген және басқа да
шығыстар) мақсатты тағайындалуын көрсетеді. Кассалық ордер бойынша ақшаны
қабылдау мен беру тек олардың рәсімделген күнінде ғана жүргізіледі.
Ордерді алған кассир басшы мен бас бухгалтердің қолдарын, олардың дұрыс
рәсімделуін, ордерлерде қосымшалардың болуын тексеруге міндетті.
Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған
тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күнін, айы
мен жылын көрсете отырып “Алынды” немесе “Төленді” деп белгі соғады. Касса
операцияларының есебін кассир Касса кітабында (ф.№КО-1) жүргізеді, ол
нөмірленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс; ондағы парақтар санын
басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.
Касса кітабының әрбір парағы тең екі бөліктен тұрады: олардың бірін
(көлбеу сызықпен) кассир бірінші дана ретінде толтырады және ол кітапта
қалады, екіншісі (көлбеу сызықсыз) көшірме қағазы арқылы оң және теріс
жақтарынан толтырылады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы
бөлігі болып табылады. Касса операцияларының жазбалары парақтың жыртпалы
емес бөлігінің бет жағынан (“Басталған күніне дейінгі қалдығы” деген
жолдан кейін) басталады. Алдын ала парақтың жыртпалы бөлігі кітапта қалатын
бөлігіне сай келетіндей етіп парақты қиылатын сызық бойымен қойғаннан кейін
жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын бөлігінің бет жағына
салып, парақтың жыртылмайтын бөлігінің сыртқы жағының көлбеу сызығы бойымен
жазуды одан әрі жалғастырады. Есеп беру бланкісі операциялар аяқталғанға
дейін бір күн бойы жыртылмайды. “Соның ішінде жалақыға” деген жолдың
бойына касса бойынша шығысқа есептен шығарылмаған жазылмаған жалақыға
арналған төлемдік тізімдемелері бойынша сомасы көрсетіледі.
Кассалық операциялар шағын болса,онда касса есебі 3-5 күнде бір
жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге
берілгені жөгніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланған шоты, сомасы
(кіріс, шығыс) көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир
берілген ақшаның жиынтығын шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді.
Өшіру мен ескертілмеген түзетулер енгізуге кітапта жол берілмейді.
Түзетулерге кассир мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек. Кассалық
кітаптың және кассалық операциялардың дұрыс жүргізілуін бақылау бас
бухгалтерге жүктеледі.
Кассалық бойынша операциялардың, яғни 1010 шоттың кредиті мен дебеті
есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассир есебінің
түсуіне қарай жүргізіледі.Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың сомалары
біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі бірінші жұлдызына
регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне және Бас кітаптағы
1010 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.
Кассаға ақша кірістелген кезде 1010 “Кассадағы ұлттық валютамен
қолма-қол ақша” шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттар кредиттеледі:
1030 Ағымдық,корреспонденттелінген шоттардағы ұлттық валютадағы
ақшалар шоты-кассаға ағымдық шотынан алынған сомаға;
1250Қызметкерлер мен басқа да тұлғалардың берешегі -
қызметкерлердің есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, талан-
таражға түскен сомалар және т.б.;
6010Дайын өнімді(тауарларды,жұмыстарды,қызмет терді) сатудан алынған
кіріс шоты- материалдар, жұмыстар мен қызметтер үшін қолма-қол ақшамен
есеп айырысқан кезінде.
Кассадан ақша берілген кезде 1010-шоты кредиттеледі және мына шоттар
дебеттеледі:
3350Еңбек ақы бойынша қызметкермен есептесу шоты -кәсіпорын
қызметкерлеріне берілген еңбек ақысының сомасына;
1210Қызметкерлер мен басқа да тұлғалардың берешегі шоты-кәсіпорын
қызметкерлерінің есебіне берілген сомаға;
Валюта кассасындағы есеп субъекті кассасындағы операцияларға ұқсас
жүргізіледі, тек оның айырмашылығы мынадай: кіріс және шығыс касса
ордерлерінде, касса кітабында қаражаттар сомалары шетел валюталарымен және
теңгеге айналдырылған түрінде көрсетіледі.Валюта кассасы үшін жеке касса
кітабы ашылады. Валюта операциялары үлкен көлемде жүргізілген кезде жеке
машинограммалардың және басқа да есептік регистрлерінің жүргізілуі мүмкін.
Валюталар түскен кезде 1010- шоты дебеттеледі де және келесі шоттар
кредиттеледі:
1030 Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша
шоты- валюта шотынан валюта түскен кезде;
2110 Алуға арналған шоттар шоты –кассаға алынған валюта түсімінің
сомасына;
6250 Бағамдар айырмашылығынан алынған кіріс шоты- тиісті шетел
валюталарына қатысты теңге бағамының құлдырауы жағдайындағы бағам
айырмашылықтарының сомасына;
1210 Қызметкерлер мен басқа тұлғалардың берешегі шоты- есеп беретін
адамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сомаларына;
Валюта кассасынан валюта берген кезде –1020-шот кредиттеледі және мына
төмендегі шоттар дебеттеледі:
1210 Қызметкерлер мен басқа тұлғалардың берешегі шоты- есебіне
берілген шетел валютасының сомасына;
1030 Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша
шоты- валюта шотына өткізілген валюта сомасына;
7430 Бағам айырмасы бойынша шығыстар –тиісті валюталарға қатысты
теңге бағамының көтерілуі нәтижесінде болған бағам айырмашылықтары
сомасына.
Банктік шот – шот иесі тапсырмасы немесе үшінші тұлғаның өкімі
бойынша ақша сомасын алумен (шығынға жазумен), шот иесінің пайдасына ақша
сомасын қабылдаумен (аударумен), шот иесіне құқық кепілдей отырып -
өздерінің ақшасымен кедергісіз иелік істеу, шот иесіне жататын банк ақшасын
қолдануға және нақты болуға қамтамасыз етумен байланысты банкпен
операцияларды істеу және депозитті қабылдау бойынша шот иесі және банк
арасында келісілген қатынастардың бейнелеу әдісі.
Банктік салымның келісімі бойынша туатын банк және шот иесі
арасындағы қатынас Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жеке нормативтік
актілерімен реттеледі.
Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де ашылуы мүмкін.
Банктік шоттың ашылуы банк және шот иесі арасында банктік шоттың келісім-
шарты жасалғанда жүргізіледі. Банк шарт бойынша осы шартпен қарастырылған
оған аудару немесе үшінші тұлғаға лайықты ақша сомасына оның өкімін
орындау, шот иесі пайдасына түскен ақшаны қабылдауды міндетіне алады. Банк
шоттары бойынша жасалған келісім-шарт келесі мәліметтерден тұрады:
жақтардың реквизиттері; келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған
нәрсесі; салық қызметі органдары берген салық төлеуші-шот иесінің тіркеме
нөмірі; банктің көрсететін қызметінің шарты және оларды төлеу
тәртібі.Келісімде жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар
қарастырылуы мүмкін.
Банк және ҚР резиденті - заңды тұлға мен олардың жекелеген
бөлімшелері (филиалдары мен және өкілдіктері) арасында келісім жасау үшін
басшының, бас бухгалтердің қойылған қол үлгілері бар құжат және нотариалды
куәландырылған, екі дана мөр бедерлемесі; клиенттің салықтық есепке
қойылған фактісін растайтын(мемлекеттік тіркеу туралы куәлік,
статистикалық карточка), уәкілетті орган берген, белгіленген формадағы
құжаттың көшірмесі; фирмалар мен өкілдіктер үшін – ҚР заңды тұлға-резиденті
филиал немесе өкілдік басшысына берген сенімхаттың көшірмесі;
жарғының(жекелеген бөлімшелер үшін - Ережелер) нотариалды куәландырылған
көшірмесі, не болмаса клиенттің үлгі жарғы негізіндегі қызмет фактісін
растайтын құжат; банк белгілеген үлгідегі өтініш.
Бірінші қол қою құқығы кәсіпорын басшысында, екіншісі бас
бухгалтерде.Банктік шотқа субъектіге хабарланатын нөмір беріледі және ол
операцияны ресімдейтін барлық құжаттарға қойылады.
Банкте есеп айырысу шоты және басқа шоттар бойынша операцияларды
рәсімдеу үшін келесі құжаттар қызмет етеді.
Чектер – көрсетілген соманы, жалақыны, іссапарлық, шаруашылық-
операциялық және басқа шығындарды ақшалай беруге шот иесінің бұйрығы.
Чекті түзетуге рұқсат етілмейді. Бір мезгілде чектік кітапшада
сақталатын чекпен түбіршік толтырады..
Төлемдік тапсырмаларымен есеп айырысу дегеніміз- ақша жіберушінің
тапсырмада көрсетілген сомада бенефициар (ақшалай қаражатты алушы)
пайдасына ақша аудару туралы қызмет көрсететін алушы-банкке тапсырмалары.
Тапсырмалар орындалған жұмыстар және қызметтер ТМҚ үшін есеп айырысуда,
сондай-ақ тауарларға және қызметтерге қосымша төлеуде, келісім-шартпен
немесе заңмен қарастырылған аванстық төлеу жағдайында қолданылады.
Тапсырмалар бір қалалық және бөтен қалалық болуы мүмкін. Жабдықтаушы және
сатып алушының арасында теңгерілген және ұдайы есеп айырысуда есеп
айырысулар төлемдік тапсырмаларды қолданумен келісім-шарт негізінде
жоспарлы төлемдік тәртіпте жүзеге асырылады.
Егер төлеуші мен сатып алушының шоттары бір банк мекемесінде болса, онда
үш данада беріледі: біріншісі төлеушінің банкінде мемориалды ордер ретінде
қызмет етеді; екіншісі алушыға тапсырылады, үшіншісін банктің есеп
айырысу көшірмесімен бірге оттиск мөртабанымен бекітілгенін қабылдау туралы
қолхатпен төлеушіге береді. Бөтен қалалық есеп айырысуда төлеуші мен
алушыға қызмет ету әртүрлі банктер жүргізілсе тапсырма төрт данада
ұсынылады: біріншісі банкте мемориалдық ордер ретінде қолданылады; екінші
және үшінші даналары төлемнен кейін алушының банкісіне қаражатпен бірге
жібереді, ал төртінші данасы көшірмеге қоса банк мөртабанымен және
атқарушының қолхатымен төлеушіге беріледі.
Төлемдік тапсырмалармен есеп айырысуда бенефициар банкке тиелген өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген талапты растайтын құжаттар негізінде
ұсынылатын есептік құжат береді. Бенефициар бенефициардың банкісіне төлем
талап-тапсырмаларын және төлем талап-тапсырмалары тізілімін ұсынады, ол
бенефициардың барлық деректемелерін толық толтырылуын тексеріп, оны ақша
жіберушінің банкісіне жөнелтеді.
Банктік шоттардағы ақшалай қаражатты есептеу үшін субъектінің
қаржылық –шаруашылық қызметі шоттарының Үлгі жоспарының 4 бөлімінің шоты
арналған. Ағымдық операцияны көрсету үшін 1030 Ағымдық, корреспонденттік
шоттардағы ұлттық валютадағы ақша шоты қолданылады. Бұл шоттың дебеті
бойынша ақшалай қаражаттың түсуі, ал кредит бойынша –азаюы көрсетіледі.
Банктің ақтаушы құжаттармен тіркелген үзінді көшірмелері есеп шот бойынша
жазбаға негіз болады. Үзінді көшірмелердің 1030 шот кредиті бойынша № 2
журнал-ордерге 1030 шот дебеті бойынша әр түрлі журнал-ордерлерде
көрсетіледі.
1030 шоттың дебеті бойынша субъектінің есеп шотына түскен сома келесі
түрде көрсетіледі:
1210 Алынуға арналған шоттар шоты - сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өнім, жұмыс, көрсетілген қызмет үшін шотты төлеу сомасына;
3510 Алынған аванстар бөлімшесінің шоттары – ТМҚ және жабдықтағаны,
орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет үшін алынған аванстар;
1060 Аккредитивтердегі ақша, 1060 Чек кітапшаларындағы ақша-
аккредитивтің лимиттік чек кітапшаларының пайдаланылмаған сомасына;
3010 Банктердің қарыздары шоты - банк мекемелерінен алынған несие
сомасына;
1020 Жолдағы ақша шоты – инкассатор арқылы берілген ақшалай қаражат
сомасына.
Субъектінің есеп шотынан төлем тапсырмасы, төлемдік талап-тапсырма
және чек бойынша есептен шығарылған сома 1030 шотың кредитінде көрсетіледі:
2730 Материалдық емес активтер шоттары- заңды және жеке тұлғаларға
төленіп МЕА алынды;
3110 Төленетін корпоративтік табыс салығы-бюджетке аударылған
корпоративтік салық сомасына;
3130 Қосылған құн салығы шоты – бюджетке аударылған қосылған құн салығы
сомасына;
3190 Өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер
шоты- бюджетке аударылған жеке табыс салығы сомасына;
3220 Жинақтаушы зейнетақы қоры бойынша есептесу шоты – зейнет ақы
қорына аударылған сомаға;
3010 Банктердің қарыздары шоты – банкке қарыз қайтару сомасына;
3310 Қысқа мерзімді жабдықтаушылар мен мердігерлердің берешегі шоты –
ТМҚ-ды, жабдықтаушылар мен мердігерлерге орындалған жұмыс пен қызметке
аударылған сомаға.
4 Резиденттер арасындағы жасалатын төлем операцияларының барлығы,
нормативтік актілерде қарастырылған басқасы, тек теңге түрінде жүргізілуі
тиіс. Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резиденттер еместер
арасындағы валюталық операциялар Ұлттық банктің нормативті құқықтық
актілерінде, салық және кеден заңдарында, қарастырылғаннан басқа
жағдайларда, өкілетті банктер мен банктік емес қаржылық мекемелер арқылы
жүреді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда,мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан республикасы Бухгалтерлік есепке алудың
№4 “Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп” және № 9 “Шет елдік
валютадағы операцияларды есепке алу” –деп аталатын стандарттарына сәйкес
жүргізіледі. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге шетелдік
валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күні
ҚР Ұлттық банк мекемесі белгілеген ақша айырбастау бағамы бойынша ҚР-ның
ұлттық валютасымен көрсетілуі керек.
Шетелдік валюта- бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың және мекемелердің
ақшалай қаражаттары мен есеп айырысу уақытында пайдаланатын және
қолданылатын ҚР-ның ұлттық валютасынан басқа ақша бірліктері.
Бағам-бұл ҚР Ұлттық банк мекемесі белгілеп отыратын екі ел ақша
бірліктерінің өзара қатынасы.
Бағамдық айырма – бұл екі елдің ақша бірліктерінің арасындағы курстың
өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер басқа шаруашылық
субъектілеріне негізгі құралдарды, тауарлы- материалдық құндылықтарды және
басқа да активтерді шетел валютасына сатқанда немесе олардан сатып алғанда,
банктерден, сондай-ақ банкіден тыс мекемелерден шетел валютасымен несие
алғанда немесе оны қайтарғанда, тағы да басқа жағдайларда шетелдік
валюталармен жүргізілетін операциялар пайда болады. Кәсіпорындар мен
ұйымдар және мекемелер шетел ақша ірлігімен операциялар жасау бойынша банк
мекемелерінен шот аша алады. Валюталық шоттар бойынша операциялар 1030
шотта жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер банктен
валюталық шотты ашу үшін банк мекемесіне осы кәсіпорынның немесе ұйымның
жарғысының көшірмесін, валюталық шот ашу туралы өтініш, тиісті адамдардың
қолдары қойылып және кәсіпорын мөрі басылған арнайы карточка, тағы да басқа
құжаттарды табыс етуі керек. Қазақстан Республикасының шетел валютасын
реттеу туралы заңына сәйкес кәсіпорындар мен ұймдар өкілетті банктер мен
ақша айырбастау пункттері арқылы Қазақстан республикасы Ұлттық банк
белгіленген тәртіп бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқысы
бар.Шетел валютасын сату және сатып алу валюталық биржада қалыптасқан курс
бойынша есептеледі. Нәтижесінде бір күн ішінде кәсіпорын мен ұйымның сатып
алған немесе сатқан шетел валютасының ҚР Ұлттық мекемесі белгілеген сол
күнгі бағамы мен сатылған немесе сатылып алынған шетел валютасының бағасы
арасындағы айырмашылық пайда болады.Кәсіпорындар мен ұймдар осы шетел
валютасын сату немесе сатып алуда курстың өзгеруінен болған табысты 6250
“Бағамдар айырмашылығынан алынатын кіріс” –деп аталатын шотқа, ал шығынды
7430 “Бағам айырмасы бойынша шығыстар” шотына апарып жазады.
Валюталық шоттардың дебеті бойынша мына шоттардың кредитімен
корреспонденцияланады:
1010“Кассадағы қолма қол ақша” – кассадан валюталық шотқа өткізілген
валютаның сомасына;
1210 “Алынуға тиісті шоттар” – тиелген өнім, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төленетін валюталық қаржының түсу сомасына;
6350“Бағамдар айырмашылығынан алынатын кіріс” –шетелдік валютаның
ұлттық валютаға қатысты бағамының өсуінің нәтижесінде пайда болған оң бағам
айырмашылығының сомасына.
шоттарының кредиті келесідей шоттардың дебетімен
корреспонденцияланады:
1010 “Кассадағы шетелдік валютамен қолға берілетін ақша” шоты –
валюталық шоттан валюталық кассаға алынған валютаның сомасына;
3310 “Алынуға тиіс шоттар” шоты- жеткізілген материалдық қорлар,
атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет үшін шетелдік фирмалардың
инвойсы төленді.
7430 “Бағам айырмасы бойынша шығыстар” шоты - шетелдік валютаның
ұлттық валютаға қатысты бағамының төмендеуінің нәтижесінде пайда болған
теріс бағам айырмашылығының сомасына;
Кәсіпорындар банкілердің арнайы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі 1060 “Басқа да шоттардағы ақша” бөлімшесінің шоттарында жүреді.
1060 “Аккредитивтердегі ақша” шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақшаның
қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге
отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті
міндеттемесі. Ол бойынша аккредетив ашқан банк жабдықтаушыларға төлем жасай
алады немесе осындай төлемдерді олар аккредетивте көзделген құжаттарды
ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашылады: жабылатын (депоненттелінген);
қайтарып алынатын немесе қайтпайтын;дәлелденген және трансферабельдік
(аудармалы) болып бөлінеді.
Жабылатын (депоненттелген)- аккредетивті ашқан кезде банк-эмитент
орындаушы банкке аккредетивтің сомасына тең ақша сомасын оның билігіне
беріп, ал өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы ақшаны
мүмкіндігінше аккредетив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен
келіседі.
Қайтарып алынатын аккредетивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала
келіспей-ақ жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив
жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент
арқылы бенефициарға бере алады.Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы
банк, аккредетив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар
банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.
Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредетивте банк-эмитенттің
барлық жағдайын орындаған кезде аккредетив бойынша төлем жасауды қатаң
түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредетив бенефициардың келісімінсіз
өзгертуге немесе жоюға жатпайды.
Бенефициар аккредетивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата
алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.
Дәлелденген аккредетив –бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа
орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын
аккредетив.
Трансферабельдік аударма аккредетив – бұл бенефициар дың өзінен басқа
толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредетив.
Аккредетив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы
мүмкін.Аккредетив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар
мен төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің
ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредетивтің түрі және оны пайдалану
тәсілі, аккредетивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі,
аккредетив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық
тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну
мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен
шарттары болуы қажет.
Аккредетив бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарды тиеген соң,
тауарлардың тиелгені жөнінде және басқа да аккредетивтің шарттарында
көзделген құжаттарды қызмет ету банк мекемесіне ұсынады. Аккредетив бойынша
төлемді растайтын құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккредетивтің мерзімі
өткенге дейін ұсынылуы және аккредетивтің барлық шарттарының орындалғанын
айғақтауы керек.
Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлем
жүзеге асырылмайды.
Бенефициар банкісі аккредетив бойынша қаржының дұрыс пайдаланыуын
бақылайды, сол үшін аккредетив беруші оған аккредетив сомасынан белгіленген
көлемде делдалдық ақша төлейді. Аккредетив ұсынылған тапсырыста делдалдық
ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.
Бенефициар банкісі аккредетивті төлеу кезінде жабдықтаушының
аккредетив бойынша барлық шарттарын сақтағанын тексереді, сондай-ақ шоттар
тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы бенефициардың қолы мен мөрінің
белгіленген үлгіге сай болуын тексеруге міндетті.
Банк жеткізімшісі (атқарушы банк) аккредитив төлеуде жеткізімшінің
аккредитивтің барлық шарттарын сақтауын, сондай –ақ тізілім шотының дұрыс
рәсімделуін, жеткізімшінің мөрі және қолтаңбасының сәйкестігін тексеруге
міндетті.
Егер аккредитивтің шарттарында уәкілетті сатып алушының келісімі
көзделген болса, онда акцептік жазудың бар болуы және уәкілдің қолының
ұсынылған үлгіге сәйкестігі тексеріледі.
Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот
тізбесінде тауардың тиелген мерзімі, тауарлы-көліктік құжаттардың
нөмірлері, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта
квитанциясының нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі,
немесе толтырылған күнім және тауар жөнелтілген көліктің түрі
көрсетілмесе шот тізбесін төлеуге беруге болмайды..
Жабдықтаушы арқылы банкіге реестрдің үш данасы ұсынылады, олардың
ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы
шот- тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға
беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және
банкінің белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.
Аккредитивті қолма-қол ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді.
Егер аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепті
көзделген болса, онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі
құжаттарды: төлқұжат немесе оны алмастыратын құжат; банкіде жоқ болған
жағдайда өз қолының үлгісін(қолдың үлгілері карточкасының бланкісінде
толтырылады); іс-сапар куәліктері немесе аккредитив ашқан ұйым берген
сенімхатын ұсынуға міндетті.
Аккредитив есебінен төлеу үшін, акцептелінген шоттар тізбесінде
немесе тауарлы-көлік құжаттарында өкілеттік берілген тұлға жөнінде жазбаны
береді.
Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет
көрсететін банктегі аккредетив жабылады.
Атқарушы банк аккредитивтің жабылуы туралы банк-эмитентке хабарлайды.
Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланылмаған сомалар оның
көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының
өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредетивтің сомаларына
банк-эмитенттен мәлімдеме келіп түскен күні кемітіледі.
Аккредитивтің жабылуы туралы банк-эмитентке хабарлама жіберіледі.
Банк кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициарға
түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардың өз арасында қаралады.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген және ұзақ мерзімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 “Банк несиелері” шотында, ал егер
аккредетив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 1030 “Ағымдық,
корреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша” шотында аккредетивтің
ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар 1030,3010 кредиттеледі де,
1060“Аккредитивтердегі ақша” шоты дебеттеледі.
Жабдықтаушылар шотын төлеу 1060 шоттың кредиті бойынша және 3130
“Төлеуге тиіс шоттар” шотының дебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылмаған
аккредетивті тұтастай немесе бөлшектей кері қайтару 1030,1050 ,1020 ,3010
шоттарының дебеттерінде және 1060 шоттың кредитінде көрсетіледі. Банктерге
комиссиондық төлемдері төленген кезде 7210 шоты дебеттеледі де, 1030 шоты
кредиттеледі.
1060“Чек кітапшаларындағы ақша” шоты бойынша есеп айырысу чек
кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот
есебінен қаражатты алушының шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі
арнаулы қағазға толтырған клиенттің өзіне қызмет көрсететін банкке берген
жазбаша тапсырмасы.Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген
кезде 1060 дебеттеліп, 1050, 1020,1030 ,3010 шоттары кредиттеледі.
Кітапшалардағы чектерге төлем жасалуы үшін чектер ұстаушылар арқылы
банкке чек реестрімен ұсынылады.Чек кітапшаларын есеп беруге
жабдықтаушыларға және басқа тұлғаларға беру кезінде 1430 “Өзге де
дебиторлық борыш” шоты дебеттеліп, 3390“Өзгеде кредиторлық борыш” шотының
“Чек кітапшалары бойынша есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу” деп аталатын
аналитикалық шоты кредиттеледі.
1060 “Өзге де шоттардағы ақша” шотында айырықша сақтауды талап
ететін қаражаттар есепке алынады.Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған
қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі
балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың
қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерлері, ата-аналардың
балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның
өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын
және жұмсалатын қаражаттар. 1060“Өзге де шоттардағы ақша” шотында
субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша
қаражаттары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбек ақы,
кейбіршаруашылық шығыстары,іс сапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін
жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.
Аударылған,бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақшалар жолдағы ақшалар болып саналып, ал олардың есебі 1020
“Жолдағы ақша” деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шот ай соңында
кәсіпорынға немесе фирмаға басқа кәсіпорын, ұйым немесе фирмалардан
аударылған, бірақ әзірге келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған жолдағы
ақшалар жайлы ақпараттарды қорытындылауға арналған. Бұл шотта кәсіпорындар,
фирмалар немесе ұйымдар өздерінің қарамағындағы филиалдардың,
бөлімшелердің, сондай-ақ сатып алушылардың банктерге, сақтық кассаларына,
почта бөлімшелеріне салған, бірақ тиісті шотқа әлі түспеген, аударылғандығы
туралы тиісті құжаттармен дәлелденген ақшаларды есептейді.
Мысалы: инкассатор 28 желтоқсанда А кәсіпорны қараша айында сатқан
тауарлар үшін осы тауарларды сатып алған Б кәсіпорнынан 300 000 теңге
аударғаны туралы авиза алды делік. Бірақ бұл ақша А кәсіпорнының есеп
айырысу шотына 5 қаңтарда ғана келіп түсті, яғни кіріске алынды.Осы
операциялар бойынша А кәсіпорнының бухгалтерлік есебінде мынадай жазу
жазылады:
28.12. Дт 1020 “Жолдағы ақша” шоты
Кт 1210 “Алуға тиіс шоттар”
05.01. Дт 1030 Ағымдық,корреспонденттелінген шоттардағы ұлттық
валютадағы ақшалар
Кт 1020 “Жолдағы ақша”
Кәсіпорынның, ұйымның және фирманың бухгалтериясы аударылған жолдағы
ақшалардың банктердегі есеп айырысу немесе басқа да тиісті шоттарға
уақытылы да дер кезінде түсіп есепке алынуына бақылау жасап отыруы керек.
Кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар арасында жолдағы аударылған шетел валютасы
да осы 1020 “Жолдағы ақшалар” шотында есептелініп, бірақ бөлек көрсетіледі.
Кассаны түгендеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да
құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де
тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері мен басқа да құндылықтардың
нақты бар болуын есептеу кезінде қолма-қол ақшалар, құнды қағаздар
(акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер және заңға
сәйкес құнды қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша
құжаттары (маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама,
авиабилеттер және т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке
алынбайды, яғни олардағы көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды;
кассада осы кәсіпорынға тиісті емес ақша қаржылары және басқа да
құндылықтардың бар болуы жөніндегі кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды.
Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған есепке
алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем шығу
немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі мен
сомасы көрсетіледі. Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша
құжаттарын түгендеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен жүргізіледі.
Тексеріс құжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі,
сериясы және нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі. Жол үстіндегі ақшаларды
түгендеу осы шотта тұрған сомаларды: банк мекемелері, байланыс бөлімшелері
берген квитанцияларының деректерімен бірге түсімді өткізу кезінде, банк
инкассаторларына түсімді өткізуге берілетін жолдама тізімдемесінің
көшірмесін өткізу кезінде және т.с.с; бас кәсіпорынға аударылған сомалар
бойынша немесе керісінше одан түскен сомалармен қатар олардан мерзімі,
тапсырманың нөмірі, сомасы және аударымды қабылдаған банк мекемесінің
немесе байланыс бөлімшесінің атауы көрсетіліп, түскен мәлімдеме
деректерімен бірге салыстырып тексеру арқылы жүзеге асырылады.
Ақша қаражаттарын, құнды қағаздарды және қатаң есеп беру бланкілерін
түгендеу олардың қалдықтарымен салыстыру арқылы жасалады.
Ақша қаражаттарының және құнды қағаздардың артық шыққан сомалары кіріске
алынуға тиісті:ол кезде 1020,1060,1010 ,1020 шоттары дебеттеліп, 6280 шоты
кредиттеледі.
Кем шыққан ақша қаражаттары мен құнды қағаздар өтеуі үшін материалды
жауапты тұлғаның есебіне шығарылады:
1280 шоты дебеттеліп, 1020,1060 ,1010 ,1020 шоттары кредиттеледі.
Егер кінәлі тұлғалар табылса, онда 1250 шоты кредиттеліп, 1010 шоты
дебеттеледі, яғни 1250 шоты жабылады.
Егер де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем шыққан сомасы 1280 шоттың
кредитінен 7210 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
3. Ақша қаражаты есебінің аудитi.
Кез келген қаржылық есептiң элементiне және оның iшiнде ақшаға
аудиторлық тексерудi жақсы және мақсатты жүргiзу үшiн бұл объектiге аудит
бағдарламасын жасау қажет.
Ақша қаражаттары кәсiпорынның ағымдық активтерiнiң бiрi ретiнде өзiнiң
аудит бағдарламасы бар және ол келесi процедуралардан тұрады (1 кестенi
қараңыз). Ақша қаражаттарына аудиторлық тексерудi кассалық операцияларды
тексеруден бастау қажет.
Шаруашылық субъектiсiнiң кассадағы қолма-қол ақша қаражатын беру және
сақтау, қабылдау бойынша операцияларды жүзеге асыру тәртiбiн реттеушi
негiзгi нормативтiк құжат болып 23 шiлде 1993 жылы №21 хаттамада
қабылданған Қазақстан Республикасының Халықтық банк басқармасының
мәжiлiсiнде бекiтiлген Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық
операцияларды жүргiзудiң уақытша тәртiбi табылады. Бұл құжат кассалық
құжаттарды толтыру және оларды қабылдау, қолма-қол ақшаларды сақтаудың
бiріңғай тәртiбiн қарастырады.
Ақша қаражаттарының ерекше тез қозғалатын бөлiгiнiң бiрi-қолма-қол
ақшалар операцияларын мiндеттi түрде жалпы тексерудi қажет етедi.
Кассалық құжаттарды жалпы тексеруге кiрiспес бұрын бұл тексерудi
жоспарлау қажет.Бұл құжаттар бiрнеше рет қаралады, бiрақ аудитор әрбiр
қараған сайын өзiнiң қызметi мен мақсатын қарастыратын белгiлi процедураны
орындайды. Аудит процедурасы негiзiнде бұл бағдарламаны қарқынды жүргiзу
үшiн кассалық тәртiптi сқјтау және кассадағы ақшалардың қозғалысына iшкi
бақылау жағдайын бағалау үшiн анкеталық тестердi жасауды қажет етедi.
1 кесте
АңсарЖШС ақша қаражатын тексеру бағдарламасы
№ Аудит процедурасы Ақпараттар көзi Аудиттi
тексеру
мерзiмi
1. Баланс Баланс, 1150 , 1020,1060, 1050, Шарт бойынша
көрсеткiштерiнiң 1010-1020 шоттары бойынша мерзiмi
Бас кiтап Бас кiтап анықталады
әлiметтерiмен
сәйкестiгiн
тексеру
2. Синтетикалық және Жоғарыда көрсетiлген шоттар бойыншаШарт бойынша
аналитика лық Бас кiтап, жо № 1,2,3,4 және оған мерзiмi
шоттар есебiнiң қосымша ведомостер 1,2,3, кассалық анықталады
дұрыстығын тексерукiтап, шығыс және кiрiс кассалық
ордерлерiн тiркеу журналы,
кассирмен берiлген және тапсырылған
ақшалардың есебi кiтабы, алғашқы
құжаттар (кiрiс және шығыс
ордерлерi, ақша сомаларын алуға
сенiмхат, банк шотының көшiрмесi,
чек түбiртегi және т.б.)
3. Кассалық Тұрақты жұмыс iстейтiн комиссияны Шарт бойынша
операцияларды құру және кассирдi тағайындау мерзiмi
тексеру және туралы шаруашылық субъектiсi анықталады
кассаны түгендеу басшысының жарлығы, кассирмен
материалдың толық жеке дара
жауапкершiлiгi туралы жасалған
шарты,кассаны түгендей актiсi,
кiрiс және шығыс ордерлерi (ко-1,
ко-2), шығыс және кiрiс кассалық
ордерлерiн тiркеу журналы(ко-3),
Кассалық кiтап (ко-4), кассирмен
берiлген және тапсырылған
ақшалардың есебi кiтабы(ко-5),
аванстық есептер, №1жо, №1
ведомость, Бас кiтап
4. Банктiк Банк шотының көшiрмесi және оған Шарт бойынша
операцияларды қосымша алғашқы құжаттар: чек мерзiмi
тексеру кiтапшаларының аккредитивтерi, анықталады
төлем тапсырмасы, пошта
аударымдарының квитанциялары, 1,2,3
жо-ге қосымша №1 ведомость,
1020,1060 , 1050, 1010-1020 шоттары
бойынша Бас кiтап
5. Жолдағы ақшалар №3 жо-ге қосымша №1 ведомость, Шарт бойынша
сомасының 1020Жолдағы мерзiмi
нақтылығын тексеруақшалар шоты бойынша Бас кiтап анықталады
№ 6 кестеде кассалық операцияларды аудиторлық тексерудiң бағдарламасы
қарастырылған. Анкеталық тестерге алынған жауаптарды талдау негiзiнде
ұйымның iшкi бақылау жағдайы және кассалық операцияларға бухгалтерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І АҚША ҚАРАЖАТЫ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ҚАРАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша қаражатының жалпы сипаттамасы. Есептiң нысаны.
... ... ... ... ... ..5
1.2 Ақша қаражатының есебi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.3 Ақша қаражаты есебінің аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II АҢСАР ЖШС КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
2.1 Аңсар ЖШС кәсiпорнының технико-экономикалық
көрсеткіштерінің талдауы және қысқаша сипаттамасы
... ... ... ... ... ... .. .28
2. Аңсар ЖШС кәсiпорнының қаржылық жағдайын талдау
... ... ... ... ... 30
2.3 Ақша қаражатының қозғалысын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
III КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Iшкi аудит жүйесi - кәсiпорынның iшкi бақылауын күшейту
тәсiлiнiң бiрi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..59
3.2 Кәсіпорын шығындары есебін
автаматтандыру ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 КІРІСПЕ
Ақшалай қаражатты басқару қаржы рыногындағы өте күрделі қиындықтарға
байланысты үлкен мәнге ие. Бәсекеге қабілеттілік технологиялық процестерді
заманға сай жаңғырту мен одан әрі дамыту үшін фирмадан ақшалай қаражат
талап етеді. Сондықтан ақшалай қаражат пен олардың баламаларын дұрыс ашып
көрсету мен сыныптау компанияның өтемпаздығын дәл бағалау үшін қажет.
“Ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы есеп” атты 4 бухгалтерлік есеп
стандартында ақшалай қаражат- кассадағы және банктегі шоттардағы қолма-қол
ақша ретінде белгіленген.Ақшалай қаражат қозғалысы- олардың операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметінің нәтижесіндегі түсімімен жұмсалуы.
“Ақшалай қаражат қозғалысы туралы есеп” 7 қаржылық есеп беру
стандарттарына сәйкес ақшалай қаражатқа қолма-қол ақша мен талап етілгенге
дейінгі салымдар кіреді.
Кәсіпорынның барлық салаларының иелері және еңбек ұжымы ақша
қаражаттарын, шикізат және материалдарды, өндіріс қалдығын қысқартуға,
шығынды жоюға, бәсекелестік өнімдері өндірісін көбейтуге, оның сапасын
жоғарылатуға, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға ұқыпты
және тиімді жұмсалуына экономикалық қызықтырылған.
Қаржы бухгалтериясы бухгалтерлік есепті әрекеттегі стандарттарға
лайықты соңында пайдаланушымен анығына жетілген баланс және есеп беру
анықталды. Бұл үшін қаржы бухгалтериясы өндірісте шығындарды санайтын
шоттардан басқа кәсіпорын актив және пассив есептерін белгіленген тәртіпте
жүргізуі керек.
Кәсіпорындардың қаржы ресурстарының маңызды бөлігі ақша қатаң рыноктық
бәсекелі ортада шаруашылық етуші субъектілерді қызмет етуге және табысты
қалыптасуы үшін қажетті болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның бухгалтерлік
қызметі міндеттерінің маңыздыларының бірі ақша қаражаты есебін анық және
анығына жеткізіліп жүргізу.
Қаржы-шаруашылық қызметтерінің шоттарының типтік жоспары және
бухгалтерлік есептің стандарттарын қызметке енгізу әрбір субъект жоғары
білікті мамандармен жинақталған бухгалтериясы болуын және бірінші кезекте
жоғары біліктілік бас бухгалтерде болу керектігін талап етеді.
Бухгалтерияның айқын және жөнге салынған жұмыстары көбіне субъектінің
экономикалық жағдайы, бюджетке мерзімінде төлемдерге, сатып алушылармен
және тапсырысшылармен және басқалармен есептесуге байланысты. Кәсіпорындар
өздерінің қызметтерін жүзеге асыруда ақшалай қаражат қозғалысы және
есебінде құрылған заңды және жеке тұлғалармен өзара қатынасқа түседі.
Ақшалай қаражаттар кәсіпорындарға сатылған тауарлары мен көрсеткен
қызметтері үшін тапсырушылар мен сатушылардан, несие түрінде банктерден,
уақытша жәрдем тәртібінде ұйымдар мен мекемелерден және т.б. түседі.
Кәсіпорынның ақшалай қаражаты қолма-қол ақша, ақшалай құжаттар, банктер
шоты, қойылған аккредитивтер, ерекше шоттардың ашылу түрлерінде болады.
Есептің көп бөлігі ақшасыз, яғни банктер мекемелері арқылы жүргізіледі.
Ақшалай есептер Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің белгіленген
нормативтік құжаттарымен жағдайларда және елден тыс жерлерде жүргізіледі.
Тауарлы-материалдық қорларды және соның ішінде ақша қаражатын
бақылаудың және есепке алудың ажырағысыз бөлігі өндірістің тиімділігін
жоғарылатуда, резервтерді іздестіруді тереңдететін оларды қолданудың
экономикалық талдауы болып табылады.
Осылай жоғарыда айтылғаннан шығатыны таңдап алынған тақырып ең
өзекті.
Осыған байланысты мен Ақмола облысы Көкшетау қаласы ЖШС Аңсар
мысалындағы Ақшаның есебi және аудитi атты тақырыпты таңдап алдым
Дипломдық жұмыстың мақсаты ақшаның есебiнiң және аудитінiң
әдістемелерін жетілдіру жолдарын зерттеу болып табылады.
Мақсатты iске асыру үшiн келесi мiндеттер қойылды:
- ақшаның экономикалық мазмұнын қарау;
- ақша есебiн қарастыру;
- ақша аудитiн қарастыру ;
- кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- кәсiпорынның ақша қозғалысын талдау;
- кәсiпорынның қызметiнiң iшкi бақылау жүйесiн ұйымдастыру
Дипломдық жұмыста нақты тақырыпқа жататын материалдар қолданылады.
Негізгілері заңнамалық актілер, заңдар және қаулылар болып табылады. Көп
материалдар Бухгалтерлік есеп және аудит, Бухгалтер бюллетені, Бас
бухгалтердің заң консультанты журналдарынан, сондай келесі авторлардың
жұмыстары: В.В.Родостовец, А.Д.Шеремет, К.Ш.Дюсембаев, Қ.К Кеулімжаев, З.Н.
Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.ӘЖантаева, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.М.Назарова, және
т.б қолданылды.
Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі Аңсар ЖШС болып табылады.
Зерттеліп отырған кәсіпорынның банкте есеп айырысу шоты бар, өзінің
атауымен дөңгелек мөрі бар, өздігінен шаруашылық қызметін іске асырады және
оның нәтижелері үшін толық жауап береді.
І АҚША ҚАРАЖАТЫ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН
ҚАРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ақша қаражатының жалпы сипаттамасы
Кәсіпорындар өздерінің қызметтерін жүзеге асыруда ақшалай қаражат
қозғалысы және есебінде құрылған заңды және жеке тұлғалармен өзара
қатынасқа түседі. Ақшалай қаражаттар кәсіпорындарға сатылған тауарлары мен
көрсеткен қызметтері үшін тапсырушылар мен сатушылардан, несие түрінде
банктерден, уақытша жәрдем тәртібінде ұйымдар мен мекемелерден және т.б.
түседі. Кәсіпорынның ақшалай қаражаты қолма-қол ақша, ақшалай құжаттар,
банктер шоты, қойылған аккредитивтер, ерекше шоттардың ашылу түрлерінде
болады. Есептің көп бөлігі ақшасыз, яғни банктер мекемелері арқылы
жүргізіледі. Ақшалай есептер Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
белгіленген нормативтік құжаттарымен жағдайларда және елден тыс жерлерде
жүргізіледі.
Ұлттық банк ақшалай-кредиттік жүйенің орталықтандырылған жоспарлық
басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық
валюталық жоспарды қалыптастыруға қатысады. Ол ақшаның шығарылуын, кредит
беруді, ұйымдар мен мекемелерді қаржыландыру мен есептік қызмет көрсетуді
жүргізеді.
Бұдан басқа, республикада елімізде қызмет көрсетуші шаруашылық етуші
субъектілерге қызмет көрсететін коммерциялық акционерлік банктердің
желілері құрылған.
Ұлттық банктің нормативтік құжаттарына сәйкес банктер арасында
есептерді жүргізетін коммерциялық банктерде және есептік орталықтарда құжат
айналымы жүргізіледі. Банктердің қызметін жүйелейді және Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісіне жібереді.
Еліміздің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын
ақшасыз есептер басым болады. Ақшасыз есептер банк мекемелері арқылы
өткізілмейтін әрекеттегі заң ережелеріне сәйкес төлемдер бойынша - еңбек
ақысы бойынша жеке субъектілермен, есеп беруші тұлғалармен, депонентермен,
дебиторлармен және кредиторлармен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының банктер мекемелерінде заңды тұлғалар
арасында есеп өндірісі және ақшаны сақтау үшін теңге және шетелдік валютада
жүргізілетін және ағымдағы және хат-хабар есептеріне бөлінетін шоттар
ашады.
Хат-хабар есептер – банктердің банктік шоттары және банктік емес
қаржы мекемелері. Олардың ашылу және енгізілу ерекшеліктері Ұлттық банктің
нормативтік актілерімен реттемеленеді.
Ағымдағы (есептік) шоттар – заңды тұлғалардың банктік шоттары
(банктерден басқа банктік емес қаржы мекемелері мен жеке тұлғалар).
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қайта құрылған заңды
тұлғаларға өзінің жарғылық капиталының ақысын дәлелдейтін мемлекеттік
тіркеу құжаты мезет беруі қажет, банктер уақытша ағымдағы шоттар ашады.
Субъект шетелдік валютада ақша есебін және қаражат қозғалысы үшін
берілетін ағымдағы (есептік) валюталық шот аша алады. Ол сыртқы
экономикалық қызметті іске асыратын және валютаға өнімді тарататын
субъектілерге ашылады. Ақшалай қаражатты Жекеленгенді сақтау және сәйкестік
операцияларды аяқтау үшін аккредитивтер бойынша шоттар, чектік (аванстық)
кітапшалар шотын және басқа субъектілерді ашады.
Есептер жоспарлы және тұрақты болу керек. Оның негізіне келесі
принциптер салынған:
- субъектілер өздерінің ақшаларын банктерде сақтауға міндетті;
- олардың арасында есептер ереже бойынша қолма-қол ақшаны қолданбай
іске асырылады;
- Ұлттық банк мекемелері, байланыс органдары және банктер арқылы
ақшасыз есептер жүргізілуі негізінде барлық құжаттар;
- банктен тыс айналымда жалпы мемлекеттік кредиттік қарау (чектер,
банктік билетер және басқалар) құралдары ғана нұсқау ете алады.
Есептер мақсаты – рыноктық қатынастардың нығаюына ықпал етіп, олардың
табыстар мен шығындарын өлшеу.
Ақша есептерінің міндеттері ақшалай қаражаттың сақталуын қамтамасыз
етуде және оларды сметаларға, лимиттерге сәйкес мақсатты тағайындалуы
бойынша қолдануды бақылаумен; ақша қозғалысы, есептік және қаржылық
тәртіптерді сақтауда барлық операцияларды толық және мезгілінде
құжаттандырумен; аналитикалық есепті мезгілінде және анығына жетілген
енгізумен; ақшаға толық және мезгілінде тексеріс жүргізумен; ақшасыз есеп
жолымен банк арқылы төлемдер жүргізумен болады. Республикада банк
мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақшалай есептердің біртұтас жүйесі
әрекет етеді.Субъектілердің ұсақ төлемдерін салыстырғанда кассадан ақшалай,
пошта аудармалары арқылы, немесе кәсіпорын байланыстары арқылы құрылған
төлемдермен төлеуге құқығы бар.
Банктер арқылы кәсіпорындармен өндірілген есептерді тауарлық (жүзеге
асырылған өнімдер, жұмыстар және қызметтер үшін; алынған шикізаттар,
материалдар, жартылай шикі өнімдер үшін) және тауарсыз деп (бюджетке,
әлеуметтік қорғау органдарына, зейнеткерлік қорға және басқаларға) бөлуге
болады. Банк субъектілердің ақшаларын олардың банктік шоттарында сақтайды,
бұл шоттарға сомаларды аударады, субъектілердің олардың аудару және банктік
ережелермен және шарттармен қарастырылған басқа операцияларды жүргізу
туралы және шоттан беру туралы өкімдерін орындайды.
Субъектілердің шоттарынан қаражаттар олардың иелерінің өкімдері
бойынша шығынға шығарылады. Шотта бар қаражатты шығынға шығару туралы
субъектілердің өкімдерінсіз әрекеттегі заңмен қарастырылатын сот өкімі,
мемлекеттік салық қызметі және басқа жағдайларда ғана жіберіледі.
Ақшалай есептердің келесі негізгі нысандары насихатталады: төлемдік
тапсырмалар чектер, аккредитивтер, төлемдік талаптар – тапсырмалар,
көлікпен және теміржол есептері бойынша жиынтық талаптар. Төлеуші мен
алушының арасында есеп нысанының қаражаты шартпен анықталады (келісіммен,
жеке келісушілікпен).
Субъектілер арасында келісілген бойынша өзара талаптар және
міндеттемелер есебі жүргізілуі мүмкін.
2
3 1.2 Ақша қаражатының есебі
Кассадағы ақшалай қаражатты сақтау, жұмсау және есептеу тәртібі есеп
саясатына сәйкес шаруашылық жүргізуші субъект дербес жасайтын Кассалық
операцияларды жүргізу ережелері белгіленген.
Касса – бұл ақшаның сақталуын қамтамасыз ететін арнайы жабдықталған
бөлме. Операция жүргізілетін уақытта есіктер ішкі жағынан жабылады, сейфтің
және темір шкафтың кілттері кассирде сақталады, ал кілттердің көшірмелері
мөрленген пакетте кәсіпорын басшысында болады. Субъект басшылары кассада
ақшаның, сондай-ақ оларды банктен жеткізгенде және банкке тапсырғанда
сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Кассада осы субъектіге жатпайтын
ақшаны және басқа құндылықтарды сақтау жіберілмейді. Кассир – материалды
жауапты тұлға. Ол кассалық операциялардың тәртібімен таныстырылуы керек.
Осыдан кейін кассирмен оның толық жеке материалдық жауапкершілігімен
келісім-шарт жасалады.
Кассаларда операциялардың есебі 1010 “Кассадағы қолға берілетін
ақша” шотында:жүргізіледі.
Кассаға ақшаны қабылдау кіріс кассалық ордерлері бойынша (ф.№ КО-1)
жүзеге асырыладады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға
ақшаны салған жеке және заңды тұлғаларға бас бухгалтер және кассир қол
қойған ақшаны қабылдағаны туралы (ордердің қиынды бөлігі) түбіртек
беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларын
анықтау тәртібін” басшылыққа алуға міндетті.Кассаға қабылданған теңге
сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен жазылады.
Кассадан ақшаны беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен
бас бухгалтер қол қойған тиісінше ресімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен ,шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Егер кассалық шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект
басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті
емес. Жеке тұлғаға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде
кассир алушының төлқұжатын немесе жеке куәлігін талап етеді. Оның атауы
мен нөмірін оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса
ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен , тиынды –
сандармен көрсетеді.
Кіріс кассалық ордерінде сенімхат бойынша ақша бергенде ақшаны алуға
сенімділігін алған тұлғаның тегі, аты және әкесінің аты қосымша
көрсетіледі. Егер ақша беру төлемдік ведомость бойынша жүргізілсе, оған
“сенімхат бойынша” жазу жазылады. Соңғысын кіріс кассалық ордеріне немесе
ведомоске жапсырады.
Кіріс немесе шығыс кассалық ордерлері және оның орнына жүретін
құжаттар бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе шарикті қаламмен
жазып береді.
Жалақыны, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен
сыйлықтар төлемдік ведомосы бойынша таратылады, оның қос бетінде ақша
беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас
бухгалтер қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем
тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-
жөні тұсына мөртабан соғады немесе “Депозитке салынды” деп қолымен
жазыпбелгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі;
тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома
жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса,
төлем тізімдемесінде: “Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)” деген жазу
жазылады.
Кассалық ордерлерінде көшіріп жазуға,бүлдіруге және түзетуге жол
берілмейді.
Жазылған касса ордерлері немесе оларды алмастыратын құжаттар кіріс
және шығыс кассалық құжаттарына жеке ашылатын кіріс және шығыс кассалық
құжаттарын (ф.№КО-1) тіркеу журналында тіркеледі. Онда: кіріс және шығыс
ордерлерінің толтырылған күні мен нөмірі, түскен және жұмсалған ақшалардың
(жалақы, сыйлықтар, стипендиялар, іссапарға төленген және басқа да
шығыстар) мақсатты тағайындалуын көрсетеді. Кассалық ордер бойынша ақшаны
қабылдау мен беру тек олардың рәсімделген күнінде ғана жүргізіледі.
Ордерді алған кассир басшы мен бас бухгалтердің қолдарын, олардың дұрыс
рәсімделуін, ордерлерде қосымшалардың болуын тексеруге міндетті.
Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған
тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күнін, айы
мен жылын көрсете отырып “Алынды” немесе “Төленді” деп белгі соғады. Касса
операцияларының есебін кассир Касса кітабында (ф.№КО-1) жүргізеді, ол
нөмірленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс; ондағы парақтар санын
басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.
Касса кітабының әрбір парағы тең екі бөліктен тұрады: олардың бірін
(көлбеу сызықпен) кассир бірінші дана ретінде толтырады және ол кітапта
қалады, екіншісі (көлбеу сызықсыз) көшірме қағазы арқылы оң және теріс
жақтарынан толтырылады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы
бөлігі болып табылады. Касса операцияларының жазбалары парақтың жыртпалы
емес бөлігінің бет жағынан (“Басталған күніне дейінгі қалдығы” деген
жолдан кейін) басталады. Алдын ала парақтың жыртпалы бөлігі кітапта қалатын
бөлігіне сай келетіндей етіп парақты қиылатын сызық бойымен қойғаннан кейін
жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын бөлігінің бет жағына
салып, парақтың жыртылмайтын бөлігінің сыртқы жағының көлбеу сызығы бойымен
жазуды одан әрі жалғастырады. Есеп беру бланкісі операциялар аяқталғанға
дейін бір күн бойы жыртылмайды. “Соның ішінде жалақыға” деген жолдың
бойына касса бойынша шығысқа есептен шығарылмаған жазылмаған жалақыға
арналған төлемдік тізімдемелері бойынша сомасы көрсетіледі.
Кассалық операциялар шағын болса,онда касса есебі 3-5 күнде бір
жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге
берілгені жөгніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланған шоты, сомасы
(кіріс, шығыс) көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир
берілген ақшаның жиынтығын шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді.
Өшіру мен ескертілмеген түзетулер енгізуге кітапта жол берілмейді.
Түзетулерге кассир мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек. Кассалық
кітаптың және кассалық операциялардың дұрыс жүргізілуін бақылау бас
бухгалтерге жүктеледі.
Кассалық бойынша операциялардың, яғни 1010 шоттың кредиті мен дебеті
есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассир есебінің
түсуіне қарай жүргізіледі.Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың сомалары
біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі бірінші жұлдызына
регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне және Бас кітаптағы
1010 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.
Кассаға ақша кірістелген кезде 1010 “Кассадағы ұлттық валютамен
қолма-қол ақша” шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттар кредиттеледі:
1030 Ағымдық,корреспонденттелінген шоттардағы ұлттық валютадағы
ақшалар шоты-кассаға ағымдық шотынан алынған сомаға;
1250Қызметкерлер мен басқа да тұлғалардың берешегі -
қызметкерлердің есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, талан-
таражға түскен сомалар және т.б.;
6010Дайын өнімді(тауарларды,жұмыстарды,қызмет терді) сатудан алынған
кіріс шоты- материалдар, жұмыстар мен қызметтер үшін қолма-қол ақшамен
есеп айырысқан кезінде.
Кассадан ақша берілген кезде 1010-шоты кредиттеледі және мына шоттар
дебеттеледі:
3350Еңбек ақы бойынша қызметкермен есептесу шоты -кәсіпорын
қызметкерлеріне берілген еңбек ақысының сомасына;
1210Қызметкерлер мен басқа да тұлғалардың берешегі шоты-кәсіпорын
қызметкерлерінің есебіне берілген сомаға;
Валюта кассасындағы есеп субъекті кассасындағы операцияларға ұқсас
жүргізіледі, тек оның айырмашылығы мынадай: кіріс және шығыс касса
ордерлерінде, касса кітабында қаражаттар сомалары шетел валюталарымен және
теңгеге айналдырылған түрінде көрсетіледі.Валюта кассасы үшін жеке касса
кітабы ашылады. Валюта операциялары үлкен көлемде жүргізілген кезде жеке
машинограммалардың және басқа да есептік регистрлерінің жүргізілуі мүмкін.
Валюталар түскен кезде 1010- шоты дебеттеледі де және келесі шоттар
кредиттеледі:
1030 Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша
шоты- валюта шотынан валюта түскен кезде;
2110 Алуға арналған шоттар шоты –кассаға алынған валюта түсімінің
сомасына;
6250 Бағамдар айырмашылығынан алынған кіріс шоты- тиісті шетел
валюталарына қатысты теңге бағамының құлдырауы жағдайындағы бағам
айырмашылықтарының сомасына;
1210 Қызметкерлер мен басқа тұлғалардың берешегі шоты- есеп беретін
адамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сомаларына;
Валюта кассасынан валюта берген кезде –1020-шот кредиттеледі және мына
төмендегі шоттар дебеттеледі:
1210 Қызметкерлер мен басқа тұлғалардың берешегі шоты- есебіне
берілген шетел валютасының сомасына;
1030 Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша
шоты- валюта шотына өткізілген валюта сомасына;
7430 Бағам айырмасы бойынша шығыстар –тиісті валюталарға қатысты
теңге бағамының көтерілуі нәтижесінде болған бағам айырмашылықтары
сомасына.
Банктік шот – шот иесі тапсырмасы немесе үшінші тұлғаның өкімі
бойынша ақша сомасын алумен (шығынға жазумен), шот иесінің пайдасына ақша
сомасын қабылдаумен (аударумен), шот иесіне құқық кепілдей отырып -
өздерінің ақшасымен кедергісіз иелік істеу, шот иесіне жататын банк ақшасын
қолдануға және нақты болуға қамтамасыз етумен байланысты банкпен
операцияларды істеу және депозитті қабылдау бойынша шот иесі және банк
арасында келісілген қатынастардың бейнелеу әдісі.
Банктік салымның келісімі бойынша туатын банк және шот иесі
арасындағы қатынас Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жеке нормативтік
актілерімен реттеледі.
Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де ашылуы мүмкін.
Банктік шоттың ашылуы банк және шот иесі арасында банктік шоттың келісім-
шарты жасалғанда жүргізіледі. Банк шарт бойынша осы шартпен қарастырылған
оған аудару немесе үшінші тұлғаға лайықты ақша сомасына оның өкімін
орындау, шот иесі пайдасына түскен ақшаны қабылдауды міндетіне алады. Банк
шоттары бойынша жасалған келісім-шарт келесі мәліметтерден тұрады:
жақтардың реквизиттері; келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған
нәрсесі; салық қызметі органдары берген салық төлеуші-шот иесінің тіркеме
нөмірі; банктің көрсететін қызметінің шарты және оларды төлеу
тәртібі.Келісімде жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар
қарастырылуы мүмкін.
Банк және ҚР резиденті - заңды тұлға мен олардың жекелеген
бөлімшелері (филиалдары мен және өкілдіктері) арасында келісім жасау үшін
басшының, бас бухгалтердің қойылған қол үлгілері бар құжат және нотариалды
куәландырылған, екі дана мөр бедерлемесі; клиенттің салықтық есепке
қойылған фактісін растайтын(мемлекеттік тіркеу туралы куәлік,
статистикалық карточка), уәкілетті орган берген, белгіленген формадағы
құжаттың көшірмесі; фирмалар мен өкілдіктер үшін – ҚР заңды тұлға-резиденті
филиал немесе өкілдік басшысына берген сенімхаттың көшірмесі;
жарғының(жекелеген бөлімшелер үшін - Ережелер) нотариалды куәландырылған
көшірмесі, не болмаса клиенттің үлгі жарғы негізіндегі қызмет фактісін
растайтын құжат; банк белгілеген үлгідегі өтініш.
Бірінші қол қою құқығы кәсіпорын басшысында, екіншісі бас
бухгалтерде.Банктік шотқа субъектіге хабарланатын нөмір беріледі және ол
операцияны ресімдейтін барлық құжаттарға қойылады.
Банкте есеп айырысу шоты және басқа шоттар бойынша операцияларды
рәсімдеу үшін келесі құжаттар қызмет етеді.
Чектер – көрсетілген соманы, жалақыны, іссапарлық, шаруашылық-
операциялық және басқа шығындарды ақшалай беруге шот иесінің бұйрығы.
Чекті түзетуге рұқсат етілмейді. Бір мезгілде чектік кітапшада
сақталатын чекпен түбіршік толтырады..
Төлемдік тапсырмаларымен есеп айырысу дегеніміз- ақша жіберушінің
тапсырмада көрсетілген сомада бенефициар (ақшалай қаражатты алушы)
пайдасына ақша аудару туралы қызмет көрсететін алушы-банкке тапсырмалары.
Тапсырмалар орындалған жұмыстар және қызметтер ТМҚ үшін есеп айырысуда,
сондай-ақ тауарларға және қызметтерге қосымша төлеуде, келісім-шартпен
немесе заңмен қарастырылған аванстық төлеу жағдайында қолданылады.
Тапсырмалар бір қалалық және бөтен қалалық болуы мүмкін. Жабдықтаушы және
сатып алушының арасында теңгерілген және ұдайы есеп айырысуда есеп
айырысулар төлемдік тапсырмаларды қолданумен келісім-шарт негізінде
жоспарлы төлемдік тәртіпте жүзеге асырылады.
Егер төлеуші мен сатып алушының шоттары бір банк мекемесінде болса, онда
үш данада беріледі: біріншісі төлеушінің банкінде мемориалды ордер ретінде
қызмет етеді; екіншісі алушыға тапсырылады, үшіншісін банктің есеп
айырысу көшірмесімен бірге оттиск мөртабанымен бекітілгенін қабылдау туралы
қолхатпен төлеушіге береді. Бөтен қалалық есеп айырысуда төлеуші мен
алушыға қызмет ету әртүрлі банктер жүргізілсе тапсырма төрт данада
ұсынылады: біріншісі банкте мемориалдық ордер ретінде қолданылады; екінші
және үшінші даналары төлемнен кейін алушының банкісіне қаражатпен бірге
жібереді, ал төртінші данасы көшірмеге қоса банк мөртабанымен және
атқарушының қолхатымен төлеушіге беріледі.
Төлемдік тапсырмалармен есеп айырысуда бенефициар банкке тиелген өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген талапты растайтын құжаттар негізінде
ұсынылатын есептік құжат береді. Бенефициар бенефициардың банкісіне төлем
талап-тапсырмаларын және төлем талап-тапсырмалары тізілімін ұсынады, ол
бенефициардың барлық деректемелерін толық толтырылуын тексеріп, оны ақша
жіберушінің банкісіне жөнелтеді.
Банктік шоттардағы ақшалай қаражатты есептеу үшін субъектінің
қаржылық –шаруашылық қызметі шоттарының Үлгі жоспарының 4 бөлімінің шоты
арналған. Ағымдық операцияны көрсету үшін 1030 Ағымдық, корреспонденттік
шоттардағы ұлттық валютадағы ақша шоты қолданылады. Бұл шоттың дебеті
бойынша ақшалай қаражаттың түсуі, ал кредит бойынша –азаюы көрсетіледі.
Банктің ақтаушы құжаттармен тіркелген үзінді көшірмелері есеп шот бойынша
жазбаға негіз болады. Үзінді көшірмелердің 1030 шот кредиті бойынша № 2
журнал-ордерге 1030 шот дебеті бойынша әр түрлі журнал-ордерлерде
көрсетіледі.
1030 шоттың дебеті бойынша субъектінің есеп шотына түскен сома келесі
түрде көрсетіледі:
1210 Алынуға арналған шоттар шоты - сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өнім, жұмыс, көрсетілген қызмет үшін шотты төлеу сомасына;
3510 Алынған аванстар бөлімшесінің шоттары – ТМҚ және жабдықтағаны,
орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет үшін алынған аванстар;
1060 Аккредитивтердегі ақша, 1060 Чек кітапшаларындағы ақша-
аккредитивтің лимиттік чек кітапшаларының пайдаланылмаған сомасына;
3010 Банктердің қарыздары шоты - банк мекемелерінен алынған несие
сомасына;
1020 Жолдағы ақша шоты – инкассатор арқылы берілген ақшалай қаражат
сомасына.
Субъектінің есеп шотынан төлем тапсырмасы, төлемдік талап-тапсырма
және чек бойынша есептен шығарылған сома 1030 шотың кредитінде көрсетіледі:
2730 Материалдық емес активтер шоттары- заңды және жеке тұлғаларға
төленіп МЕА алынды;
3110 Төленетін корпоративтік табыс салығы-бюджетке аударылған
корпоративтік салық сомасына;
3130 Қосылған құн салығы шоты – бюджетке аударылған қосылған құн салығы
сомасына;
3190 Өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер
шоты- бюджетке аударылған жеке табыс салығы сомасына;
3220 Жинақтаушы зейнетақы қоры бойынша есептесу шоты – зейнет ақы
қорына аударылған сомаға;
3010 Банктердің қарыздары шоты – банкке қарыз қайтару сомасына;
3310 Қысқа мерзімді жабдықтаушылар мен мердігерлердің берешегі шоты –
ТМҚ-ды, жабдықтаушылар мен мердігерлерге орындалған жұмыс пен қызметке
аударылған сомаға.
4 Резиденттер арасындағы жасалатын төлем операцияларының барлығы,
нормативтік актілерде қарастырылған басқасы, тек теңге түрінде жүргізілуі
тиіс. Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резиденттер еместер
арасындағы валюталық операциялар Ұлттық банктің нормативті құқықтық
актілерінде, салық және кеден заңдарында, қарастырылғаннан басқа
жағдайларда, өкілетті банктер мен банктік емес қаржылық мекемелер арқылы
жүреді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда,мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан республикасы Бухгалтерлік есепке алудың
№4 “Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп” және № 9 “Шет елдік
валютадағы операцияларды есепке алу” –деп аталатын стандарттарына сәйкес
жүргізіледі. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге шетелдік
валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күні
ҚР Ұлттық банк мекемесі белгілеген ақша айырбастау бағамы бойынша ҚР-ның
ұлттық валютасымен көрсетілуі керек.
Шетелдік валюта- бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың және мекемелердің
ақшалай қаражаттары мен есеп айырысу уақытында пайдаланатын және
қолданылатын ҚР-ның ұлттық валютасынан басқа ақша бірліктері.
Бағам-бұл ҚР Ұлттық банк мекемесі белгілеп отыратын екі ел ақша
бірліктерінің өзара қатынасы.
Бағамдық айырма – бұл екі елдің ақша бірліктерінің арасындағы курстың
өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер басқа шаруашылық
субъектілеріне негізгі құралдарды, тауарлы- материалдық құндылықтарды және
басқа да активтерді шетел валютасына сатқанда немесе олардан сатып алғанда,
банктерден, сондай-ақ банкіден тыс мекемелерден шетел валютасымен несие
алғанда немесе оны қайтарғанда, тағы да басқа жағдайларда шетелдік
валюталармен жүргізілетін операциялар пайда болады. Кәсіпорындар мен
ұйымдар және мекемелер шетел ақша ірлігімен операциялар жасау бойынша банк
мекемелерінен шот аша алады. Валюталық шоттар бойынша операциялар 1030
шотта жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер банктен
валюталық шотты ашу үшін банк мекемесіне осы кәсіпорынның немесе ұйымның
жарғысының көшірмесін, валюталық шот ашу туралы өтініш, тиісті адамдардың
қолдары қойылып және кәсіпорын мөрі басылған арнайы карточка, тағы да басқа
құжаттарды табыс етуі керек. Қазақстан Республикасының шетел валютасын
реттеу туралы заңына сәйкес кәсіпорындар мен ұймдар өкілетті банктер мен
ақша айырбастау пункттері арқылы Қазақстан республикасы Ұлттық банк
белгіленген тәртіп бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқысы
бар.Шетел валютасын сату және сатып алу валюталық биржада қалыптасқан курс
бойынша есептеледі. Нәтижесінде бір күн ішінде кәсіпорын мен ұйымның сатып
алған немесе сатқан шетел валютасының ҚР Ұлттық мекемесі белгілеген сол
күнгі бағамы мен сатылған немесе сатылып алынған шетел валютасының бағасы
арасындағы айырмашылық пайда болады.Кәсіпорындар мен ұймдар осы шетел
валютасын сату немесе сатып алуда курстың өзгеруінен болған табысты 6250
“Бағамдар айырмашылығынан алынатын кіріс” –деп аталатын шотқа, ал шығынды
7430 “Бағам айырмасы бойынша шығыстар” шотына апарып жазады.
Валюталық шоттардың дебеті бойынша мына шоттардың кредитімен
корреспонденцияланады:
1010“Кассадағы қолма қол ақша” – кассадан валюталық шотқа өткізілген
валютаның сомасына;
1210 “Алынуға тиісті шоттар” – тиелген өнім, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төленетін валюталық қаржының түсу сомасына;
6350“Бағамдар айырмашылығынан алынатын кіріс” –шетелдік валютаның
ұлттық валютаға қатысты бағамының өсуінің нәтижесінде пайда болған оң бағам
айырмашылығының сомасына.
шоттарының кредиті келесідей шоттардың дебетімен
корреспонденцияланады:
1010 “Кассадағы шетелдік валютамен қолға берілетін ақша” шоты –
валюталық шоттан валюталық кассаға алынған валютаның сомасына;
3310 “Алынуға тиіс шоттар” шоты- жеткізілген материалдық қорлар,
атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет үшін шетелдік фирмалардың
инвойсы төленді.
7430 “Бағам айырмасы бойынша шығыстар” шоты - шетелдік валютаның
ұлттық валютаға қатысты бағамының төмендеуінің нәтижесінде пайда болған
теріс бағам айырмашылығының сомасына;
Кәсіпорындар банкілердің арнайы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі 1060 “Басқа да шоттардағы ақша” бөлімшесінің шоттарында жүреді.
1060 “Аккредитивтердегі ақша” шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақшаның
қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге
отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті
міндеттемесі. Ол бойынша аккредетив ашқан банк жабдықтаушыларға төлем жасай
алады немесе осындай төлемдерді олар аккредетивте көзделген құжаттарды
ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашылады: жабылатын (депоненттелінген);
қайтарып алынатын немесе қайтпайтын;дәлелденген және трансферабельдік
(аудармалы) болып бөлінеді.
Жабылатын (депоненттелген)- аккредетивті ашқан кезде банк-эмитент
орындаушы банкке аккредетивтің сомасына тең ақша сомасын оның билігіне
беріп, ал өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы ақшаны
мүмкіндігінше аккредетив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен
келіседі.
Қайтарып алынатын аккредетивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала
келіспей-ақ жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив
жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент
арқылы бенефициарға бере алады.Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы
банк, аккредетив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар
банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.
Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредетивте банк-эмитенттің
барлық жағдайын орындаған кезде аккредетив бойынша төлем жасауды қатаң
түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредетив бенефициардың келісімінсіз
өзгертуге немесе жоюға жатпайды.
Бенефициар аккредетивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата
алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.
Дәлелденген аккредетив –бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа
орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын
аккредетив.
Трансферабельдік аударма аккредетив – бұл бенефициар дың өзінен басқа
толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредетив.
Аккредетив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы
мүмкін.Аккредетив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар
мен төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің
ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредетивтің түрі және оны пайдалану
тәсілі, аккредетивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі,
аккредетив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық
тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну
мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен
шарттары болуы қажет.
Аккредетив бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарды тиеген соң,
тауарлардың тиелгені жөнінде және басқа да аккредетивтің шарттарында
көзделген құжаттарды қызмет ету банк мекемесіне ұсынады. Аккредетив бойынша
төлемді растайтын құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккредетивтің мерзімі
өткенге дейін ұсынылуы және аккредетивтің барлық шарттарының орындалғанын
айғақтауы керек.
Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлем
жүзеге асырылмайды.
Бенефициар банкісі аккредетив бойынша қаржының дұрыс пайдаланыуын
бақылайды, сол үшін аккредетив беруші оған аккредетив сомасынан белгіленген
көлемде делдалдық ақша төлейді. Аккредетив ұсынылған тапсырыста делдалдық
ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.
Бенефициар банкісі аккредетивті төлеу кезінде жабдықтаушының
аккредетив бойынша барлық шарттарын сақтағанын тексереді, сондай-ақ шоттар
тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы бенефициардың қолы мен мөрінің
белгіленген үлгіге сай болуын тексеруге міндетті.
Банк жеткізімшісі (атқарушы банк) аккредитив төлеуде жеткізімшінің
аккредитивтің барлық шарттарын сақтауын, сондай –ақ тізілім шотының дұрыс
рәсімделуін, жеткізімшінің мөрі және қолтаңбасының сәйкестігін тексеруге
міндетті.
Егер аккредитивтің шарттарында уәкілетті сатып алушының келісімі
көзделген болса, онда акцептік жазудың бар болуы және уәкілдің қолының
ұсынылған үлгіге сәйкестігі тексеріледі.
Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот
тізбесінде тауардың тиелген мерзімі, тауарлы-көліктік құжаттардың
нөмірлері, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта
квитанциясының нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі,
немесе толтырылған күнім және тауар жөнелтілген көліктің түрі
көрсетілмесе шот тізбесін төлеуге беруге болмайды..
Жабдықтаушы арқылы банкіге реестрдің үш данасы ұсынылады, олардың
ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы
шот- тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға
беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және
банкінің белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.
Аккредитивті қолма-қол ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді.
Егер аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепті
көзделген болса, онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі
құжаттарды: төлқұжат немесе оны алмастыратын құжат; банкіде жоқ болған
жағдайда өз қолының үлгісін(қолдың үлгілері карточкасының бланкісінде
толтырылады); іс-сапар куәліктері немесе аккредитив ашқан ұйым берген
сенімхатын ұсынуға міндетті.
Аккредитив есебінен төлеу үшін, акцептелінген шоттар тізбесінде
немесе тауарлы-көлік құжаттарында өкілеттік берілген тұлға жөнінде жазбаны
береді.
Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет
көрсететін банктегі аккредетив жабылады.
Атқарушы банк аккредитивтің жабылуы туралы банк-эмитентке хабарлайды.
Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланылмаған сомалар оның
көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының
өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредетивтің сомаларына
банк-эмитенттен мәлімдеме келіп түскен күні кемітіледі.
Аккредитивтің жабылуы туралы банк-эмитентке хабарлама жіберіледі.
Банк кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициарға
түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардың өз арасында қаралады.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген және ұзақ мерзімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 “Банк несиелері” шотында, ал егер
аккредетив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 1030 “Ағымдық,
корреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша” шотында аккредетивтің
ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар 1030,3010 кредиттеледі де,
1060“Аккредитивтердегі ақша” шоты дебеттеледі.
Жабдықтаушылар шотын төлеу 1060 шоттың кредиті бойынша және 3130
“Төлеуге тиіс шоттар” шотының дебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылмаған
аккредетивті тұтастай немесе бөлшектей кері қайтару 1030,1050 ,1020 ,3010
шоттарының дебеттерінде және 1060 шоттың кредитінде көрсетіледі. Банктерге
комиссиондық төлемдері төленген кезде 7210 шоты дебеттеледі де, 1030 шоты
кредиттеледі.
1060“Чек кітапшаларындағы ақша” шоты бойынша есеп айырысу чек
кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот
есебінен қаражатты алушының шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі
арнаулы қағазға толтырған клиенттің өзіне қызмет көрсететін банкке берген
жазбаша тапсырмасы.Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген
кезде 1060 дебеттеліп, 1050, 1020,1030 ,3010 шоттары кредиттеледі.
Кітапшалардағы чектерге төлем жасалуы үшін чектер ұстаушылар арқылы
банкке чек реестрімен ұсынылады.Чек кітапшаларын есеп беруге
жабдықтаушыларға және басқа тұлғаларға беру кезінде 1430 “Өзге де
дебиторлық борыш” шоты дебеттеліп, 3390“Өзгеде кредиторлық борыш” шотының
“Чек кітапшалары бойынша есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу” деп аталатын
аналитикалық шоты кредиттеледі.
1060 “Өзге де шоттардағы ақша” шотында айырықша сақтауды талап
ететін қаражаттар есепке алынады.Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған
қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі
балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың
қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерлері, ата-аналардың
балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның
өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын
және жұмсалатын қаражаттар. 1060“Өзге де шоттардағы ақша” шотында
субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша
қаражаттары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбек ақы,
кейбіршаруашылық шығыстары,іс сапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін
жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.
Аударылған,бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақшалар жолдағы ақшалар болып саналып, ал олардың есебі 1020
“Жолдағы ақша” деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шот ай соңында
кәсіпорынға немесе фирмаға басқа кәсіпорын, ұйым немесе фирмалардан
аударылған, бірақ әзірге келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған жолдағы
ақшалар жайлы ақпараттарды қорытындылауға арналған. Бұл шотта кәсіпорындар,
фирмалар немесе ұйымдар өздерінің қарамағындағы филиалдардың,
бөлімшелердің, сондай-ақ сатып алушылардың банктерге, сақтық кассаларына,
почта бөлімшелеріне салған, бірақ тиісті шотқа әлі түспеген, аударылғандығы
туралы тиісті құжаттармен дәлелденген ақшаларды есептейді.
Мысалы: инкассатор 28 желтоқсанда А кәсіпорны қараша айында сатқан
тауарлар үшін осы тауарларды сатып алған Б кәсіпорнынан 300 000 теңге
аударғаны туралы авиза алды делік. Бірақ бұл ақша А кәсіпорнының есеп
айырысу шотына 5 қаңтарда ғана келіп түсті, яғни кіріске алынды.Осы
операциялар бойынша А кәсіпорнының бухгалтерлік есебінде мынадай жазу
жазылады:
28.12. Дт 1020 “Жолдағы ақша” шоты
Кт 1210 “Алуға тиіс шоттар”
05.01. Дт 1030 Ағымдық,корреспонденттелінген шоттардағы ұлттық
валютадағы ақшалар
Кт 1020 “Жолдағы ақша”
Кәсіпорынның, ұйымның және фирманың бухгалтериясы аударылған жолдағы
ақшалардың банктердегі есеп айырысу немесе басқа да тиісті шоттарға
уақытылы да дер кезінде түсіп есепке алынуына бақылау жасап отыруы керек.
Кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар арасында жолдағы аударылған шетел валютасы
да осы 1020 “Жолдағы ақшалар” шотында есептелініп, бірақ бөлек көрсетіледі.
Кассаны түгендеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да
құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де
тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері мен басқа да құндылықтардың
нақты бар болуын есептеу кезінде қолма-қол ақшалар, құнды қағаздар
(акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер және заңға
сәйкес құнды қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша
құжаттары (маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама,
авиабилеттер және т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке
алынбайды, яғни олардағы көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды;
кассада осы кәсіпорынға тиісті емес ақша қаржылары және басқа да
құндылықтардың бар болуы жөніндегі кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды.
Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған есепке
алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем шығу
немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі мен
сомасы көрсетіледі. Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша
құжаттарын түгендеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен жүргізіледі.
Тексеріс құжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі,
сериясы және нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі. Жол үстіндегі ақшаларды
түгендеу осы шотта тұрған сомаларды: банк мекемелері, байланыс бөлімшелері
берген квитанцияларының деректерімен бірге түсімді өткізу кезінде, банк
инкассаторларына түсімді өткізуге берілетін жолдама тізімдемесінің
көшірмесін өткізу кезінде және т.с.с; бас кәсіпорынға аударылған сомалар
бойынша немесе керісінше одан түскен сомалармен қатар олардан мерзімі,
тапсырманың нөмірі, сомасы және аударымды қабылдаған банк мекемесінің
немесе байланыс бөлімшесінің атауы көрсетіліп, түскен мәлімдеме
деректерімен бірге салыстырып тексеру арқылы жүзеге асырылады.
Ақша қаражаттарын, құнды қағаздарды және қатаң есеп беру бланкілерін
түгендеу олардың қалдықтарымен салыстыру арқылы жасалады.
Ақша қаражаттарының және құнды қағаздардың артық шыққан сомалары кіріске
алынуға тиісті:ол кезде 1020,1060,1010 ,1020 шоттары дебеттеліп, 6280 шоты
кредиттеледі.
Кем шыққан ақша қаражаттары мен құнды қағаздар өтеуі үшін материалды
жауапты тұлғаның есебіне шығарылады:
1280 шоты дебеттеліп, 1020,1060 ,1010 ,1020 шоттары кредиттеледі.
Егер кінәлі тұлғалар табылса, онда 1250 шоты кредиттеліп, 1010 шоты
дебеттеледі, яғни 1250 шоты жабылады.
Егер де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем шыққан сомасы 1280 шоттың
кредитінен 7210 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
3. Ақша қаражаты есебінің аудитi.
Кез келген қаржылық есептiң элементiне және оның iшiнде ақшаға
аудиторлық тексерудi жақсы және мақсатты жүргiзу үшiн бұл объектiге аудит
бағдарламасын жасау қажет.
Ақша қаражаттары кәсiпорынның ағымдық активтерiнiң бiрi ретiнде өзiнiң
аудит бағдарламасы бар және ол келесi процедуралардан тұрады (1 кестенi
қараңыз). Ақша қаражаттарына аудиторлық тексерудi кассалық операцияларды
тексеруден бастау қажет.
Шаруашылық субъектiсiнiң кассадағы қолма-қол ақша қаражатын беру және
сақтау, қабылдау бойынша операцияларды жүзеге асыру тәртiбiн реттеушi
негiзгi нормативтiк құжат болып 23 шiлде 1993 жылы №21 хаттамада
қабылданған Қазақстан Республикасының Халықтық банк басқармасының
мәжiлiсiнде бекiтiлген Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық
операцияларды жүргiзудiң уақытша тәртiбi табылады. Бұл құжат кассалық
құжаттарды толтыру және оларды қабылдау, қолма-қол ақшаларды сақтаудың
бiріңғай тәртiбiн қарастырады.
Ақша қаражаттарының ерекше тез қозғалатын бөлiгiнiң бiрi-қолма-қол
ақшалар операцияларын мiндеттi түрде жалпы тексерудi қажет етедi.
Кассалық құжаттарды жалпы тексеруге кiрiспес бұрын бұл тексерудi
жоспарлау қажет.Бұл құжаттар бiрнеше рет қаралады, бiрақ аудитор әрбiр
қараған сайын өзiнiң қызметi мен мақсатын қарастыратын белгiлi процедураны
орындайды. Аудит процедурасы негiзiнде бұл бағдарламаны қарқынды жүргiзу
үшiн кассалық тәртiптi сқјтау және кассадағы ақшалардың қозғалысына iшкi
бақылау жағдайын бағалау үшiн анкеталық тестердi жасауды қажет етедi.
1 кесте
АңсарЖШС ақша қаражатын тексеру бағдарламасы
№ Аудит процедурасы Ақпараттар көзi Аудиттi
тексеру
мерзiмi
1. Баланс Баланс, 1150 , 1020,1060, 1050, Шарт бойынша
көрсеткiштерiнiң 1010-1020 шоттары бойынша мерзiмi
Бас кiтап Бас кiтап анықталады
әлiметтерiмен
сәйкестiгiн
тексеру
2. Синтетикалық және Жоғарыда көрсетiлген шоттар бойыншаШарт бойынша
аналитика лық Бас кiтап, жо № 1,2,3,4 және оған мерзiмi
шоттар есебiнiң қосымша ведомостер 1,2,3, кассалық анықталады
дұрыстығын тексерукiтап, шығыс және кiрiс кассалық
ордерлерiн тiркеу журналы,
кассирмен берiлген және тапсырылған
ақшалардың есебi кiтабы, алғашқы
құжаттар (кiрiс және шығыс
ордерлерi, ақша сомаларын алуға
сенiмхат, банк шотының көшiрмесi,
чек түбiртегi және т.б.)
3. Кассалық Тұрақты жұмыс iстейтiн комиссияны Шарт бойынша
операцияларды құру және кассирдi тағайындау мерзiмi
тексеру және туралы шаруашылық субъектiсi анықталады
кассаны түгендеу басшысының жарлығы, кассирмен
материалдың толық жеке дара
жауапкершiлiгi туралы жасалған
шарты,кассаны түгендей актiсi,
кiрiс және шығыс ордерлерi (ко-1,
ко-2), шығыс және кiрiс кассалық
ордерлерiн тiркеу журналы(ко-3),
Кассалық кiтап (ко-4), кассирмен
берiлген және тапсырылған
ақшалардың есебi кiтабы(ко-5),
аванстық есептер, №1жо, №1
ведомость, Бас кiтап
4. Банктiк Банк шотының көшiрмесi және оған Шарт бойынша
операцияларды қосымша алғашқы құжаттар: чек мерзiмi
тексеру кiтапшаларының аккредитивтерi, анықталады
төлем тапсырмасы, пошта
аударымдарының квитанциялары, 1,2,3
жо-ге қосымша №1 ведомость,
1020,1060 , 1050, 1010-1020 шоттары
бойынша Бас кiтап
5. Жолдағы ақшалар №3 жо-ге қосымша №1 ведомость, Шарт бойынша
сомасының 1020Жолдағы мерзiмi
нақтылығын тексеруақшалар шоты бойынша Бас кiтап анықталады
№ 6 кестеде кассалық операцияларды аудиторлық тексерудiң бағдарламасы
қарастырылған. Анкеталық тестерге алынған жауаптарды талдау негiзiнде
ұйымның iшкi бақылау жағдайы және кассалық операцияларға бухгалтерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz