АҚЫНДАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ОРАЛЫМДАР
м А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
3
І ЖЫРАУЛАР МҰРАСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ҮЛГІЛЕР
1. Ежелгі жыраулар шығармашылығындағы дидактикалық сарындар 5
2. Кейінгі дәуір жыраулары шығармашылығындағы шешендік
ойдың берілуі
17
ІІ АҚЫНДАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ОРАЛЫМДАР
2.1 Шешен ақындар шығармашылығындағы түйдектер 22
2.2 Абай шығармашылығы – қазақ шешендігінің жаңа белесі
42
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ ақын-жыраулары шығармашылығы ежелгі
дәуірде жасаған жыраулар шығармашылығынан бастау алады және дербес Қазақ
хандығы кезеңінде поэтикалық биіктікке көтерілді. Қазақ хандығы
дәуіріндегі жыраулар толғауында қазіргі ақындар шығармашылығына тән
поэтикалық үндестіктердің ХІХ ғасыр ақындары шығармашылығына ұласуы –
шешендік дәстүрдің жалғастығы болып табылады. Қазақ шешендігінің түпкі
негіздерін Абай дәуіріне дейін ұласуын толығырақ қарастырып, аталған
кезеңдердегі поэтикалық жаңалықтарды дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде
алып, талдау жасаудың маңызы зор деп білеміз. Өйткені, шешендік сөздер
қазақ әдебиетіндегі мектеп бағдарламасында бастауыш сыныптан бастап жоғары
сыныптарда өткізілетіндіктен, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғаліміне
шешендік сөздерді талдай білу қажеттігі үнемі туындап отырады. Сондықтан да
жұмыстың өзектілігі айқын деп білеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ретінде жыраулар мұрасындағы
шешендік үлгілерді қарастыру және ақындар шығармаларындағы шешендік
айтылымдарды зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- ақындар мен жыраулар шығармашылығына шолу жасау, олардың
шығармаларындағы шешендік түйдектерді талдау;
- қазақ әдебиетін жаңаша деңгейге көтерген Абай Құнанбайұлының
шешендік қырларын таныту;
- шешендік шиырларына қатысты, дипломдық жұмыс бойынша өзіндік ой
қорыту.
Зерттеудің нысаны ретінде қазақ әдебиеттану ғылымының саласы қазақ
фольклортану ғылымы негіздеріне сүйене отырып, Қазақ хандығы дәуірі мен ХІХ
ғасыр аралығындағы танымал ақын-жыраулар шығармашылығы зерттеудің нысаны
ретінде алынды.
Зерттеудің пәні ретінде қазақ фольклорының бай да, өміршең саласы
шешендік сөздер алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысын жазу арқылы ақын-жыраулар
шығармашылығындағы поэтикалық жетістіктер, олардың шешендік дәстүрді
жалғастырушылығы және басқа да жақсы қырларын танытуға талаптануымыз, осы
мақсатта біршама мағлұматтардың басын қосуымыз –жұмыстың жаңалығы болып
табылады
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Жалпы әдебиеттану ғылымының
теориялық негіздеріне, оның ішінде фольклортану ғылымы, шешендік өнері
(ораторское искусство) салаларының зерттеу әдістемелеріне сүйенілді.
Ғылыми жаңашылдығы мен практикалық құндылығы. Жұмыста қазақ
шешендігінің ежелгі дәуірден нағыз бет-бейнесін тапқанға дейінгі дәстүрлі
сабақтастығы мысалдар арқылы көрсетіліп, талдануы жаңашылдығы болып
табылады. Сонымен қоса, Мұхтар Әуезовтың нақты ел аузындағы деректер арқылы
Абай жолы романында Абайды шешен ретінде көрсетуін біз жұмысымызда арнайы
тарауша арқылы қарастыруымыз практикалық тұрғыда құндылыққа ие болып
табылады.
Практикалық негізі. Жұмыстың практикалық негізі ретінде қазақ шешендік
өнерінің даму динамикасы, дәстүр жалғастығы туралы теориялық негіздеме
жасалуы практикалық негізі болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе бөлімнен, екі бөлімнен әр
бөлімнің екі тараушасынан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Бірінші бөлімде жыраулар мұрасындағы шешендік үлгілері
қарастырылады және тараушаларда ежелгі жыраулар шығармашылығындағы
дидактикалық сарындар мен хандық дәуірінен кейінгі дәуір жыраулары
шығармашылығындағы шешендік ойдың берілуі зерттелді.
Екінші тарауда ақындар поэзиясындағы шешендік оралымдар қарастырылып,
тараушаларда шешен ақындар шығармашылығындағы түйдектер мен Абай
шығармашылығының қазақ шешендігіндегі орны сараланған.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда түйінделді.
І ЖЫРАУЛАР МҰРАСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ҮЛГІЛЕР
1.1 Ежелгі жыраулар шығармашылығындағы дидактикалық сарындар
Қоғам, халық тағдырына қатысты зор әлеуметтік мүддені көздеген
шешендік мұралардың қатарына жыраулар толғауын жатқызамыз. Кейбір толғаулар
жеке адамдарға, жеке оқиғаға, жеке бір мәселеге қатысты болса да, оларда
бәрібір әлеуметтік үн болады. Себебі қай жыраудың толғауын алсақ та, онда
адамдық, адамгершілік т.б. сияқты тәрбиеге қатысты жайттар сөз болады.
Мұндай ақыл-кеңес, өсиет-толғау жеке адамға ғана емес, көпке қарата
айтылады. Өлең, жыр тағы басқа жанрларға қарағанда, толғаудың шешендікке
жақындығы – үгіт, насихат, яғни дидактикалық сарында болып келетіндігі.
Шешен сөйлеу әлеуметтік қызметтің бір түрі болғандықтан, философиялық
ойлауға құрылады, философиялық ойлау логика заңдарына сүйенеді; шешеннің
міндеті тыңдаушының айызын қандыру, сезіміне әсер ету болғандықтан, оның
сөзінде исихологиялық толғаныстар орын алады. Қазақ жырауларына да тән
қасиеттер осылар: олар көбінесе елдік мәні үлкен, келелі мәселелердің
тұсында халық пен ханға бірдей ақылшы, көрген-білгені көп кемеңгер ойшыл
ретінде көрінеді; айтпақ ойларын толғау түрінде философиялық, дидактикалық
түйіндер арқылы, психологиялық параллелизмдер негізінде, асқақ рухта
жеткізеді.
Жұмыстың аталған тарауында жыралуар поэзиясындағы шешендікке
тоқталатын боламыз.
Әдебиетішілерді ойландырған жыраулар шығармалары мен билер сөзінің
орта ғасыр ойшылдарының мұраларындағы поэтикалық, көркемдік әдіс-
тәсілдердің біртектілігі шешендердің ойлау табиғаты мен таным-білім
қасиетінің табиғи тамырластығында, сана-сезім мен жан дүние жаратылысының
біте қайнасқан бірлігінде жатқан сияқты. Асан қайғының:
"Таза мінсіз асыл тас,
Су түбінде жатады,
Таза мінсіз асыл сөз
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз-
Шер толқытса шығады [1, 18-б].
дегенін одан төрт ғасыр бұрын Ж.Баласағұни да айтпап па еді? Шешендерді
туғызған дәуірлердің қоғамдық-әлеуметтік сипаты әр дәуірдегі шешендерге
бірдей міндет жүктеді: Ол – ел тәуелсіздігі, халықтың бостандығы мен
бірлігі, ақыл-ой еркіндігі, соларға жеткізер адамдық, адамгершілік
қасиеттерді насихаттау. Осы жерде В.Г. Белинскийдің сөзі еске түседі:
"...Тіпті француз шешені Англияда, англия шешені Францияда сөйлеп табысқа
жетпес еді, өйткені олардың әрқайсысы өз отанында өз сөзінің күшімен
халқына билік жүргізген, үстемдік еткен" [2, 3-б].
Сөз өнерін тануда бүгінгіге дейін орын алып келген пікір – билерді ғана
шешен деп, жырауларды шешен деп танымау – тарихи әділетсіздік болар еді.
Жыраулар шешендерше толғап, шешендер жырауларша термеледі. Сондықтан
жыраулардың ішінде бір тобын әрі шешен, әрі би, әрі жырау деп танып,
шешендік өнер тарихынан оларға тиісті орын берілуі қажет. Жырауларды бұлай
таныту Н. Төреқұлұлының еңбегінде нақты көрініс тапқан [3, 53-63-б].
Қазақта би-шешендер ерекше тұлға. Ерекше тұлға дейтін себебіміз, бұрын-
соңды қазақтан басқа халықтарда мұндай тұлға, мұндай елді аузына қаратқан
адамдар болған емес. Шығыс халықтары арасында біздің билерімізге ұқсас
бірлі-жарым болуы мүмкін, бірақ олар дәл қазақтағыдай емес-тін. Демек би-
шешендер тек қазаққа тән құбылыс. Олар айтқан билік, шешендік сөздер тек
қазақ арасында кездесетін халықтық асыл қазына болып табылады.
Біріншіден, жырау да, шешен де сөз қадірін өз қадірім деп түсінген
халық. Екеуі де керемет дарын иесі. Бірақ нағыз шешен мен жырау үшін бір
ғана сөзге шебер болу жеткіліксіз, табанда тауып айтатын тапқыр, шаршы
топта тартынбай сөйлейтін батыл, сөз сайысында саспайтын сабырлы болуы
шарт. Жүйелі сөз бастаудың қиындығы туралы Бұқар жырау айтқан дейтін
мынандай сөз бар:
Көш бастау қиын емес,
Қонатын жерде су бар.
Қол бастау қиын емес,
Шабатын жерде жау бар.
Шаршы топта сөз бастау қиын-
Шешімін адам таппас дау бар [4, 83-б].
Шешен де, жырау да өз заманының озат ойшылы, оқымаса да көкейге тоқыған
мол саналы, парасатты азаматы. Халық қадір тұтқан жыраулар мен шешендерден
жұрт толқыған, халық дағдарған, бүліншілік шыққан немесе ел шетіне жау
келген кездерде кеңес сұрайтын болған [5, 8-б]. Яғни, екеуі де тек
әлеуметтік мәселелерге қатысқан, олардың шығармаларында махаббат, табиғат
лирикасына арналған тақырыптар жоқтың қасы. Жырау мен шешенге тән тағы бір
ортақ қасиет – импровизаторлық. Қазақ халқы тарихындағы шешендерді ой
елегінен өткізсек, олардың бәрі – ақылгөй абыз-жыраулар және ел басқарған
шешен билер. Бұлар – қазақ халқының тағдырын бірлесе отырып шешкен, өз елі
мен жерінің амандығын жауапкершілік етіп арқалаған парасат иелері, елдің
ішкі, сыртқы істерін өз мойындарына алған қоғам қайраткерлері. Қай дәуір
тұрғысынан да, тіпті қазіргі өмір тұрғысынан да шешендерге қойылатын талап
– осы болу керек. Тіпті батыс елдеріндегі, әсіресе шешендік өнердің көш
бастаушысы саналып келген грек, рим шешендерінің де қоғам қайраткерлері
болғаны мәлім.
Демек тақырыптың осындай өзектілік сипатын ескере келіп, Ақын-жыраулар
мұрасындағы шешендік деген тақырыпта диплом жұмысын алып отырмыз.
Негізгі мақсатымыз – ақын-жыраулар шешендігінің шешендік өнер
тарихының тұтас бір кезеңін қамтитындығын дәлелдеу. Сонымен берге ақын-
жыраулар шығармашылығындағы шешендіктің табиғатына, оның өзіндік
ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Көркем тілді қару етіп, халықтың жоғын жоқтап, мұңын мұңдаушы, қоғам
қайраткері ретінде есімдері ерте заманнан сақталып, ел аузында жүрген
жыраулардың көш басшысы – Сұрғалтайұлы Сыпыра жырау. Көш басшысы дейтініміз
– Сыпыра жырауды қазақтың кейінгі ғасырларда өмір сүрген жыраулары өздеріне
ұстаз санаған, оған сыйынып сөз бастаған. Сыпыраның аты халық арасында
аңызға айналып кеткен, оның бізге жеткен шығармалары көп емес. Олардың
кейбірі эпостық жырлардың ішінде жүр, мысалы "Ер Тарғын", "Едіге",
"Қырымның қырық батыры" жырларында жырау есімі аталады. Сыпыра жырау тарихи
деректерде Тоқтамыс хан тұсында ХІV ғасырда жасаған, Маңғыстау мен Жайық
бойын, Сарайшық қаласын мекендеген.
Ә. Марғұлан оны қыпшақ руынан шыққан, өте ұзақ өмір сүрген, тарихта
ноғайлы жырын туғызған эпик жыршы екенін және оның аса шешен болғанын
айтады [6, 55-б].
Тоқтамыс жырын алғаш бастырған П.М. Мелиоранский өзінің алғы
сөзінде Сыпыра жыраудың қыпшақ даласының көп хандарын көрген көне ақыл иесі
болғандығын, ол 1393 жылы ханның шақыруымен Тоқтамыс ордасында ең соңғы
толғауын айтқан еді дейді. (Сказание о Токтамыше и Едиге). Жырдың кейін,
1927 жылы, Қ. Сәтбаев бастырған нұсқасына жазған алғы сөзінде
Қ. Сәтбаев: "Сыпыра – топ бастаған дана, үздік дара шешен, қажымас еңбек,
қайтпас жігер, мұқалмас қайрат иесі, халық қиялының төрешісі болған қария
жырау, - деп бағалайды.
С. Сейфуллиннің 1931 жылы жариялаған "Қазақтың ескі әдебиет
нұсқалары жинағында "Кәрі бидің жас биге айтқаны деп аталатын мадақ сөз
бар. Оны Х. Сүйіншәлиев Сыпыра жыраудың сөзі деп қарайды.
Көп ішінде сөйлесем,
Жас жігіт саған қарасам-
Қара лашын тұйғынсың.
Асылыңа қарасам-
Құс алатын қырғисың.
Қызыл тілге келгенде,
Сар садақтың оғындай,
Көлденеңдеп сырғисың.
Көрмегеннен сұраймын,
Асылыңды білдірші,
Қай ұлыс елсің, жарқыным?!
Сөзді жұптап, түйдектеп,
Бәйге атындай шұлғисың! [7, 138-б].
Ал эпостық жырларда Сыпыра атынан айтылатын толғаулар бар. Бәрінде де
Сыпыра жырау – хан мен батырлар арасын бітістіріп жақындастырушы, жұрт
тыныштығын ойлаған сәуегей адам. Мысалы, "Ер Тарғын жырында мынадай жолдар
бар: ...Ол уақытта жүзден асып жатқан бір Сыпыра жырау деген бар еді. Ол
Сыпыра жырау өз өмірінде қолынан тоғыз ханды өткізіп, толғау айтып, тоғыз
ханды түзеткен кісі еді. Жұрт сасқан соң ханы, халқы жиылып, Сыпыра жырауға
барды да, Сыпыра жыраудан сұрады. "Біз Тарғын батырды екі алдадық, әуелі
Бұлғыр тауға жалғыз тастап кетіп қайтып келеміз деп, келмей кеттік. Екінші
қызымды беремін деп жауымызды қырдырып алып, бермей қалдық. Сонан соң ол
ашуланып Қырымдағы қырық құрдасымды алып жұртыңды аламын деп кетті, ол өзі
Қырымнан қыз алып қашты, ханына қылмысты болып жүрген кісі еді. Ол жұртына
барып, мұнда қайтып келер ме, болмаса ол бізге өтірік айтып, алдап қорқытып
кетті ме? Соны болжап бізге айтшы, көпті көрген едің әрі не десең де сіздің
ақылыңызбен боламыз",- деді. Сонда Сыпыра жырау айтты:
"Хан менен төрем келіпсің,
Би мен мырза отырыпсың.
Бізге ақыл салсаңыз,
Біздің тілді алсаңыз,
Батырды еске алыңыз!
Егер кетсе еліне,
Шулатпай кетпес балаңды,
Қан етпей кетпес қалаңды,
Бір түбектей бір қылар,
Жалпы жатқан далаңды,
Қырым деген ағаңды,
Етегіне басың салыңыз!
Тату болып қалыңыз!
Буырқанып бұрсанса,
Мұздай темір құрсанса,
Жыртпай кетпес жағаңды,
Ағаның ісі жаман-ды".
Тарғындайын батырға,
Жиылып барып барыңыз!
Қараң түгіл ханыңыз,
Қимылдаған жаныңыз. [4, 84-б].
Ханы, халқы жиылып Тарғынның алдына барып, кешірім сұрап, Тарғынды
ханның үйіне алып келген соң, хан ұялғанынан сөз бастай алмады. Сонда
Сыпыра жырау Тарғын батырға қарсы сөйледі:
"Ай, батырым, батырым!
Тауда тарлан ақырса,
Тас мұрынын ару сұңқар шыжғырса,
Көгілдірін ертіп,
Көлден қулар ұшар ма?
Әділ туған хандары,
Қара берен батырға,
Беремін деп бермеді,
Өтірік сөзден өлмеді,
Бұл сықылды хандары,
Бұл сықылды байларды,
Жалтаң сөзбен қысар ма?
Хан мен қара келген соң,
Сіз сықылды батырға,
Ашуын бермей кетсе ұқсар ма? [4, 84-б].
Жыраудың шешен толғауынан біз өзінен бірнеше ғасыр кейін өмір сүрген
Жиембеттің немесе Бұқар жыраудың, өршіл ақын Махамбеттің сарынын еркін
аңғарамыз. Шешен батырды райынан қайтару үшін шешендіктің үлгісін көрсетіп
бағады:
Ай, батырым, батырым!
Сөз айтады алдыңда
Сыпыра жырау пақырың.
Ханы, халқың жиылып,
Айтып отыр біздерге,
Айтып отыр біздерге,
Құлақ салып тыңдасаң,
Біз айталық сіздерге,
Аруақты туған ер болсаң,
Неғыласың бір қызды?
Жас баладай жайдақтап,
Жас тайлақтай ойнақтап,
Шыға бермей түзлерге!
Мына отырған ханыңыз,
Қимылдаған жаныңыз
Сый қылады алыңыз! [4, 85-б].
Сыпыра жырау Ер Тарғынға ханның атына, халықтың атынан сөйлеп, жаудан
құтқаруын өтінеді. Жыраудың уәде еткендері Ақтамберді жыраудың Күлдір
күлдір кісінетіп толғауындағы қазақ мырзасының арманы іспетті. Ары қарай
жалғастырырып көрелік:
Қара лашын береді,
Көлден көлге шүйсейші!
Қара арғымақ береді,
Елден елге мінсейші!
Ақ падиша жіберген
Балдағы алтын ақ берен
Мұны сізге береді,
Аш беліңе ілсейші!
Бадана көзді кіреуке
Мұны сізге береді,
Баса келіп кисейші!
Неғыласың бір қызды?
Бес жүз ауыл береді.
Шағаннан көшсең суытып,
Бес жүз атан береді,
Желдеп мұны байлашы! .
Неғыласың бір қызды?
Бес жүз ауыл береді,
Өз алдыңа сұлтан боп,
Сүйген жерің жайлашы!
Неше батыр болсаң да,
Алмаймысың бұл сыйды?
Миың болса басыңда,
Айтып тұрмын қасыңда
Осы жерін бір ойлашы! [4, 83-б].
Шешенннің алмастай өткір, балдай тәтті сөзіне ұйыған, халқы үшін
ханға деген өкпесін кешіріп, батыр райынан қайтып, ханның, халықтың берген
сыйын алды. Қара ноғайдың хан, халқымен татуласып табысты [5, 203-205-б].
Сыпыра жырау сөзінің өткірлігі – қайталана қолданған қаратпа сөздің
екпінінде, шартты мәнде жұмсалған құрмалас сөйлемнің риторикалық сұрақпен
қайырылуында. Жырау сөзінің өтімділігі – эпосқа тән буырқанып бұрсану,
мұздай темір құрсану, жағасын жырту, қара лашын, қара арғымақ, балдағы
алтын ақ берен, аш бел, бадана көзді кіреуке тәрізді жауыпгерлік
фразеологизмдерді үдемелі сипатта қатар қолдана отырып, сөзінің соңын
бұйрық, тілек мәніндегі сөйлемдермен аяқтап отыруында (барыңыз, алыңыз,
салыңыз, қалыңыз, шүйсейші, мінсейші, ілсейші, кисейші, байлашы, жайлашы,
ойлашы). Осындай сөйлеу тәсілдерінің өзі Сыпыра жыраудың айтқанына
көндірген айбарлы, елді сөзіне ұйытқан ақылшы, елдік мәселелерді шешуге
қатысқан білгір шешен екендігін танытады. [6, 20-21-б]. Сыпыра жыраудың
алпыстан астам ханға ақыл-кеңес берген қайраткер жан болғанын зерттеуші
Есім Байболовтың жариялаған мына бір өлеңінен білуге болады:
Өрлеуге қандай алабың,
Шыңға шықсын талабың,
Алпыс екі хан көрдім,
Несіне оны сұрадың?!
Атқа мінер халі жоқ,
Мінсе түсер әлі жоқ,
Жүз сексен жасаған,
Халі осы да Сыпыраның! [4, 86-б].
Фольклортанушы ғалым Х. Сүйіншәлиев Сыпыра жырауды 1213-1393 жылдар
арасында өмір сүрген ноғай-қазақтардың атақты жырауы деп таниды [7, 235-б].
Өз мүддесінен ел мүддесін жоғары қоя білген ірі қоғам қайраткері әрі
шешен, би Шоқан сөзімен айтқанда, көрнекті ойшыл, дала философы Асан қайғы
Сәбитұлы болды.
Асанның аты – Хасан, ол жасынан жетімдік көріп, тағдыр тауқыметін көп
тартқан, өскеннен кейін де халқының болашағын ойлап, толғанумен мұңды болып
жүріпті, содан халық оны Асан қайғы деп атап кеткен. [8, 73-б]. Бұл туралы
Құрбанғали Халидовтың Тауарих хамсасында мынадай мәлімет бар:
Асанның асыл түбі – ноғай, әйгілі Майқы бидің тұқымы. Шын аты Хасан
екен, халық оны құрмет тұтып, Асан ата атап кеткен. Асанның мақал-мысал
сөздері қазаққа аңыз боп кең тараған және ол күн-түндеп айтса да
таусылмайтын ұзақ жырдай мол болыпты. Бағзы қазақтар Асан сөздерін ауызша
да, жазбаша да айтады. Олар Асанды халыққа қамқорлық ойлаған ізгі адам ден
санайды [9, 121-б].
С. Сейфуллин атап көрсеткеніндей, Асан сөздерінің негізгі арқауы –
ханды әдлетті болуға шақыру, өзімшілдіктен сақтандыру, қиянатқа жол
бергізбеу. Халқы үшін уайым жеген жырау ханның алдында да ең маңызды, ең
басты мәселе етіп ел тағдырын қояды. Асан туралы қалам тартпаған
зерттеушілер кемде-кем. Бәрінің пікірінше, Асан – заманының кемеңгер
ойшылы, шешен биі, көрнекті қоғам қайраткері. М. Әуезов сөзімен айтқанда:
...халықтың нағыз ертегісі болып, тек сол қалыпта ғана ой жадында
сақталған адам.
Аңыздардың айтуынша, Асан XV ғасырда Жәнібек ханның тұсында, өмір
сүріп, сарай маңындағы ақылшы-ақсақал жыраулардың басы болған. Асан
қайғының атымен байланысты жер аттары Қостанай, Торғай, Ыргыз бойында өте
көп. Қазіргі Ақтөбе облысында "Асан Ата есімінде ескі бейіт бар екен.
Ақтөбе облысы, Қобда бойында Асанның баласы Абаттың моласы да бар делінеді.
[10, 24-б]. Асанның өмір сүрген жері қазіргі Ақтөбе облысы екенін анықтай
түсетін оның мынадай атақты толғауы бар:
Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Оймауыттай тоғай елімнің,
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде кеңес қылмадың.
Жемнен де елді көшірдің!
Ойыл деген – ойынды,
Отын тапсаң тойынды.
Ойыл көздің жасы еді,
Ойылдан елді көшірдің [1, 18-б], –
деп, қазақтың сол кездегі мекен еткен жеріне, жайылым, қонысына көңілі
толмай, елді теріс бетке бастап көшірген Жәнібекке қарсы айтқаны еді.
Тарихшылардың айтуынша, Асан қайғы өмір сүрген заманда бұрынғы Алтын
Орда жұртынан бөлініп шыққан хандықтар арасында өзара қайшылықтар көбейе
бастаған болатын. Жәнібек бастаған қазақ хандығы XV ғасырдың 60-жылдары
Әбілқайыр бірлестігінен (өзбек хандығынан) бөлініп, Шу бойында жаңа хандық
құрды. Бөлініп шыққан хандықтарға белгілі бір жерді тұрақты астана ету
қажеттігі туды. Жаңа құрылған жас хандықпардың жауы да аз болған жоқ. Ел
басына төнген осындай ауыр жағдайлардан құтылудың бір жолын Асан қайғы
көшу, қоныс аудару деп түсінді. Елге жайлы қоныс іздеді. Ел аузында Асан
қайғының желмаяға мініп жайлы қоныс іздеген әрекеті, қазақтың кең байтақ
даласын, тау-тасын шарлап, солар жайлы айтқан сын пікірлері тапқырлықтың
үлгісіндей болып, жатталып қалды.
Асан толғауларындағы шешендік тәсіл – психологиялық, синтаксистік
параллелизмдер жиі қолданылады. Асанның өлең, толғаулары бастан-аяқ
параллелизм тәсілімен жасалған. Мысалы:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ
Құлан қайтіп күн көрер?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ
Жылан қайтіп күн көрер?! [1, 18-б].
деген жолдар қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңдегі психологиялық
параллелизмнің қайталанбас үлгісі болып саналады. Немесе:
Құладын құстың құлы еді
Тышқан жеп жүнін түледі.
Аққу құстың төресі
Ен жайлап көлді жүр еді.
Аңдып жүрген көп дұшпан
Елге жау боп келеді.
Құладын қуды өлтірсе,
Өз басыңа келеді!
Құлың кеп сені өлтірер
Осыны Асан біледі, [1, 19 -б] –
деп өмір көріністерін параллелдеу, салыстыру, ұқсату арқылы суреттеп,
қорытынды түйін жасайды. Жазықсыз, момын, әдемі, киелі құстың жыртқыш аңға
зәбірленуі – озбырлық, осы озбырлыққа жол берген ханның өз басына да
жамандық орнауы әбден мүмкін. Асанда параллелдікті құрайтын амалдар әр
алуан. Мысалы, мына толғаудағы параллельдік – баяндауыш тұлғасының
бірдейлігі ғана емес, бір сөздің белгісіәр тармақ сайын қайталанып келуі
және тұтас сөйлемдердің бірдейлігін атап көрсекен жөн:
Әділдіктің белгісі,-
Біле тұра бұрмаса.
Ақылдының белгісі,-
Өткен істі қумаса.
Жамандардың белгісі,-
Жауға қарсы тұрмаса.
Залымдардың белгісі,-
Бейбіттің малын ұрласа.
Надандардың белгісі,-
Білгеннің тілін алмаса [1, 19-20-б].
Міне, осылайша Асан қайғы параллелді салыстырулар негізінде моральдық-
психологиялық толғаныстарын шебер жеткізеді.
Дыбыс үндестігіне сүйеніп толғау тәсілі де Асанда жиі кездеседі. Асан
толғауларында дауысты, дауыссыз дыбыстардың үндестігі жеті-сегіз буынды жыр
үлгісінен жасалған сөйлеу үлгілеріне ойнақы, көтеріңкі сипат береді.
Мысалы:
Елбең-елбең жүгірген,
Ебелек отқа семірген,
Екі семіз қолға алып,
Ерлер жортып күн көрген
Еділ деген қиянға
Еңкейіп келдің тар жерге... [1, 20-б].
Немесе:
Тақырлауға қонған қаз, тырна,
Таң маңында ұшар ол.
Тауық неше шақырса,
Таң болжалдап атар ол...[1, 20-б].
Дыбыстық қайталаулар Асан өлеңдеріне асқақ үнділік береді. Асан қайғы
толғауларына сабақтас, мазмұн жағынан жақын, бірақ сөз саптау тәсілі
жағынан ерекшеленетін шешен жыраудың бірі – Қазтуған Сүйінішұлы.
Қазтуған – XV ғасырдың аты әйгілі батыры және шешен жырауы.
Х. Сүйіншәлиев Қазтуғанның туған жерін Каспий алқабы, Бөкей жеріне
қарасты Еділ мен Жайық арасы, Қабыршақты даласы, қазіргі Орал облысының
Жалпақшал мен Жәнібек аудандарына жататын өлке деп атайды [7, 259-б].
Ғалым Қ. Жарықбаев Қазтуғанды ХV ғасырдың 20-30 жылдарында Еділ
жағасында, қазіргі Астрахань облысының Қызылжар қаласына жақын маңда
дүниеге келген, – дей келе, – ол Еділдің салалары Ақтұма мен Бұзан бойына
қоныс тепкен ноғай тайпаларының әскер басы және ру көсемі болған,
көшпенділердің әскери ақсүйектері арасынан шыққан [11, 49-б], – деген
деректер береді.
Қазтуған толғауларының мазмұнына зер салсақ, Асанның өлең-толғаулары
тәрізді, онда да қазақ халқының болашағы үшін жайлы қоныс, жақсы мекен
іздеу мәселелері көтеріледі. Жайлы қоныс, жақсы мекен деп Еділ сағасын
айтады, өз туған жерін жерұйық деп есептейді: байы мен жарлысы теңескен,
жабағысы мен тайы теңескен, жас тайлағы жардай атан болып, жатып қалған бір
тоқтысы жайылып мың қой болған жер, - деп кіндік қаны тамып, ат жалын
тартып мінген, салауатты өмірге қол жеткізген туған жерін асқақтата
жырлайды. С. Сейфуллиннің Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары жинағында
жарияланған "Әрайна, билер, әрайна деп басталатын өлеңінде туған жері –
Еділ, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Қиыл өзендері бойын өз еркімен емес,
шарасыздықтан тастап, басқа өлкеге ауысуға тура келгенін айтады.
Ноғайлы-қазақ жұртының,
Кейінгі туған балалары-ай...
Жолдасын жолай іздеген,
Өзіне тиген дұшпанын
Қарт бурадай тіздеген,
Мен қарға бойлы Қазтуған,
Қайғыланып асып барамын,
Ноғайлы-қазақ елінен [4, 29-б].
Немесе:
Еділ мен Жайық арасы,
Ноғайлының ұлына
Қайырлы қоныс болғай ма?
Жағасы босап сол қазақ,
Сол қонысқа қонғай ма?
Еділдің мынау, талды көліне,
Бір түстенбей өткенмін.
Ойыл да, Қиыл, Жем, Сағыз,
Саланың жатқан аңғары,
Қайырылмай оған кеткенмін... [4, 29-б].
Қазтуған шешендігі толғауларын өз атынан, бірінші жақта баяндау
шеберлігімен ерекшеленеді. Халық атынан сөйлеген сөзін бірінші жақта, өз
атынан жариялау - өлең жолдарына асқан әуен, күшті екпін береді. Жоғарыдағы
толғауда жайылмалы қаратпа (Ноғайлы-қазақ жұртының кейінгі туған балалары-
ай) – жария арнауға өзек болып тұрған сөз иірімдері.
Жырау кейінгі шумақтарда жария арнауды зарлай арнауға ойыстырып, ол
үшіп риторикалық сұрақтарды шебер пайдаланады. Толғау соңын бірінші жақтың
бұйрық рай формасында үзілді-кесілді шешіммен аяқтайды.
Қазтуған жыраудың сөз саптау тәсілдері бір-біріне ұқсамайтын алуан
түрлі. Солардың ішінде жырауға тән сөйлеу формасы – жыр жолдарына салып
нөсерлете сөйлеу.
Жауды көрсе жайнаған,
Жай тасындай ойнаған.
Еділде тұрып оқ атса,
Жайыққа түсіп жоғалған.
Алыста тұрып ақырса,
Алтын туы жаудың жығылған,
Жан сауғалап тығылған,
Өгіздей даусы өкіріп,
Он екі ханы дұшпанның
Қамалға қашып жиылған
Ноғай-қазақ жұртының
Қонысын қалған қия алмай,
Қазтуған жауға аттанған.
Қазтуған шешендігіндегі назар аударатын жайттың бірі – жыраудың өзіне
тән образ жасау шеберлігі. Бұрын-соңды жыр шумақтарында қолданылып жүрген
бейнелерге тың теңеу тауып, іс-әрекетін ұлғайта суреттеу тәсілінің
арқасында жауыр болған сөз қолданыстар жаңа қырларымен жарқырап шыға
келеді. Мысалы:
Белгілі биік көк сеңгір
Басынан қарға ұшырмас,
Ер қарауыл қарар деп,
Алыстан қара шалар деп.
Балдағы алтын құрыш болат,
Ашылып шапсам дем тартар,
Сусыным қанға қанар деп.
Азамат ердің баласы,
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп.
Арғымақтың баласы,
Арыған сайын тың жортар,
Арқамнан қосым қалар деп.
Ақ дария толқын күшейтер,
Құйрығын күн шалмаған балығым,
Ортамнан ойран салар деп [4, 28-б].
Жауынгерлік жолды өз өмірінің мақсат-мұраты етіп алған Махамбетті де
тәнті еткен – осы бір образдар, осы бір сөйлеу тәсілдері болатын.
Қазтуғанның өлең жолдары жауынгерлік фразеологизмдер мен ерлік
ұғымындағы образдарға толы.
Қазтуған сияқты көп күндері жорықта өткен, ерлік жолында найза мен
сөзді қатар қару еткен батыр-шешен-жыраудың бірі – Доспамбет. Доспамбет те
қолбасы атанған жырау. Ол жорықта жүріп жау оғынан жараланып, қаза тапқан.
Қазтуған сияқты Доспамбеттің де сөйлеу стилі – жорық жырлары үлгісінде жиі
қолданған сөздері – жауынгерлік сипаттағы сөз орамдары. Жырау толғауларының
негізгі идеясы – ерлікті дәріптеу. Ерлікке шақырған толғауларында дыбыстық
қайталаулар да, сөздік қайталаулар да рухты көтерер көркемдік тәсіл ретінде
жұмсалады.
Айналайын ақ Жайық,
Ат салмай өтер күн қайда.
Еңісі биік боз орда
Еміне кірер күн қайда.
Қара бұлан терісін
Етік қылар күн қайда.
Күдеріден бау тағып
Кіреуке киер күн қайда.
Күмбір-күмбір кісінетіп,
Күреңді мінер күн қайда.
Толғамалы ақ балтаны
Толғап ұстар күн қайда.
Алты құлаш ақ иайза,
Ұсынып шаншар күн қайда.
Садақ толған сайгез оқ,
Масағынан өткеріп,
Басын қолға жеткеріп,
Созып тартар күн қайда... [4, 29-б].
Өмір бойы жауға қарсы күресте ат үстінде жүріп жыр толғаған батыр
жеңістің не екенін жақсы біледі, ерліктің нәтижесі бейбіт өмір екенін шешен
тілмен тұжырымдайды.
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынға бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан,
Боз баламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?!
Ерлік дәстүрді қастерлеу мақсатымен кейінгі ұрпаққа өнеге ретіпде
жазған өзінің өмір жолы туралы толғауында әрбір құрмаластың соңын өкінбен
деген сөзбен аяқтап отырады. Өкінбен деген сөз жай ғана ұйқас үшін алынып
отырған жоқ, оған тірек сөз ретінде ой екпіні түсіріліп, басты ойды
жеткізеді, жырау өзнің өмір жолын мақтаныш етеді, халқының тәуелеіздігі
жолында істеген істеріне ризалық білдіреді.
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым, өкінбен.
Толғамалы балта қолға алып,
Топ бастадым, өкінбен,
Тобыршағы биік жай салып,
Дұшпан аттым, өкінбен.
Тоғынды сарты нар жегіп,
Көш түзедім, өкінбен.
Ту құйрығы бір тұтам,
Тұлпар міндім, өкінбен,
Туған айдай нұрланып,
Дулыға кидім, өкінбен.
Зерлі орындық үстінде,
Ақ шымылдық ішінде,
Тұлымшағын төгілтіп,
Ару сүйдім, өкінбен [4, 34-б].
Жырау тілінде эпосқа тән "толғамалы ақ балта", "алты құлаш ақнайза",
"садақ толған сайгез оқ", "ту құйрығы бір тұтам" тәрізді аллитерация,
ассонансқа құрылған көркем жауынгерлік фразеологизмдер ұшырасады. Доспамбет
те басқа жыраулар сияқты толғау стиліне тән анафоралық, эпифоралық
қайталаулар мен синтаксистік параллелизмге сүйенеді.
Ақындарды бірнеше топқа бөлген Ә.Марғұлан: солардың ішіндегі ең
құрметтісі ертеректе жыраулар болған", – дей келіп, – жыраулар қоғамдық-
саяси және әскери тақырыптарға арнап тақпақ, сарын, толғаулар шығарған. Ел
басына қиын күн туғанда, жаугершілік кезеңде, халық қиыншылыққа ұшырағанда,
жырау халықтың рухын көтеріп, оқиғаның өту барысы, болашақ туралы болжал
айтты, бірлікке, ұйымдасуға, тәртіпке шақырды. Халық болашақты, алдында не
боларын болжаған жырауларды әулие деген. "Терең ой, түзу тәжірибесі бар
адам ғайыптан хабар береді. Әулие дегені сол болса керек", - деген еді
Шәкәрім. Қазақ халқы, құдайға шүкір, жырауларға кенде болған емес. Ғасырдан
ғасырға ұласып, есімі мен сөзі сүйіспеншілік пен құрметке бөленіп жеткен
ғажап шешен-жыраулар – Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Үмбетей
жыраулар. Бірақ солардың бәрін тізіп жату орынсыз. Шешендік пен жыраулық
егіз өнер екендігін дәлелдеу үшін, жыраулардың кейбіреулерін ғана тілге
тиек еттік.
Жыраулардың ішінде ақын деген атқа ие болған көркем сөз иелері бар.
Ақындық пен жыраулық барлық ақындарда бірдей қатар келе бермейді. Ақын-
жыраулар айтқан өлең түрі ақындық толғау деп аталған. Толғау толға деген
етіктен жасалып, ойлану, толғану деген ұғымды білдіреді. Демек, ақындық
толғаудың мағынасы елдің, халықтың өмірінен, тарихынан орын алған маңызды
оқиға, елеулі құбылыс немесе даңқты адамдар туралы ақынның ойларын,
қорытқандарын білдіретін терме сөзбен жасалған күрделі шығарма болып
табылады. [12, 24-б].
Қысқасын айтқанда, Қазақ хандығы орнауының алдындағы Сыпыра жыраулар
мен қазақ халқының өзіндік бет-бейнесі қалыптаса бастаған ХҮ-ХҮІІ
ғасырларда өмір сүрген жыраулардың шығармашылығы – қазіргі дәуірге ұласып
жатқан ұлттық поэзиямыздың заңды бастауы, сарқылмас шешендік поэтикамыздың
көкжиегі болып табылады. Біз келесі тараушада жыраулық дәстүрдің кейінгі
кезеңдегі жалғасына талдау жасайтын боламыз.
1.2 Кейінгі дәуір жыраулары шығамашылығындағы шешендік ойдың берілуі
Қазақ толғаулары, көбінесе, лирикалық жанрға жатады, бірақ толғау
өлеңге қарағанда ойға құрылады, яғни үгіт, насихат түрінде келіп, ақыл-
кеңес береді. Өлеңде белгілі бір оқиға, не оқиғаның бір кезеңі, болмаса
оқиға өтіп жатқан жер немесе қалай болғандығы суреттеліп берілсе, толғауда
суреттеуден гөрі баяндау көбірек орын алады; өлеңде сезімге жол берілсе,
толғауда сезімнен гөрі ой басымырақ болады. Толғауда жеке оқиғалар
суреттеліп жатпайды, ұқсас жайттар шендестіріле салыстырылып, өзара ұқсас
оқиғалардың жиынтығы, түйіні, нәтижесі айтылады. Негізінде толғау қоғамдық
ойдың қорытындысын бейнелейді. Өлеңдерде автор көбінесе өзінің ойын,
көзқарасын ашық білдірмейді, пікірін ишаратпен сездіреді, ал толғауда ақын-
жыраудың ойы ашық, көзқарасы айқын көрінеді. Осы тұрғыдан алғанда, өлеңнің
бәрі шешендікке жатпайды. Ал толғау мазмұн жағынан тақырып, уақыт, оқиға
талғамайды, құрылысы жағынан қатаң ұйқас, бірқалыпты шумақ өлшемін
сақтамайды, - дей келіп, Б. Адамбаев толғауларды поэзияның ерекше көп
таралған жауынгер жанрына жатқызады [13, 85-б]. Оның қызметі – халықтың
рухын көтеріп, оларды ерлікке, елдікке, бірлікке, жеңіске, табысқа,
имандылыққа шақыру. Осындай ерекшеліктеріне қарай ақындық толғаулар
шешендікпен егіз. Ежелгі Грецияда шешендікті поэзиямен ұштастыра қарап,
шешенді әрі ақын, әрі сөз шебері деп таныған. Ақындық пен шешендікті
жанастыра қарастыру орыс ғылымында да бар. Біздің жағдайымызға келетіп
болсақ, жауынгер жанр ақындық толғаудың иелері сөз зергері болумен қатар
ақыл-ой иесі, өз заманының парасатты, білгір, данышпан адамы болуға тиіс.
Сондай адамдарды халық шешен деп атаған, Ақын-жыраудың көш басшысы Асан
қайғыны шешен деп мойындағанда, Бұхар, Махамбет сынды ақын-жырауларды неге
шешен демеске?! Толғау жанрын зерттеген Әуелбек Қоңыратбаев Бұхарды тұңғыш
толғау ақыны деп қараған. Поэзия мен шешендіктің ара жігін айырып берген
Р.Сыздықова шешендік сөздерде өлшеммен топтастырылған үзіктер болатынын,
мұндай параллельді үзіктер өлеңнің тармағы сияқты болып көрінгенмен,
бұларда өлең тармағындай буын санының біркелкі өлшемі жоқ екендігін айта
келіп, Бұхар жыраудың кейбір өлеңдерін поэзия қатарына жатқызбайды [14, 24-
б]. Мысалы:
Қайғысыз ұйқы ұйқтатқан ханым-ай!
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай!
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай!
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай! – [4, 28-б].
дегенді келтіріп Р.Сыздықова былай дейді: Бұл – жырау Бұхардың толғауы
емес, сенатор Бұхардың шешендік сөзбен келген жоқтауы. Мұнда өлең сияқты
бес жол бар және әр тармақтың өлшемі біркелкі – 11 буыннан. Бірақ бұл 11
буынды қара өлең емес; біріншіден, тармақ саны төртеу емес, бесеу, демек,
ұйқас формуласы қара өлеңдегідей а, а, б, а емес, а, а, а, б, а, оның өзі
жоқтың қасында, өйткені алғашқы үш тармақ ханым-ай сөзінің қайталануымен
ғана келген (ал поэзияда бұлайша бір сөздің ұйқас соңында қайталап
келгенінде оның алдындағы сөздер өзара ұйқас құрауы шарт). Бұлардың
алдындағы ұйықтатқан, бақтырған, құштырған, қайран сөздері өлеңге тән
ұйқастан аулақ. Екіншіден, мұнда әр тармақтың ритмикалық топтасуы қара өлең
суретіне жатпайды: Бұл жерде ритмикалық буын топтары алғашқы тармақта
3+5+3, соңғы тармақта 2+4+5 тәртібімен келген, демек, бұл да қара өлеңнің
буын тәртібін сақтап тұрған жоқ [14, 58-б].
Шешендік толғаудың басты қағидасы бұл ғана болмаса керек. Ақын-
жыраулар ойын қандай өлшеммен айтса да, мақсаты: ой түсіру, сезімге әсер
ету, ақыл беру. 7-8 буынды жыр өлшемімен нөсерлете, екпіндей сөйлегенде де
ақылгөй, дана көсемдердің көздегені – жұрттың санасын ояту, әлеуметтік
мәселелердің маңызына көңіл аударту, ақылға ақыл қосу, сезімге түрткі
жасау. Ал ғалым сөз еткен өлшем - өлең тармағы сияқты болып келетін
параллель үзіктер – шешендіктің толғаумен емес, қара сөзбен келетін түрінде
орын алған құрылым. Айталық, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және Байдалы,
Сырым т.б шешендерден бізге жеткен шешендік сөздер осы құрылымға
негізделген болатын.
"Поэзия-шешендіктің құралы" деген В.Г.Белинскийдің пікірін ойға
алсақ, ақындық толғау да шешендіктің құралы болғандығын байқаймыз.
XVIII ғасырға дейін де, одан кейін де көркем ой, кестелі тіл көбінесе
поэзия жанрында көрінді, әсіресе поэзиялық туындыларды шығарушы өнер
иелерін XIX ғасырға дейін жыраулар деп атады. Әдебиет тарихын
зерттеушілердің айтуынша, XVIII ғасырда әріден келе жатқан жыраулық дәстүр
одан әрі дамып, бұтан қоса ақындар мектебінің күш ала бастаған шағы болды.
Бұхарды XVIII ғасыр поэзиясының көрнекті өкілі деп таныған әдебиет тарихын
зерттеушілер оны жыраулар поэзиясының жалғасы ғана емес, бергі дәуірдегі
биігі де дейді [15, 51-б]. Олар Бұхардың бұрынғы жыраулардан өзгешелігі
ретінде бұрынғы батыр жыраулардың ісін кейінгі тұста ханның төңірегіндегі
ақылшы, шешен жыраудың "қызметімен жалғастырғандығын айтады. Шоқан сөзімен
айтсақ, ХVІІ ғасыр қазақ елі үшін тынымсыз ұрыстар мен жорықтардың заманы
болды. XVIII ғасырдың өзекті мәселесі қазақ халқының басын қосып ел болу,
сыртқы жаулардан қорғану мәселесі болды. Жас жағынан Абылайдан көп үлкен
жырау өзінің өмір тәжірибесі мен ақыл-ойын ханның ел билеу ісіне
ұштастырды. Біртұтас ел болу мәселесін Абылай билігіне әкеп тіреді. Бұхар
жырау елді Абылай төңірегінде ұстау, біріктіру мақсатын толғаулары арқылы
жүзеге асырып отырды. Толғауларында Абылайды жауды жеңген батыр, жомарт
бай, елді аузына қаратқан би, әділ, көреген билеуші етіп суреттейді. Әрине,
сол қиын кезеңде Абылайдың қазақ елінің тұтастығын сақтауда, сыртқы
жаулардан қорғауда атқарған қызметі орасан зор. Бүгінгі ұрпақ Абылайды
халқымыздың әрі батыр, әрі айлалы да айбарлы ханы ретінде ардақтайды. Бұған
Бұхардың да қабырғалы би, көреген көсем, ақылшы аға ретіндегі жәрдемі
ерекше еді. Бұхар біраз толғауларында ақылшы ұстаз ретінде Абылайды сынайды
да. Енді осы толғаулар шешендікке критерий бола алар ма еді деген сұрақтың
төңірегіне келер болсақ, Бұхар толғаулары негізінен әлеуметтік, қоғамдық
мәселені көтереді. Халықты ұстамдылыққа, адамгершілікке, бейбітшілікке,
әділеттікке үндейді. Ертедегі шешендердің қызметі де осындай үндеу болған.
Шешендік сөздердің де мәні сол: халықтың рухын жану, берекелі іске
жұмылдыру, күш-жігерін қайрау, сенім ұялату. Міне, осы тұрғыдан келгенде,
Бұхар жырау-айтулы шешен. Бұхар үндеуінің ең зоры – Абылай ханды қазақтың
өзара бірлігін сақтауға, көрші елдермен жауласпай тату өмір сүруге шақырған
үндеуі.
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң, Абылай,
Көтерермін, көнермін,
Көтеріп қазға салармын.
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма.
Орыспенен соғысып,
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін,
Қылмаңдар жанжал-ерегес.
Бұл қылықты қоймасаң,
Құдайдың бергеніне тоймасаң,
Көрерсің сонан теперіш [4,26].
Абылай ханға өзінің сөзін өткізетіндігіне сенімді шешен тілді жырау
ынтымағы күшті елді аңсаған ағайыншылық-татулыққа шақырады.
Сірә, бір кеңес құрыңыз,
Бірауыздан болыңыз
Айнала алмай ат өлетін,
Айыра алмай жат өлетін,
Жат бойынан түңілетін
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз.
Рулының оғы қалса табылар,
Жалғыздың тартатұғын жағы қалса табылмас, [4, 25-б]-
деп ағайынның татулығы береке-бірліктің басы екенін уағыздайды.
Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы дейтін кітабында Жаяу Мұса
Байжановтың Бұхар сөзі деп қалдырған жырын келтіреді. Осы жырда қалмаққа
қарсы күресте ерлік жасаған Жасыбай батырдың қазасында Бұхар жырау халықты
жаудан өш алуға, ерлікпен күресіп, жауға кеткен жерді қайтаруға, қорлыққа
көнбей, азаттық үшін табан тіреп шайқасуға шақырып, жалынды сөздерімен
рухтандырады.
Тыңда мені, ерлерім,
Жау аса алмас белдерім,
Ердің қанын қанмен жу,
Сендер едің сенгенім
Жолдарың болар жорықта,
Тыю болар зорлыққа,
Өзі тиген өкінбес,
Күш жұмсасаң қорлыққа.
Ордалы байтақ елім бар,
Бал өзені тулаған.
Мал кіндігі жерім бар,
Соны қорғап бағыңдар,
Жауға қарсы барыңдар!
Кеткен жерді қайырып,
Ежен ханнан алыңдар!
Дағыра дабыл ұрыңдар,
Қамданыңдар тұрыңдар!
Бет күйдірген айбатпен,
Тас үгіткен қайратпен,
Жау әскерін қырыңдар! [4, 143-б].
Намысты жанитын не деген отты сөздер! Бет күйдірер айбат, тас үгітер
қайрат сендерде! Жұмыла тізе қосып күш жұмсасаңдар, сендер алмайтын қамал
жоқ. Отан қорғау әділетті іс, Сондықтан жорықта жолдарың болады, - деп
қарт жырау жауынгерлерге үміт отын жағып, рухын жігерлендіреді. Көпке
қарата айтылған шешендік сөздің құдіреті де осында. Бұхар толғауларының
дені көпке қарата айтылған. Батагөй жырау халқына қиын кезде ақыл-кеңес
беріп, өмірлік ақиқаттарға халықтың көзін жеткізеді.
Жыраудың Тілек, Ай не болар күннен соң, Ежелгі дос жау болмас,
Жар басына қонбаңыз, Жыл құйрығы қаба деп, Алла деген ар болмас, Он
екі айда жаз келер тәрізді толғаулары қалын көпшілікке батадай, ұрандай,
аталық кеңестей сезіліп, ақыл-ой, адамгершілік, имандық тәрбиесінің ұрығын
себеледі. Ел басына қатер төнген қиын-қыстау кезеңде ақын даусы асқақ,
мінезі өр, рухы жоғары. Бүгінгі күнімізде жетісе бермейтін осы бір асқақ үн
шығар халықты елдігінен жоймаған, бордай үгітілуден сақтаған. Жасық сөз,
артық буын, амалсыз қайталаулар Бұхар толғауларына жат құбылыстар, - дейді
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы кітабының авторлары. Шынында да,
Бұхар толғауларының өзіндік ерекшелігі жыраулығы мен шешендігі астарласып,
мынауы - өлең, мынауы – шешендік деп бөле-жаруға келмейтіндігінде.
С. Сейфуллиннің Бұхар жырау – Абылайханның заманында ханның бірінші
жыршы-шешені, ақылшысы болған, – деуі де осы ойдың нақтылануы болып
табылады.[16, 120-б].
Бұхар тілінің ерекшелігін сөз еткен Р.Сыздықова: Ең алдымен, Бұхар
жырау өзіне дейінгі қазақ поэзиясы тілін түгелімен пайдаланып, оны әрі
қарай жалғастырушы болса, екіншіден ол XVIII ғасырға дейінгі екі-үш жүз
жылдықтар бойы жасап келген әдеби тілдік дәстүрді түйіндеуші, - деп әділ
баға берген еді. [17, 134-б].
Толғау түріндегі дидактикалық поэзияның өзіне тән айрықпта бір тәсілі-
табиғат құбылыстарына адамдардың өмірін, жан-жануарлар қылығына адамдардың
іс-әрекетін, мінез-құлқын шендестіре отырып, параллельді құрылым түзіп,
түйін жасайды. Мысалы, Ай, заман-ай, заман-ай дейтін толғауында Бұхар:
Арғымақтың жалы жоқ -
Жабылар жалыменен теңелер,
Жақсылардың малы жоқ -
Жамандар малыменен теңелер [4, 24-б].
Немесе:
Ай не болар күннен соң,
Күн не болар айдан соң,
Құлпырып тұрған бәйшешек
Қурай болар солған соң.
Хандар киген қамқа тон
Шүберек болар тозған соң, [4, 25-б]-
деп адамдарға таныс құбылысты қатар суреттеу арқылы ой түсіреді де, қоғам,
тіршілік туралы түйін жасайды. Жоғарыдағы толғауларда да өзіне дейінгі
жыраулар поэзиясындағы сияқты, бір сөздің немесе тіркестің тармақ соңыңда
қайталанып келуі орын алған. Мұндай қайталауларсыз толғау-лардың стильдік
бүтіндігі бұзылған болар еді. Осы сияқты бүкіл жыраулар қолданған дәстүрлі
теңеу, эпитет, метафораларсыз да шешендік толғау өзіндік көркемдік
белгілерін әлсіретін, халықтық сипатын жоғалтқан болар еді. Міне, Бұхар
толғаулары халықтың жанына жақын, арман-тілегіне ортақ.
ІІ АҚЫНДАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ОРАЛЫМДАР
2.1 Шешен ақындар шығармашылығындағы түйдектер
Жыраулық поэзия бірте-бірте ақындық поэзияға ауысқандығы белгілі.
Ақындық деңгей де осы кезеңде жаңа сатыға көтерілді. Дипломдық жұмыстың
келеіс бөлігінд осы мәселе қарастырылады.
Шешен ақындарға қойылатын талаптардың бәріне сай келетін шешендердің
қатарына Тәтіқара, Көтеш, Шал, Махамбеттерді жатқызуға болады. Шешен
ақындарға қойылар талаптар қайсы дегенде, мыналарды атап көрсетер едік:
қоғамдық үлкен сана, философиялық терең ой, халық өмірі мен әдет-ғұрып,
салт-сана дәстүрлеріне мейлінше жетік болу, адамзат баласының даналық
мәйектерін меңгеру, сөздің қуатын жетік сезіну, жеріне жеткізіп айтатын
уытты тіл, қиял мен сезімді баурайтын әуезді тіл. А.Байтұрсыновша айтқанда,
лебіздің көрнекі, әуезді болу жағын көздейтін ақын тілі қажет болып
табылады. [18, 29-б].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
І ЖЫРАУЛАР МҰРАСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ҮЛГІЛЕР
1. Ежелгі жыраулар шығармашылығындағы дидактикалық сарындар 5
2. Кейінгі дәуір жыраулары шығармашылығындағы шешендік
ойдың берілуі
17
ІІ АҚЫНДАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ОРАЛЫМДАР
2.1 Шешен ақындар шығармашылығындағы түйдектер 22
2.2 Абай шығармашылығы – қазақ шешендігінің жаңа белесі
42
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ ақын-жыраулары шығармашылығы ежелгі
дәуірде жасаған жыраулар шығармашылығынан бастау алады және дербес Қазақ
хандығы кезеңінде поэтикалық биіктікке көтерілді. Қазақ хандығы
дәуіріндегі жыраулар толғауында қазіргі ақындар шығармашылығына тән
поэтикалық үндестіктердің ХІХ ғасыр ақындары шығармашылығына ұласуы –
шешендік дәстүрдің жалғастығы болып табылады. Қазақ шешендігінің түпкі
негіздерін Абай дәуіріне дейін ұласуын толығырақ қарастырып, аталған
кезеңдердегі поэтикалық жаңалықтарды дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде
алып, талдау жасаудың маңызы зор деп білеміз. Өйткені, шешендік сөздер
қазақ әдебиетіндегі мектеп бағдарламасында бастауыш сыныптан бастап жоғары
сыныптарда өткізілетіндіктен, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғаліміне
шешендік сөздерді талдай білу қажеттігі үнемі туындап отырады. Сондықтан да
жұмыстың өзектілігі айқын деп білеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ретінде жыраулар мұрасындағы
шешендік үлгілерді қарастыру және ақындар шығармаларындағы шешендік
айтылымдарды зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- ақындар мен жыраулар шығармашылығына шолу жасау, олардың
шығармаларындағы шешендік түйдектерді талдау;
- қазақ әдебиетін жаңаша деңгейге көтерген Абай Құнанбайұлының
шешендік қырларын таныту;
- шешендік шиырларына қатысты, дипломдық жұмыс бойынша өзіндік ой
қорыту.
Зерттеудің нысаны ретінде қазақ әдебиеттану ғылымының саласы қазақ
фольклортану ғылымы негіздеріне сүйене отырып, Қазақ хандығы дәуірі мен ХІХ
ғасыр аралығындағы танымал ақын-жыраулар шығармашылығы зерттеудің нысаны
ретінде алынды.
Зерттеудің пәні ретінде қазақ фольклорының бай да, өміршең саласы
шешендік сөздер алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысын жазу арқылы ақын-жыраулар
шығармашылығындағы поэтикалық жетістіктер, олардың шешендік дәстүрді
жалғастырушылығы және басқа да жақсы қырларын танытуға талаптануымыз, осы
мақсатта біршама мағлұматтардың басын қосуымыз –жұмыстың жаңалығы болып
табылады
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Жалпы әдебиеттану ғылымының
теориялық негіздеріне, оның ішінде фольклортану ғылымы, шешендік өнері
(ораторское искусство) салаларының зерттеу әдістемелеріне сүйенілді.
Ғылыми жаңашылдығы мен практикалық құндылығы. Жұмыста қазақ
шешендігінің ежелгі дәуірден нағыз бет-бейнесін тапқанға дейінгі дәстүрлі
сабақтастығы мысалдар арқылы көрсетіліп, талдануы жаңашылдығы болып
табылады. Сонымен қоса, Мұхтар Әуезовтың нақты ел аузындағы деректер арқылы
Абай жолы романында Абайды шешен ретінде көрсетуін біз жұмысымызда арнайы
тарауша арқылы қарастыруымыз практикалық тұрғыда құндылыққа ие болып
табылады.
Практикалық негізі. Жұмыстың практикалық негізі ретінде қазақ шешендік
өнерінің даму динамикасы, дәстүр жалғастығы туралы теориялық негіздеме
жасалуы практикалық негізі болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе бөлімнен, екі бөлімнен әр
бөлімнің екі тараушасынан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Бірінші бөлімде жыраулар мұрасындағы шешендік үлгілері
қарастырылады және тараушаларда ежелгі жыраулар шығармашылығындағы
дидактикалық сарындар мен хандық дәуірінен кейінгі дәуір жыраулары
шығармашылығындағы шешендік ойдың берілуі зерттелді.
Екінші тарауда ақындар поэзиясындағы шешендік оралымдар қарастырылып,
тараушаларда шешен ақындар шығармашылығындағы түйдектер мен Абай
шығармашылығының қазақ шешендігіндегі орны сараланған.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда түйінделді.
І ЖЫРАУЛАР МҰРАСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ҮЛГІЛЕР
1.1 Ежелгі жыраулар шығармашылығындағы дидактикалық сарындар
Қоғам, халық тағдырына қатысты зор әлеуметтік мүддені көздеген
шешендік мұралардың қатарына жыраулар толғауын жатқызамыз. Кейбір толғаулар
жеке адамдарға, жеке оқиғаға, жеке бір мәселеге қатысты болса да, оларда
бәрібір әлеуметтік үн болады. Себебі қай жыраудың толғауын алсақ та, онда
адамдық, адамгершілік т.б. сияқты тәрбиеге қатысты жайттар сөз болады.
Мұндай ақыл-кеңес, өсиет-толғау жеке адамға ғана емес, көпке қарата
айтылады. Өлең, жыр тағы басқа жанрларға қарағанда, толғаудың шешендікке
жақындығы – үгіт, насихат, яғни дидактикалық сарында болып келетіндігі.
Шешен сөйлеу әлеуметтік қызметтің бір түрі болғандықтан, философиялық
ойлауға құрылады, философиялық ойлау логика заңдарына сүйенеді; шешеннің
міндеті тыңдаушының айызын қандыру, сезіміне әсер ету болғандықтан, оның
сөзінде исихологиялық толғаныстар орын алады. Қазақ жырауларына да тән
қасиеттер осылар: олар көбінесе елдік мәні үлкен, келелі мәселелердің
тұсында халық пен ханға бірдей ақылшы, көрген-білгені көп кемеңгер ойшыл
ретінде көрінеді; айтпақ ойларын толғау түрінде философиялық, дидактикалық
түйіндер арқылы, психологиялық параллелизмдер негізінде, асқақ рухта
жеткізеді.
Жұмыстың аталған тарауында жыралуар поэзиясындағы шешендікке
тоқталатын боламыз.
Әдебиетішілерді ойландырған жыраулар шығармалары мен билер сөзінің
орта ғасыр ойшылдарының мұраларындағы поэтикалық, көркемдік әдіс-
тәсілдердің біртектілігі шешендердің ойлау табиғаты мен таным-білім
қасиетінің табиғи тамырластығында, сана-сезім мен жан дүние жаратылысының
біте қайнасқан бірлігінде жатқан сияқты. Асан қайғының:
"Таза мінсіз асыл тас,
Су түбінде жатады,
Таза мінсіз асыл сөз
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз-
Шер толқытса шығады [1, 18-б].
дегенін одан төрт ғасыр бұрын Ж.Баласағұни да айтпап па еді? Шешендерді
туғызған дәуірлердің қоғамдық-әлеуметтік сипаты әр дәуірдегі шешендерге
бірдей міндет жүктеді: Ол – ел тәуелсіздігі, халықтың бостандығы мен
бірлігі, ақыл-ой еркіндігі, соларға жеткізер адамдық, адамгершілік
қасиеттерді насихаттау. Осы жерде В.Г. Белинскийдің сөзі еске түседі:
"...Тіпті француз шешені Англияда, англия шешені Францияда сөйлеп табысқа
жетпес еді, өйткені олардың әрқайсысы өз отанында өз сөзінің күшімен
халқына билік жүргізген, үстемдік еткен" [2, 3-б].
Сөз өнерін тануда бүгінгіге дейін орын алып келген пікір – билерді ғана
шешен деп, жырауларды шешен деп танымау – тарихи әділетсіздік болар еді.
Жыраулар шешендерше толғап, шешендер жырауларша термеледі. Сондықтан
жыраулардың ішінде бір тобын әрі шешен, әрі би, әрі жырау деп танып,
шешендік өнер тарихынан оларға тиісті орын берілуі қажет. Жырауларды бұлай
таныту Н. Төреқұлұлының еңбегінде нақты көрініс тапқан [3, 53-63-б].
Қазақта би-шешендер ерекше тұлға. Ерекше тұлға дейтін себебіміз, бұрын-
соңды қазақтан басқа халықтарда мұндай тұлға, мұндай елді аузына қаратқан
адамдар болған емес. Шығыс халықтары арасында біздің билерімізге ұқсас
бірлі-жарым болуы мүмкін, бірақ олар дәл қазақтағыдай емес-тін. Демек би-
шешендер тек қазаққа тән құбылыс. Олар айтқан билік, шешендік сөздер тек
қазақ арасында кездесетін халықтық асыл қазына болып табылады.
Біріншіден, жырау да, шешен де сөз қадірін өз қадірім деп түсінген
халық. Екеуі де керемет дарын иесі. Бірақ нағыз шешен мен жырау үшін бір
ғана сөзге шебер болу жеткіліксіз, табанда тауып айтатын тапқыр, шаршы
топта тартынбай сөйлейтін батыл, сөз сайысында саспайтын сабырлы болуы
шарт. Жүйелі сөз бастаудың қиындығы туралы Бұқар жырау айтқан дейтін
мынандай сөз бар:
Көш бастау қиын емес,
Қонатын жерде су бар.
Қол бастау қиын емес,
Шабатын жерде жау бар.
Шаршы топта сөз бастау қиын-
Шешімін адам таппас дау бар [4, 83-б].
Шешен де, жырау да өз заманының озат ойшылы, оқымаса да көкейге тоқыған
мол саналы, парасатты азаматы. Халық қадір тұтқан жыраулар мен шешендерден
жұрт толқыған, халық дағдарған, бүліншілік шыққан немесе ел шетіне жау
келген кездерде кеңес сұрайтын болған [5, 8-б]. Яғни, екеуі де тек
әлеуметтік мәселелерге қатысқан, олардың шығармаларында махаббат, табиғат
лирикасына арналған тақырыптар жоқтың қасы. Жырау мен шешенге тән тағы бір
ортақ қасиет – импровизаторлық. Қазақ халқы тарихындағы шешендерді ой
елегінен өткізсек, олардың бәрі – ақылгөй абыз-жыраулар және ел басқарған
шешен билер. Бұлар – қазақ халқының тағдырын бірлесе отырып шешкен, өз елі
мен жерінің амандығын жауапкершілік етіп арқалаған парасат иелері, елдің
ішкі, сыртқы істерін өз мойындарына алған қоғам қайраткерлері. Қай дәуір
тұрғысынан да, тіпті қазіргі өмір тұрғысынан да шешендерге қойылатын талап
– осы болу керек. Тіпті батыс елдеріндегі, әсіресе шешендік өнердің көш
бастаушысы саналып келген грек, рим шешендерінің де қоғам қайраткерлері
болғаны мәлім.
Демек тақырыптың осындай өзектілік сипатын ескере келіп, Ақын-жыраулар
мұрасындағы шешендік деген тақырыпта диплом жұмысын алып отырмыз.
Негізгі мақсатымыз – ақын-жыраулар шешендігінің шешендік өнер
тарихының тұтас бір кезеңін қамтитындығын дәлелдеу. Сонымен берге ақын-
жыраулар шығармашылығындағы шешендіктің табиғатына, оның өзіндік
ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Көркем тілді қару етіп, халықтың жоғын жоқтап, мұңын мұңдаушы, қоғам
қайраткері ретінде есімдері ерте заманнан сақталып, ел аузында жүрген
жыраулардың көш басшысы – Сұрғалтайұлы Сыпыра жырау. Көш басшысы дейтініміз
– Сыпыра жырауды қазақтың кейінгі ғасырларда өмір сүрген жыраулары өздеріне
ұстаз санаған, оған сыйынып сөз бастаған. Сыпыраның аты халық арасында
аңызға айналып кеткен, оның бізге жеткен шығармалары көп емес. Олардың
кейбірі эпостық жырлардың ішінде жүр, мысалы "Ер Тарғын", "Едіге",
"Қырымның қырық батыры" жырларында жырау есімі аталады. Сыпыра жырау тарихи
деректерде Тоқтамыс хан тұсында ХІV ғасырда жасаған, Маңғыстау мен Жайық
бойын, Сарайшық қаласын мекендеген.
Ә. Марғұлан оны қыпшақ руынан шыққан, өте ұзақ өмір сүрген, тарихта
ноғайлы жырын туғызған эпик жыршы екенін және оның аса шешен болғанын
айтады [6, 55-б].
Тоқтамыс жырын алғаш бастырған П.М. Мелиоранский өзінің алғы
сөзінде Сыпыра жыраудың қыпшақ даласының көп хандарын көрген көне ақыл иесі
болғандығын, ол 1393 жылы ханның шақыруымен Тоқтамыс ордасында ең соңғы
толғауын айтқан еді дейді. (Сказание о Токтамыше и Едиге). Жырдың кейін,
1927 жылы, Қ. Сәтбаев бастырған нұсқасына жазған алғы сөзінде
Қ. Сәтбаев: "Сыпыра – топ бастаған дана, үздік дара шешен, қажымас еңбек,
қайтпас жігер, мұқалмас қайрат иесі, халық қиялының төрешісі болған қария
жырау, - деп бағалайды.
С. Сейфуллиннің 1931 жылы жариялаған "Қазақтың ескі әдебиет
нұсқалары жинағында "Кәрі бидің жас биге айтқаны деп аталатын мадақ сөз
бар. Оны Х. Сүйіншәлиев Сыпыра жыраудың сөзі деп қарайды.
Көп ішінде сөйлесем,
Жас жігіт саған қарасам-
Қара лашын тұйғынсың.
Асылыңа қарасам-
Құс алатын қырғисың.
Қызыл тілге келгенде,
Сар садақтың оғындай,
Көлденеңдеп сырғисың.
Көрмегеннен сұраймын,
Асылыңды білдірші,
Қай ұлыс елсің, жарқыным?!
Сөзді жұптап, түйдектеп,
Бәйге атындай шұлғисың! [7, 138-б].
Ал эпостық жырларда Сыпыра атынан айтылатын толғаулар бар. Бәрінде де
Сыпыра жырау – хан мен батырлар арасын бітістіріп жақындастырушы, жұрт
тыныштығын ойлаған сәуегей адам. Мысалы, "Ер Тарғын жырында мынадай жолдар
бар: ...Ол уақытта жүзден асып жатқан бір Сыпыра жырау деген бар еді. Ол
Сыпыра жырау өз өмірінде қолынан тоғыз ханды өткізіп, толғау айтып, тоғыз
ханды түзеткен кісі еді. Жұрт сасқан соң ханы, халқы жиылып, Сыпыра жырауға
барды да, Сыпыра жыраудан сұрады. "Біз Тарғын батырды екі алдадық, әуелі
Бұлғыр тауға жалғыз тастап кетіп қайтып келеміз деп, келмей кеттік. Екінші
қызымды беремін деп жауымызды қырдырып алып, бермей қалдық. Сонан соң ол
ашуланып Қырымдағы қырық құрдасымды алып жұртыңды аламын деп кетті, ол өзі
Қырымнан қыз алып қашты, ханына қылмысты болып жүрген кісі еді. Ол жұртына
барып, мұнда қайтып келер ме, болмаса ол бізге өтірік айтып, алдап қорқытып
кетті ме? Соны болжап бізге айтшы, көпті көрген едің әрі не десең де сіздің
ақылыңызбен боламыз",- деді. Сонда Сыпыра жырау айтты:
"Хан менен төрем келіпсің,
Би мен мырза отырыпсың.
Бізге ақыл салсаңыз,
Біздің тілді алсаңыз,
Батырды еске алыңыз!
Егер кетсе еліне,
Шулатпай кетпес балаңды,
Қан етпей кетпес қалаңды,
Бір түбектей бір қылар,
Жалпы жатқан далаңды,
Қырым деген ағаңды,
Етегіне басың салыңыз!
Тату болып қалыңыз!
Буырқанып бұрсанса,
Мұздай темір құрсанса,
Жыртпай кетпес жағаңды,
Ағаның ісі жаман-ды".
Тарғындайын батырға,
Жиылып барып барыңыз!
Қараң түгіл ханыңыз,
Қимылдаған жаныңыз. [4, 84-б].
Ханы, халқы жиылып Тарғынның алдына барып, кешірім сұрап, Тарғынды
ханның үйіне алып келген соң, хан ұялғанынан сөз бастай алмады. Сонда
Сыпыра жырау Тарғын батырға қарсы сөйледі:
"Ай, батырым, батырым!
Тауда тарлан ақырса,
Тас мұрынын ару сұңқар шыжғырса,
Көгілдірін ертіп,
Көлден қулар ұшар ма?
Әділ туған хандары,
Қара берен батырға,
Беремін деп бермеді,
Өтірік сөзден өлмеді,
Бұл сықылды хандары,
Бұл сықылды байларды,
Жалтаң сөзбен қысар ма?
Хан мен қара келген соң,
Сіз сықылды батырға,
Ашуын бермей кетсе ұқсар ма? [4, 84-б].
Жыраудың шешен толғауынан біз өзінен бірнеше ғасыр кейін өмір сүрген
Жиембеттің немесе Бұқар жыраудың, өршіл ақын Махамбеттің сарынын еркін
аңғарамыз. Шешен батырды райынан қайтару үшін шешендіктің үлгісін көрсетіп
бағады:
Ай, батырым, батырым!
Сөз айтады алдыңда
Сыпыра жырау пақырың.
Ханы, халқың жиылып,
Айтып отыр біздерге,
Айтып отыр біздерге,
Құлақ салып тыңдасаң,
Біз айталық сіздерге,
Аруақты туған ер болсаң,
Неғыласың бір қызды?
Жас баладай жайдақтап,
Жас тайлақтай ойнақтап,
Шыға бермей түзлерге!
Мына отырған ханыңыз,
Қимылдаған жаныңыз
Сый қылады алыңыз! [4, 85-б].
Сыпыра жырау Ер Тарғынға ханның атына, халықтың атынан сөйлеп, жаудан
құтқаруын өтінеді. Жыраудың уәде еткендері Ақтамберді жыраудың Күлдір
күлдір кісінетіп толғауындағы қазақ мырзасының арманы іспетті. Ары қарай
жалғастырырып көрелік:
Қара лашын береді,
Көлден көлге шүйсейші!
Қара арғымақ береді,
Елден елге мінсейші!
Ақ падиша жіберген
Балдағы алтын ақ берен
Мұны сізге береді,
Аш беліңе ілсейші!
Бадана көзді кіреуке
Мұны сізге береді,
Баса келіп кисейші!
Неғыласың бір қызды?
Бес жүз ауыл береді.
Шағаннан көшсең суытып,
Бес жүз атан береді,
Желдеп мұны байлашы! .
Неғыласың бір қызды?
Бес жүз ауыл береді,
Өз алдыңа сұлтан боп,
Сүйген жерің жайлашы!
Неше батыр болсаң да,
Алмаймысың бұл сыйды?
Миың болса басыңда,
Айтып тұрмын қасыңда
Осы жерін бір ойлашы! [4, 83-б].
Шешенннің алмастай өткір, балдай тәтті сөзіне ұйыған, халқы үшін
ханға деген өкпесін кешіріп, батыр райынан қайтып, ханның, халықтың берген
сыйын алды. Қара ноғайдың хан, халқымен татуласып табысты [5, 203-205-б].
Сыпыра жырау сөзінің өткірлігі – қайталана қолданған қаратпа сөздің
екпінінде, шартты мәнде жұмсалған құрмалас сөйлемнің риторикалық сұрақпен
қайырылуында. Жырау сөзінің өтімділігі – эпосқа тән буырқанып бұрсану,
мұздай темір құрсану, жағасын жырту, қара лашын, қара арғымақ, балдағы
алтын ақ берен, аш бел, бадана көзді кіреуке тәрізді жауыпгерлік
фразеологизмдерді үдемелі сипатта қатар қолдана отырып, сөзінің соңын
бұйрық, тілек мәніндегі сөйлемдермен аяқтап отыруында (барыңыз, алыңыз,
салыңыз, қалыңыз, шүйсейші, мінсейші, ілсейші, кисейші, байлашы, жайлашы,
ойлашы). Осындай сөйлеу тәсілдерінің өзі Сыпыра жыраудың айтқанына
көндірген айбарлы, елді сөзіне ұйытқан ақылшы, елдік мәселелерді шешуге
қатысқан білгір шешен екендігін танытады. [6, 20-21-б]. Сыпыра жыраудың
алпыстан астам ханға ақыл-кеңес берген қайраткер жан болғанын зерттеуші
Есім Байболовтың жариялаған мына бір өлеңінен білуге болады:
Өрлеуге қандай алабың,
Шыңға шықсын талабың,
Алпыс екі хан көрдім,
Несіне оны сұрадың?!
Атқа мінер халі жоқ,
Мінсе түсер әлі жоқ,
Жүз сексен жасаған,
Халі осы да Сыпыраның! [4, 86-б].
Фольклортанушы ғалым Х. Сүйіншәлиев Сыпыра жырауды 1213-1393 жылдар
арасында өмір сүрген ноғай-қазақтардың атақты жырауы деп таниды [7, 235-б].
Өз мүддесінен ел мүддесін жоғары қоя білген ірі қоғам қайраткері әрі
шешен, би Шоқан сөзімен айтқанда, көрнекті ойшыл, дала философы Асан қайғы
Сәбитұлы болды.
Асанның аты – Хасан, ол жасынан жетімдік көріп, тағдыр тауқыметін көп
тартқан, өскеннен кейін де халқының болашағын ойлап, толғанумен мұңды болып
жүріпті, содан халық оны Асан қайғы деп атап кеткен. [8, 73-б]. Бұл туралы
Құрбанғали Халидовтың Тауарих хамсасында мынадай мәлімет бар:
Асанның асыл түбі – ноғай, әйгілі Майқы бидің тұқымы. Шын аты Хасан
екен, халық оны құрмет тұтып, Асан ата атап кеткен. Асанның мақал-мысал
сөздері қазаққа аңыз боп кең тараған және ол күн-түндеп айтса да
таусылмайтын ұзақ жырдай мол болыпты. Бағзы қазақтар Асан сөздерін ауызша
да, жазбаша да айтады. Олар Асанды халыққа қамқорлық ойлаған ізгі адам ден
санайды [9, 121-б].
С. Сейфуллин атап көрсеткеніндей, Асан сөздерінің негізгі арқауы –
ханды әдлетті болуға шақыру, өзімшілдіктен сақтандыру, қиянатқа жол
бергізбеу. Халқы үшін уайым жеген жырау ханның алдында да ең маңызды, ең
басты мәселе етіп ел тағдырын қояды. Асан туралы қалам тартпаған
зерттеушілер кемде-кем. Бәрінің пікірінше, Асан – заманының кемеңгер
ойшылы, шешен биі, көрнекті қоғам қайраткері. М. Әуезов сөзімен айтқанда:
...халықтың нағыз ертегісі болып, тек сол қалыпта ғана ой жадында
сақталған адам.
Аңыздардың айтуынша, Асан XV ғасырда Жәнібек ханның тұсында, өмір
сүріп, сарай маңындағы ақылшы-ақсақал жыраулардың басы болған. Асан
қайғының атымен байланысты жер аттары Қостанай, Торғай, Ыргыз бойында өте
көп. Қазіргі Ақтөбе облысында "Асан Ата есімінде ескі бейіт бар екен.
Ақтөбе облысы, Қобда бойында Асанның баласы Абаттың моласы да бар делінеді.
[10, 24-б]. Асанның өмір сүрген жері қазіргі Ақтөбе облысы екенін анықтай
түсетін оның мынадай атақты толғауы бар:
Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Оймауыттай тоғай елімнің,
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде кеңес қылмадың.
Жемнен де елді көшірдің!
Ойыл деген – ойынды,
Отын тапсаң тойынды.
Ойыл көздің жасы еді,
Ойылдан елді көшірдің [1, 18-б], –
деп, қазақтың сол кездегі мекен еткен жеріне, жайылым, қонысына көңілі
толмай, елді теріс бетке бастап көшірген Жәнібекке қарсы айтқаны еді.
Тарихшылардың айтуынша, Асан қайғы өмір сүрген заманда бұрынғы Алтын
Орда жұртынан бөлініп шыққан хандықтар арасында өзара қайшылықтар көбейе
бастаған болатын. Жәнібек бастаған қазақ хандығы XV ғасырдың 60-жылдары
Әбілқайыр бірлестігінен (өзбек хандығынан) бөлініп, Шу бойында жаңа хандық
құрды. Бөлініп шыққан хандықтарға белгілі бір жерді тұрақты астана ету
қажеттігі туды. Жаңа құрылған жас хандықпардың жауы да аз болған жоқ. Ел
басына төнген осындай ауыр жағдайлардан құтылудың бір жолын Асан қайғы
көшу, қоныс аудару деп түсінді. Елге жайлы қоныс іздеді. Ел аузында Асан
қайғының желмаяға мініп жайлы қоныс іздеген әрекеті, қазақтың кең байтақ
даласын, тау-тасын шарлап, солар жайлы айтқан сын пікірлері тапқырлықтың
үлгісіндей болып, жатталып қалды.
Асан толғауларындағы шешендік тәсіл – психологиялық, синтаксистік
параллелизмдер жиі қолданылады. Асанның өлең, толғаулары бастан-аяқ
параллелизм тәсілімен жасалған. Мысалы:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ
Құлан қайтіп күн көрер?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ
Жылан қайтіп күн көрер?! [1, 18-б].
деген жолдар қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңдегі психологиялық
параллелизмнің қайталанбас үлгісі болып саналады. Немесе:
Құладын құстың құлы еді
Тышқан жеп жүнін түледі.
Аққу құстың төресі
Ен жайлап көлді жүр еді.
Аңдып жүрген көп дұшпан
Елге жау боп келеді.
Құладын қуды өлтірсе,
Өз басыңа келеді!
Құлың кеп сені өлтірер
Осыны Асан біледі, [1, 19 -б] –
деп өмір көріністерін параллелдеу, салыстыру, ұқсату арқылы суреттеп,
қорытынды түйін жасайды. Жазықсыз, момын, әдемі, киелі құстың жыртқыш аңға
зәбірленуі – озбырлық, осы озбырлыққа жол берген ханның өз басына да
жамандық орнауы әбден мүмкін. Асанда параллелдікті құрайтын амалдар әр
алуан. Мысалы, мына толғаудағы параллельдік – баяндауыш тұлғасының
бірдейлігі ғана емес, бір сөздің белгісіәр тармақ сайын қайталанып келуі
және тұтас сөйлемдердің бірдейлігін атап көрсекен жөн:
Әділдіктің белгісі,-
Біле тұра бұрмаса.
Ақылдының белгісі,-
Өткен істі қумаса.
Жамандардың белгісі,-
Жауға қарсы тұрмаса.
Залымдардың белгісі,-
Бейбіттің малын ұрласа.
Надандардың белгісі,-
Білгеннің тілін алмаса [1, 19-20-б].
Міне, осылайша Асан қайғы параллелді салыстырулар негізінде моральдық-
психологиялық толғаныстарын шебер жеткізеді.
Дыбыс үндестігіне сүйеніп толғау тәсілі де Асанда жиі кездеседі. Асан
толғауларында дауысты, дауыссыз дыбыстардың үндестігі жеті-сегіз буынды жыр
үлгісінен жасалған сөйлеу үлгілеріне ойнақы, көтеріңкі сипат береді.
Мысалы:
Елбең-елбең жүгірген,
Ебелек отқа семірген,
Екі семіз қолға алып,
Ерлер жортып күн көрген
Еділ деген қиянға
Еңкейіп келдің тар жерге... [1, 20-б].
Немесе:
Тақырлауға қонған қаз, тырна,
Таң маңында ұшар ол.
Тауық неше шақырса,
Таң болжалдап атар ол...[1, 20-б].
Дыбыстық қайталаулар Асан өлеңдеріне асқақ үнділік береді. Асан қайғы
толғауларына сабақтас, мазмұн жағынан жақын, бірақ сөз саптау тәсілі
жағынан ерекшеленетін шешен жыраудың бірі – Қазтуған Сүйінішұлы.
Қазтуған – XV ғасырдың аты әйгілі батыры және шешен жырауы.
Х. Сүйіншәлиев Қазтуғанның туған жерін Каспий алқабы, Бөкей жеріне
қарасты Еділ мен Жайық арасы, Қабыршақты даласы, қазіргі Орал облысының
Жалпақшал мен Жәнібек аудандарына жататын өлке деп атайды [7, 259-б].
Ғалым Қ. Жарықбаев Қазтуғанды ХV ғасырдың 20-30 жылдарында Еділ
жағасында, қазіргі Астрахань облысының Қызылжар қаласына жақын маңда
дүниеге келген, – дей келе, – ол Еділдің салалары Ақтұма мен Бұзан бойына
қоныс тепкен ноғай тайпаларының әскер басы және ру көсемі болған,
көшпенділердің әскери ақсүйектері арасынан шыққан [11, 49-б], – деген
деректер береді.
Қазтуған толғауларының мазмұнына зер салсақ, Асанның өлең-толғаулары
тәрізді, онда да қазақ халқының болашағы үшін жайлы қоныс, жақсы мекен
іздеу мәселелері көтеріледі. Жайлы қоныс, жақсы мекен деп Еділ сағасын
айтады, өз туған жерін жерұйық деп есептейді: байы мен жарлысы теңескен,
жабағысы мен тайы теңескен, жас тайлағы жардай атан болып, жатып қалған бір
тоқтысы жайылып мың қой болған жер, - деп кіндік қаны тамып, ат жалын
тартып мінген, салауатты өмірге қол жеткізген туған жерін асқақтата
жырлайды. С. Сейфуллиннің Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары жинағында
жарияланған "Әрайна, билер, әрайна деп басталатын өлеңінде туған жері –
Еділ, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Қиыл өзендері бойын өз еркімен емес,
шарасыздықтан тастап, басқа өлкеге ауысуға тура келгенін айтады.
Ноғайлы-қазақ жұртының,
Кейінгі туған балалары-ай...
Жолдасын жолай іздеген,
Өзіне тиген дұшпанын
Қарт бурадай тіздеген,
Мен қарға бойлы Қазтуған,
Қайғыланып асып барамын,
Ноғайлы-қазақ елінен [4, 29-б].
Немесе:
Еділ мен Жайық арасы,
Ноғайлының ұлына
Қайырлы қоныс болғай ма?
Жағасы босап сол қазақ,
Сол қонысқа қонғай ма?
Еділдің мынау, талды көліне,
Бір түстенбей өткенмін.
Ойыл да, Қиыл, Жем, Сағыз,
Саланың жатқан аңғары,
Қайырылмай оған кеткенмін... [4, 29-б].
Қазтуған шешендігі толғауларын өз атынан, бірінші жақта баяндау
шеберлігімен ерекшеленеді. Халық атынан сөйлеген сөзін бірінші жақта, өз
атынан жариялау - өлең жолдарына асқан әуен, күшті екпін береді. Жоғарыдағы
толғауда жайылмалы қаратпа (Ноғайлы-қазақ жұртының кейінгі туған балалары-
ай) – жария арнауға өзек болып тұрған сөз иірімдері.
Жырау кейінгі шумақтарда жария арнауды зарлай арнауға ойыстырып, ол
үшіп риторикалық сұрақтарды шебер пайдаланады. Толғау соңын бірінші жақтың
бұйрық рай формасында үзілді-кесілді шешіммен аяқтайды.
Қазтуған жыраудың сөз саптау тәсілдері бір-біріне ұқсамайтын алуан
түрлі. Солардың ішінде жырауға тән сөйлеу формасы – жыр жолдарына салып
нөсерлете сөйлеу.
Жауды көрсе жайнаған,
Жай тасындай ойнаған.
Еділде тұрып оқ атса,
Жайыққа түсіп жоғалған.
Алыста тұрып ақырса,
Алтын туы жаудың жығылған,
Жан сауғалап тығылған,
Өгіздей даусы өкіріп,
Он екі ханы дұшпанның
Қамалға қашып жиылған
Ноғай-қазақ жұртының
Қонысын қалған қия алмай,
Қазтуған жауға аттанған.
Қазтуған шешендігіндегі назар аударатын жайттың бірі – жыраудың өзіне
тән образ жасау шеберлігі. Бұрын-соңды жыр шумақтарында қолданылып жүрген
бейнелерге тың теңеу тауып, іс-әрекетін ұлғайта суреттеу тәсілінің
арқасында жауыр болған сөз қолданыстар жаңа қырларымен жарқырап шыға
келеді. Мысалы:
Белгілі биік көк сеңгір
Басынан қарға ұшырмас,
Ер қарауыл қарар деп,
Алыстан қара шалар деп.
Балдағы алтын құрыш болат,
Ашылып шапсам дем тартар,
Сусыным қанға қанар деп.
Азамат ердің баласы,
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп.
Арғымақтың баласы,
Арыған сайын тың жортар,
Арқамнан қосым қалар деп.
Ақ дария толқын күшейтер,
Құйрығын күн шалмаған балығым,
Ортамнан ойран салар деп [4, 28-б].
Жауынгерлік жолды өз өмірінің мақсат-мұраты етіп алған Махамбетті де
тәнті еткен – осы бір образдар, осы бір сөйлеу тәсілдері болатын.
Қазтуғанның өлең жолдары жауынгерлік фразеологизмдер мен ерлік
ұғымындағы образдарға толы.
Қазтуған сияқты көп күндері жорықта өткен, ерлік жолында найза мен
сөзді қатар қару еткен батыр-шешен-жыраудың бірі – Доспамбет. Доспамбет те
қолбасы атанған жырау. Ол жорықта жүріп жау оғынан жараланып, қаза тапқан.
Қазтуған сияқты Доспамбеттің де сөйлеу стилі – жорық жырлары үлгісінде жиі
қолданған сөздері – жауынгерлік сипаттағы сөз орамдары. Жырау толғауларының
негізгі идеясы – ерлікті дәріптеу. Ерлікке шақырған толғауларында дыбыстық
қайталаулар да, сөздік қайталаулар да рухты көтерер көркемдік тәсіл ретінде
жұмсалады.
Айналайын ақ Жайық,
Ат салмай өтер күн қайда.
Еңісі биік боз орда
Еміне кірер күн қайда.
Қара бұлан терісін
Етік қылар күн қайда.
Күдеріден бау тағып
Кіреуке киер күн қайда.
Күмбір-күмбір кісінетіп,
Күреңді мінер күн қайда.
Толғамалы ақ балтаны
Толғап ұстар күн қайда.
Алты құлаш ақ иайза,
Ұсынып шаншар күн қайда.
Садақ толған сайгез оқ,
Масағынан өткеріп,
Басын қолға жеткеріп,
Созып тартар күн қайда... [4, 29-б].
Өмір бойы жауға қарсы күресте ат үстінде жүріп жыр толғаған батыр
жеңістің не екенін жақсы біледі, ерліктің нәтижесі бейбіт өмір екенін шешен
тілмен тұжырымдайды.
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынға бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан,
Боз баламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?!
Ерлік дәстүрді қастерлеу мақсатымен кейінгі ұрпаққа өнеге ретіпде
жазған өзінің өмір жолы туралы толғауында әрбір құрмаластың соңын өкінбен
деген сөзбен аяқтап отырады. Өкінбен деген сөз жай ғана ұйқас үшін алынып
отырған жоқ, оған тірек сөз ретінде ой екпіні түсіріліп, басты ойды
жеткізеді, жырау өзнің өмір жолын мақтаныш етеді, халқының тәуелеіздігі
жолында істеген істеріне ризалық білдіреді.
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым, өкінбен.
Толғамалы балта қолға алып,
Топ бастадым, өкінбен,
Тобыршағы биік жай салып,
Дұшпан аттым, өкінбен.
Тоғынды сарты нар жегіп,
Көш түзедім, өкінбен.
Ту құйрығы бір тұтам,
Тұлпар міндім, өкінбен,
Туған айдай нұрланып,
Дулыға кидім, өкінбен.
Зерлі орындық үстінде,
Ақ шымылдық ішінде,
Тұлымшағын төгілтіп,
Ару сүйдім, өкінбен [4, 34-б].
Жырау тілінде эпосқа тән "толғамалы ақ балта", "алты құлаш ақнайза",
"садақ толған сайгез оқ", "ту құйрығы бір тұтам" тәрізді аллитерация,
ассонансқа құрылған көркем жауынгерлік фразеологизмдер ұшырасады. Доспамбет
те басқа жыраулар сияқты толғау стиліне тән анафоралық, эпифоралық
қайталаулар мен синтаксистік параллелизмге сүйенеді.
Ақындарды бірнеше топқа бөлген Ә.Марғұлан: солардың ішіндегі ең
құрметтісі ертеректе жыраулар болған", – дей келіп, – жыраулар қоғамдық-
саяси және әскери тақырыптарға арнап тақпақ, сарын, толғаулар шығарған. Ел
басына қиын күн туғанда, жаугершілік кезеңде, халық қиыншылыққа ұшырағанда,
жырау халықтың рухын көтеріп, оқиғаның өту барысы, болашақ туралы болжал
айтты, бірлікке, ұйымдасуға, тәртіпке шақырды. Халық болашақты, алдында не
боларын болжаған жырауларды әулие деген. "Терең ой, түзу тәжірибесі бар
адам ғайыптан хабар береді. Әулие дегені сол болса керек", - деген еді
Шәкәрім. Қазақ халқы, құдайға шүкір, жырауларға кенде болған емес. Ғасырдан
ғасырға ұласып, есімі мен сөзі сүйіспеншілік пен құрметке бөленіп жеткен
ғажап шешен-жыраулар – Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Үмбетей
жыраулар. Бірақ солардың бәрін тізіп жату орынсыз. Шешендік пен жыраулық
егіз өнер екендігін дәлелдеу үшін, жыраулардың кейбіреулерін ғана тілге
тиек еттік.
Жыраулардың ішінде ақын деген атқа ие болған көркем сөз иелері бар.
Ақындық пен жыраулық барлық ақындарда бірдей қатар келе бермейді. Ақын-
жыраулар айтқан өлең түрі ақындық толғау деп аталған. Толғау толға деген
етіктен жасалып, ойлану, толғану деген ұғымды білдіреді. Демек, ақындық
толғаудың мағынасы елдің, халықтың өмірінен, тарихынан орын алған маңызды
оқиға, елеулі құбылыс немесе даңқты адамдар туралы ақынның ойларын,
қорытқандарын білдіретін терме сөзбен жасалған күрделі шығарма болып
табылады. [12, 24-б].
Қысқасын айтқанда, Қазақ хандығы орнауының алдындағы Сыпыра жыраулар
мен қазақ халқының өзіндік бет-бейнесі қалыптаса бастаған ХҮ-ХҮІІ
ғасырларда өмір сүрген жыраулардың шығармашылығы – қазіргі дәуірге ұласып
жатқан ұлттық поэзиямыздың заңды бастауы, сарқылмас шешендік поэтикамыздың
көкжиегі болып табылады. Біз келесі тараушада жыраулық дәстүрдің кейінгі
кезеңдегі жалғасына талдау жасайтын боламыз.
1.2 Кейінгі дәуір жыраулары шығамашылығындағы шешендік ойдың берілуі
Қазақ толғаулары, көбінесе, лирикалық жанрға жатады, бірақ толғау
өлеңге қарағанда ойға құрылады, яғни үгіт, насихат түрінде келіп, ақыл-
кеңес береді. Өлеңде белгілі бір оқиға, не оқиғаның бір кезеңі, болмаса
оқиға өтіп жатқан жер немесе қалай болғандығы суреттеліп берілсе, толғауда
суреттеуден гөрі баяндау көбірек орын алады; өлеңде сезімге жол берілсе,
толғауда сезімнен гөрі ой басымырақ болады. Толғауда жеке оқиғалар
суреттеліп жатпайды, ұқсас жайттар шендестіріле салыстырылып, өзара ұқсас
оқиғалардың жиынтығы, түйіні, нәтижесі айтылады. Негізінде толғау қоғамдық
ойдың қорытындысын бейнелейді. Өлеңдерде автор көбінесе өзінің ойын,
көзқарасын ашық білдірмейді, пікірін ишаратпен сездіреді, ал толғауда ақын-
жыраудың ойы ашық, көзқарасы айқын көрінеді. Осы тұрғыдан алғанда, өлеңнің
бәрі шешендікке жатпайды. Ал толғау мазмұн жағынан тақырып, уақыт, оқиға
талғамайды, құрылысы жағынан қатаң ұйқас, бірқалыпты шумақ өлшемін
сақтамайды, - дей келіп, Б. Адамбаев толғауларды поэзияның ерекше көп
таралған жауынгер жанрына жатқызады [13, 85-б]. Оның қызметі – халықтың
рухын көтеріп, оларды ерлікке, елдікке, бірлікке, жеңіске, табысқа,
имандылыққа шақыру. Осындай ерекшеліктеріне қарай ақындық толғаулар
шешендікпен егіз. Ежелгі Грецияда шешендікті поэзиямен ұштастыра қарап,
шешенді әрі ақын, әрі сөз шебері деп таныған. Ақындық пен шешендікті
жанастыра қарастыру орыс ғылымында да бар. Біздің жағдайымызға келетіп
болсақ, жауынгер жанр ақындық толғаудың иелері сөз зергері болумен қатар
ақыл-ой иесі, өз заманының парасатты, білгір, данышпан адамы болуға тиіс.
Сондай адамдарды халық шешен деп атаған, Ақын-жыраудың көш басшысы Асан
қайғыны шешен деп мойындағанда, Бұхар, Махамбет сынды ақын-жырауларды неге
шешен демеске?! Толғау жанрын зерттеген Әуелбек Қоңыратбаев Бұхарды тұңғыш
толғау ақыны деп қараған. Поэзия мен шешендіктің ара жігін айырып берген
Р.Сыздықова шешендік сөздерде өлшеммен топтастырылған үзіктер болатынын,
мұндай параллельді үзіктер өлеңнің тармағы сияқты болып көрінгенмен,
бұларда өлең тармағындай буын санының біркелкі өлшемі жоқ екендігін айта
келіп, Бұхар жыраудың кейбір өлеңдерін поэзия қатарына жатқызбайды [14, 24-
б]. Мысалы:
Қайғысыз ұйқы ұйқтатқан ханым-ай!
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай!
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай!
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай! – [4, 28-б].
дегенді келтіріп Р.Сыздықова былай дейді: Бұл – жырау Бұхардың толғауы
емес, сенатор Бұхардың шешендік сөзбен келген жоқтауы. Мұнда өлең сияқты
бес жол бар және әр тармақтың өлшемі біркелкі – 11 буыннан. Бірақ бұл 11
буынды қара өлең емес; біріншіден, тармақ саны төртеу емес, бесеу, демек,
ұйқас формуласы қара өлеңдегідей а, а, б, а емес, а, а, а, б, а, оның өзі
жоқтың қасында, өйткені алғашқы үш тармақ ханым-ай сөзінің қайталануымен
ғана келген (ал поэзияда бұлайша бір сөздің ұйқас соңында қайталап
келгенінде оның алдындағы сөздер өзара ұйқас құрауы шарт). Бұлардың
алдындағы ұйықтатқан, бақтырған, құштырған, қайран сөздері өлеңге тән
ұйқастан аулақ. Екіншіден, мұнда әр тармақтың ритмикалық топтасуы қара өлең
суретіне жатпайды: Бұл жерде ритмикалық буын топтары алғашқы тармақта
3+5+3, соңғы тармақта 2+4+5 тәртібімен келген, демек, бұл да қара өлеңнің
буын тәртібін сақтап тұрған жоқ [14, 58-б].
Шешендік толғаудың басты қағидасы бұл ғана болмаса керек. Ақын-
жыраулар ойын қандай өлшеммен айтса да, мақсаты: ой түсіру, сезімге әсер
ету, ақыл беру. 7-8 буынды жыр өлшемімен нөсерлете, екпіндей сөйлегенде де
ақылгөй, дана көсемдердің көздегені – жұрттың санасын ояту, әлеуметтік
мәселелердің маңызына көңіл аударту, ақылға ақыл қосу, сезімге түрткі
жасау. Ал ғалым сөз еткен өлшем - өлең тармағы сияқты болып келетін
параллель үзіктер – шешендіктің толғаумен емес, қара сөзбен келетін түрінде
орын алған құрылым. Айталық, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және Байдалы,
Сырым т.б шешендерден бізге жеткен шешендік сөздер осы құрылымға
негізделген болатын.
"Поэзия-шешендіктің құралы" деген В.Г.Белинскийдің пікірін ойға
алсақ, ақындық толғау да шешендіктің құралы болғандығын байқаймыз.
XVIII ғасырға дейін де, одан кейін де көркем ой, кестелі тіл көбінесе
поэзия жанрында көрінді, әсіресе поэзиялық туындыларды шығарушы өнер
иелерін XIX ғасырға дейін жыраулар деп атады. Әдебиет тарихын
зерттеушілердің айтуынша, XVIII ғасырда әріден келе жатқан жыраулық дәстүр
одан әрі дамып, бұтан қоса ақындар мектебінің күш ала бастаған шағы болды.
Бұхарды XVIII ғасыр поэзиясының көрнекті өкілі деп таныған әдебиет тарихын
зерттеушілер оны жыраулар поэзиясының жалғасы ғана емес, бергі дәуірдегі
биігі де дейді [15, 51-б]. Олар Бұхардың бұрынғы жыраулардан өзгешелігі
ретінде бұрынғы батыр жыраулардың ісін кейінгі тұста ханның төңірегіндегі
ақылшы, шешен жыраудың "қызметімен жалғастырғандығын айтады. Шоқан сөзімен
айтсақ, ХVІІ ғасыр қазақ елі үшін тынымсыз ұрыстар мен жорықтардың заманы
болды. XVIII ғасырдың өзекті мәселесі қазақ халқының басын қосып ел болу,
сыртқы жаулардан қорғану мәселесі болды. Жас жағынан Абылайдан көп үлкен
жырау өзінің өмір тәжірибесі мен ақыл-ойын ханның ел билеу ісіне
ұштастырды. Біртұтас ел болу мәселесін Абылай билігіне әкеп тіреді. Бұхар
жырау елді Абылай төңірегінде ұстау, біріктіру мақсатын толғаулары арқылы
жүзеге асырып отырды. Толғауларында Абылайды жауды жеңген батыр, жомарт
бай, елді аузына қаратқан би, әділ, көреген билеуші етіп суреттейді. Әрине,
сол қиын кезеңде Абылайдың қазақ елінің тұтастығын сақтауда, сыртқы
жаулардан қорғауда атқарған қызметі орасан зор. Бүгінгі ұрпақ Абылайды
халқымыздың әрі батыр, әрі айлалы да айбарлы ханы ретінде ардақтайды. Бұған
Бұхардың да қабырғалы би, көреген көсем, ақылшы аға ретіндегі жәрдемі
ерекше еді. Бұхар біраз толғауларында ақылшы ұстаз ретінде Абылайды сынайды
да. Енді осы толғаулар шешендікке критерий бола алар ма еді деген сұрақтың
төңірегіне келер болсақ, Бұхар толғаулары негізінен әлеуметтік, қоғамдық
мәселені көтереді. Халықты ұстамдылыққа, адамгершілікке, бейбітшілікке,
әділеттікке үндейді. Ертедегі шешендердің қызметі де осындай үндеу болған.
Шешендік сөздердің де мәні сол: халықтың рухын жану, берекелі іске
жұмылдыру, күш-жігерін қайрау, сенім ұялату. Міне, осы тұрғыдан келгенде,
Бұхар жырау-айтулы шешен. Бұхар үндеуінің ең зоры – Абылай ханды қазақтың
өзара бірлігін сақтауға, көрші елдермен жауласпай тату өмір сүруге шақырған
үндеуі.
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң, Абылай,
Көтерермін, көнермін,
Көтеріп қазға салармын.
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма.
Орыспенен соғысып,
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін,
Қылмаңдар жанжал-ерегес.
Бұл қылықты қоймасаң,
Құдайдың бергеніне тоймасаң,
Көрерсің сонан теперіш [4,26].
Абылай ханға өзінің сөзін өткізетіндігіне сенімді шешен тілді жырау
ынтымағы күшті елді аңсаған ағайыншылық-татулыққа шақырады.
Сірә, бір кеңес құрыңыз,
Бірауыздан болыңыз
Айнала алмай ат өлетін,
Айыра алмай жат өлетін,
Жат бойынан түңілетін
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз.
Рулының оғы қалса табылар,
Жалғыздың тартатұғын жағы қалса табылмас, [4, 25-б]-
деп ағайынның татулығы береке-бірліктің басы екенін уағыздайды.
Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы дейтін кітабында Жаяу Мұса
Байжановтың Бұхар сөзі деп қалдырған жырын келтіреді. Осы жырда қалмаққа
қарсы күресте ерлік жасаған Жасыбай батырдың қазасында Бұхар жырау халықты
жаудан өш алуға, ерлікпен күресіп, жауға кеткен жерді қайтаруға, қорлыққа
көнбей, азаттық үшін табан тіреп шайқасуға шақырып, жалынды сөздерімен
рухтандырады.
Тыңда мені, ерлерім,
Жау аса алмас белдерім,
Ердің қанын қанмен жу,
Сендер едің сенгенім
Жолдарың болар жорықта,
Тыю болар зорлыққа,
Өзі тиген өкінбес,
Күш жұмсасаң қорлыққа.
Ордалы байтақ елім бар,
Бал өзені тулаған.
Мал кіндігі жерім бар,
Соны қорғап бағыңдар,
Жауға қарсы барыңдар!
Кеткен жерді қайырып,
Ежен ханнан алыңдар!
Дағыра дабыл ұрыңдар,
Қамданыңдар тұрыңдар!
Бет күйдірген айбатпен,
Тас үгіткен қайратпен,
Жау әскерін қырыңдар! [4, 143-б].
Намысты жанитын не деген отты сөздер! Бет күйдірер айбат, тас үгітер
қайрат сендерде! Жұмыла тізе қосып күш жұмсасаңдар, сендер алмайтын қамал
жоқ. Отан қорғау әділетті іс, Сондықтан жорықта жолдарың болады, - деп
қарт жырау жауынгерлерге үміт отын жағып, рухын жігерлендіреді. Көпке
қарата айтылған шешендік сөздің құдіреті де осында. Бұхар толғауларының
дені көпке қарата айтылған. Батагөй жырау халқына қиын кезде ақыл-кеңес
беріп, өмірлік ақиқаттарға халықтың көзін жеткізеді.
Жыраудың Тілек, Ай не болар күннен соң, Ежелгі дос жау болмас,
Жар басына қонбаңыз, Жыл құйрығы қаба деп, Алла деген ар болмас, Он
екі айда жаз келер тәрізді толғаулары қалын көпшілікке батадай, ұрандай,
аталық кеңестей сезіліп, ақыл-ой, адамгершілік, имандық тәрбиесінің ұрығын
себеледі. Ел басына қатер төнген қиын-қыстау кезеңде ақын даусы асқақ,
мінезі өр, рухы жоғары. Бүгінгі күнімізде жетісе бермейтін осы бір асқақ үн
шығар халықты елдігінен жоймаған, бордай үгітілуден сақтаған. Жасық сөз,
артық буын, амалсыз қайталаулар Бұхар толғауларына жат құбылыстар, - дейді
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы кітабының авторлары. Шынында да,
Бұхар толғауларының өзіндік ерекшелігі жыраулығы мен шешендігі астарласып,
мынауы - өлең, мынауы – шешендік деп бөле-жаруға келмейтіндігінде.
С. Сейфуллиннің Бұхар жырау – Абылайханның заманында ханның бірінші
жыршы-шешені, ақылшысы болған, – деуі де осы ойдың нақтылануы болып
табылады.[16, 120-б].
Бұхар тілінің ерекшелігін сөз еткен Р.Сыздықова: Ең алдымен, Бұхар
жырау өзіне дейінгі қазақ поэзиясы тілін түгелімен пайдаланып, оны әрі
қарай жалғастырушы болса, екіншіден ол XVIII ғасырға дейінгі екі-үш жүз
жылдықтар бойы жасап келген әдеби тілдік дәстүрді түйіндеуші, - деп әділ
баға берген еді. [17, 134-б].
Толғау түріндегі дидактикалық поэзияның өзіне тән айрықпта бір тәсілі-
табиғат құбылыстарына адамдардың өмірін, жан-жануарлар қылығына адамдардың
іс-әрекетін, мінез-құлқын шендестіре отырып, параллельді құрылым түзіп,
түйін жасайды. Мысалы, Ай, заман-ай, заман-ай дейтін толғауында Бұхар:
Арғымақтың жалы жоқ -
Жабылар жалыменен теңелер,
Жақсылардың малы жоқ -
Жамандар малыменен теңелер [4, 24-б].
Немесе:
Ай не болар күннен соң,
Күн не болар айдан соң,
Құлпырып тұрған бәйшешек
Қурай болар солған соң.
Хандар киген қамқа тон
Шүберек болар тозған соң, [4, 25-б]-
деп адамдарға таныс құбылысты қатар суреттеу арқылы ой түсіреді де, қоғам,
тіршілік туралы түйін жасайды. Жоғарыдағы толғауларда да өзіне дейінгі
жыраулар поэзиясындағы сияқты, бір сөздің немесе тіркестің тармақ соңыңда
қайталанып келуі орын алған. Мұндай қайталауларсыз толғау-лардың стильдік
бүтіндігі бұзылған болар еді. Осы сияқты бүкіл жыраулар қолданған дәстүрлі
теңеу, эпитет, метафораларсыз да шешендік толғау өзіндік көркемдік
белгілерін әлсіретін, халықтық сипатын жоғалтқан болар еді. Міне, Бұхар
толғаулары халықтың жанына жақын, арман-тілегіне ортақ.
ІІ АҚЫНДАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ШЕШЕНДІК ОРАЛЫМДАР
2.1 Шешен ақындар шығармашылығындағы түйдектер
Жыраулық поэзия бірте-бірте ақындық поэзияға ауысқандығы белгілі.
Ақындық деңгей де осы кезеңде жаңа сатыға көтерілді. Дипломдық жұмыстың
келеіс бөлігінд осы мәселе қарастырылады.
Шешен ақындарға қойылатын талаптардың бәріне сай келетін шешендердің
қатарына Тәтіқара, Көтеш, Шал, Махамбеттерді жатқызуға болады. Шешен
ақындарға қойылар талаптар қайсы дегенде, мыналарды атап көрсетер едік:
қоғамдық үлкен сана, философиялық терең ой, халық өмірі мен әдет-ғұрып,
салт-сана дәстүрлеріне мейлінше жетік болу, адамзат баласының даналық
мәйектерін меңгеру, сөздің қуатын жетік сезіну, жеріне жеткізіп айтатын
уытты тіл, қиял мен сезімді баурайтын әуезді тіл. А.Байтұрсыновша айтқанда,
лебіздің көрнекі, әуезді болу жағын көздейтін ақын тілі қажет болып
табылады. [18, 29-б].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz