Ағартушы ғұламалардың бала ойын дамытудағы көзқарастары
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 -7
I. Төменгі сынып оқушыларының ақыл - ой процесінің ерекшеліктері.
А) Ақыл ойды дамытуда ойынның алатын орны
Ә) Оқу процесінде танымдық процестерін жетілдіру. ... ... ... ..
8 - 27
Ағартушы ғұламалардың бала ойын дамытудағы көзқарастары.
А) Ойындардың бала дамуындағы әсері.
Ә) Төменгі сынып оқушыларының ойын барысындағы
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28-35
III. Төменгі сынып ойындарының маңызы мен атқаратын ролі.
А) Оқу-таным процесіндегі ойынның ролі.
Ә) Тәжірибе барысындағы ойын түрлерінде шығармашалық
деңгейлерін
анықтау шарттары мен жолдары ... ... ... ... ... .36-52
IV
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...53-57
V.
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 58-64
VI Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65-67
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамнын түрлі
сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендігінің жоғарылауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетін
белсенділендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдық-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогиқалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады.
Психологнялық-педагогиқалық әдебиеттерден талдауда көрсетілгендей,
танымдық белсендлік терминнінің негізінде белсенділік жөнінде түсінік
жатыр. Ол әртүрлі салада талдауды талап етуші көп аспектіліі феномен
ретінде көрінеді:
биологиялық (П.К.Анохин, В.М.Бехтерев, Н.А.Бернштейн, А.Илиади, И.МХ
сеченок т.б.);
психологиялық (Б.Г.Ананьев, М.Я.Басов, Л.С.Выготский, Б.Ф.Ломов,
В.С.Мухина, В.А.Мясищев);
-педагогиқалық (Ш.А.Амоношвили, Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо,
К.Д.Ушинский, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова т.б.).
Биологиялық аспект — белсенділік мәселелері түсінігімен байланысты
белсенді бастама адамда энергиянын жиналуынын нәтижесі болып табылатындығы
жөнінде түсінікпен тығыз байланысты. Ол өзін-өзі ретке келтірумен
негізделеді. Биологиялық белсендшік адамнын ортаға бейімделуін қамтамасыз
ететін оған тән тұқым куалау қасисті. Осы өзара қарым-қатынас кезінде ағза
мен оның тіршілік ету шарттарымен аралығында туатын қарама-қайшылықты жоюға
бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды, сонымен қатар осы
әсерді жоюға мүмкіншілік беретін және мінез-құлық кұруға өткен оқиғаға
емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкіндік береін физиологиялық механизмдер
де туып отырады (П.К.Анохик). Белсенділік бейне белгісін тұрақтандырушы
сапа болып табылады. Бұл тірі материанын іштей детерменацияланған іс-
әрекеттің бір түрі болып табылады (В.З.Коган). Белсенділік кезі болып
сыртқы орта және ағзада тұратын және өтетін ішкі үрдістерден табылады. Адам
өзіндік табиғи сапаларының күшімен, алеуметік мәнділік күшімен де белсенді
келеді.
Психологиялық, аспект тұрғысынан белсенделік С.Л.Рубинштейн көз
қарасындағы жалпы психиқа жөніндегі детерминистис түсінік беру сұрағынын
бір бөлігі ретінде қарастырылады. Мұнда белсенділік ішкі шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерінің әрекетінде көрінеді, сыртқы шарттардың
нәтижесінде және ол ішкі сапаларға тәуелді. Ішкі мен сыртқының қарым-
қатынасы өзбетіншіліктің және сыртқы әсер жауап беру белсенділігінің
өсуінде көрінетін күрделі шарттардың жоғарылауына сай өзгеріп отырады.
Белсенділік адамның жаңа қарым-қатынасына айналады, бұл - адам жеке тұлға
ретінде көрінгенде және белсенді әрекет қарым-қатынас иесі болған жағдайда
болады.
С.Л.Рубинштейн адамның белсендігін былай түсіндіреді Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер арқашан ішкі шарттар арқылы ерекет жасайды. Белсенділік
субъектінің объектіге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердің
болуын қалайды: объектілерге бағытталған ынғайлы тандаушылық объектіні
таңдаудан кейінгі мақсаты, тапсырмаларды қою; әрекетте объектінің
қалыптасуы; мәселені шешуге бағытталуы. Практикалық әрекеттің жүру
барысында субъект қоршаған әлемге әсер етеді, таниды, өз қажеттіліктері мен
мақсаттарына сәйкее құрады.
Әлеуметтік тұлғалың аспект меселелері іс-әрекет кезіндегі тұлғаның
белсенділігін зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсенділік - адамың тек
табиғи қасиеті ғана емес дегенге сүйенеді.
Бұл орайда субъект белсендігі сыртқы материалды және ішкі психикалық
әрекетті өз қатарына қосатын затты іс-әрекеттің бірдей жүйесі болып
табылады (Б.Г.Ананьев, В.М.Бехтерев, Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев,
СЛ.Рубенштейн). Тұлға белсенділіктін өзгеге ғана тән түріне ие - әлеуметтік
өзіндік әрекет, мұнда ол белгілі бір мақсатқа жетеді. Бұл әрекет өз жеке
тұлғасыньң өзгеруімен және әлеуметтік ортаның өзгеруімен байланысты өзгеруі
мүмкін.
Белсенділікті тұлғаның әлеуметтік сапасы деп қарасақ оны әрекеттін қысқа
сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған әлемді
менгеруінің және белсенді кұруының бір түрі. Жеке тұлға әрекет барысында
қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына байланысты, әрекет
мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлі болуы мүмкін. Белсенділік бомлыстық
қоғамдық формаларын құруға және адамның қоғамдық мәні жүзеге асыруға
бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектідегі белсенділік мәселесін зерттеу берілген түрлі
түсіндірумен байланысты:
белсенділік баланың таным іс-әрекетіне (мақсатқа жетудің тиімді жолдарын
таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын
тұлғанын бір белгісі ретінде түсіндіріледі.
белсенділік субъектісінің іс-әрекетке қатынасын (қажеттілік, мотив, ерік
күші, эмоция) керсететін негізгі белгілермен қатар тұлғанын сипаттамасы
ретінде түсіндіріледі.
Белсенділік жөніндегі қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты — объективті
шындықтағы индивидтің санасындағы бейнемен шектеледі. Әйтседе, белсенді
танымның ерекшелігі немен байланысты екенін түсіну үшін таным процесінің
болуымен, бір-бірінен айырмашылығы бар репродуктивті және продуктивті атты
таным шындық әлемінің кершісі ретінеде субъект санасында екі денгейге ие
екенін ескеру қажет. Белсенділіктін дамуы репродуктивті деңгейден іздеу-
орындау арқылы продутивті деңгейге дейін тұлғалық даму процесі қамти отырып
жүзеге асады.
Репродуктивті таным денгеиінде объект (оқу материалы) сырттай қабылдауда
сол күінде қабылданады. Т.И.Шамова репродуктивті танымның мәнін мақсатқа
бағытталған іс-әрекет ретінде ашады танымның жоғары денгейі - өнімді келген
белсенді таным болып табылады.
Педагогиқалық аспект тұрғысынан белсенділікітң үш түрлі белгі қарауға
болады: ақыл-ой белсенділігі, интеллектуальды және таным белсенділігі.
Ақыл-ой белсенділігі элементарлы іс-ерекеттен бастап шығармашылықтың
күрделі түрге дейінгі барлық денгейден нағыз әмбебап іс-әрекет шарты болып
табылады. Ол түрлі модификацияларда көрінуі мүмкін:
ынталандыру жаңалығынан туған зейін белсенділігі және бағдарлы зерттеу іс-
әрекетіне бағытталған зерттеу белсенділігі ретінде;
интеллектуальды ынталылық түріндегі (Д.Б.Богояатенская) көрінетін тұлғалық
белесенділік ретінде.
Ақыл-ой белсенділігінің орталық ядросын когнитивті функциялар мен
процестер кұрайды. Н.СЛейтес былай бекітті: ақыл-ой белсенділігі кез келген
дені сау балаға тән, бірақ әртүрлі деңгейде болады өз бақылауынын кен
материалында Н.СЛейтес балалық шақтың әр кезені - белсенділік дамуының
өзіндік сапалы сатысы деген қорытындыға келді.
Интеллектуальды белсенділік өзіндік шарттарға сай ой әрекеті ретінде
түсіндіріледі. Бұл терминнің кен өріс алуы, жиі қолданылуы
Д.Б.Богоятенскаяның жұмыстарымен байланысты. Оның пікірі бойынша,
интеллектуальды белсенділік интеллектуальды жене интеллектуальды емес
(алдымен мотиваңиялық) факторлардан қоршаған жүйенің интегралды қасиеті
болып табылады.
Танымдық белсенділік — жалпы белсенділік феноменінін маңызды саласы,
оның негізі ретінде адамнын ой маңызды қасиеті болып табылады: қоршаған
әлемді тек шынлықтағы биологиялық және әлеуметтік мақсатта ғана тану емес,
сонымен қатар, адамнын әлемге деген ең манді қарым-қатынасымен. Яғни онын
алуан түрлілігіне енуге ұмтылуымен, санала мәнді жақтарың бейнелеуімен,
себеп-салдарды байланыстар, зандылықтар, қайшылықтарымен түсіндіріледі.
Танымдық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі кұрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие, Білімді
белсендендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның кұрамды белгілері бөлшектеніп, мазмұны мен көлемі
анықталынады. Таным бөлшнгінің мәселесі - педагогикалық зерттеудің терең
негізі екенін атап өту керек. Онын зерттелуіне манызды үлес қосқандар:
М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов. ИЛ.Лернер, М.И.Махмутов,
Т.Ш.Шамова, Г.И.Щукина және т.б. Маңызды әлеуметтік күшіне байланысты бұл
қазіргі диалектикада, білім беру тәжірибесі мен тәрбиеде ненізгі болып
саналып отыр. Пелагогикалық-психологиялық әдебиеттерге белсенділіктің
төмендегідей анықтамалары бар:
Адам зейіні белсенділігінің таңдаулы бағыттылығы (Н.Ф.Добрынин, Т.Рибо).
Таным субъектісінің акыл-ой қабілеттерінің көрінуі (С.Л.Рубинштейн).
Әртүрлі сезімдерді белсендендіргіш (Д.Фрейер).
Адамның іс-әрекеті мен санасының деңгейіі жоғарылататын эмоциональды-
еріктің және ақыл-ой процесінің ерекше қорытпасы {А.Г.Ковалев).
Білімді қарқынды менгеруге әзірлік, яғни қабілет пен ұмтылыс (Н.А-Половни-
ков).
Субъектінін қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта кұрылу
әрекетінің көрінуі (Л.П.Ариегова).
Тұлғаның күшейтілген танымдық жұмысымен сипатталатын еріктік жағдай
(Р.А.Низамов).
Оқушының өмірлік күшінің әсерлілігі(Г.И.Щукина).
Таным мақсатына жетудегі құлықтық-еріктік әректтерді жиюға ұмтылумен және
білім беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленуші тұлғасынын айқындалуы,
әрекет сапасы (Т.И.Шамова).
Танымдық белсеніділік көп түрлі тұлғалық, қатынастардың калыптасуымен
тығыз байанысты. Танымдық ерекеттің белгілі бір ғылым саласымен тандаулы
қатынасы, танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылармен танымдық
қарым-қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге, адамның барлық жоңғарғы таным
проңестерін өзінің даму денгейінен белсендендіруде танымдық белсенділік
тұлғаның шындықты қайта кұру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізеніске жетелейді.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсенділігі дамуы бес-алты жас ара-
лығында қарқынды келеді. Бұл есіресе баланың логикалық тапсырмаларды
белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген ұмтылысы
танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің мәндеттерін шешуде айқын көрінеді.
Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа
стратегиялық бағдарлар, қоғамның ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен
қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті.
Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім беру жүйесі білім берудің
мақсатын, мазмұны мен технологияларын онын нәтижесіне қарап бағалайтын
балды. Білім берудің қазіргі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа
қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби
біліктіліке — ақпаратыөзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалаану болып
табылады.
Қазір педагогикалық қоғамдастықтын алдында білім берудін, жаңа моделін
құрудың сынақтан өткізу мен енгізудін ауқымды міндеттері тұр. Оның жүйесін
негізгіі ұстанымдары Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілген.
Қазіргі қоғамдағы әлеуметік-экономикалық өзгерістер мектеп оқушыларынан
терең және орнықты білім талап етеді. Оқу үрдісін жандандыру үшін
оқушылардың білім сапалық денгейін, ынтасын, белсенділігін арттыру үшін
сабақ барынсында жаңа педагогикалық технологияларды қолданылып, ізденістер
жүргізуде. Әдіс-тәсілдерді мұғалім ізденісі арқылы оқушы қабілетіне,
қабылдау денгейіне қарай іріктелініп қолданылады да, тиімді пайдалыларын
жетілдіре түседі көрнекті педагог В.А.Сухомлииский Сабақ жас өспрімдердің
интеллектуалды өміріне құр ғана сабақ болып қоймас үшін ол қызықты болуы
шарт. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірдің
тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтын құрметті иесі мен сақтаушысына
айналады деп айтқан. Қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан жаналығы өзіндік
қолтанбасы әдістемелік ізденісі, қолданған әдіс-тәсілдері арқылы
ерекшеленіп, шәкірт жүрегінен орын алады. Мектептін оқу-тәрбие үрдісінде
кеңінен қолданылып жүрген, оқушыларды қызықтыратын қызықты сабақтар
дәстүрлі емес сабақтар. Дәстүрлі емес сабақтардын негізгі мақсаты -
оқушылардын ойлау қабілетін дамыту, белсенділіктерін арттыру, ізденімпаздық
пен шығармашылыққа баулу. Дәстүрлі емес сабақтардын Міндеті - оқушылардың
танымдық қызығушылықтарын ояту. 1-кестеде дәстүрлі емес сабақтардың міндет
мақсаттарын көрсеттік.
Сайыс сабақ. Тарау бойынша оқушылардын алған бітімдерін пысықтау,
логикалық ойлау қабілетін дамыту мақсатында қайталау сабағын сайыс сабақ
ретінде өткізудін маңызы зор.
Тренинг дегеніміз - белгелі 6ір тақырыпта еткізілетін жеке сабақтың бір
түрі. Трепингте қатысып отырған оқушылар өз ойларын айтып, өз еркімен
белсене қатысу керек.
Тренинг сабағынын ерекшеліктері:
1. Оқушьшардың сабаққа өз еркімен белсене қатысуы;
2. Оқушылардың өз білімдерін көрсете білуі;
Оқушылардың есептерді бірігіп,талдап шешу жолдарын іздестіруі;
4. Оқушылардын топпен жұмыс істеуі;
5. Оқушылардың логикалық ойлау;
1-кесте. Дәстүрлі емес сабақтардың міндет-мақсаттары.
6. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығының артуы.
Қоғамдық, білім байқауы — өткен материалдарды жалпылау және жүиелеудің
тиімді тәсілі. Қарастырылған сұрақтарынлағы негізгі түйінді оқушьшар осы
қоғамдық білім байқауы үлкен тақырыпқа дайындалу кезінде түсінеді.
Сонымен бірге қоғамдық байқау кезінде маңызды тәрбиелік міндеттер шешіледі.
Оқушылар ұжыммен топпен жұмыс жасауға үйренеді,
өзінің және өз тобының білімімен жауапкершілікке бағытталады.
Қоғамдық байқаудан бір жеті бұрын онын өтетіні туралы, комиссия мүшелері
туралы хабарланады. Комиссия мүшслері - жоғары 11-сынып оқушылары күні
бұрын сынып оқушыларымен өтілген материалды қайталайды, есептер талдауда
көмектеседі, байқауға көрнекі құралдар дайындасады және т.с.с. Байқауға
мектеп әкімшілігі, ата-аналар комитеті, оқушылар комитеті, математиктер,
сынып жетекшілері қатысады.
Әрбір 5 оқушыдан тұратын топқа болінген сынып оқушыларынын әрбіреуінде
басшы сайланады. Бұлар оқушылардын дайындығын жуүргізеді
және қай уақытта топ бойынша жауап береді, қай оқушы жеке дайындала-
тынын анықтайды.
Байқау кезінде әрбір бестіктен тұратын топ бір-бірімен жарысады.
Байқаудан кейін комиссия әрбір сұралған оқушының жеке топтық жиналған ба-
лын іледі. Осы бойынша қай бестік нешінші орын алғандығы анықталады.
Бұл сабақ үш бөлімнен; математикалық, диктант, ауызша сұрақтар және
Аукңион сабақ. Міндеті математикатық білім денгейінің көлемі оқушыларға
ең қажетті оқу материалдарын меңзейді. Бүгінгі сабақ оқытудын барлық
кезенінде мұғалім мен баланын бірлесіп істейтін тиімді әрекеттерінің бірі
білім беру мен тәрбиелеу. Өйткені сабақтардьың мақсаттарын бірлестіре
отырып, сабақты түрліше өткізуге болады. Сонда біз уақьггты ұтамыз, тиімді
әдісін пайдаланамыз. Қазіргі кезде жиі қолданылып жүрген дәстүрлі емес
сабақ түрлерінің ішіндегі аукцион сабақтың алатын орны ерекше.
Қорыта келе айтарымыз, осындай дәстүрлі емес сабақтарды оқушылар-дың
танымдық қызығушылығы мен іскерлік шығармашылық қасиеттерін қалыптастыруға
манызы ерекше.
Ойындар — оқытудын неғұрлым белсенді түрі. Іскерлік ойьн деп шартты
жағдайларды, болған іс-әрекетті көрсетуді айтады. Іскерлік ойынға, алға
қойылған мақсатқа қарай, әртүрлі ара қатынасты бейнелей көрсету үшін
оқиғаны рөлдерге бөле көрсетіп орындау кіреді. Іскерлік ойында қарым-
қатынас жасай білу шеберлігі қалыптасады, сөйлегенде, іс-ерекет жасағанда
өзін ұстай білуге тербиеленеді. Студенттердің жетістіктерге талпынысы, өз-
өздеріне сенімі, балаларды оқутып, тербиелеудің неғұрлым нәтижелі амалдарын
іздестіріп, педагогтық шеберлігін арттыруға деген ынтасы артады.
Іскерлік ойыны — кәсіби үйретуші, педагогикалық, шығармашылық ойыны.
Мұғалімнің тәрбиешінің рөлін ойнау барысында студенттер балаларды
ұйымдастыруға жаттығады, іс-әрекетті талдайды, қорытынды жасайды, шешім
қабылдайды.
ОҚУТУДЫҢ БҰЛ ТҮРІНІҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ НЕДЕ?
1. Оқуту міндеттерін шешуге барлық топ қатысады;
2. Ойын барысында барлық студенттердің белсенділгі мен қызығу-
шылығы қамтамасыз етіледі;
Ойын студенттерден тақырып бойынша кең білім деңгейін талап етеді,
бұрынғы өтілген материалдарды қайталауға, пысықтауға, тереңірек
оқуға
мүмкіндік туады, әрі білім, іскерлік дағдыны кешенді түрде қолдануды
меңгереді;
Балалар ұжымымен жұмыс істеуді үйренеді;
5. Ойынның маңызды ерекшелігі оқутушының атқаратын қызметі. Ол
ойынды жүргізушінің рөлін атқара отырып, өзі де ұжымдық қызметке
араласады, студенттердің аға жолдасы болып табылады. Бұл
студенттерді
өзін еркін ұстауға, шығармашылыққа жетелейді
Іскерлік ойынды жүргізуді жоспарлағанда, онын мынадай элементтерін бөліп
көрсетуге болады:
Педагогикалық міндет.
Педагогикалық жағдай.
Рөлдерге бөлу.
Ойынды өткізу кезендері.
Ойынның ережесі.
Енді әрқайсысына жеке тоқталып өтейік.
Педагогикалық міндет ойынға қатысушыны неге үйрету керектігін
анықтайды, яғни студент не істеу керектігін біледі, ал ойында ол қалай
істеу керектігін үйренеді. Сондықтан, міндетті анықтағанда студенттің іс-
әрекетінің бірі бірімділігіне, жүйелілігіне көңіл аудару қажет, яғни ойын
нетижесінде ол педагогикалық қызметтін бір түрін меңгеріп шығуы керек.
Педагогикалық жағдайға қойылатын талап - ондағы педагогикалық мәселенің
шын болуы, қиындық деңгейі. Ойын және ондагы жағдай оған қатысушылардың
шамасы келетіндей болған дұрыс, әйтпесе тиісті нәтиже болмайды.
Ойындағы рөлдер - мұғалімнің тербиешінін, әдіскерлердің, т.б. әлеуметтік
рөлі. Қабылданатын шешімнің нақтылығы рөлді нанымды етіп ойнаудан көршеді.
Ойын ережесі - ойнаушыларға қойылатын талаптар, нұсқаулар. Ойынға
қатысушыларға ұсынылатын нұскаулар қойылған мақсатты жүзеге асы-ратындай
болуы керек. Нұсқау белгілі бір жағдайда ойыншыға өзін қалай ұстауды
керсетеді. Ойын оған қатысушыларға қуаныш пен қанағаттану сезімін әкелу
керек.
ОЙЫНДЫ ӨТКІ3У КЕЗЕҢДЕРІ:
Ойынды өткізу зор ідістемелік және ұйымдастырушылық дайындықты қажет
етеді.
Ойынды дайындау мен өткізудің мынадай кезендерін атап көрсетуге болады:
Оқу материалының меңгершу келеміне қарай, бағдарламаның
мақсатын, міндеттерін нақтылау;
Ойын сценарийінің негізі болатын барынша қызықты жағдайды
таңдау, жоспарын құру;
Ең жауапты кезен — ойын жағдайынын сценарийін құру.
Сценарийдің жоспарында мына мәселелер көрсетіледі:
Жағдайдың педагогикалық кұндылығы;
Оқып үйренбек пәннің тарауы; ойынның тақырыбы; ойынның мақсаты; ойынға
керекті материалдар; пәнаралық байланыстар; ойынның барысы; қатысушылардың
ойындағы рөлі; жетекшінің міндеті мен қызметі; уақыты.
Сценарийге қосымша ойнаушыларға арналған ереже беріледі.
Оқытушы студенттерге алдын-ала ойынның мақсаты, мазмұны туралы түсік
береді. Педагог өзі ойынның ұзақтығын бақылау, қорытынды жасау,
қатысушылардың іс-әрекетіне баға беру, жіберген қателер мен кемшіліктерді
анықтау, дұрыс шешіге тоқтау туралы жақсылап ойланғаны дұрыс.
Ойынға басшылық жасау оқытушыдан жоғары психологиялық-педагогикалық
мәдениет пен шеберлікті талап етеді.
Ойын барысында сценарийден ауытқу болу мүмкіндігінен, оқытушы кез-келген
жерде тапқырлық көрсетуі қажет.
Оқытушынын сөйлеу мәдениеті, өзін-өзі ұстауы, сабырлылығы, шыдамдылығы,
тапқырлығы, өзгені тындай білуі - студенттер үшін таптырмайтын өнеге.
Сабақтың түрі. Практикалық сабақ.
Өткізу әдісі: Іскерлік ойын.
Ойындағы жағдай: Балабақшадағы жалпы ата-аналар жиналысы көрсетіледі,
жиналысқа меңгеруші, әдіскер, барлық топтардың тербиешілері, ата-аналар
қатысады. Жиналысты балабақша менгерушісі жүргізеді. Ата-аналар отбасында
балаларды математикаға үйрету тежірибелерімен бөліседі
Ойы нережесі:
1. Ойын сабақ үстінде өтеді.
2. Меңгеруші күн тертібін жоспарлап, ойын барысында оның орындалуын
қадағалайды.
3. Көрмедегі материалдар талқыланатын сұрақтарға сай болуы керек
Әр сөйлеушіденен кейін меңгеруші қорытынды жасап отырады.
Тербиешілер әдіскердің көмегі мен балаларды ұйымдастырып, олардың білімін,
іскерлігін, дағдысын көрсетеді
Ата-аналар баяндаманы талқылауға қатысады.
РӨЛДЕРГЕ БӨЛУ:
Меңгеруші
Әдіскер
3. Тәрбиешілер
Әр жастағы балалар
Ата-аналар.
ОЙЫННЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ:
Баяндамалар
Анкета және оған жасалған талдау.
Ойынға қатысушыларға арналған нұсқау
Көрнекі кұралдар көрмесі
Әдебиеттерге шолу
Ұсыныстар.
ОЙЫНҒА ДАЙЫНДЫҚ
Пен бойынша алған білімдеріне сүйене отырып, студенттер алдын
ала рөлдерді беліп алады. Оларға нақты тапсырмалар беріледі. Практика
барысында ойынға қажетті іскерліктерді меңгертеді.
Анкета сұрақтары қарастырылады. Оның жауаптары талқыланады.
Қажетті әдебиеттер жинақталып, көрменің материалдары дайындалады.
Оқытушының көмегімен ойынға қатысушыларға арналған нұсқаулар
қарастырылады.
Баяндамалар дайындалып, оларды оқытушы тексереді.
Рөл алмаған студенттер көрнекті кұралдар көрмесін дайындайды.
АНКЕТА
Балабақшада балаларды математикаға үйрету неше жастан бастап
керек деп есептейсіз?
Балалардын математикалық білімдері қандай көлемде болуы керек?
Балаларды тәрбиелеуде, оқытуда қандай құралдар қолданасыз?
Үйде балаңызды математикаға үйретесіз бе? қалай?
Үйіңізде балаларға арналған қандай қызықты материалдар бар?
СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН НҰСҚАУ
Жиналыс барысын дәптерлеріне жазып отырады.
Менгеруші, әдәскер, тәбиешілердің жұмыстарындағы өздеріне ұнаған жерлерін
белгілеп қояды.
Жиналысқа қатысушылардың рөлдерін қалай ойнағандарын байқап
отырады.
Жалпы талдауға қатысады.
АТА-АНАЛАР НҰСҚАУ
Отбасында баланы математикаға үйрету тажірибесімен алмасады.
Баяндамаларды талқылауға қатысады, сұрақтар кояды.
Өздері педпрактика өтіп жүрген балабақшаның іс-тәжірбиесімен материалдар
қолдануларына болады.
БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН НҰСҚАУ
1. Сол жастағы балалардың жас ерекшелігіне сай іс-әрекет жасайды
Бір сарынды және бір бағытта ұзак жүргізілген іс-әрекет бала өміріне
шексіз зиянын тигізеді. Сондықтан, әсіресе бастауыш сыныптарда оқыту
барысында әртүрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану
керек, - дейді К.Д.Ушинский.
Бүгінгі қоғам талабына сай білімді де, саналы да, тәрбиелі азаматтарды
тәрбиелеу білім беру жүйесінің басты мақсаты болыт табылады.
Сол үшін де мектептерде соның ішінде білім негізі қаланатын бастауыш
сыныптарда оқу мен тәрбие сапасын арттыру қашан да назардан шыққан емес.
Осыған орай, әр пәнді, сонын ішінде бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудың
ғылыми дәрежесі неғұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің берік игершуін,
тәрбие жұмыстарының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан шаралар
жүргізілуде.
Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытуда оқушылардың шалағай меңгеруін жою,
оқу үрдісін сапалы ұйымдастыра отырып оқушы белсенділігін арттыру
мұғалімнің әдістемелік шеберлінде екендігі сөзсіз.
К.Д.Ушинский: ...өз сабағына барлық оқушыларды тарта білуі,
белсенділігін оята көрсеткіші. - деді.
Оқытуда адамгершілікке тәрбиелеуде Герценніңде өз қозқарастары бар. Ол
баланы қыспай, өз еркінде үйрету қажет деген. Ол негізінен ұжымдық
ойындарды қолдануды ұсынған. Бұдан бала әлеуметтік қасиеттерге: өзін
ұстауға, басқалардың айтқандарына көнуге, өз ісіне өзі жауап беруге
үйренеді деп санаған.
Герцен бала еркіндігі үшін көп күрескен.
Енді бір тоқталатын сөз Жан Жак Руссоның педагогигалық көзқарасы.
Руссоның пікірінше бала өз еркінде тәрбиелену керек. Яғни ол “Бала ер
жеткенше, алдымен балалықты көруі керек”,- деген. Ол бала үш нәрсенің
көмегімен тәрбиеленеді: табиғат, қоршаған орта және зат арқы деп
түсіндірді. Бала ойын арқылы бәрін өзі өлшеп, салыстырып, санап үйренеді.
Қоршаған ортаға деген сыртқы сезімге ие болады. Ол Эмильдің дене
шынықтырыуна, ойнға қатысыуна күрделі тоқталады. Мұғалім оқушыны бір
сарында емес, жан-жақты оқытуы қажет, оқушы қызықтыруы керек. Бұның өзі
муғалимнің үлкен шеберлігін қажет етеді. Руссоның пікірінше ең алдымен
оқыты мен тәрбиелеуде бұл-еркіндік. Осыған сүйене отырып ол сколастикалық
мекткптерге қарсы шықты. Ол әр баланың жеке тұлға екендігін ұмұтпауын талап
етті. Ойын арқылы, дене тәрбиесі арқылы тәрбиелеу, оқыту ең басты орында
еді. Күштеп оқытуға қарсы болды.
Келесі бір ойын арқылы еркін тәрбиелеуге шақырған Джок Локк. Оның ойынша
да балаға негізгі жер емуші қоршаған орта. Баланың ойн кезінде
1. Константинов Н.А. Медынский Е.Н. Шабаева М.Ф История педагогики 48
бет.
қандай мүмкіндіктерге бай екендігін, нені сүйетінін оған білдірмей
бақылауға болады.
Оқушының жеке-дары ерекшеліктерін анықтауға болады. Бұл арқылы оқушы
жоғарғы сыныпқа барғада да оның қандай пәнге жақын болатыны байқауға болады
деген. Локк “Баланы есте қалмайтын қиын ережелермен оқытудың керегі жоқ” –
деген . Ойын арқылы алтыжасарды оқыту мен тәрбиелеу – бала бойынды
еркіндікті, ар-ұятты, жігерлікті, жауапкершілікті қалыптастырады. Мұғалім
алты жастағы баланы оқыта отырып, бойында оқуға деген қызығушылықты дамыта,
оята алуы қажет. Сондықтан да арнайы ойындардың түрік шеберлікпен таңдау
басты шарттардың бірі. Баланың жаңа бір нәрсеге деген қызығушылығын
пайдаланған жоқ . Бала бойынды өз еркімен ойлауды, түсүнуды қалыптастыру
қажет. Джон Локктың педагогикалық көзқарасы, теориясы осындай болған.
2. Константинов Н.А. Медынский Е.Н. Шабаева М.Ф История педагогики 43
бет.
Бастауыш класс мұғалімдері даярлық кластарындағы оқу процесін ойын
түрінде ұйымдастыруда. Дегенмен әлі де болса олардың физиологиялық
ерекшеліктері мен оларға қойылатын гигиеналық талаптарын, ойлау қабілетін,
тілін, қабылдау процесін, байқампаздық әрекеттерін, зейінін жетілдіруді оқу
жұмысының нақты міндеті ретінде сезінуді жете білмейтіндіктері байқалды.,
Ол үшін 6 жастағылармен жұмыс істейтін мұғалімдер оқу проңесіндегі ойынның
алатын орнын түсіне білуі шарт. Әр ойын (рольді, қимыл, спорттық,
дидактикалық) ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Ойын баланың есту, көру сезімдерін, дүниетанымын жетілдіреді. Түрлі-түсті
бояуларды (қызыл, жасыл, сары, көк, қоңыр. т.б..), әр түрлі дыбыстарды,
заттың пішінін, көлемін аңғаратын болады. Психикалық, қабілеттері: есте
ұстау, анғарымпаздық т. т. қимыл ойындары арқылы қалыптасады. Бұл жөнінде
Н. К. Крупская былай деп жазған еді: Бала жас болғандықтан ғана ойнамайды,
жастықтын, өзі оған ойнау үшін яғни жаттығу арқылы өмірге қажетті
дағдыларды игеру үшін берілген.,
Бала өмірінің әрбір кезеңінде ойнай береді. Ойын бала үшін рақат, ермек.
Ойында олардың жолдастық, коллективтік сезім қабілеттері дамиды. Мінезін
өзгертеді: тұйықтарын ашықтыққа, жүрексіздерін қайсарлыққа, батылдыққа,
олақолқыларын ширақтыққа, пысықтыққа тәрбиелейді. Сонымен қатар ойынның
білім беру, эстетикалық тәрбие беруде де маңызы зор. Сондықтан 6
жасарлардың әлде ойын баласы екенін ұмытпағанымыз жөн. Бұларды басқаша
оқыту керек. Бұл ретте балалар бақшасының үлкен тәжірибесін
басшылыққа алу өте тиімді. Олар кашан да оқытуды ойынмен ұштастыруда. Яғни
бала, ойнай жүріп оқысын, үйренсін, дағдылансын, тәрбиеленсін. Өйткені
ойынға негізделе құрылған сабақты олар жақсы түсінеді әрі шаршамай, сабаққа
ынтасы артады.
Ойын — балалардың жас ерекшелігін талап ететін қажетті құбылыс. Жас
балғындарды жан-жақты дамытып, олардың жүректертнде сенім отын тұтату үшін
әдіс, тәсіл, амал, айла, керек. Баланың әрқайсысынын әр түрлі мінезі,
дағдысы, қылығы бар. Олардың тілін таппаса, жерітіп алуға болады. Мектепке
деген көңіліне қаяу салып, оқудан бездіріп алу да қиын емес. Олардың
сезімдері нәзік, көңілдері кіршіксіз таза, пәк. Оны үлкен мейіріммен
қуаттап, қамқорлыққа алып, әрқайсын білімге, еңбекке, адамгершілікке
тәрбиелеу - ұлағатты ұстаздың міндеті. Мұндайда мұғалімнің методикасына,
онын шеберлігіне, іскерлігіне қойылатын талап та зор.
Ашық сабақтар ұйымдастырылып, тәжірибе алмасылды. Ата-аналар мен
балалардың күн режимі туралы әңгіме-кеңестер өткізіледі. Класты жабдықтауда
мектеп басшыларына қоса мұғалімдер, шефтер көп еңбек сіңіреді. Сабаққа
қажетті ойыншықтар, дидактикалық, үлестірмелі заттар, альбомдар, жұмбақ
жаңылпаштар түрлі ойындар ұқыптылықпен жинақталып, арнаулы қалталарда,
сөрелерге қойылып, тізімі жасалынды. Оқу бөлмелері өзінін; жабдықталуымен,
тазалығымен, жинақтылығымен ерекше көзге түсіп, басқа кластарға қарағанда
әлдеқайда оқшауланған. Кластары таза киініп келген, дендері сау
бүлдіршіндер де көздің нұрын алар бәйшешек гүлдеріндей көрікті де,
сүйкімді!
Мұның бәрі - мұғалімдердің үздіксіз ізденуімен ерінбей, жалықпай үйреніп,
сабаққа дайындала білунің нәтижесі. Сондықтан, әрқашан осылай жан-жақты
ізденіп, тыңғылықты даярлықпен бүгінгі күн талабына сәйкес жүргізілген әр
сабақтын балаларға тиянақты білім, сапалы тәртіп берері сөзсіз демекпіз.
Бала психологиясына айтарлықтай әсер ететін ойын өлеңдерінең де тәрбиелік
мәні зор. Осы ойын өлеңдеріне тоқталатын ьолсақ қазақ халқының дәстүрлі
ойындарын айта аламыз.
Қазақтың халық педагогикасында ойын өлендері қызықты ойындардың
эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлен-жырға деген ықыласын,
бейімділігін арттырады.
Қуырмаш ойыны әрі баланың көңілін көтеру үшін, әрі еңбекке тәрбиелеп,
дүниетанымын арттыру үшін жүргізіледі.
Қуыр қуыр қуырмаш,
Бидай қуыр, қуырмаш!.
Тауықтарағ тары шаш:
Бас бармақ,
Балан үйрек,
Ортан терек.
Шылдыр шүмек
кішкене бөбек, —
деп қуырмаш айтушы балдырғанның саусақтарын санамалап, жүдырыққа түйеді де,
одан соң әрбір саусаққа қызмет беріп, іске жұмсап, балдырғанның жұдырығын
жазады:
Сен тұр — қойыңа бар!
Сен тұр — жылқыңа бар!
Сен тұр — түйеңе бар!
Сен тұр — сиырыңа бар! -
деп, төрт саусақты түлік малға жұмсайды да, ең кішкене саусақты шынашақты
жалқау, жатып ішер деп:
Ал сон алаңдамай
Қазанның түбін жалап,
үйде жат! -
дейді де, оны жатқызып қойып, ойыншы қол бойынан қызық іздейді.
Мына жерде қант бар,
Мына жерде жент бар,
Мына жерде қатық бар,
Мына жерде қытық бар! —
деп, қытықтап, балдырғанды еріксіз күлдіреді.
"Кім керек" сияқты қалмақ өлеңі Аксерек, көк серек ойыны үшін шығарылған:
Ақ серек пен көк серек
Шауып алдым бәйтерек.
Бізге сұлу қыз керек,
Қыз ішінде сіз керек!
Бізге күшті ер керек!
Озың керек — еркөбек!
Ойындағы жеке ойыншылардың бейнелік ерекшеліктерне қарай балалар бұл өленді
құбылтып, әрлендіріп, әртүрлі етіп айта береді.
"Ұшты-ұшты" ойыны қызықты өту үшін ұйқас сөздерді тез тауып, оны да бірнеше
түрлендіріп айтып, ойын басшысы өзінің ақындық ауқымы арқылы ойыншыларды
бөледі
Ұшты-ұшты, сұңқар ұшты!
Ұшты-ұшты, тұлпар ұшты!
Ұшты-ұшты, қарға ұшты!
Ұшты-ұшты, арба ұшты!
Ұшты-ұшты, тарғақ ұшты!
Ұшты-ұшты, жарғак ұшты!
Ұшты-ұшты, дауыл ұшты!
Ұшты-ұшты, қауып ұшты!
Ұшты-ұшты, үйрек ұшты!
Ұшты-ұшты, буйрек ұшты!
Ұшты-ұшты, қыран ұшты!
Ұшты-ұшты, жылан ұшты!
Ұшты-ұшты, қызғыш ұшты!
Ұшты-ұшты, сызғыш ұшты!
Ұшты-ұшты, ұзақ ұшты!
Ұшты-ұшты тұзақ ұшты!
Ойын кезін ойынды басқрушы, дауыс ырғағымен қызықты қимылдармен
ойыншылардың көзін алдап, оларды жеңуге тырысады. Жеңілген ойыншы айыбын
тартады.
Жасырынбақ ойынының өлеңдері жұп пен тақты ажыратып, ең соңына табушыны
қалдыру үшін:
Бірім,
Екім,
Тығыл!
Бекін!
Мен санайын
Сен бол дайын:
Сары шымшық -
Шиқылдауық,
Сара ала қаз -
Саңқылдауық,
Қырман тауық-
Қырқылдауық,
Сен тұр,
Сен шық! -
дейді.
Шілік ойынының өленің әрбір баланың ақындық бейіміне байланысты, егер
ойнаушы сөреге дейінп қашықтықта өлен сөзін тауып, дем алуға айла таппаса,
оның сол қашықтыққа демі жетпей, ойыннан жеңіліп қалуы мүмын, сондықтан ол
неғұрлым үйлесімді ұқсас тауып, өлен тармақтарын молайтуға тырысады:
Ақбай!
Тоқбай!
Жирен
Қаңбай!
Әлекем-
Молда!
Өзің
Колда!
Алға қарай
Ал Қарабай!
Зуу!
Айтыс ойыны өлендеріде халық педагогикасында өз орны бар — халықтық
тәрбиелік мәнә бар өлендер. Айтыс өнері — қазақ халқынын ұлттыұ ән сүйікті,
әсерлі өнері. Сондықтан айтыс өнеріне жастайынан баулу үшін, халық айтыс
ойынын шығарып, оның өлендерін құраған. Мысалы, қыз бала мен ұл баланың
айтысы мына төмендегіше болып келеді:
Ұл:
Қасқыр, қасқыр қара ала,
Бауыр жүні сары ала.
Біздің қойды арала,
Қыздардың қойын жарала.
Қыз:
Қасқыр қасқыр қара қара ала,
Қайда кеттіп барасың?
Мына баланы жей ғой,
Қойды қайдан табасың.
Ұл:
Қасқыр, қасқыр қара ала,
Өтірікке қарама.
Қой болмаса далада.
Осы қызды жарала.
Қыз:
Маң төбетім барады
Қасырларды алады.
Содан кейін сен, бәлем,
Тап өзіңді табады.
Жаңа ойын өлендері заманына сәйкес, техникалық прогреске, өмір талабына
лайықты шығарылғады. Мысалы, Тепловоз деген өленді жаттаған бала, басқа
балаларды вагон етіп, тіркеп, поезд журпзеді.
Бөп-бөп, пыш-фу!
Бөп-бөп, пыш-фу!
Мен- ең күшті
Менен күшіт
Кім бар? Пыш-ту!
Вагондардын
Тіркеп бәрін
Жүкті артып,
Кеттім тартып!
Теміржолшы,
Абай болшы;
Жер қашық қой,
Жол ашып қой!
Бөө-бее! Бөө!
Бө-ге-ме!
Бәрі біркелкі ырғақпен басып, қолдарын тепловоз дөңгелектерінің
иықшаларына ұксатып, әуендете алқа басқан поезға көрермендер қызыға
қарайды, өлеңнің метіні мен әуені айтушыға да, тыңдаушыға да, көрушіге де
к өп әсер етіп, оны және ойнаушыны еңбекке, енерге, көркемдікке,
бірлікке тәрбиелейді.
Отбасында ойын өлендерін, әсіресе, айтыс ойын өлендерін балаға оқытып, не
жатқа айтқызып, олардың тәрбиелік мәнін пайдалана білу - ата-ананың борышы.
Ойын баласы, ойын өлендерін өздерінше де ықыластана жаттап алады, тек
олардың ойын сабақтап, үлгі көрсетуді үлкендер ұмытпау керек.
Балалар бақшасында ойын өлендері бойынша қызықты сценкалардың
қойылымдарын ұйымдастыру керек. Мысалы, Мен — тепловоз, Алтын қақпа,
т.б. өлендерді балдырғандарға жататып, сол өлендердің әндерін үйретіп,
қызықты қойылымдарды балабақша сахнасына шығару қажет. Ол үшін тәрбиешілер
мен ән танушылар, хореографистер (бишілер) жауапкершілікпен еңбек етуге
тиіс.
Мектептеп спорт аланында ойын өлеңдерінің әуені естіліп, әсемдік пен
сымбаттылыққа үндеп тұрса, керегі-осы.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиымділігін арттыру бағытында барлық
мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие
үрдсінде барлық ресурстар толық толданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай
сирек қолданылатын құралдарының бірі — ойын.
Бастауыш сынып оқушыларының мектенке келгенге дейінгі негізгі әрекеті-
ойын десек оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу (таным)
әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайданылатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді.
Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім біик дағдылар жайында түнік
беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және пысықтау немесе тексеру және
сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып,
белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнмен
анықталады.
Әдістемелік әдебиеттердедс берілген және бастауыш сынып мұғалімдерінің
тәжірибесінде пайдаланып жүрген дидактикалық ойындар өте көп. Алайда,
олардың барлығы бірдей бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім
мазмұнынын өзгерістеріне, сондай-ақ оқушылардын жас және психологиялық
ерекшеліктеріне сайкес келе бермейді. Сондықтан ғылыми тұрғыда негізделген
дидактикалық (ойындар түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ойындар
жүйесін және оларды пайдалану әдістемесін ұсыну қажет.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы. мақсаты,
маңызы бар әрекет. Мұндай ойындарды ұйымдастыру қашанда төмендегідей екі
мақсатты көздейд:
- танымдық, яғни балада тану іздену әрекетін дамыту;
- тәрбиелік, яғни үлкендермені немесе өз тұрғыластарымен қарым-қатынасын
жасағанда қажетті негізгі дағдыларды адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.
Дидактикалық ойындарды құру мына негіздерге сүйенеді:
1.Балалардың іс-әрекетіндс ойын түрлермен оқуды байланыстыру және біртіндеп
қызықты, жеңіл өйындардан ойын тапсырмалар арқылы оқу тәрбие мәселесіне
көшу.
2. ойынның шарты мен оқу міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
3. Берілген тапсырмаларды шешуде баланың ақыл-ой ебкінділігінің күшеюі.
4.Оқу мен тәрби мақсаттарының бірлігі.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді.
1.Заттық дидактикалық ойындар дидактикалық ойындармен және түрлі ойын
материалдармен ұйымдастырылады.
2.Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар: Лото, Домино және т.б.
3. Сөздік дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойының маңызы мынада:
1.Дидактикалық ойындар оқушылардың қоршаған дүние туралытүсінігін
кеңейтеді, оны бекітіп, нақтылай түседі.
2. Әрбір дидактикалық ойындар оқушыны ойнай білуге баулиды, сөздік қорын
молайтады,ақыл-ой қызметін қалыптастырады.
3. Дидактикалық ойындар адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып табылады.
дидактикалық ойындар ережелері балалардан ұстамдылықты , тәртіптілікті
қажет етеді.
Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған
материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал
етеді. Өйткені бастауыш сынып оқушылары жас ерекшелігіне байланысты ойынға
өте ынталы келеді. Балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам , дұрыс орындайтын
болады.
Дидактикалық ойындар оқушыларды өз бетінше жұмыс істей білуіне
дағдыландырады, ойлау қабілетін, ізденімпаздығын арттырады, сөздік қорларын
молайтуға көмектеседі
Сабақта дидактикалық ойындарды қолдану бастауыш сынып оқушыларының сол
пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсендік танытып бағдарламалық
материалды қажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны
мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен
практикасын бастауыш сынып мұғалімінің жетік меңгеруіне шеберлік танытуына
, ойын үрдісіне оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.
Төменгі жағдайлар орындал жағдайда дидактикалық ойындарды пайдалану
тиімділігі,
Егер бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойын әрекетін ұйымдастыру жолдарын
меңгереді.
Егер ойынның түрлі типтерініңөзара әрекеті қамтамасыз етісе.
Егер бастауыш сыныптарда қолданылатын ойындар жүйесінде басымдылық
дидактикалық ойындарға берілсе.
Бастауыш сыныптардағы сабақтарда дидактикалық ойындарды өткен материалды
пысықтау, қайталау кезенде қолданған пайдалы.
ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР-
АСЫЛ ҚАЗЫНА
Абай атындағы Қазақ ұлттық педағоғикалық университетінің оқытушысы Ұлт
ойындарын тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тербие құралы деп қараған жөн.
Өйткені ойын баланың дүниені танып білуге қадам жасар алғашқы басқышы. Егер
баланың алғашқы өмір кезенінде тікелей айнала қоршаған ортамен байланысын,
адамдармен жолдастарымен қарым-қатынасын елеп ескермей өмір тәжірибелернен
қол үзгізіп, бірден өзіне бейтаныс дүниеге көшуге мәжбүр етсек, олардың
психикальқ дамуына кері әсер етуі әбден мүмкін. Оның үстіне бұл тәрбие
үрдісінде жақыннан алысқа, жай нәрседен күрделіге, женілден ауырға,
белгіліден белгісізге деген қағидаға да қайшы келмейді.
Қазақ халықының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес,
ол бүкіл қоғамдыкқ ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиелеп,
үлгі берерліктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет
атқарған. Ұлттық ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа
танылған, сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға
айналған. Қазіргідей арынайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде
ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын-сауықтарда бәсекеге түсіп
жеңімпаз атанып, жүлде алу үшін ғана емес, ата жолын қуып, ізінен бұрынғы
дәстүрлерді жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп, меңгеруге,
шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет,
шапшаң ұрпақтарды тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өміге әкелген.
Сондықтан ұлт ойындарын бүгінгі мектептеп және мектептен тыс оқу-тәрбие
жұмысына, әсіресе оқушылардың туристік іс-әрекетін ұйымдастыруға енгізудің
әлеуметтік-педагогикалық негіздері белгілі бір ғылыми-педагогикалық алғы
шарттарға бағындырылуы тиіс.
Мектептеп және мектептен тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алқылы
педагогикалық шарттарыньң бірі - өркениеттің бүгінгі денгейіне негізделген
әлеуметтік-педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тербие беру,
адам баласының өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетістіктерінен бас тарту
деген сөз емес, қайта сол кезеннің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға
жеткізетін түрлерді (формаларды) дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн
талаптарына сай жас ұрпақты тербиелеу мүмкіншілігін пайдалану.
Ұлттық ойын элементтерін сабақтың барысында пайдалану оқушылардың
білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын оқушы санасына жақындатады.
Ал оқушылардын; табиғи жағдайда өткізілетін туристік іс-әрекетінде
(туристік жорықтарда, туристік жарыстарда, туристік экскурсияларда) ұлт
ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды қызықтығын іліктіре түседі.
Ұлт ойындары оқушылардың туристік іс-әрекетінін мазмұнын байытып,
нақтылаудың нәтижесінде оқушылардың белсендіпгін жетілдіріп, жұмыс
қабілеттерін жақсартады, жорықтар барысында туындайтын табиғи қиындықтар
мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік туғызады.
И.Павловтың рефлекстік теориясына сүйенер болсақ барлық оқыту, тербие
үрдісі байланыс жүйесінің құрылымына негізделеді, ал оның қажетті шарты
Орталық ми кабырының әрекетіне байланысты болып келеді. Олай болса, ойын
қолданылған сабақ тәрбие жұмысы оқушыға өзінің етене жақындарымен
түсініктіктілігімен ерекшеленеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 -7
I. Төменгі сынып оқушыларының ақыл - ой процесінің ерекшеліктері.
А) Ақыл ойды дамытуда ойынның алатын орны
Ә) Оқу процесінде танымдық процестерін жетілдіру. ... ... ... ..
8 - 27
Ағартушы ғұламалардың бала ойын дамытудағы көзқарастары.
А) Ойындардың бала дамуындағы әсері.
Ә) Төменгі сынып оқушыларының ойын барысындағы
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28-35
III. Төменгі сынып ойындарының маңызы мен атқаратын ролі.
А) Оқу-таным процесіндегі ойынның ролі.
Ә) Тәжірибе барысындағы ойын түрлерінде шығармашалық
деңгейлерін
анықтау шарттары мен жолдары ... ... ... ... ... .36-52
IV
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...53-57
V.
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 58-64
VI Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65-67
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамнын түрлі
сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендігінің жоғарылауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетін
белсенділендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдық-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогиқалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады.
Психологнялық-педагогиқалық әдебиеттерден талдауда көрсетілгендей,
танымдық белсендлік терминнінің негізінде белсенділік жөнінде түсінік
жатыр. Ол әртүрлі салада талдауды талап етуші көп аспектіліі феномен
ретінде көрінеді:
биологиялық (П.К.Анохин, В.М.Бехтерев, Н.А.Бернштейн, А.Илиади, И.МХ
сеченок т.б.);
психологиялық (Б.Г.Ананьев, М.Я.Басов, Л.С.Выготский, Б.Ф.Ломов,
В.С.Мухина, В.А.Мясищев);
-педагогиқалық (Ш.А.Амоношвили, Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо,
К.Д.Ушинский, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова т.б.).
Биологиялық аспект — белсенділік мәселелері түсінігімен байланысты
белсенді бастама адамда энергиянын жиналуынын нәтижесі болып табылатындығы
жөнінде түсінікпен тығыз байланысты. Ол өзін-өзі ретке келтірумен
негізделеді. Биологиялық белсендшік адамнын ортаға бейімделуін қамтамасыз
ететін оған тән тұқым куалау қасисті. Осы өзара қарым-қатынас кезінде ағза
мен оның тіршілік ету шарттарымен аралығында туатын қарама-қайшылықты жоюға
бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды, сонымен қатар осы
әсерді жоюға мүмкіншілік беретін және мінез-құлық кұруға өткен оқиғаға
емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкіндік береін физиологиялық механизмдер
де туып отырады (П.К.Анохик). Белсенділік бейне белгісін тұрақтандырушы
сапа болып табылады. Бұл тірі материанын іштей детерменацияланған іс-
әрекеттің бір түрі болып табылады (В.З.Коган). Белсенділік кезі болып
сыртқы орта және ағзада тұратын және өтетін ішкі үрдістерден табылады. Адам
өзіндік табиғи сапаларының күшімен, алеуметік мәнділік күшімен де белсенді
келеді.
Психологиялық, аспект тұрғысынан белсенделік С.Л.Рубинштейн көз
қарасындағы жалпы психиқа жөніндегі детерминистис түсінік беру сұрағынын
бір бөлігі ретінде қарастырылады. Мұнда белсенділік ішкі шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерінің әрекетінде көрінеді, сыртқы шарттардың
нәтижесінде және ол ішкі сапаларға тәуелді. Ішкі мен сыртқының қарым-
қатынасы өзбетіншіліктің және сыртқы әсер жауап беру белсенділігінің
өсуінде көрінетін күрделі шарттардың жоғарылауына сай өзгеріп отырады.
Белсенділік адамның жаңа қарым-қатынасына айналады, бұл - адам жеке тұлға
ретінде көрінгенде және белсенді әрекет қарым-қатынас иесі болған жағдайда
болады.
С.Л.Рубинштейн адамның белсендігін былай түсіндіреді Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер арқашан ішкі шарттар арқылы ерекет жасайды. Белсенділік
субъектінің объектіге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердің
болуын қалайды: объектілерге бағытталған ынғайлы тандаушылық объектіні
таңдаудан кейінгі мақсаты, тапсырмаларды қою; әрекетте объектінің
қалыптасуы; мәселені шешуге бағытталуы. Практикалық әрекеттің жүру
барысында субъект қоршаған әлемге әсер етеді, таниды, өз қажеттіліктері мен
мақсаттарына сәйкее құрады.
Әлеуметтік тұлғалың аспект меселелері іс-әрекет кезіндегі тұлғаның
белсенділігін зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсенділік - адамың тек
табиғи қасиеті ғана емес дегенге сүйенеді.
Бұл орайда субъект белсендігі сыртқы материалды және ішкі психикалық
әрекетті өз қатарына қосатын затты іс-әрекеттің бірдей жүйесі болып
табылады (Б.Г.Ананьев, В.М.Бехтерев, Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев,
СЛ.Рубенштейн). Тұлға белсенділіктін өзгеге ғана тән түріне ие - әлеуметтік
өзіндік әрекет, мұнда ол белгілі бір мақсатқа жетеді. Бұл әрекет өз жеке
тұлғасыньң өзгеруімен және әлеуметтік ортаның өзгеруімен байланысты өзгеруі
мүмкін.
Белсенділікті тұлғаның әлеуметтік сапасы деп қарасақ оны әрекеттін қысқа
сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған әлемді
менгеруінің және белсенді кұруының бір түрі. Жеке тұлға әрекет барысында
қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына байланысты, әрекет
мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлі болуы мүмкін. Белсенділік бомлыстық
қоғамдық формаларын құруға және адамның қоғамдық мәні жүзеге асыруға
бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектідегі белсенділік мәселесін зерттеу берілген түрлі
түсіндірумен байланысты:
белсенділік баланың таным іс-әрекетіне (мақсатқа жетудің тиімді жолдарын
таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын
тұлғанын бір белгісі ретінде түсіндіріледі.
белсенділік субъектісінің іс-әрекетке қатынасын (қажеттілік, мотив, ерік
күші, эмоция) керсететін негізгі белгілермен қатар тұлғанын сипаттамасы
ретінде түсіндіріледі.
Белсенділік жөніндегі қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты — объективті
шындықтағы индивидтің санасындағы бейнемен шектеледі. Әйтседе, белсенді
танымның ерекшелігі немен байланысты екенін түсіну үшін таным процесінің
болуымен, бір-бірінен айырмашылығы бар репродуктивті және продуктивті атты
таным шындық әлемінің кершісі ретінеде субъект санасында екі денгейге ие
екенін ескеру қажет. Белсенділіктін дамуы репродуктивті деңгейден іздеу-
орындау арқылы продутивті деңгейге дейін тұлғалық даму процесі қамти отырып
жүзеге асады.
Репродуктивті таным денгеиінде объект (оқу материалы) сырттай қабылдауда
сол күінде қабылданады. Т.И.Шамова репродуктивті танымның мәнін мақсатқа
бағытталған іс-әрекет ретінде ашады танымның жоғары денгейі - өнімді келген
белсенді таным болып табылады.
Педагогиқалық аспект тұрғысынан белсенділікітң үш түрлі белгі қарауға
болады: ақыл-ой белсенділігі, интеллектуальды және таным белсенділігі.
Ақыл-ой белсенділігі элементарлы іс-ерекеттен бастап шығармашылықтың
күрделі түрге дейінгі барлық денгейден нағыз әмбебап іс-әрекет шарты болып
табылады. Ол түрлі модификацияларда көрінуі мүмкін:
ынталандыру жаңалығынан туған зейін белсенділігі және бағдарлы зерттеу іс-
әрекетіне бағытталған зерттеу белсенділігі ретінде;
интеллектуальды ынталылық түріндегі (Д.Б.Богояатенская) көрінетін тұлғалық
белесенділік ретінде.
Ақыл-ой белсенділігінің орталық ядросын когнитивті функциялар мен
процестер кұрайды. Н.СЛейтес былай бекітті: ақыл-ой белсенділігі кез келген
дені сау балаға тән, бірақ әртүрлі деңгейде болады өз бақылауынын кен
материалында Н.СЛейтес балалық шақтың әр кезені - белсенділік дамуының
өзіндік сапалы сатысы деген қорытындыға келді.
Интеллектуальды белсенділік өзіндік шарттарға сай ой әрекеті ретінде
түсіндіріледі. Бұл терминнің кен өріс алуы, жиі қолданылуы
Д.Б.Богоятенскаяның жұмыстарымен байланысты. Оның пікірі бойынша,
интеллектуальды белсенділік интеллектуальды жене интеллектуальды емес
(алдымен мотиваңиялық) факторлардан қоршаған жүйенің интегралды қасиеті
болып табылады.
Танымдық белсенділік — жалпы белсенділік феноменінін маңызды саласы,
оның негізі ретінде адамнын ой маңызды қасиеті болып табылады: қоршаған
әлемді тек шынлықтағы биологиялық және әлеуметтік мақсатта ғана тану емес,
сонымен қатар, адамнын әлемге деген ең манді қарым-қатынасымен. Яғни онын
алуан түрлілігіне енуге ұмтылуымен, санала мәнді жақтарың бейнелеуімен,
себеп-салдарды байланыстар, зандылықтар, қайшылықтарымен түсіндіріледі.
Танымдық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі кұрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие, Білімді
белсендендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның кұрамды белгілері бөлшектеніп, мазмұны мен көлемі
анықталынады. Таным бөлшнгінің мәселесі - педагогикалық зерттеудің терең
негізі екенін атап өту керек. Онын зерттелуіне манызды үлес қосқандар:
М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов. ИЛ.Лернер, М.И.Махмутов,
Т.Ш.Шамова, Г.И.Щукина және т.б. Маңызды әлеуметтік күшіне байланысты бұл
қазіргі диалектикада, білім беру тәжірибесі мен тәрбиеде ненізгі болып
саналып отыр. Пелагогикалық-психологиялық әдебиеттерге белсенділіктің
төмендегідей анықтамалары бар:
Адам зейіні белсенділігінің таңдаулы бағыттылығы (Н.Ф.Добрынин, Т.Рибо).
Таным субъектісінің акыл-ой қабілеттерінің көрінуі (С.Л.Рубинштейн).
Әртүрлі сезімдерді белсендендіргіш (Д.Фрейер).
Адамның іс-әрекеті мен санасының деңгейіі жоғарылататын эмоциональды-
еріктің және ақыл-ой процесінің ерекше қорытпасы {А.Г.Ковалев).
Білімді қарқынды менгеруге әзірлік, яғни қабілет пен ұмтылыс (Н.А-Половни-
ков).
Субъектінін қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта кұрылу
әрекетінің көрінуі (Л.П.Ариегова).
Тұлғаның күшейтілген танымдық жұмысымен сипатталатын еріктік жағдай
(Р.А.Низамов).
Оқушының өмірлік күшінің әсерлілігі(Г.И.Щукина).
Таным мақсатына жетудегі құлықтық-еріктік әректтерді жиюға ұмтылумен және
білім беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленуші тұлғасынын айқындалуы,
әрекет сапасы (Т.И.Шамова).
Танымдық белсеніділік көп түрлі тұлғалық, қатынастардың калыптасуымен
тығыз байанысты. Танымдық ерекеттің белгілі бір ғылым саласымен тандаулы
қатынасы, танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылармен танымдық
қарым-қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге, адамның барлық жоңғарғы таным
проңестерін өзінің даму денгейінен белсендендіруде танымдық белсенділік
тұлғаның шындықты қайта кұру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізеніске жетелейді.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсенділігі дамуы бес-алты жас ара-
лығында қарқынды келеді. Бұл есіресе баланың логикалық тапсырмаларды
белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген ұмтылысы
танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің мәндеттерін шешуде айқын көрінеді.
Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа
стратегиялық бағдарлар, қоғамның ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен
қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті.
Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім беру жүйесі білім берудің
мақсатын, мазмұны мен технологияларын онын нәтижесіне қарап бағалайтын
балды. Білім берудің қазіргі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа
қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби
біліктіліке — ақпаратыөзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалаану болып
табылады.
Қазір педагогикалық қоғамдастықтын алдында білім берудін, жаңа моделін
құрудың сынақтан өткізу мен енгізудін ауқымды міндеттері тұр. Оның жүйесін
негізгіі ұстанымдары Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілген.
Қазіргі қоғамдағы әлеуметік-экономикалық өзгерістер мектеп оқушыларынан
терең және орнықты білім талап етеді. Оқу үрдісін жандандыру үшін
оқушылардың білім сапалық денгейін, ынтасын, белсенділігін арттыру үшін
сабақ барынсында жаңа педагогикалық технологияларды қолданылып, ізденістер
жүргізуде. Әдіс-тәсілдерді мұғалім ізденісі арқылы оқушы қабілетіне,
қабылдау денгейіне қарай іріктелініп қолданылады да, тиімді пайдалыларын
жетілдіре түседі көрнекті педагог В.А.Сухомлииский Сабақ жас өспрімдердің
интеллектуалды өміріне құр ғана сабақ болып қоймас үшін ол қызықты болуы
шарт. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірдің
тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтын құрметті иесі мен сақтаушысына
айналады деп айтқан. Қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан жаналығы өзіндік
қолтанбасы әдістемелік ізденісі, қолданған әдіс-тәсілдері арқылы
ерекшеленіп, шәкірт жүрегінен орын алады. Мектептін оқу-тәрбие үрдісінде
кеңінен қолданылып жүрген, оқушыларды қызықтыратын қызықты сабақтар
дәстүрлі емес сабақтар. Дәстүрлі емес сабақтардын негізгі мақсаты -
оқушылардын ойлау қабілетін дамыту, белсенділіктерін арттыру, ізденімпаздық
пен шығармашылыққа баулу. Дәстүрлі емес сабақтардын Міндеті - оқушылардың
танымдық қызығушылықтарын ояту. 1-кестеде дәстүрлі емес сабақтардың міндет
мақсаттарын көрсеттік.
Сайыс сабақ. Тарау бойынша оқушылардын алған бітімдерін пысықтау,
логикалық ойлау қабілетін дамыту мақсатында қайталау сабағын сайыс сабақ
ретінде өткізудін маңызы зор.
Тренинг дегеніміз - белгелі 6ір тақырыпта еткізілетін жеке сабақтың бір
түрі. Трепингте қатысып отырған оқушылар өз ойларын айтып, өз еркімен
белсене қатысу керек.
Тренинг сабағынын ерекшеліктері:
1. Оқушьшардың сабаққа өз еркімен белсене қатысуы;
2. Оқушылардың өз білімдерін көрсете білуі;
Оқушылардың есептерді бірігіп,талдап шешу жолдарын іздестіруі;
4. Оқушылардын топпен жұмыс істеуі;
5. Оқушылардың логикалық ойлау;
1-кесте. Дәстүрлі емес сабақтардың міндет-мақсаттары.
6. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығының артуы.
Қоғамдық, білім байқауы — өткен материалдарды жалпылау және жүиелеудің
тиімді тәсілі. Қарастырылған сұрақтарынлағы негізгі түйінді оқушьшар осы
қоғамдық білім байқауы үлкен тақырыпқа дайындалу кезінде түсінеді.
Сонымен бірге қоғамдық байқау кезінде маңызды тәрбиелік міндеттер шешіледі.
Оқушылар ұжыммен топпен жұмыс жасауға үйренеді,
өзінің және өз тобының білімімен жауапкершілікке бағытталады.
Қоғамдық байқаудан бір жеті бұрын онын өтетіні туралы, комиссия мүшелері
туралы хабарланады. Комиссия мүшслері - жоғары 11-сынып оқушылары күні
бұрын сынып оқушыларымен өтілген материалды қайталайды, есептер талдауда
көмектеседі, байқауға көрнекі құралдар дайындасады және т.с.с. Байқауға
мектеп әкімшілігі, ата-аналар комитеті, оқушылар комитеті, математиктер,
сынып жетекшілері қатысады.
Әрбір 5 оқушыдан тұратын топқа болінген сынып оқушыларынын әрбіреуінде
басшы сайланады. Бұлар оқушылардын дайындығын жуүргізеді
және қай уақытта топ бойынша жауап береді, қай оқушы жеке дайындала-
тынын анықтайды.
Байқау кезінде әрбір бестіктен тұратын топ бір-бірімен жарысады.
Байқаудан кейін комиссия әрбір сұралған оқушының жеке топтық жиналған ба-
лын іледі. Осы бойынша қай бестік нешінші орын алғандығы анықталады.
Бұл сабақ үш бөлімнен; математикалық, диктант, ауызша сұрақтар және
Аукңион сабақ. Міндеті математикатық білім денгейінің көлемі оқушыларға
ең қажетті оқу материалдарын меңзейді. Бүгінгі сабақ оқытудын барлық
кезенінде мұғалім мен баланын бірлесіп істейтін тиімді әрекеттерінің бірі
білім беру мен тәрбиелеу. Өйткені сабақтардьың мақсаттарын бірлестіре
отырып, сабақты түрліше өткізуге болады. Сонда біз уақьггты ұтамыз, тиімді
әдісін пайдаланамыз. Қазіргі кезде жиі қолданылып жүрген дәстүрлі емес
сабақ түрлерінің ішіндегі аукцион сабақтың алатын орны ерекше.
Қорыта келе айтарымыз, осындай дәстүрлі емес сабақтарды оқушылар-дың
танымдық қызығушылығы мен іскерлік шығармашылық қасиеттерін қалыптастыруға
манызы ерекше.
Ойындар — оқытудын неғұрлым белсенді түрі. Іскерлік ойьн деп шартты
жағдайларды, болған іс-әрекетті көрсетуді айтады. Іскерлік ойынға, алға
қойылған мақсатқа қарай, әртүрлі ара қатынасты бейнелей көрсету үшін
оқиғаны рөлдерге бөле көрсетіп орындау кіреді. Іскерлік ойында қарым-
қатынас жасай білу шеберлігі қалыптасады, сөйлегенде, іс-ерекет жасағанда
өзін ұстай білуге тербиеленеді. Студенттердің жетістіктерге талпынысы, өз-
өздеріне сенімі, балаларды оқутып, тербиелеудің неғұрлым нәтижелі амалдарын
іздестіріп, педагогтық шеберлігін арттыруға деген ынтасы артады.
Іскерлік ойыны — кәсіби үйретуші, педагогикалық, шығармашылық ойыны.
Мұғалімнің тәрбиешінің рөлін ойнау барысында студенттер балаларды
ұйымдастыруға жаттығады, іс-әрекетті талдайды, қорытынды жасайды, шешім
қабылдайды.
ОҚУТУДЫҢ БҰЛ ТҮРІНІҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ НЕДЕ?
1. Оқуту міндеттерін шешуге барлық топ қатысады;
2. Ойын барысында барлық студенттердің белсенділгі мен қызығу-
шылығы қамтамасыз етіледі;
Ойын студенттерден тақырып бойынша кең білім деңгейін талап етеді,
бұрынғы өтілген материалдарды қайталауға, пысықтауға, тереңірек
оқуға
мүмкіндік туады, әрі білім, іскерлік дағдыны кешенді түрде қолдануды
меңгереді;
Балалар ұжымымен жұмыс істеуді үйренеді;
5. Ойынның маңызды ерекшелігі оқутушының атқаратын қызметі. Ол
ойынды жүргізушінің рөлін атқара отырып, өзі де ұжымдық қызметке
араласады, студенттердің аға жолдасы болып табылады. Бұл
студенттерді
өзін еркін ұстауға, шығармашылыққа жетелейді
Іскерлік ойынды жүргізуді жоспарлағанда, онын мынадай элементтерін бөліп
көрсетуге болады:
Педагогикалық міндет.
Педагогикалық жағдай.
Рөлдерге бөлу.
Ойынды өткізу кезендері.
Ойынның ережесі.
Енді әрқайсысына жеке тоқталып өтейік.
Педагогикалық міндет ойынға қатысушыны неге үйрету керектігін
анықтайды, яғни студент не істеу керектігін біледі, ал ойында ол қалай
істеу керектігін үйренеді. Сондықтан, міндетті анықтағанда студенттің іс-
әрекетінің бірі бірімділігіне, жүйелілігіне көңіл аудару қажет, яғни ойын
нетижесінде ол педагогикалық қызметтін бір түрін меңгеріп шығуы керек.
Педагогикалық жағдайға қойылатын талап - ондағы педагогикалық мәселенің
шын болуы, қиындық деңгейі. Ойын және ондагы жағдай оған қатысушылардың
шамасы келетіндей болған дұрыс, әйтпесе тиісті нәтиже болмайды.
Ойындағы рөлдер - мұғалімнің тербиешінін, әдіскерлердің, т.б. әлеуметтік
рөлі. Қабылданатын шешімнің нақтылығы рөлді нанымды етіп ойнаудан көршеді.
Ойын ережесі - ойнаушыларға қойылатын талаптар, нұсқаулар. Ойынға
қатысушыларға ұсынылатын нұскаулар қойылған мақсатты жүзеге асы-ратындай
болуы керек. Нұсқау белгілі бір жағдайда ойыншыға өзін қалай ұстауды
керсетеді. Ойын оған қатысушыларға қуаныш пен қанағаттану сезімін әкелу
керек.
ОЙЫНДЫ ӨТКІ3У КЕЗЕҢДЕРІ:
Ойынды өткізу зор ідістемелік және ұйымдастырушылық дайындықты қажет
етеді.
Ойынды дайындау мен өткізудің мынадай кезендерін атап көрсетуге болады:
Оқу материалының меңгершу келеміне қарай, бағдарламаның
мақсатын, міндеттерін нақтылау;
Ойын сценарийінің негізі болатын барынша қызықты жағдайды
таңдау, жоспарын құру;
Ең жауапты кезен — ойын жағдайынын сценарийін құру.
Сценарийдің жоспарында мына мәселелер көрсетіледі:
Жағдайдың педагогикалық кұндылығы;
Оқып үйренбек пәннің тарауы; ойынның тақырыбы; ойынның мақсаты; ойынға
керекті материалдар; пәнаралық байланыстар; ойынның барысы; қатысушылардың
ойындағы рөлі; жетекшінің міндеті мен қызметі; уақыты.
Сценарийге қосымша ойнаушыларға арналған ереже беріледі.
Оқытушы студенттерге алдын-ала ойынның мақсаты, мазмұны туралы түсік
береді. Педагог өзі ойынның ұзақтығын бақылау, қорытынды жасау,
қатысушылардың іс-әрекетіне баға беру, жіберген қателер мен кемшіліктерді
анықтау, дұрыс шешіге тоқтау туралы жақсылап ойланғаны дұрыс.
Ойынға басшылық жасау оқытушыдан жоғары психологиялық-педагогикалық
мәдениет пен шеберлікті талап етеді.
Ойын барысында сценарийден ауытқу болу мүмкіндігінен, оқытушы кез-келген
жерде тапқырлық көрсетуі қажет.
Оқытушынын сөйлеу мәдениеті, өзін-өзі ұстауы, сабырлылығы, шыдамдылығы,
тапқырлығы, өзгені тындай білуі - студенттер үшін таптырмайтын өнеге.
Сабақтың түрі. Практикалық сабақ.
Өткізу әдісі: Іскерлік ойын.
Ойындағы жағдай: Балабақшадағы жалпы ата-аналар жиналысы көрсетіледі,
жиналысқа меңгеруші, әдіскер, барлық топтардың тербиешілері, ата-аналар
қатысады. Жиналысты балабақша менгерушісі жүргізеді. Ата-аналар отбасында
балаларды математикаға үйрету тежірибелерімен бөліседі
Ойы нережесі:
1. Ойын сабақ үстінде өтеді.
2. Меңгеруші күн тертібін жоспарлап, ойын барысында оның орындалуын
қадағалайды.
3. Көрмедегі материалдар талқыланатын сұрақтарға сай болуы керек
Әр сөйлеушіденен кейін меңгеруші қорытынды жасап отырады.
Тербиешілер әдіскердің көмегі мен балаларды ұйымдастырып, олардың білімін,
іскерлігін, дағдысын көрсетеді
Ата-аналар баяндаманы талқылауға қатысады.
РӨЛДЕРГЕ БӨЛУ:
Меңгеруші
Әдіскер
3. Тәрбиешілер
Әр жастағы балалар
Ата-аналар.
ОЙЫННЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ:
Баяндамалар
Анкета және оған жасалған талдау.
Ойынға қатысушыларға арналған нұсқау
Көрнекі кұралдар көрмесі
Әдебиеттерге шолу
Ұсыныстар.
ОЙЫНҒА ДАЙЫНДЫҚ
Пен бойынша алған білімдеріне сүйене отырып, студенттер алдын
ала рөлдерді беліп алады. Оларға нақты тапсырмалар беріледі. Практика
барысында ойынға қажетті іскерліктерді меңгертеді.
Анкета сұрақтары қарастырылады. Оның жауаптары талқыланады.
Қажетті әдебиеттер жинақталып, көрменің материалдары дайындалады.
Оқытушының көмегімен ойынға қатысушыларға арналған нұсқаулар
қарастырылады.
Баяндамалар дайындалып, оларды оқытушы тексереді.
Рөл алмаған студенттер көрнекті кұралдар көрмесін дайындайды.
АНКЕТА
Балабақшада балаларды математикаға үйрету неше жастан бастап
керек деп есептейсіз?
Балалардын математикалық білімдері қандай көлемде болуы керек?
Балаларды тәрбиелеуде, оқытуда қандай құралдар қолданасыз?
Үйде балаңызды математикаға үйретесіз бе? қалай?
Үйіңізде балаларға арналған қандай қызықты материалдар бар?
СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН НҰСҚАУ
Жиналыс барысын дәптерлеріне жазып отырады.
Менгеруші, әдәскер, тәбиешілердің жұмыстарындағы өздеріне ұнаған жерлерін
белгілеп қояды.
Жиналысқа қатысушылардың рөлдерін қалай ойнағандарын байқап
отырады.
Жалпы талдауға қатысады.
АТА-АНАЛАР НҰСҚАУ
Отбасында баланы математикаға үйрету тажірибесімен алмасады.
Баяндамаларды талқылауға қатысады, сұрақтар кояды.
Өздері педпрактика өтіп жүрген балабақшаның іс-тәжірбиесімен материалдар
қолдануларына болады.
БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН НҰСҚАУ
1. Сол жастағы балалардың жас ерекшелігіне сай іс-әрекет жасайды
Бір сарынды және бір бағытта ұзак жүргізілген іс-әрекет бала өміріне
шексіз зиянын тигізеді. Сондықтан, әсіресе бастауыш сыныптарда оқыту
барысында әртүрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану
керек, - дейді К.Д.Ушинский.
Бүгінгі қоғам талабына сай білімді де, саналы да, тәрбиелі азаматтарды
тәрбиелеу білім беру жүйесінің басты мақсаты болыт табылады.
Сол үшін де мектептерде соның ішінде білім негізі қаланатын бастауыш
сыныптарда оқу мен тәрбие сапасын арттыру қашан да назардан шыққан емес.
Осыған орай, әр пәнді, сонын ішінде бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудың
ғылыми дәрежесі неғұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің берік игершуін,
тәрбие жұмыстарының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан шаралар
жүргізілуде.
Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытуда оқушылардың шалағай меңгеруін жою,
оқу үрдісін сапалы ұйымдастыра отырып оқушы белсенділігін арттыру
мұғалімнің әдістемелік шеберлінде екендігі сөзсіз.
К.Д.Ушинский: ...өз сабағына барлық оқушыларды тарта білуі,
белсенділігін оята көрсеткіші. - деді.
Оқытуда адамгершілікке тәрбиелеуде Герценніңде өз қозқарастары бар. Ол
баланы қыспай, өз еркінде үйрету қажет деген. Ол негізінен ұжымдық
ойындарды қолдануды ұсынған. Бұдан бала әлеуметтік қасиеттерге: өзін
ұстауға, басқалардың айтқандарына көнуге, өз ісіне өзі жауап беруге
үйренеді деп санаған.
Герцен бала еркіндігі үшін көп күрескен.
Енді бір тоқталатын сөз Жан Жак Руссоның педагогигалық көзқарасы.
Руссоның пікірінше бала өз еркінде тәрбиелену керек. Яғни ол “Бала ер
жеткенше, алдымен балалықты көруі керек”,- деген. Ол бала үш нәрсенің
көмегімен тәрбиеленеді: табиғат, қоршаған орта және зат арқы деп
түсіндірді. Бала ойын арқылы бәрін өзі өлшеп, салыстырып, санап үйренеді.
Қоршаған ортаға деген сыртқы сезімге ие болады. Ол Эмильдің дене
шынықтырыуна, ойнға қатысыуна күрделі тоқталады. Мұғалім оқушыны бір
сарында емес, жан-жақты оқытуы қажет, оқушы қызықтыруы керек. Бұның өзі
муғалимнің үлкен шеберлігін қажет етеді. Руссоның пікірінше ең алдымен
оқыты мен тәрбиелеуде бұл-еркіндік. Осыған сүйене отырып ол сколастикалық
мекткптерге қарсы шықты. Ол әр баланың жеке тұлға екендігін ұмұтпауын талап
етті. Ойын арқылы, дене тәрбиесі арқылы тәрбиелеу, оқыту ең басты орында
еді. Күштеп оқытуға қарсы болды.
Келесі бір ойын арқылы еркін тәрбиелеуге шақырған Джок Локк. Оның ойынша
да балаға негізгі жер емуші қоршаған орта. Баланың ойн кезінде
1. Константинов Н.А. Медынский Е.Н. Шабаева М.Ф История педагогики 48
бет.
қандай мүмкіндіктерге бай екендігін, нені сүйетінін оған білдірмей
бақылауға болады.
Оқушының жеке-дары ерекшеліктерін анықтауға болады. Бұл арқылы оқушы
жоғарғы сыныпқа барғада да оның қандай пәнге жақын болатыны байқауға болады
деген. Локк “Баланы есте қалмайтын қиын ережелермен оқытудың керегі жоқ” –
деген . Ойын арқылы алтыжасарды оқыту мен тәрбиелеу – бала бойынды
еркіндікті, ар-ұятты, жігерлікті, жауапкершілікті қалыптастырады. Мұғалім
алты жастағы баланы оқыта отырып, бойында оқуға деген қызығушылықты дамыта,
оята алуы қажет. Сондықтан да арнайы ойындардың түрік шеберлікпен таңдау
басты шарттардың бірі. Баланың жаңа бір нәрсеге деген қызығушылығын
пайдаланған жоқ . Бала бойынды өз еркімен ойлауды, түсүнуды қалыптастыру
қажет. Джон Локктың педагогикалық көзқарасы, теориясы осындай болған.
2. Константинов Н.А. Медынский Е.Н. Шабаева М.Ф История педагогики 43
бет.
Бастауыш класс мұғалімдері даярлық кластарындағы оқу процесін ойын
түрінде ұйымдастыруда. Дегенмен әлі де болса олардың физиологиялық
ерекшеліктері мен оларға қойылатын гигиеналық талаптарын, ойлау қабілетін,
тілін, қабылдау процесін, байқампаздық әрекеттерін, зейінін жетілдіруді оқу
жұмысының нақты міндеті ретінде сезінуді жете білмейтіндіктері байқалды.,
Ол үшін 6 жастағылармен жұмыс істейтін мұғалімдер оқу проңесіндегі ойынның
алатын орнын түсіне білуі шарт. Әр ойын (рольді, қимыл, спорттық,
дидактикалық) ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Ойын баланың есту, көру сезімдерін, дүниетанымын жетілдіреді. Түрлі-түсті
бояуларды (қызыл, жасыл, сары, көк, қоңыр. т.б..), әр түрлі дыбыстарды,
заттың пішінін, көлемін аңғаратын болады. Психикалық, қабілеттері: есте
ұстау, анғарымпаздық т. т. қимыл ойындары арқылы қалыптасады. Бұл жөнінде
Н. К. Крупская былай деп жазған еді: Бала жас болғандықтан ғана ойнамайды,
жастықтын, өзі оған ойнау үшін яғни жаттығу арқылы өмірге қажетті
дағдыларды игеру үшін берілген.,
Бала өмірінің әрбір кезеңінде ойнай береді. Ойын бала үшін рақат, ермек.
Ойында олардың жолдастық, коллективтік сезім қабілеттері дамиды. Мінезін
өзгертеді: тұйықтарын ашықтыққа, жүрексіздерін қайсарлыққа, батылдыққа,
олақолқыларын ширақтыққа, пысықтыққа тәрбиелейді. Сонымен қатар ойынның
білім беру, эстетикалық тәрбие беруде де маңызы зор. Сондықтан 6
жасарлардың әлде ойын баласы екенін ұмытпағанымыз жөн. Бұларды басқаша
оқыту керек. Бұл ретте балалар бақшасының үлкен тәжірибесін
басшылыққа алу өте тиімді. Олар кашан да оқытуды ойынмен ұштастыруда. Яғни
бала, ойнай жүріп оқысын, үйренсін, дағдылансын, тәрбиеленсін. Өйткені
ойынға негізделе құрылған сабақты олар жақсы түсінеді әрі шаршамай, сабаққа
ынтасы артады.
Ойын — балалардың жас ерекшелігін талап ететін қажетті құбылыс. Жас
балғындарды жан-жақты дамытып, олардың жүректертнде сенім отын тұтату үшін
әдіс, тәсіл, амал, айла, керек. Баланың әрқайсысынын әр түрлі мінезі,
дағдысы, қылығы бар. Олардың тілін таппаса, жерітіп алуға болады. Мектепке
деген көңіліне қаяу салып, оқудан бездіріп алу да қиын емес. Олардың
сезімдері нәзік, көңілдері кіршіксіз таза, пәк. Оны үлкен мейіріммен
қуаттап, қамқорлыққа алып, әрқайсын білімге, еңбекке, адамгершілікке
тәрбиелеу - ұлағатты ұстаздың міндеті. Мұндайда мұғалімнің методикасына,
онын шеберлігіне, іскерлігіне қойылатын талап та зор.
Ашық сабақтар ұйымдастырылып, тәжірибе алмасылды. Ата-аналар мен
балалардың күн режимі туралы әңгіме-кеңестер өткізіледі. Класты жабдықтауда
мектеп басшыларына қоса мұғалімдер, шефтер көп еңбек сіңіреді. Сабаққа
қажетті ойыншықтар, дидактикалық, үлестірмелі заттар, альбомдар, жұмбақ
жаңылпаштар түрлі ойындар ұқыптылықпен жинақталып, арнаулы қалталарда,
сөрелерге қойылып, тізімі жасалынды. Оқу бөлмелері өзінін; жабдықталуымен,
тазалығымен, жинақтылығымен ерекше көзге түсіп, басқа кластарға қарағанда
әлдеқайда оқшауланған. Кластары таза киініп келген, дендері сау
бүлдіршіндер де көздің нұрын алар бәйшешек гүлдеріндей көрікті де,
сүйкімді!
Мұның бәрі - мұғалімдердің үздіксіз ізденуімен ерінбей, жалықпай үйреніп,
сабаққа дайындала білунің нәтижесі. Сондықтан, әрқашан осылай жан-жақты
ізденіп, тыңғылықты даярлықпен бүгінгі күн талабына сәйкес жүргізілген әр
сабақтын балаларға тиянақты білім, сапалы тәртіп берері сөзсіз демекпіз.
Бала психологиясына айтарлықтай әсер ететін ойын өлеңдерінең де тәрбиелік
мәні зор. Осы ойын өлеңдеріне тоқталатын ьолсақ қазақ халқының дәстүрлі
ойындарын айта аламыз.
Қазақтың халық педагогикасында ойын өлендері қызықты ойындардың
эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлен-жырға деген ықыласын,
бейімділігін арттырады.
Қуырмаш ойыны әрі баланың көңілін көтеру үшін, әрі еңбекке тәрбиелеп,
дүниетанымын арттыру үшін жүргізіледі.
Қуыр қуыр қуырмаш,
Бидай қуыр, қуырмаш!.
Тауықтарағ тары шаш:
Бас бармақ,
Балан үйрек,
Ортан терек.
Шылдыр шүмек
кішкене бөбек, —
деп қуырмаш айтушы балдырғанның саусақтарын санамалап, жүдырыққа түйеді де,
одан соң әрбір саусаққа қызмет беріп, іске жұмсап, балдырғанның жұдырығын
жазады:
Сен тұр — қойыңа бар!
Сен тұр — жылқыңа бар!
Сен тұр — түйеңе бар!
Сен тұр — сиырыңа бар! -
деп, төрт саусақты түлік малға жұмсайды да, ең кішкене саусақты шынашақты
жалқау, жатып ішер деп:
Ал сон алаңдамай
Қазанның түбін жалап,
үйде жат! -
дейді де, оны жатқызып қойып, ойыншы қол бойынан қызық іздейді.
Мына жерде қант бар,
Мына жерде жент бар,
Мына жерде қатық бар,
Мына жерде қытық бар! —
деп, қытықтап, балдырғанды еріксіз күлдіреді.
"Кім керек" сияқты қалмақ өлеңі Аксерек, көк серек ойыны үшін шығарылған:
Ақ серек пен көк серек
Шауып алдым бәйтерек.
Бізге сұлу қыз керек,
Қыз ішінде сіз керек!
Бізге күшті ер керек!
Озың керек — еркөбек!
Ойындағы жеке ойыншылардың бейнелік ерекшеліктерне қарай балалар бұл өленді
құбылтып, әрлендіріп, әртүрлі етіп айта береді.
"Ұшты-ұшты" ойыны қызықты өту үшін ұйқас сөздерді тез тауып, оны да бірнеше
түрлендіріп айтып, ойын басшысы өзінің ақындық ауқымы арқылы ойыншыларды
бөледі
Ұшты-ұшты, сұңқар ұшты!
Ұшты-ұшты, тұлпар ұшты!
Ұшты-ұшты, қарға ұшты!
Ұшты-ұшты, арба ұшты!
Ұшты-ұшты, тарғақ ұшты!
Ұшты-ұшты, жарғак ұшты!
Ұшты-ұшты, дауыл ұшты!
Ұшты-ұшты, қауып ұшты!
Ұшты-ұшты, үйрек ұшты!
Ұшты-ұшты, буйрек ұшты!
Ұшты-ұшты, қыран ұшты!
Ұшты-ұшты, жылан ұшты!
Ұшты-ұшты, қызғыш ұшты!
Ұшты-ұшты, сызғыш ұшты!
Ұшты-ұшты, ұзақ ұшты!
Ұшты-ұшты тұзақ ұшты!
Ойын кезін ойынды басқрушы, дауыс ырғағымен қызықты қимылдармен
ойыншылардың көзін алдап, оларды жеңуге тырысады. Жеңілген ойыншы айыбын
тартады.
Жасырынбақ ойынының өлеңдері жұп пен тақты ажыратып, ең соңына табушыны
қалдыру үшін:
Бірім,
Екім,
Тығыл!
Бекін!
Мен санайын
Сен бол дайын:
Сары шымшық -
Шиқылдауық,
Сара ала қаз -
Саңқылдауық,
Қырман тауық-
Қырқылдауық,
Сен тұр,
Сен шық! -
дейді.
Шілік ойынының өленің әрбір баланың ақындық бейіміне байланысты, егер
ойнаушы сөреге дейінп қашықтықта өлен сөзін тауып, дем алуға айла таппаса,
оның сол қашықтыққа демі жетпей, ойыннан жеңіліп қалуы мүмын, сондықтан ол
неғұрлым үйлесімді ұқсас тауып, өлен тармақтарын молайтуға тырысады:
Ақбай!
Тоқбай!
Жирен
Қаңбай!
Әлекем-
Молда!
Өзің
Колда!
Алға қарай
Ал Қарабай!
Зуу!
Айтыс ойыны өлендеріде халық педагогикасында өз орны бар — халықтық
тәрбиелік мәнә бар өлендер. Айтыс өнері — қазақ халқынын ұлттыұ ән сүйікті,
әсерлі өнері. Сондықтан айтыс өнеріне жастайынан баулу үшін, халық айтыс
ойынын шығарып, оның өлендерін құраған. Мысалы, қыз бала мен ұл баланың
айтысы мына төмендегіше болып келеді:
Ұл:
Қасқыр, қасқыр қара ала,
Бауыр жүні сары ала.
Біздің қойды арала,
Қыздардың қойын жарала.
Қыз:
Қасқыр қасқыр қара қара ала,
Қайда кеттіп барасың?
Мына баланы жей ғой,
Қойды қайдан табасың.
Ұл:
Қасқыр, қасқыр қара ала,
Өтірікке қарама.
Қой болмаса далада.
Осы қызды жарала.
Қыз:
Маң төбетім барады
Қасырларды алады.
Содан кейін сен, бәлем,
Тап өзіңді табады.
Жаңа ойын өлендері заманына сәйкес, техникалық прогреске, өмір талабына
лайықты шығарылғады. Мысалы, Тепловоз деген өленді жаттаған бала, басқа
балаларды вагон етіп, тіркеп, поезд журпзеді.
Бөп-бөп, пыш-фу!
Бөп-бөп, пыш-фу!
Мен- ең күшті
Менен күшіт
Кім бар? Пыш-ту!
Вагондардын
Тіркеп бәрін
Жүкті артып,
Кеттім тартып!
Теміржолшы,
Абай болшы;
Жер қашық қой,
Жол ашып қой!
Бөө-бее! Бөө!
Бө-ге-ме!
Бәрі біркелкі ырғақпен басып, қолдарын тепловоз дөңгелектерінің
иықшаларына ұксатып, әуендете алқа басқан поезға көрермендер қызыға
қарайды, өлеңнің метіні мен әуені айтушыға да, тыңдаушыға да, көрушіге де
к өп әсер етіп, оны және ойнаушыны еңбекке, енерге, көркемдікке,
бірлікке тәрбиелейді.
Отбасында ойын өлендерін, әсіресе, айтыс ойын өлендерін балаға оқытып, не
жатқа айтқызып, олардың тәрбиелік мәнін пайдалана білу - ата-ананың борышы.
Ойын баласы, ойын өлендерін өздерінше де ықыластана жаттап алады, тек
олардың ойын сабақтап, үлгі көрсетуді үлкендер ұмытпау керек.
Балалар бақшасында ойын өлендері бойынша қызықты сценкалардың
қойылымдарын ұйымдастыру керек. Мысалы, Мен — тепловоз, Алтын қақпа,
т.б. өлендерді балдырғандарға жататып, сол өлендердің әндерін үйретіп,
қызықты қойылымдарды балабақша сахнасына шығару қажет. Ол үшін тәрбиешілер
мен ән танушылар, хореографистер (бишілер) жауапкершілікпен еңбек етуге
тиіс.
Мектептеп спорт аланында ойын өлеңдерінің әуені естіліп, әсемдік пен
сымбаттылыққа үндеп тұрса, керегі-осы.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиымділігін арттыру бағытында барлық
мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие
үрдсінде барлық ресурстар толық толданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай
сирек қолданылатын құралдарының бірі — ойын.
Бастауыш сынып оқушыларының мектенке келгенге дейінгі негізгі әрекеті-
ойын десек оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу (таным)
әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайданылатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді.
Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім біик дағдылар жайында түнік
беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және пысықтау немесе тексеру және
сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып,
белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнмен
анықталады.
Әдістемелік әдебиеттердедс берілген және бастауыш сынып мұғалімдерінің
тәжірибесінде пайдаланып жүрген дидактикалық ойындар өте көп. Алайда,
олардың барлығы бірдей бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім
мазмұнынын өзгерістеріне, сондай-ақ оқушылардын жас және психологиялық
ерекшеліктеріне сайкес келе бермейді. Сондықтан ғылыми тұрғыда негізделген
дидактикалық (ойындар түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ойындар
жүйесін және оларды пайдалану әдістемесін ұсыну қажет.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы. мақсаты,
маңызы бар әрекет. Мұндай ойындарды ұйымдастыру қашанда төмендегідей екі
мақсатты көздейд:
- танымдық, яғни балада тану іздену әрекетін дамыту;
- тәрбиелік, яғни үлкендермені немесе өз тұрғыластарымен қарым-қатынасын
жасағанда қажетті негізгі дағдыларды адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.
Дидактикалық ойындарды құру мына негіздерге сүйенеді:
1.Балалардың іс-әрекетіндс ойын түрлермен оқуды байланыстыру және біртіндеп
қызықты, жеңіл өйындардан ойын тапсырмалар арқылы оқу тәрбие мәселесіне
көшу.
2. ойынның шарты мен оқу міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
3. Берілген тапсырмаларды шешуде баланың ақыл-ой ебкінділігінің күшеюі.
4.Оқу мен тәрби мақсаттарының бірлігі.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді.
1.Заттық дидактикалық ойындар дидактикалық ойындармен және түрлі ойын
материалдармен ұйымдастырылады.
2.Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар: Лото, Домино және т.б.
3. Сөздік дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойының маңызы мынада:
1.Дидактикалық ойындар оқушылардың қоршаған дүние туралытүсінігін
кеңейтеді, оны бекітіп, нақтылай түседі.
2. Әрбір дидактикалық ойындар оқушыны ойнай білуге баулиды, сөздік қорын
молайтады,ақыл-ой қызметін қалыптастырады.
3. Дидактикалық ойындар адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып табылады.
дидактикалық ойындар ережелері балалардан ұстамдылықты , тәртіптілікті
қажет етеді.
Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған
материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал
етеді. Өйткені бастауыш сынып оқушылары жас ерекшелігіне байланысты ойынға
өте ынталы келеді. Балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам , дұрыс орындайтын
болады.
Дидактикалық ойындар оқушыларды өз бетінше жұмыс істей білуіне
дағдыландырады, ойлау қабілетін, ізденімпаздығын арттырады, сөздік қорларын
молайтуға көмектеседі
Сабақта дидактикалық ойындарды қолдану бастауыш сынып оқушыларының сол
пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсендік танытып бағдарламалық
материалды қажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны
мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен
практикасын бастауыш сынып мұғалімінің жетік меңгеруіне шеберлік танытуына
, ойын үрдісіне оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.
Төменгі жағдайлар орындал жағдайда дидактикалық ойындарды пайдалану
тиімділігі,
Егер бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойын әрекетін ұйымдастыру жолдарын
меңгереді.
Егер ойынның түрлі типтерініңөзара әрекеті қамтамасыз етісе.
Егер бастауыш сыныптарда қолданылатын ойындар жүйесінде басымдылық
дидактикалық ойындарға берілсе.
Бастауыш сыныптардағы сабақтарда дидактикалық ойындарды өткен материалды
пысықтау, қайталау кезенде қолданған пайдалы.
ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР-
АСЫЛ ҚАЗЫНА
Абай атындағы Қазақ ұлттық педағоғикалық университетінің оқытушысы Ұлт
ойындарын тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тербие құралы деп қараған жөн.
Өйткені ойын баланың дүниені танып білуге қадам жасар алғашқы басқышы. Егер
баланың алғашқы өмір кезенінде тікелей айнала қоршаған ортамен байланысын,
адамдармен жолдастарымен қарым-қатынасын елеп ескермей өмір тәжірибелернен
қол үзгізіп, бірден өзіне бейтаныс дүниеге көшуге мәжбүр етсек, олардың
психикальқ дамуына кері әсер етуі әбден мүмкін. Оның үстіне бұл тәрбие
үрдісінде жақыннан алысқа, жай нәрседен күрделіге, женілден ауырға,
белгіліден белгісізге деген қағидаға да қайшы келмейді.
Қазақ халықының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес,
ол бүкіл қоғамдыкқ ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиелеп,
үлгі берерліктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет
атқарған. Ұлттық ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа
танылған, сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға
айналған. Қазіргідей арынайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде
ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын-сауықтарда бәсекеге түсіп
жеңімпаз атанып, жүлде алу үшін ғана емес, ата жолын қуып, ізінен бұрынғы
дәстүрлерді жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп, меңгеруге,
шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет,
шапшаң ұрпақтарды тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өміге әкелген.
Сондықтан ұлт ойындарын бүгінгі мектептеп және мектептен тыс оқу-тәрбие
жұмысына, әсіресе оқушылардың туристік іс-әрекетін ұйымдастыруға енгізудің
әлеуметтік-педагогикалық негіздері белгілі бір ғылыми-педагогикалық алғы
шарттарға бағындырылуы тиіс.
Мектептеп және мектептен тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алқылы
педагогикалық шарттарыньң бірі - өркениеттің бүгінгі денгейіне негізделген
әлеуметтік-педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тербие беру,
адам баласының өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетістіктерінен бас тарту
деген сөз емес, қайта сол кезеннің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға
жеткізетін түрлерді (формаларды) дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн
талаптарына сай жас ұрпақты тербиелеу мүмкіншілігін пайдалану.
Ұлттық ойын элементтерін сабақтың барысында пайдалану оқушылардың
білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын оқушы санасына жақындатады.
Ал оқушылардын; табиғи жағдайда өткізілетін туристік іс-әрекетінде
(туристік жорықтарда, туристік жарыстарда, туристік экскурсияларда) ұлт
ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды қызықтығын іліктіре түседі.
Ұлт ойындары оқушылардың туристік іс-әрекетінін мазмұнын байытып,
нақтылаудың нәтижесінде оқушылардың белсендіпгін жетілдіріп, жұмыс
қабілеттерін жақсартады, жорықтар барысында туындайтын табиғи қиындықтар
мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік туғызады.
И.Павловтың рефлекстік теориясына сүйенер болсақ барлық оқыту, тербие
үрдісі байланыс жүйесінің құрылымына негізделеді, ал оның қажетті шарты
Орталық ми кабырының әрекетіне байланысты болып келеді. Олай болса, ойын
қолданылған сабақ тәрбие жұмысы оқушыға өзінің етене жақындарымен
түсініктіктілігімен ерекшеленеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz