Мемлекеттік активтерді пайдалану бөлімінің қызметін ұйымдастыру
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Әр аймақтың экономикалық -
әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды қажет
ететін дүние. Оны өзгерту, көтеру жолында талпынған сол аймақ
ерекшеліктеріне қарап шешім қабылдамаса болмайды. Өйткені, республика былай
тұрсын, облыс аудандарының, тіпті аудан ішіндегі әр шаруашылықтың өзіне тән
ерекшелігі, қалыптасқан еңбек ету дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Мемлекеттік бюджет – бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Мемлекеттік активтер – бұл бюджеттiк ұйымға жататын, оның iшiнде жалға
берiлген, барлық активтердiң қолдағы саны және жылжуы есептелiнедi.
Мемлекеттік активтердiң бухгалтерлiк есебi есептiк тiркемелерде
активтер түсiмiнiң, олардың бюджеттiк ұйым iшiнде ауыстырылуының және
шығарылуының дұрыс құжаттық рәсiмделуiн және уақытында көрсетiлуiн, сондай-
ақ әрбiр объектiнiң (заттың, заттар тобының) сақталуына және дұрыс
пайдаланылуын бақылауды қамтамасыз етуi тиiс.
Мемлекеттік активтерге мыналар жатады: жылжымайтын мүлiктер (жер
бөлiктерi, ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық ағаштар және жермен тығыз
байланысты, жылжытқанда олардың мақсатына зиян келтiрiлмеуi мүмкiн емес,
басқа объектiлер), көлiк құралдары, жабдықтар, өндiрiстiк және шаруашылық
құрал-саймандары, ересек жұмыстық және өнiм беретiн мал, арнаулы құрал-
саймандар, өзге активтер.
Қазақстанның қаржы органдарының тарихы 1920 жылдың қазан айынан
басталады, ал бақылау – тексеру қызметі 1923 жылдың соңында қаржы халық
комиссариаты жанынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті толықтыру және
мемлекеттік қаражаттың шығыс есебіне тексерулер жүргізу кірді. Қаржы
бақылау органдарының құзіреті бүгінгі күні өзгерген жоқ.
Органдардың әр кездегі әртүрлі дәрежесі тек қана қаржы – экономикалық
жағдайының нақты қажеттілігінен ғана туындаған жоқ, бақылау жұмысының
көлеміне және сипатына шектен тыс қарама – қайшы көзқарастардан туындайды.
Экономиканың ырықтандырылуы, нарық қатынастарының дамуы мемлекет үшін
ақшалай ресурстардың ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігін нақты
көрсетеді.
Қаржының айқындылығы – нақты демократияның бірден бір мәнді
көрсеткіші. Бюджет, қаржы саласындағы заң, тәртіп бұзушылықтар мен
зиянкестіктер небір хронологиялық байланысқа, ұлттық тамырларға ие емес,
себебі:
- біріншіден, әр мемлекеттің қажеттілігі оның қаржылық
мүмкіндіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада,
заңды және Парламентті айналып өтіп, қаржыны тығыз
қажеттіліктерге бөлістіруге ұмтылады;
- екіншіден, әр қоғамда әртүрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың
, топтардың саяси және коммерциялық мүдделері айқындалады,
аталған мүдделерді экономика саласында қорғау, түрлі
жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін - өзі ұйымдастырылған қоғам ретінде тани бастағаннан бастап
қазіргі күнге дейін әр мемлекет үшін мемлекет қалтасы жағдайына жалпы,
ашық бақылау жүргізу, бюджет қаражатының пайдалануына бақылау жүйесін құру
және жетілдіру мәселесі маңызды.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Мемлекеттік активтер және мемлекеттік
активтерді басқару комитетінің механизімін зерттеу, мемлекеттік активтердің
қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік
экономистердің еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Мемлекеттік активтерді
басқару механизімін зерттеуге Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников
В.Д., Байдүйсенов А.Д., ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер
үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттік бюджеттің экономикадағы маңызы,
оның қаржы жүйесіндегі рөлі, қоғамдық өндірістегі өмір сүруі және т.б.
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- мемлекеттік активтердің экономидағы алатын орны;
- мемлекеттік активтердің құрамы және құрылымы;
- мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстары;
- мемлекеттік бюджет тапшылығы және жою жолдары;
- мемлекеттік активтерді қаржыландыру қорлары және нысандары.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Ақмола обылысының қаржы басқармасы
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының мемлекеттік
активтері және оны басқаруды жетілдіру жолдары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай мемлекеттік активтердің қалыптасуы мен зерттеу және
жетілдіру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік активтердің экономикада
алатын орны анықталып, ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- мемлекеттік активтердің әлемдік тәжірибесін сараптай отырып,
мемлекеттік бюджетке түсетін салықтың түрлері мен артықшылықтарының
негізінде, оны ҚР-на енгізу қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері
анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы мемлекеттік активтердің қазіргі
жағдайы анықталып, мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың көзі ретінде
басымды ерекшеліктері айқындалды.
Бұл дипломдық жұмыста мемлекеттік активтердің мәнін, оның
экономикадағы рөлін, құрылымы мен құрамын және оның қоғам өміріндегі
маңыздылығын толықтай және де көбірек қамтыдым және де бұл дипломдық
жұмыстың әдістемелік нұсқамасы болып, жетекші мамандардың монографиялары,
газет – журналдар, әдебиеттер, нормативтік – құқықтық актілер және т.б.
табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агенттігінің ақпараты, Ақмола
облысының қаржы басқармасының мәліметтері қолданылды.
Зерттеу әдістері – дипломдық жұмысты зерттеу барысында келесі әдістер:
салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық, тарихи, логикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде мемлекеттік активтер және оны басқару жүйесінің
теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Ақмола облысы, Республика деңгейіндегі кәсіпорындар
мысалында мемлекеттік активтерді басқару жүйесін талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде мемлекеттік активтерді басқару жүйесінің даму
бағыттары, мемлекеттік активтерді тиімді пайдалануды көтеру жолдары
қарастырылған.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Мемлекеттік активтер және оны басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік активтер және оны басқарудың мәні мен мағынасы
Мемлекеттік активтер – бұл бюджеттiк ұйымға жататын, оның iшiнде жалға
берiлген, барлық активтердiң қолдағы саны және жылжуы есептелiнедi.
Мемлекеттік активтердiң бухгалтерлiк есебi есептiк тiркемелерде
активтер түсiмiнiң, олардың бюджеттiк ұйым iшiнде ауыстырылуының және
шығарылуының дұрыс құжаттық рәсiмделуiн және уақытында көрсетiлуiн, сондай-
ақ әрбiр объектiнiң (заттың, заттар тобының) сақталуына және дұрыс
пайдаланылуын бақылауды қамтамасыз етуi тиiс.
Мемлекеттік активтерге мыналар жатады: жылжымайтын мүлiктер (жер
бөлiктерi, ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық ағаштар және жермен тығыз
байланысты, жылжытқанда олардың мақсатына зиян келтiрiлмеуi мүмкiн емес,
басқа объектiлер), көлiк құралдары, жабдықтар, өндiрiстiк және шаруашылық
құрал-саймандары, ересек жұмыстық және өнiм беретiн мал, арнаулы құрал-
саймандар, өзге активтер [1,24 бет].
Мемлекеттік активтерге сондай-ақ жердi жақсартуға арналған күрделi
салымдар (суландыру, құрғату, ирригациялау және басқа жұмыстар) және жалға
алынған ғимараттар, құрылыстар және активтерге жататын басқа да активтер
жатқызылады.
Мемлекеттік активтерге көпжылдық ағаштарға, жердi жақсартуға арналған
күрделi салымдар жыл сайын, бүкiл жұмыстар кешенiнiң аяқталуына қарамастан,
пайдалануға қабылданған алаңдарға қатысты шығындардың сомасы да активтердiң
құрамына енгiзiледi.
Жалға алынған активтерге жұмсалған күрделi шығындар, егер жалдау
шартында өзгеше көзделмеген болса, iс жүзiндегi шығыстардың сомасында жалға
алушылардың меншiктi активтерiне қосылады.
Мыналар мемлекеттік активтерге жатпайды және арзан құнды және тез
тозатын заттардың құрамында бюджеттiк ұйымда есептеледi:
а) құнының қаншалығына қарамастан, бiр жылдан кем ұсталған құралдар;
б) олардың пайдалану мерзiмiне қарамастан, сатып алу бағасы бойынша
бiр бiрлiк үшiн құны 40 есе есептiк көрсеткiшке дейiнгi заттар.
Пайдалану мақсатына және орындалу функцияларына байланысты пайдалану
мерзiмi табиғи-заттық құрамы бойынша олардың құнына қарамастан активтерге
жататын заттар (еңбек құралдары) ерекшелiгi құрайды, оларға өндiрiстiк-
шаруашылық тағайындалған кiтапханалық қорлар, мұражай құндылықтары
(белгiленген тәртiппен ескерiлген экспонаттардан басқа), жануарлар әлемiнiң
экспонаттары, сахналық-қойылым құралдары, үлгiлiк жоспарлау жөнiндегi
құжаттама және басқалар жатады.
в) құнына және қызмет мерзiмiне қарамастан, арнаулы киiм, арнаулы аяқ
киiм;
г) құнына және қызмет мерзiмiне қарамастан, бюджеттiң есебiнен
ұсталатын денсаулық сақтау, оқу-ағарту, халықты әлеуметтiк қорғау
қызметкерлерi және басқаларға арналған формалық киiм және аяқ киiм;
д) орны толтырылатын шығындары үстеме шығыстардың құрамында құрылыс-
монтаж жұмыстарының құнына жатқызылатын, уақытша (атаусыз) құрылыстар,
қосалқы жайлар мен қондырғылар;
е) құны "б" тармақшасында белгiленген сатып алу және жасау құны
бойынша лимиттiң шегiндегi, қоймалардағы материалдық құндылықтарды сақтауға
немесе технологиялық процестерге арналған ыдыстар;
ж) малдың төлдерi және бордақыдағы малдар, құстар, үй қояндары, терiсi
бағалы аңдар, ара әулеттерi, сондай-ақ есептегi малдар;
з) егуге арналып питомниктерде өсiрiлген көпжылдық көшеттер.
Мемлекеттік активтерді есептеу үшiн 01 "Активтер" шоты арналады, ол
мынадай қосалқы шоттарға бөлiнедi:
010 "Ғимарат";
010-1 "Жер";
011 "Құрылыс";
012 "Ауыспалы құрылыс";
013 "Машиналар мен жабдықтар";
014 "Материалдық емес активтер";
015 "Көлiк құралдары";
016 "Аспаптар, өндiрiстiк (иелiгiн қоса) және шаруашылық
құрал-саймандары";
017 "Жұмыстық және өнiмдiк мал";
018 "Кiтапхана қоры";
019 "Өзге активтер".
010 "Ғимарат" қосалқы шотында мыналар жеке топтарға бөлiнiп есептеледі
[2,14бет].
1) басқару органдары, әлеуметтiк-мәдени және басқа ұйымдар
пайдаланатын өндiрiстiк-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар (оқу орындарының,
ауруханалардың, емханалардың және амбулаториялардың, қариялар мен
мүгедектерге арналған үйлердiң, балалар мекемелерiнiң, кiтапханалардың,
клубтардың, мұражайлардың, ғылыми-зерттеу институттарының, шеберханалардың
және с.с. ғимараттары);
2) толық немесе көбiне тұрғын үйге арналған ғимараттар (барлық пайдалы
тұрғын және тұрғын емес алаңдардың 50%-нен кем болмайтын тұрғын бөлмелердiң
жалпы пайдалы алаңы).
010-1 "Жер" қосалқы шотында шығыстардың экономикалық сыныптамасының
451 "Жердi сатып алу" ерекшелiгi бойынша бюджеттен бөлiнетiн қаражаттың
есебiнен сатып алынған жердiң кез-келген түрi, ормандар, iшкi сулар мен
пайдалы қазбалардың кен орындары ескерiледi.
011 "Құрылыс" қосалқы шотында: су айдағыштар, стадиондар, бассейндер,
жолдар, көпiрлер, ескерткiштер, парктердiң, саябақтардың және қоғамдық
бақтардың қоршаулары, тағы басқалар есептеледi.
012 "Ауыспалы қондырғылар" қосалқы шотында электр тарату желiлерi,
тұтынушыларға дейiн сұйық және газ тәрiздi заттарды құбырлар арқылы
ауыстыруға арналған қуаттарды трансформациялау (баға түрге айналдыру) және
беру үшiн қажеттi, барлық аралық құрылғылары бар трансмиссиялар мен
құбырлар есептеледi.
013 "Машиналар мен жабдықтар" қосалқы шотында қуат машиналары мен
жабдықтар, жұмыс машиналары мен жабдықтар, өлшеу аспаптары, реттеу
аспаптары мен қондырғылары, лаборатория жабдықтары, компьютерлiк жабдықтар,
дәрiгерлiк жабдықтар, офис жабдықтары, мынадай жеке топтарға бөлiнген өзге
машиналар мен жабдықтар есептеледi:
1) жылу және электр қуатын өндiретiн қуат машиналары мен жабдықтар,
әртүрлi қуаттарды (су, жел, жылу, электр және с.с. қуатын) механикалық
қуаттарға, яғни қозғалыс қуатына айналдыратын машина-қозғағыштар;
2) өнiм жасау және өндiрiстiк мақсатта қызметтер көрсету процесiнде
және механикалық қозғағыштардың, адам және жануар күшiнiң көмегiмен өндiрiс
процесiнде еңбек затын ауыстыру барысында еңбек затына механикалық, жүк
және жолаушы лифтiлерiн қоса алғанда термикалық және химиялық әсер етуге
арналған жұмыс машиналары мен жабдықтары, машиналар, аппараттар мен
жабдықтар;
3) өлшеу аспаптары - дозаторлар, амперметрлер, барометрлер,
ваттметрлер, су өлшегiштер, вакуумметрлер, вапориметрлер, вольтметрлер,
биiктiк өлшегiштер, гальванометрлер, геодезиялық аспаптар, гигроскоптар,
индикаторлар, компастар, манометрлер, хронометрлер, арнаулы таразылар,
өлшегiштер, касса аппараттары ж.б.;
4) реттегiш аспаптар мен құрылғылар - оттегi-тыныс алу аспаптары,
электрлi, пневматикалы және гидравликалы реттегiш қондырғылар, автоматты
басқа тетiктерi, орталықтандыру және топтау аппаратурасы, диспетчерлiк
бақылаудың желiлiк құрылғылары және басқалар;
5) лаборатория жабдықтары - пирометрлер, реттегiштер, калориметрлер,
ылғалдылықты анықтайтын аспаптар, айдау текшелерi, газ өткiзгiштiктi
сынайтын аспаптар, жыртылуға төзiмдiлiктi сынайтын аспап, микроскоптар,
термостаттар, тұрақтандырғыштар, кергiш шкафтар, тағы с.с.;
6) компьютерлiк жабдықтар - дербес компьютерлер, калькуляторлар,
лазерлi, матрицалы, түрлi-түстi принтерлер, сканерлер және басқалар;
7) медициналық жабдықтар - медициналық жабдықтар (тiс-дәрiгер
креслосы, операциялық столдар, арнаулы жабдығы бар төсектер және бас.),
арнаулы дезинфекциялық дезинсекциялық жабдықтар, сүтханалар мен сүт
станцияларының, қан құю станцияларының жабдықтары және басқалар;
8) офистiк жабдықтар - көшiргiш машиналар, факс-машиналар, құжаттарды
жоюға арналған машиналар және басқалар;
9) өзге машиналар мен жабдықтар - жоғарыдағы топтарда аталмаған
машиналар, аппараттар мен басқа да жабдықтар, өзге машиналар мен
жабдықтарға мыналар жатады: стадиондардың, спорт алаңдарының және спорт
жайларының жабдықтары (оның iшiнде спорт снарядтары), оқу орындарындағы
кабинеттер мен лабораториялардың жабдықтары, киноаппаратуралар, жарық
беретiн аппаратура, сахна жабдықтары, саз аспаптары, теледидарлар,
таспалар, бейне камералар, ұялы байланыс аппараттары, пейджерлер
радиоаппаратура, ғылыми-зерттеу ұйымдары мен ғылыми жұмыспен айналысатын
басқа да ұйымдардың арнаулы жабдықтары, АТС жабдықтары, автомобильмен
қозғалатын өрт машиналары, өрт автоцистерналары, механикалық өрт сатылары,
кiр жуатын және тiгiн машиналар, тоңазытқыштар, шаңсорғыштар,
кондиционерлер, микротолқынды пештер және басқалар.
10) арттехқару-жарақ (атыс қаруы: пистолеттер мен револьверлер, автоматты
қару, арнаулы мергендiк қару-жарақ, арнаулы (ерекше) мақсаттағы полиция
бөлiмшесiнiң қару-жарағы, оқу және спорт қаруы, жарық сигналдарын беру
құралдары; әскери инженерлiк мүлiк; әскери химиялық мүлiк; оптикалық
аспаптар;)
014 қосалқы шотында материалдық емес активтер есептеледi - олар
материалдық-заттық негiзi жоқ, бiрақ ұзақ уақыт бойында табыс алуға
мүмкiндiк беретiн объектiлер. Активтердiң бұл түрiне мыналар жатады:
төлемге сатып алынған жердi, суды, пайдалы қазбаларды және басқа табиғи
ресурстарды, ғимараттарды, құрылыстарды, жабдықтарды пайдалану құқығы;
тауар белгiлерi мен сауда маркалары үшiн құқықтар, сондай-ақ өзге мүлiктiк
құқықтар (оның iшiнде жаңалықтарды, "ноу-хауды" пайдалану), брокерлiк орын,
гудвилл, бағдарламалық қамтамасыз ету, ұйымдастыру шығыстары (өндiрiстi
дайындау жөнiндегi, тәжiрибелiк-конструкторлық ж.б.), маркетинг және басқа
активтер [3,204 бет].
Мемлекеттік материалдық емес активтер есепте оларды сатып алу және
дайындық жағдайына келтiру шығындарының iс жүзiндегi сомасында көрсетiледi.
Материалдық емес активтер қозғалысының талдама есебi НОС-6-н.
Материалдық емес активтердi есепке алудың түгендеу карточкасында
жүргiзiледi.
015 "Көлiк құралдары" қосалқы шотында адамдар мен жүктердi көшiруге
арналған қозғалыс құралдарының барлық түрлерi есептеледi, олар мынадай жеке
топтарға бөлiнедi:
1) темiр жол, су, автомобиль көлiктерiнiң жылжымалы құрамы
(электровоздар, тепловоздар, мотодрезиндер, вагондар, платформалар,
цистерналар, теплоходтар, дизель-электроходтар, буксирлер, баржалар мен
баркалар, қайықтар мен қызметтiк қосымша кемелер, құтқару қайықтары,
жүзбелiайлақтар, желкендi кемелер, жүк таситын және жеңiл автомобильдер,
тiркемелер, автосамосвалдар, автобустар, трактор-тягачтар және басқалар);
2) әуе көлiгiнiң жылжымалы құрамы (ұшақтар, тiкұшақтар);
3) ат-көлiктер (арбалар, шаналар және басқалар);
4) өндiрiс көлiгi (электрокарлар, мотоциклдер, мотороллерлер,
велосипедтер, қоларбалар, мүгедектер арбасы және басқалар);
5) спорт көлiгiнiң барлық түрлерi.
016 "Аспаптар, өндiрiстiк және шаруашылық (иелiгiн қоса) құрал-саймандар"
қосалқы шотында мыналар жеке топтарға бөлiнiп есептеледi:
1) аспаптар - механикаландырылған және механикаландырылмаған жалпы
сипаттағы еңбек құралдары, сондай-ақ машиналарға бекiтiлген, материалдарды
өңдеу үшiн қолданылатын заттар. Оған мыналар жатады: қол еңбегiнiң кесетiн,
ұратын, қысатын және тығыздайтын құралдары, электр қуатының, қысылған
ауаның және басқалардың көмегiмен жұмыс iстейтiн, қолға ұстайтын
механикаландырылған құралдарды қоса (электродрелдер, бояу бүрiккiштер,
электр тiтiркеткiштер, гайка бұрағыштар және басқалар), сондай-ақ
материалдарды өңдеуге, монтаж жұмыстарын жүргiзуге арналған алуан түрлi
құралдар және с.с. (қыспақтар, патрондар, бөлгiш тығындар, қозғағыштарды
орнатуға және автомобильдердегi кардан бiлiктерiн айналдыруға арналған
құралдар және басқалар);
2) өндiрiстiк саймандар мен жарақтар - жұмыс уақытында өндiрiстiк
амалдарды жеңiлдетуге қызмет ететiн өндiрiстiк мақсаттағы заттар: жұмыс
столдары, верстагтар, кафедралар, парталар және с.с. еңбектi қорғауға
көмектесетiн жабдықтар; сауда шкафтары мен сөрелер; сайман ыдыстары; жұмыс
машиналарына жатқызуға болмайтын, техникалық мақсаттағы заттар (мысалы,
сәулемен көшiретiн рамалар және с.с.);
3) шаруашылық мүкәммал - офис керек-жарақтары (қабырғалық жиһаз,
гарнитурлар, құрамалы жиһаздар, тумбалар, демалыс бұрышы), жылжытпалы
баръерлер, iлгiштер, гардеробтар, әртүрлi шкафтар, дивандар, столдар,
орындықтар, креслолар, кiтап сөрелерi, жанбайтын шкафтар мен жәшiктер,
сейфтер, жазу машиналары, гектографтар, шапирографтар мен басқа да қолға
ұстайтын көбейткiш және нөмiрлегiш аппараттар, телефон аппараттары,
желдеткiштер, жылжытпалы киiз үйлер, шатырлар (оттегiлерiнен басқа),
кроваттар (арнаулы жабдықтары барларынан басқа), кiлемдер, портъерлер,
жалюзилер, терезеге арналған торлар және басқа да мүкәммал, сондай-ақ өртке
қарсы қолданылатын заттар - гидропульттер, стендерлер, қол сатылар және
с.с. (013 "Машиналар мен жабдықтар" қосалқы шоты бойынша есептелетiн,
автомобильмен қозғалатын өрт су айдағыштары мен механикалық өрт сатыларын
қоспағанда);
4) басқа да өндiрiстiк және шаруашылық мүкәммал - сейфтер, рамадағы
картиналар, қола мүсiндер (бюсттер), мраморлы вазалар, шамдар (люстралар,
бра), мемлекеттiк рәмiздер, көрнекiлiк агитация қабырғалары [4,104 бет].
017 "Жұмыстық және өнiмдiк мал" қосалқы шотында мынадай жеке топтарға
бөлiнiп есептеледi:
1) жұмыстық мал - аттар, өгiздер, түйелер, есектер және басқа жұмыс
малдары (көлiктiк және спорттық аттарды, басқа да көлiктiк малдарды,
қызметтiк иттердi қоса);
2) өнiмдiк және асыл тұқымды мал - сиырлар, бұқалар, буйволдар мен
қодастар (жұмыстағысынан басқа), айғырлар мен асыл тұқымды биелер (жұмыс
iстемейтiн), үйiрде бағуға ауыстырылған биелер буралар мен iнгендер (жұмыс
iстемейтiн), ұрғашы бұғылар мен еркек бұғылар (мүйiздi), еркек шошқалар мен
мегежiндер, қойлар мен қошқарлар, ешкiлер мен текелер және басқалар.
018 қосалқы шотында жекелеген кiтаптардың құнына қарамастан
кiтапханалық қорлар есептеледi. Кiтапханалық қорларға мыналар енгiзiледi:
ғылыми, көркем және оқулық әдебиет, әдебиеттiң арнаулы түрлерi және басқа
басылымдар.
019 қосалқы шотында жеке топтарға бөлiнiп, мыналар есептеледi:
1) көпжылдық өскiндер. Көпжылдық өскiндерге олардың жасына қарамастан
қолдан отырғызылған мынадай көпжылдық өсiмдiктер жатады: жемiс-жидектердiң
барлық түрлерi (ағаштар мен бұталар), көшелердегi, алаңдардағы,
парктердегi, бақтардағы, саябақтардағы, ұйымдардың аумағындағы, тұрғын үй
аулаларындағы көгалдандыру және көрiктендiру өсiмдiктерi, жанды қоршаулар,
қар тосқындары мен егiстiктi қорғайтын жалдар, құмдар мен өзен жағалауларын
бекiтетiн өскiндер, жар-қабақ өскiндерi және с.с.; ботаника бақтарының және
ғылыми-зерттеу ұйымдары мен оқу орындарының ғылыми мақсаттарға арнап қолдан
өсiрiлген өскiндерi және басқа қолдан өсiрiлген өскiндер [5,87 бет].
Жас өскiндердiң барлық түрлерi толық жетiлген, яғни жемiс беретiн,
бұтақтары ұйысатын жасқа жеткен өскiндерден және с.с. бөлек есептеледi;
2) жердi жақсарту жөнiндегi күрделi шығындар. Жердi жақсарту жөнiндегi
күрделi шығындарға күрделi салымдар есебiнен жүргiзiлетiн (жер бөлiктерiн
жобалау, алқаптарды егiстiк үшiн отау, даланы тастар мен қой тастардан
тазарту, түбiрлердi кесу, жабайы өсiмдiктерден арылту, көлшiктердi тазарту
және басқалар), ауыл шаруашылығына арналған жердi үстiртiн жақсарту
жөнiндегi мәдени-техникалық шараларға арналған заттық сипатта емес (құрылыс
салуға байланысты емес) шығындар жатады;
3) мұражай экспонаттарынан басқа (өнер және табиғаттану, көне заман
және халық тұрмысы заттары, ғылыми, тарихи және техникалық сипаттағы
заттар), мемлекеттiк мұражайларда құндылықтарды есептеу және сақтау
жөнiндегi нұсқаулыққа сәйкес есептелетiн, мұражай құндылықтары (олардың
құнына қарамастан);
4) олардың құнына қарамастан, хайуанаттар паркiндегi және басқа сондай
мекемелердегi жануарлар әлемнiң экспонаттары;
5) сахналық қойылым құралдары (декорациялар, ағаш жиһаздары мен
кәделiк, бутафорлық заттар, театрлық және ұлттық костюмдер, бас киiмдер, iш-
киiмдер, аяқ киiмдер, париктер);
6) құнына қарамастан, үлгiлiк жобалау жөнiндегi құжаттар;
7) техникалық тасушылардағы бағдарламалар, оқулық кинофильмдер,
магниттi дискалар мен таспалар, кассеталар ж.б.;
8) өзге бұйымдар, балалар ойыншықтары, арнаулы шаңғылар және басқалар.
Қолында мұражайлық құндылықтар, лаборатория жабдықтары, аспаптар,
құралдар және бағалы металдар мен тастардан жасалған басқа да заттар бар,
бюджеттiк ұйымдар оларды заңда белгiленген тәртiппен қосымша есепке алуға
тиiс.
Барлық активтер бюджеттiк ұйым басшысының бұйрығымен тағайындалған
лауазымды тұлғаның жауапкершiлiгiнде сақталуға тиiс.
Мемлекеттік активтердi сақтауға жауапты тұлғалар активтердiң н. ОС-13
мүлiктiк тiзiмiн жүргiзедi.
Жауапты тұлға ауыстырылған кезде оның сақтауында болған активтердi
түгендеу жүргiзiледi, ол туралы активтердi қабылдау-тапсыру (ауыстыру)
актiсi ОС-1 н. бойынша, ал материалдық емес активтердi берген кезде
Материалдық емес активтердi қабылдау-тапсыру актiсi НОС-1 н. бойынша
қабылдау-тапсыру актiсi жасалады.
Мемлекеттік активтер бухгалтерлiк есепте бастапқы құны бойынша, яғни
оларды сатып алудың, жасаудың және салудың iс жүзiндегi шығындары бойынша
көрсетiледi. Бастапқы құнды өзгертуге тек қосымша күрделi салымдар
жасалған, iшiнара жойылған, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
шешiмдерiне сәйкес жүргiзiлетiн активтердi бағалау жағдайларында ғана жол
берiледi [6,98 бет].
Салынып бiткен қабырғалар мен құрылыстар - оларға жұмсалған
шығындардың толық сомасымен, ал жаңа сатып алынған активтер - оларды сатып
алу жөнiндегi шығыстардың сомасымен енгiзiледi.
Бухгалтерлiк шоттарда ескерiлген активтердiң бастапқы (қалпына
келтiру) құны тек олардың құнын арттыратын қосымша құрылыс, қосымша
жабдықтау немесе қайта құру жөнiндегi жұмыстар жүргiзгенде ғана өзгередi.
Күрделi жөндеу жөнiндегi шығындар активтердiң құнын ұлғайтуға
жатқызылмайды.
Кiтапханалардың қорына енгiзiлген кiтаптар, оқулықтар мен басқа да
басылымдар, оларды алғашқы түптеудiң құнын қоса, бекiтiлген баға бойынша
есептеледi. Кiтаптарды жөндеуге және жаңғыртуға жұмсалған шығындар, оның
iшiнде қайтадан түптеу, кiтаптардың құнын ұлғайтуға жатқызылмайды және
бюджеттiк ұйымның сметасы бойынша шығыстарға жiберiледi.
Мемлекеттік активтер бюджеттiк ұйымға (қоймаға) түскен кезде
материалды жауапты тұлға берерменнiң құжатына немесе ОС-1-н. активтердi
қабылдау-тапсыру (ауыстыру) актiсiне және НОС-1-н. материалдық емес
активтердi қабылдау-тапсыру актiсiне осы құндылықтарды алғаны туралы қол
қоюға тиiстi. Қоймадан активтердi беру бюджеттiк ұйымның басшысы бекiтетiн
н. 434 жолдама қағазы (талап қағазы) бойынша жүргiзiледi.
Бұл орайда н. 434 жолдама қағазы (талап қағазы) бiр ғана данада жазылады.
Заңда белгiленген тәртiппен алынған және қайтарусыз берiлген активтер,
сондай-ақ шығып қалған активтер есепте баланс құны бойынша көрсетiледi.
Мемлекеттiк мекемелер активтердi баланстан есептен шығаруды заңдармен
белгiленген тәртiппен жүргiзедi.
Мемлекеттік активтердiң жарамсыздығын, оларды жөндеудiң тиiмсiздiгiн
анықтау үшiн, активтердi есептеп шығаруға қажеттi құжаттарды рәсiмдеу үшiн
бюджеттiк ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты жұмыс iстейтiн комиссия
құрылады. Комиссияның құрамына мыналар кiредi. Ұйым басшысының орынбасары
(комиссия төрағасы), бас бухгалтер немесе оның орынбасары (штаттық кесте
бойынша бас бухгалтердiң лауазымы болмаған жағдайда, бухгалтерлiк есептi
жүргiзу жүктелген тұлға), жол полициясының өкiлi (автокөлiк құралдарын
есептен шығарған кезде). Тұрақты жұмыс iстейтiн комиссия есептен шығаруға
жатқызылған объектiнi тiкелей қараудан өткiзедi, бұл орайда техникалық
құжаттарды (паспорт, қабаттар бойынша жоспарлар және басқа құжаттар) қамти
отырып, сондай-ақ бухгалтерлiк есептiң деректерiн пайдаланып, қалпына
келтiруге және әрi қарай пайдалануға оның жарамайтынын растайды.
Комиссия есептен шығарудың себептерiн (тозу, қайта жасау, авария) ж.б.
белгiлейдi, есептен шығарылатын объектiнiң тораптарын, тетiктерiн,
материалдарын пайдаланудың мүмкiндiгiн анықтайды, оларды бағалайды және
активтердi есептен шығаруға акт жасайды. Жарамсыздыққа жеткен активтердi
есептен шығару белгiленген үлгiдегi мынадай актiлермен рәсiмделедi:
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi бекiткен, "Бюджеттiк ұйымдарда
активтердi есептен шығаруға арналған акт" (ОС-3 бюдж. нысаны), "Автокөлiк
құралдарын есептен шығаруға арналған акт" (ОС-4 нысаны); "Iш киiмдер, төсек
орын жабдықтарын, киiм мен аяқ-киiмдердi, аспаптарды, өндiрiстiк және
шаруашылық құралдарын баланстан шығаруға арналған акт" (н. 443), "Бюджеттiк
ұйымдарда кiтапханалардан әдебиеттердi есептен шығаруға арналған акт"
(444). Активтердi есептен шығаруға арналған актiлердi ұйымның басшысы
бекiтедi. Есептен шығару актiлерiне қол қойылғанға дейiн активтердi бұзуға
және қайта монтаждауға жол берiлмейдi [7,84 бет].
Бағалы металдарды қолданып жасалған тетiктер мен тораптар "Алтын"
мамандандырылған кәсiпорынына тапсырылуға тиiс, ал түстi металдардан
жасалған және басқа жабдықтарды жөндеуге пайдаланылмайтын тетiктер мен
тораптар осындай шикi заттарды жинау жүктелген жасалған тетiктер мен
тораптарды баланстан шығару белгiленген тәртiпке сәйкес есептеледi.
Бюджеттiк ұйымдар активтердi есептен шығарудан алған материалдық
құндылықтарды өз мұқтаждары үшiн пайдаланбаған жағдайда, олар белгiленген
тәртiппен өткiзiледi. Егер Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмiмен
активтердi өткiзуден түскен сомаларды пайдаланудың өзге тәртiбi
белгiленбесе, бюджеттiк органдар бұл сомаларды республикалық бюджеттiк
кiрiсiне аударады.
Ғимараттар мен құрылыстарды бiр бағыныстан басқа бағынысқа беру
мемлекеттiк мүлiк пен жекешелендiрудi басқарудың аумақтық органдарының
шешiмi бойынша белгiленген тәртiппен жүргiзiледi.
Мемлекеттiк мекемелер оларға смета бойынша бөлiнген қаражаттар
есебiнен сатып алынған өздерiне бекiтiлген активтердi өз бетiнше сатуға
құқығы жоқ. Мемлекеттік активтердi сатуды активтер құнына байланысты
"Жекешелендiру объектiлерiн сату жөнiндегi аукциондар ұйымдастырудың және
өткiзудiң ережесiне" сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң
Мемлекеттiк мүлiк және жекешелендiру комитетi немесе оның аумақтық
органдары жүзеге асырады.
Мемлекеттік активтердi баланстан шығарудың қолданылып жүрген тәртiбi
бұзылған, сондай-ақ материалдық құндылықтарға немқұрайлылық көзқарас (жойып
жiберу, жағып жiберу т.с.с.) орын алған жағдайда, бұған кiнәлi тұлғалар
заңда белгiленген тәртiппен жауапкершiлiкке тартылады.
Мемлекеттік активтердi есептеу мүлiктiк объектiлерге бөлiнiп, олардың
сақталу орындары мен жауапты тұлғалар бойынша жүргiзiледi.
Бөлек мүлiктiк объект деп барлық қосалқы және жанама жарақтарымен
қоса, аяқталған жобалық құрылым немесе белгiлi бiр жеке мiндеттi орындауға
арналған өзгеше жобалы зат немесе бiрiккен тұтастықты бiлдiретiн және
белгiлi бiр жұмысты бiрге орындайтын, жобалы мүшелiк заттардың кешенi
есептеледi.
"Ғимарат" қосалқы шоты бойынша мүлiктiк объект деп әрбiр жеке тұрған
ғимарат саналады. Ғимараттың құрамына оны пайдалану үшiн қажеттi ғимараттың
iшiндегi: жылытуға арналған қазандық қондырғыны қоса, ғимарат iшiндегi
жылыту жүйесi (егер ғимараттың өзiнде болса), барлық құрылғыларымен қоса су-
газ құбырларының және канализацияның iшкi торабы, барлық жарық беретiн
арматураларымен бiрге қуат және жарық өткiзгiштерiнiң iшкi торабы, iшкi
телефондық және хабарлау тораптары, ортақ санитарлық мақсаттағы желдеткiш
құрылғылар, көтергiштер (лифттер) тәрiздi барлық коммуникациялар кiредi.
Егер ғимарат бiрi бiрiне тиiсiп тұрса және ортақ қабырғасы болса,
бiрақ әрқайсысы жеке жобалық тұтастықты құраса, олар бөлек мүлiктiк
объектiлер деп саналады [8,45 бет].
Ауладағы құрылыстар, қоршаулар мен ғимаратқа қызмет көрсететiн басқа
да жайлар (қора, шарбақ, құдық ж.б.) онымен қоса бiр мүлiктiк объектiнi
құрайды. Егер бұл құрылыстар мен жайлар екi және одан көп ғимаратқа қызмет
көрсететiн болса, олар дербес мүлiктiк объектiлер деп есептеледi.
Ғимараттың сыртынан салынған, дербес шаруашылық маңызы бар құрылыстар,
жеке тұрған қазандық ғимараты сондай-ақ ауладағы жобалы құрылыстар
(қоймалар, гараждар және с.с.) дербес мүлiктiк объектiлер болып саналады.
Есептi ұйымдастыру және активтердiң сақталуын қамтамасыз ету үшiн
әрбiр объектiге (затқа) кiтапханалық қорлардан басқа, он белгiден тұратын
мүлiктiк нөмiр берiледi. Бiрiншi үш белгi-қосалқы шотты, төртiншi-топты
және соңғы алтауы-топтағы заттың рет санын бiлдiредi. Топтарға бөлiнбеген
қосалқы шоттар бойынша төртiншi белгi нөлмен көрсетiледi. Мәселен, былай:
0101000001 мүлiктiк нөмiрi 010 "Ғимарат" қосалқы шоты, 1 топ - өндiрiстiк
сипаттағы ғимарат, объектiнiң рет нөмiрi - 000001 дегендi бiлдiредi;
0163000005 мүлiктiк нөмiрi 016 "Құрал-жабдықтар, өндiрiстiк (жабдықтарды
қоса алғанда) және шаруашылық құралдар" қосалқы шоты, 3-топ - шаруашылық
мүлiк, заттың мүлiктiк нөмiрi 000005 дегендi бiлдiредi.
Ондағы мүлiктiк нөмiр осы бюджеттiк ұйымда болған бүкiл кезеңiнде
сақталады. Шығып қалған немесе жойылған объектiлердiң мүлiктiк нөмiрi басқа
объектiлерге берiлуге тиiстi емес.
Арендаға алынған активтер 01 "Арендаға алынған активтер" баланстық шотында
оған арендаға алушы берген мүлiктiк нөмiрмен есептеледi.
Сатып алынған мемлекеттік активтердiң құны - 01 шоттың тиiстi қосалқы
шотының дебетiне және "Ақшалай қаржылар" бөлiмiнiң немесе "Есеп айырысу"
бөлiмiнiң тиiстi қосалқы шоттарының кредитiне жазылады.
Пайдаланудан шыққан активтердiң сомасына 01 шоттың тиiстi қосалқы
шоттарының кредиттерi және 250, 020 қосалқы шоттардың дебетi бойынша жазу
жүргiзiледi.
Мемлекеттік активтердiң шығарылуы және ауыстырылуы жөнiндегi
операциялардың есебi н. 438 жинақтаушы ведомостында (9 мемориалдық ордер)
жүргiзiледi. Жинақтаушы ведомостқа жазулар енгiзiледi. Бұл орайда
"Жиынтығы" бағанында шығарылған және ауыстырылған материалдық
құндылықтардың сомасы жазылады, ол қосалқы шоттардың дебеттерi бойынша
жазбалардың сомасына тең болуға тиiс. Ай аяқталған соң қосалқы шоттар
бойынша қорытындылар "Бас журнал" кiтабына жазылады.
Мемлекеттік активтердi талдамалық есептеу нн. ОС-6, ОС-8 НОС-6
мүлiктiк карточкаларында жүргiзiледi. Карточкалар әрбiр мүлiктiк объект
(зат) бойынша жүргiзiледi. Бiртектi заттар ОС-9 н. карточкаларында
есептеледi.
Нн. ОС-6, ОС-8, ОС-9 НОС-6 мүлiктiк карточкалары активтердiң н. ОС-10
есебi бойынша мүлiктiк карточкалардың тiзiмiнде тiркеледi. Тiзiлiм бiр
данада жасалады. Ондағы жазулар карточкалардың ашылған жылы көрсетiлiп,
активтердiң топтары бойынша жүргiзiледi. Әрбiр топ үшiн беттердiң белгiлi
бiр саны бөлiнедi. Нөмiрлеу 1-шi нөмiрден бастап әрбiр топ бойынша
жүргiзiледi. Орталықтандырылған бухгалтерияларда тiзiм қызмет көрсетiлетiн
әрбiр ұйым бойынша дәл осындай тәртiппен жасалады. Активтер шығарылған және
ауыстырылған кезде тiзiмнiң "Ескерту" бағанында мемориалдық ордердiң уақыты
(күнi, айы, жылы) мен нөмiрi көрсетiледi [9,95 бет].
Мүлiктiк карточкалар бухгалтерлiк қызметтiң картотекаларында
сақталады, iшiнде олар - материалдық-жауапты тұлғалар бойынша, ал
орталықтандырылған бухгалтерияларда - қызмет көрсетiлетiн ұйымдар бойынша
бөлiнiп, тиiстi қосалқы шоттар мен топтар бойынша орналастырылады.
Н. ОС-6 карточкасы ғимараттарды, құрылыстарды, ауыспалы құрылғыларды,
машиналар мен жабдықтарды, аспаптарды, өндiрiстiк (тиесiлi заттарды қоса)
және шаруашылық бұйымдарды, көлiк құралдарын ж.б. Онда жазулар бастапқы
құжаттардың: пайдалануға беру туралы қабылдау актiлерi, дайындаушы зауыттың
техникалық паспорттары ж.б. құжаттардың негiзiнде жүргiзiледi.
Карточкаларда объектiлердiң (заттардың) өзгеше белгiлерi: сызбасы, үлгiсi,
нұсқасы, маркасы, зауыттық нөмiрi, шығарылған (жасалған) уақыты,
активтердiң пайдалануға берiлген уақыты мен нөмiрi көрсетiледi.
Одан басқа объектiнiң (заттың) қысқаша жеке сипаттамасы жазылады.
Жабдықтардың, аспаптардың, есептеу техникасының және с.с. құрамында қымбат
бағалы металдар болған жағдайларда, "Объектiнiң қысқаша жеке сипаттамасы"
бөлiмiнде құрамында қымбат бағалы металл бар тетiктердiң тiзбесi, тетiктiң
атауы мен металдың паспортында жазылған массасы көрсетiледi.
Мемлекеттік активтердi бюджеттiк ұйымның iшiнде ауыстырған кезде осы
карточканың арғы бетiнде жазу жүргiзiледi.
Н. ОС-8 карточкасы жұмыстық, өнiмдiк және асыл тұқымды малды, сондай-
ақ көпжылдық өскiндердi және жердi жақсарту (құрылыссыз) жөнiндегi күрделi
шығындарды есептеу үшiн қолданылады.
Карточкада малдың жасы, түрi, таңбасы, аты т.с.с. көрсетiлiп, жеке
сипаттамасы келтiрiледi.
Көпжылдық өскiндер тұқымы, отырғызылған бiрлiк саны мен алаңы
көрсетiлiп, мүлiктiк объектiлер бойынша есептеледi. Объектiнiң құнына,
жұмыстың бүкiл кешенi бiткенiне қарамастан, пайдалануға қабылданған
алаңдарға қатысты барлық шығындардың сомасы енгiзiледi.
Жердi жақсарту жөнiндегi күрделi шығыстардың есебi әрбiр шара бойынша
қамтылатын алаң мен орындалған жұмыстың құны көрсетiлiп, шараларға: жер
бөлiктерiн жоспарлауға, алқаптарды егiстiк үшiн отауға, жабайы шөптердi,
көлшiктердi тазартуға бөлiнiп жүргiзiледi.
Н. ОС-9 карточкасы кiтапханалық қорларды және сахналық-қойылым
құралдарын топтап есептеуге арналған.
Карточкалардағы жазу сандық және сомалық тұрғыда жүргiзiледi.
Кiтапханалық топтар үшiн жеке карточка ашылады. Ондағы есеп ақшалай
түрде жалпы сомамен ғана жүргiзiледi.
Сахналық-қойылым құралдары бойынша топтық есепке арналған карточкалар
материалдық жауапты тұлғалар бойынша номенклатуралық нөмiрi көрсетiлiп, бiр
атаудың, көлемi, сапасы жөнiнен жақын материалдың заттары мен бағаларына
ашылады.
1.2 Мемлекеттік бюджет мемлекеттік активтерді басқарудың құралы ретінде
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры [10,24
бет].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сүруін
қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған
ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы
ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономика
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық
бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шаралар өткізуге,
қорғаныс міндеттерін шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуға
орталықтандырылған қаржыны қажет етеді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекеттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып табылады.
Экономика қазіргі жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың
басты учаскелерінде шоғырландырылып, мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтіп құндық бөліністің
айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықша қоғамдық арналымды жалпы
мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Нақты объективті бөліс қатынастардың формасы болғандықтан айрықша
қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық
категория ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетте қаржы
категориясына тән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлістік сипатта
мақсатты ақша қорларын құрып, пайдалану арқылы жүреді.Сонымен қатар
бюджеттік қатынастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат шегінен шықпайды. Мемлекеттік бюджет құн бөлінісінің
айрықша саласы ретінде мыналармен сипатталады:
жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып, қоғамдық
қажеттерді өтеумен байланысты бөліс қатынастарының айрықша экономикалық
формасы болып табылады;
құнды жасап, оны тұтыну процесін бедерлейтін материалдық өндіріс
қаржысы мен құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістен тыс сала қаржысынан
айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар, экономика
секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта бөліске салуға
арналған;
қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы жоқ
құнды бөлісіп, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндірістен
тыс салаларда қаржы қатынастары тауар-ақша қатынастарымен астасып жатады
[11,124 бет].
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған лайықты материалдық-заттай көрініс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қатынастарының
орталықтандырылған қорында – бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық бөліс процестері мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет қоры- қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың құндық бөлінісінің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен
бөлігінің объективті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім
құнының мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту,
қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. Бюджет
механизмі- мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру
және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Өндіріс құрал-жабдықтарына мемлекеттік меншіктің әзірше, басым болуы
шаруашылықты үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі бюджет
қатынастарының жұмыс істеуінің жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды.
Бюджет байланыстарының мақсатты сипаты, мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы бюджет
байланыстарын тиісті қаржы құжаты- елдің негізгі қаржы жоспарында
бейнеленетіндігіне жеткізеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын
бөліс процестері қарастырылады. Кірістер мен шығыстардың баптары
мемлекеттің ақшалай қатынастарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздері мен жұмсалу бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары-
мемлекеттің жоспарлы қызметінің нәтижесі; онда қоғамның барлық мүшелерінің
мүдделерін бейнелейтін мемлекет еркі көрінеді. Мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика үкіметінің Мемлекеттік бюджет туралы
заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс [12,102 бет].
Қоғамдық ұдайы өндірістегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
өндірілген ұлттық табыстың, жалпы қоғамдық өнімнің бөлу және қайта бөлуінен
көрінеді. Ол қаражатты елдің халық шаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет
саласы, өндіріс секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында
бөледі. Бүкіл халық шаруашылығының бюджеті болғандықтан, мемлекеттік бюджет
экономикаға тұтас ықпал жасайды.
Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында оның өсуінің
стимуляторы ретінде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке жеке
кәсіпорындар шеңберінде және қоғамдық бүкіл халық шаруашылығы ауқымында
қорлар қозғалысын қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Кәсіпорындардағы
күрделі жұмсалымдар мен айналым қаржысын бюджеттен қаржыландыру,
операциялық және басқа шығындарын жабу бюджетке жеке кәсіпорындардың
өзіндік айналым қорларына қосылып, оның іркіліссіз бірқалыпты жүруіне
мүмкіндік береді.
Өндірістен тыс салалардағы бюджет қаржысы олардың қызметінің одан әрі
дамуының басты көзі. Бұл салалардағы мекемелер мен ұйымдардың басым
көпшілігі өздерінің табыс көздері жоқ болғандықтан, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қамсыздандыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы
мемлекеттің шығындары- жалпы мемлекеттік ауқымдағы әлеуметтік-мәдени
шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржы базасы. Өндірістік емес
салалар құрылымын ұтымды құрауда бюджеттің маңызы орасан зор. Өндірістік
емес салалардың қызметін қаржы ресурстары мен қамтамасыз ете отырып,
мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының нақты көлемін қалыптастыруға, оны
пайдалануда аумақтық пропорцияға әсер етуі мүмкін.
Мемлекеттік бюджет –бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады [13,64 бет].
Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың көпсалалы қызметтерін
бейнелейтін құжат деуге болады. Ол мемлекеттік шығындардың және оларды
өтейтін қаржы көздерінің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жыл сайын заң
шығаратын органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде немесе
муниципалдық жиналыста қабылданады. Қаржылық жыл біткеннен кейін атқару
үкіметінің өкілетті өкілдері, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң
бойынша өздерінің табыстарын жинақтау туралы және жасалған шығындар туралы
есеп береді
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердің арасында бюджет
табыстарының көзін бөлу туралы, ел масштабында қаражаттарды қайта бөлу
арқылы, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді қаржыландыру туралы
жеңіл емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемлекеттік бюджет тек
орталық үкіметтің бюджеті емес, ол мемлекеттік әкімшілдік-территориялық
үкіметтердің барлық дәрежедегі бюджеттерінің жиынтығы болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және мемлекеттік
бюджетке жатқызылмаған бюджетпен тығыз ұштасып жатады. Бюджеттен тыс
қаражаттар орталық және жергілікті үкімет қарамағында болады және олар,
әрқайсысы белгілі қажеттер үшін құрылған арнаулы қорларда жинақталады.
Мысал ретінде ҚР зейнетақы қорын атап өтуге болады. Бюджеттен тыс қорлар
арнаулы (мақсатты) салықтар, заемдар, бюджеттік субсидиялар есебінен
құрылады.
Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан парламенттік бақылауды
айналып үкіметтің экономикаға кірісуінің мүмкіндігін кеңейтеді.
Мемлекеттік бюджет біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық
принциптеріне негізделеді.
Біртұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандырылу дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазіргі уақытта жергілікті
органдардың дербестік алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнінде
біршама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр.
Біртұтастық мемлекетте біріңғай бюджет жүйесінің, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде,
мемлекеттік шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың
әдістері мен ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік экономикалық
болжаммен өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы
принципінің міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді
бақылау орнату.
Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалатын шығындардың бюджетте шоғырландырылып,
мемлекеттің барлық түсімдері мен шығындарын әрбір бапта ескерілетінін
білдіреді. Қазіргі уақытта бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені
бюджетті арнайы шығыстармен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы
кезде мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың дербес
бюджеті бөліп шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жүреді
зейнетақы, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтік сақтандыру және
т.б.. Бұдан басқа ҚР бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе белгілі бір
мақсаттарға қаржы жетпесе, ағымдағы бюджеттің орындалуы ескеріліп, қосымша
бюджет құрылады. Оны мемлекеттік үкімет пен басқарудың жоғары органдары
қарап, бекітеді.
Нақтылық принципі бюджет жазбаларының жалғандығын болдырмау үшін
қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының нақты көрінуін,
бекітілген сомалардың сәйкес келуін қарастырады. Мұнда нақты болу
болжамдары, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет резервтерімен
нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар бағыттары есептеулерінің
негіздемелеріне қарай анықталады.
Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрылымы мен, тапшылық
көлемімен және жабудың әдістерімен шығындарды қысқарту, кірістерді
көбейту, заемдар және басқалар таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын
білдіреді [14,92 бет].
Мемлекеттік бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге
болады және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген мәселелерді
шешуге көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға болады. Сонымен қатар бюджет, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы
болып табылады.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және
жергілікті бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің
жиынтығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын жинақтау,
экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін азайту үшін
құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған [15,54 бет].
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Әр аймақтың экономикалық -
әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды қажет
ететін дүние. Оны өзгерту, көтеру жолында талпынған сол аймақ
ерекшеліктеріне қарап шешім қабылдамаса болмайды. Өйткені, республика былай
тұрсын, облыс аудандарының, тіпті аудан ішіндегі әр шаруашылықтың өзіне тән
ерекшелігі, қалыптасқан еңбек ету дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Мемлекеттік бюджет – бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Мемлекеттік активтер – бұл бюджеттiк ұйымға жататын, оның iшiнде жалға
берiлген, барлық активтердiң қолдағы саны және жылжуы есептелiнедi.
Мемлекеттік активтердiң бухгалтерлiк есебi есептiк тiркемелерде
активтер түсiмiнiң, олардың бюджеттiк ұйым iшiнде ауыстырылуының және
шығарылуының дұрыс құжаттық рәсiмделуiн және уақытында көрсетiлуiн, сондай-
ақ әрбiр объектiнiң (заттың, заттар тобының) сақталуына және дұрыс
пайдаланылуын бақылауды қамтамасыз етуi тиiс.
Мемлекеттік активтерге мыналар жатады: жылжымайтын мүлiктер (жер
бөлiктерi, ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық ағаштар және жермен тығыз
байланысты, жылжытқанда олардың мақсатына зиян келтiрiлмеуi мүмкiн емес,
басқа объектiлер), көлiк құралдары, жабдықтар, өндiрiстiк және шаруашылық
құрал-саймандары, ересек жұмыстық және өнiм беретiн мал, арнаулы құрал-
саймандар, өзге активтер.
Қазақстанның қаржы органдарының тарихы 1920 жылдың қазан айынан
басталады, ал бақылау – тексеру қызметі 1923 жылдың соңында қаржы халық
комиссариаты жанынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті толықтыру және
мемлекеттік қаражаттың шығыс есебіне тексерулер жүргізу кірді. Қаржы
бақылау органдарының құзіреті бүгінгі күні өзгерген жоқ.
Органдардың әр кездегі әртүрлі дәрежесі тек қана қаржы – экономикалық
жағдайының нақты қажеттілігінен ғана туындаған жоқ, бақылау жұмысының
көлеміне және сипатына шектен тыс қарама – қайшы көзқарастардан туындайды.
Экономиканың ырықтандырылуы, нарық қатынастарының дамуы мемлекет үшін
ақшалай ресурстардың ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігін нақты
көрсетеді.
Қаржының айқындылығы – нақты демократияның бірден бір мәнді
көрсеткіші. Бюджет, қаржы саласындағы заң, тәртіп бұзушылықтар мен
зиянкестіктер небір хронологиялық байланысқа, ұлттық тамырларға ие емес,
себебі:
- біріншіден, әр мемлекеттің қажеттілігі оның қаржылық
мүмкіндіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада,
заңды және Парламентті айналып өтіп, қаржыны тығыз
қажеттіліктерге бөлістіруге ұмтылады;
- екіншіден, әр қоғамда әртүрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың
, топтардың саяси және коммерциялық мүдделері айқындалады,
аталған мүдделерді экономика саласында қорғау, түрлі
жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін - өзі ұйымдастырылған қоғам ретінде тани бастағаннан бастап
қазіргі күнге дейін әр мемлекет үшін мемлекет қалтасы жағдайына жалпы,
ашық бақылау жүргізу, бюджет қаражатының пайдалануына бақылау жүйесін құру
және жетілдіру мәселесі маңызды.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Мемлекеттік активтер және мемлекеттік
активтерді басқару комитетінің механизімін зерттеу, мемлекеттік активтердің
қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік
экономистердің еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Мемлекеттік активтерді
басқару механизімін зерттеуге Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников
В.Д., Байдүйсенов А.Д., ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер
үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттік бюджеттің экономикадағы маңызы,
оның қаржы жүйесіндегі рөлі, қоғамдық өндірістегі өмір сүруі және т.б.
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- мемлекеттік активтердің экономидағы алатын орны;
- мемлекеттік активтердің құрамы және құрылымы;
- мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстары;
- мемлекеттік бюджет тапшылығы және жою жолдары;
- мемлекеттік активтерді қаржыландыру қорлары және нысандары.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Ақмола обылысының қаржы басқармасы
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының мемлекеттік
активтері және оны басқаруды жетілдіру жолдары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай мемлекеттік активтердің қалыптасуы мен зерттеу және
жетілдіру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік активтердің экономикада
алатын орны анықталып, ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- мемлекеттік активтердің әлемдік тәжірибесін сараптай отырып,
мемлекеттік бюджетке түсетін салықтың түрлері мен артықшылықтарының
негізінде, оны ҚР-на енгізу қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері
анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы мемлекеттік активтердің қазіргі
жағдайы анықталып, мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың көзі ретінде
басымды ерекшеліктері айқындалды.
Бұл дипломдық жұмыста мемлекеттік активтердің мәнін, оның
экономикадағы рөлін, құрылымы мен құрамын және оның қоғам өміріндегі
маңыздылығын толықтай және де көбірек қамтыдым және де бұл дипломдық
жұмыстың әдістемелік нұсқамасы болып, жетекші мамандардың монографиялары,
газет – журналдар, әдебиеттер, нормативтік – құқықтық актілер және т.б.
табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агенттігінің ақпараты, Ақмола
облысының қаржы басқармасының мәліметтері қолданылды.
Зерттеу әдістері – дипломдық жұмысты зерттеу барысында келесі әдістер:
салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық, тарихи, логикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде мемлекеттік активтер және оны басқару жүйесінің
теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Ақмола облысы, Республика деңгейіндегі кәсіпорындар
мысалында мемлекеттік активтерді басқару жүйесін талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде мемлекеттік активтерді басқару жүйесінің даму
бағыттары, мемлекеттік активтерді тиімді пайдалануды көтеру жолдары
қарастырылған.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Мемлекеттік активтер және оны басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік активтер және оны басқарудың мәні мен мағынасы
Мемлекеттік активтер – бұл бюджеттiк ұйымға жататын, оның iшiнде жалға
берiлген, барлық активтердiң қолдағы саны және жылжуы есептелiнедi.
Мемлекеттік активтердiң бухгалтерлiк есебi есептiк тiркемелерде
активтер түсiмiнiң, олардың бюджеттiк ұйым iшiнде ауыстырылуының және
шығарылуының дұрыс құжаттық рәсiмделуiн және уақытында көрсетiлуiн, сондай-
ақ әрбiр объектiнiң (заттың, заттар тобының) сақталуына және дұрыс
пайдаланылуын бақылауды қамтамасыз етуi тиiс.
Мемлекеттік активтерге мыналар жатады: жылжымайтын мүлiктер (жер
бөлiктерi, ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық ағаштар және жермен тығыз
байланысты, жылжытқанда олардың мақсатына зиян келтiрiлмеуi мүмкiн емес,
басқа объектiлер), көлiк құралдары, жабдықтар, өндiрiстiк және шаруашылық
құрал-саймандары, ересек жұмыстық және өнiм беретiн мал, арнаулы құрал-
саймандар, өзге активтер [1,24 бет].
Мемлекеттік активтерге сондай-ақ жердi жақсартуға арналған күрделi
салымдар (суландыру, құрғату, ирригациялау және басқа жұмыстар) және жалға
алынған ғимараттар, құрылыстар және активтерге жататын басқа да активтер
жатқызылады.
Мемлекеттік активтерге көпжылдық ағаштарға, жердi жақсартуға арналған
күрделi салымдар жыл сайын, бүкiл жұмыстар кешенiнiң аяқталуына қарамастан,
пайдалануға қабылданған алаңдарға қатысты шығындардың сомасы да активтердiң
құрамына енгiзiледi.
Жалға алынған активтерге жұмсалған күрделi шығындар, егер жалдау
шартында өзгеше көзделмеген болса, iс жүзiндегi шығыстардың сомасында жалға
алушылардың меншiктi активтерiне қосылады.
Мыналар мемлекеттік активтерге жатпайды және арзан құнды және тез
тозатын заттардың құрамында бюджеттiк ұйымда есептеледi:
а) құнының қаншалығына қарамастан, бiр жылдан кем ұсталған құралдар;
б) олардың пайдалану мерзiмiне қарамастан, сатып алу бағасы бойынша
бiр бiрлiк үшiн құны 40 есе есептiк көрсеткiшке дейiнгi заттар.
Пайдалану мақсатына және орындалу функцияларына байланысты пайдалану
мерзiмi табиғи-заттық құрамы бойынша олардың құнына қарамастан активтерге
жататын заттар (еңбек құралдары) ерекшелiгi құрайды, оларға өндiрiстiк-
шаруашылық тағайындалған кiтапханалық қорлар, мұражай құндылықтары
(белгiленген тәртiппен ескерiлген экспонаттардан басқа), жануарлар әлемiнiң
экспонаттары, сахналық-қойылым құралдары, үлгiлiк жоспарлау жөнiндегi
құжаттама және басқалар жатады.
в) құнына және қызмет мерзiмiне қарамастан, арнаулы киiм, арнаулы аяқ
киiм;
г) құнына және қызмет мерзiмiне қарамастан, бюджеттiң есебiнен
ұсталатын денсаулық сақтау, оқу-ағарту, халықты әлеуметтiк қорғау
қызметкерлерi және басқаларға арналған формалық киiм және аяқ киiм;
д) орны толтырылатын шығындары үстеме шығыстардың құрамында құрылыс-
монтаж жұмыстарының құнына жатқызылатын, уақытша (атаусыз) құрылыстар,
қосалқы жайлар мен қондырғылар;
е) құны "б" тармақшасында белгiленген сатып алу және жасау құны
бойынша лимиттiң шегiндегi, қоймалардағы материалдық құндылықтарды сақтауға
немесе технологиялық процестерге арналған ыдыстар;
ж) малдың төлдерi және бордақыдағы малдар, құстар, үй қояндары, терiсi
бағалы аңдар, ара әулеттерi, сондай-ақ есептегi малдар;
з) егуге арналып питомниктерде өсiрiлген көпжылдық көшеттер.
Мемлекеттік активтерді есептеу үшiн 01 "Активтер" шоты арналады, ол
мынадай қосалқы шоттарға бөлiнедi:
010 "Ғимарат";
010-1 "Жер";
011 "Құрылыс";
012 "Ауыспалы құрылыс";
013 "Машиналар мен жабдықтар";
014 "Материалдық емес активтер";
015 "Көлiк құралдары";
016 "Аспаптар, өндiрiстiк (иелiгiн қоса) және шаруашылық
құрал-саймандары";
017 "Жұмыстық және өнiмдiк мал";
018 "Кiтапхана қоры";
019 "Өзге активтер".
010 "Ғимарат" қосалқы шотында мыналар жеке топтарға бөлiнiп есептеледі
[2,14бет].
1) басқару органдары, әлеуметтiк-мәдени және басқа ұйымдар
пайдаланатын өндiрiстiк-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар (оқу орындарының,
ауруханалардың, емханалардың және амбулаториялардың, қариялар мен
мүгедектерге арналған үйлердiң, балалар мекемелерiнiң, кiтапханалардың,
клубтардың, мұражайлардың, ғылыми-зерттеу институттарының, шеберханалардың
және с.с. ғимараттары);
2) толық немесе көбiне тұрғын үйге арналған ғимараттар (барлық пайдалы
тұрғын және тұрғын емес алаңдардың 50%-нен кем болмайтын тұрғын бөлмелердiң
жалпы пайдалы алаңы).
010-1 "Жер" қосалқы шотында шығыстардың экономикалық сыныптамасының
451 "Жердi сатып алу" ерекшелiгi бойынша бюджеттен бөлiнетiн қаражаттың
есебiнен сатып алынған жердiң кез-келген түрi, ормандар, iшкi сулар мен
пайдалы қазбалардың кен орындары ескерiледi.
011 "Құрылыс" қосалқы шотында: су айдағыштар, стадиондар, бассейндер,
жолдар, көпiрлер, ескерткiштер, парктердiң, саябақтардың және қоғамдық
бақтардың қоршаулары, тағы басқалар есептеледi.
012 "Ауыспалы қондырғылар" қосалқы шотында электр тарату желiлерi,
тұтынушыларға дейiн сұйық және газ тәрiздi заттарды құбырлар арқылы
ауыстыруға арналған қуаттарды трансформациялау (баға түрге айналдыру) және
беру үшiн қажеттi, барлық аралық құрылғылары бар трансмиссиялар мен
құбырлар есептеледi.
013 "Машиналар мен жабдықтар" қосалқы шотында қуат машиналары мен
жабдықтар, жұмыс машиналары мен жабдықтар, өлшеу аспаптары, реттеу
аспаптары мен қондырғылары, лаборатория жабдықтары, компьютерлiк жабдықтар,
дәрiгерлiк жабдықтар, офис жабдықтары, мынадай жеке топтарға бөлiнген өзге
машиналар мен жабдықтар есептеледi:
1) жылу және электр қуатын өндiретiн қуат машиналары мен жабдықтар,
әртүрлi қуаттарды (су, жел, жылу, электр және с.с. қуатын) механикалық
қуаттарға, яғни қозғалыс қуатына айналдыратын машина-қозғағыштар;
2) өнiм жасау және өндiрiстiк мақсатта қызметтер көрсету процесiнде
және механикалық қозғағыштардың, адам және жануар күшiнiң көмегiмен өндiрiс
процесiнде еңбек затын ауыстыру барысында еңбек затына механикалық, жүк
және жолаушы лифтiлерiн қоса алғанда термикалық және химиялық әсер етуге
арналған жұмыс машиналары мен жабдықтары, машиналар, аппараттар мен
жабдықтар;
3) өлшеу аспаптары - дозаторлар, амперметрлер, барометрлер,
ваттметрлер, су өлшегiштер, вакуумметрлер, вапориметрлер, вольтметрлер,
биiктiк өлшегiштер, гальванометрлер, геодезиялық аспаптар, гигроскоптар,
индикаторлар, компастар, манометрлер, хронометрлер, арнаулы таразылар,
өлшегiштер, касса аппараттары ж.б.;
4) реттегiш аспаптар мен құрылғылар - оттегi-тыныс алу аспаптары,
электрлi, пневматикалы және гидравликалы реттегiш қондырғылар, автоматты
басқа тетiктерi, орталықтандыру және топтау аппаратурасы, диспетчерлiк
бақылаудың желiлiк құрылғылары және басқалар;
5) лаборатория жабдықтары - пирометрлер, реттегiштер, калориметрлер,
ылғалдылықты анықтайтын аспаптар, айдау текшелерi, газ өткiзгiштiктi
сынайтын аспаптар, жыртылуға төзiмдiлiктi сынайтын аспап, микроскоптар,
термостаттар, тұрақтандырғыштар, кергiш шкафтар, тағы с.с.;
6) компьютерлiк жабдықтар - дербес компьютерлер, калькуляторлар,
лазерлi, матрицалы, түрлi-түстi принтерлер, сканерлер және басқалар;
7) медициналық жабдықтар - медициналық жабдықтар (тiс-дәрiгер
креслосы, операциялық столдар, арнаулы жабдығы бар төсектер және бас.),
арнаулы дезинфекциялық дезинсекциялық жабдықтар, сүтханалар мен сүт
станцияларының, қан құю станцияларының жабдықтары және басқалар;
8) офистiк жабдықтар - көшiргiш машиналар, факс-машиналар, құжаттарды
жоюға арналған машиналар және басқалар;
9) өзге машиналар мен жабдықтар - жоғарыдағы топтарда аталмаған
машиналар, аппараттар мен басқа да жабдықтар, өзге машиналар мен
жабдықтарға мыналар жатады: стадиондардың, спорт алаңдарының және спорт
жайларының жабдықтары (оның iшiнде спорт снарядтары), оқу орындарындағы
кабинеттер мен лабораториялардың жабдықтары, киноаппаратуралар, жарық
беретiн аппаратура, сахна жабдықтары, саз аспаптары, теледидарлар,
таспалар, бейне камералар, ұялы байланыс аппараттары, пейджерлер
радиоаппаратура, ғылыми-зерттеу ұйымдары мен ғылыми жұмыспен айналысатын
басқа да ұйымдардың арнаулы жабдықтары, АТС жабдықтары, автомобильмен
қозғалатын өрт машиналары, өрт автоцистерналары, механикалық өрт сатылары,
кiр жуатын және тiгiн машиналар, тоңазытқыштар, шаңсорғыштар,
кондиционерлер, микротолқынды пештер және басқалар.
10) арттехқару-жарақ (атыс қаруы: пистолеттер мен револьверлер, автоматты
қару, арнаулы мергендiк қару-жарақ, арнаулы (ерекше) мақсаттағы полиция
бөлiмшесiнiң қару-жарағы, оқу және спорт қаруы, жарық сигналдарын беру
құралдары; әскери инженерлiк мүлiк; әскери химиялық мүлiк; оптикалық
аспаптар;)
014 қосалқы шотында материалдық емес активтер есептеледi - олар
материалдық-заттық негiзi жоқ, бiрақ ұзақ уақыт бойында табыс алуға
мүмкiндiк беретiн объектiлер. Активтердiң бұл түрiне мыналар жатады:
төлемге сатып алынған жердi, суды, пайдалы қазбаларды және басқа табиғи
ресурстарды, ғимараттарды, құрылыстарды, жабдықтарды пайдалану құқығы;
тауар белгiлерi мен сауда маркалары үшiн құқықтар, сондай-ақ өзге мүлiктiк
құқықтар (оның iшiнде жаңалықтарды, "ноу-хауды" пайдалану), брокерлiк орын,
гудвилл, бағдарламалық қамтамасыз ету, ұйымдастыру шығыстары (өндiрiстi
дайындау жөнiндегi, тәжiрибелiк-конструкторлық ж.б.), маркетинг және басқа
активтер [3,204 бет].
Мемлекеттік материалдық емес активтер есепте оларды сатып алу және
дайындық жағдайына келтiру шығындарының iс жүзiндегi сомасында көрсетiледi.
Материалдық емес активтер қозғалысының талдама есебi НОС-6-н.
Материалдық емес активтердi есепке алудың түгендеу карточкасында
жүргiзiледi.
015 "Көлiк құралдары" қосалқы шотында адамдар мен жүктердi көшiруге
арналған қозғалыс құралдарының барлық түрлерi есептеледi, олар мынадай жеке
топтарға бөлiнедi:
1) темiр жол, су, автомобиль көлiктерiнiң жылжымалы құрамы
(электровоздар, тепловоздар, мотодрезиндер, вагондар, платформалар,
цистерналар, теплоходтар, дизель-электроходтар, буксирлер, баржалар мен
баркалар, қайықтар мен қызметтiк қосымша кемелер, құтқару қайықтары,
жүзбелiайлақтар, желкендi кемелер, жүк таситын және жеңiл автомобильдер,
тiркемелер, автосамосвалдар, автобустар, трактор-тягачтар және басқалар);
2) әуе көлiгiнiң жылжымалы құрамы (ұшақтар, тiкұшақтар);
3) ат-көлiктер (арбалар, шаналар және басқалар);
4) өндiрiс көлiгi (электрокарлар, мотоциклдер, мотороллерлер,
велосипедтер, қоларбалар, мүгедектер арбасы және басқалар);
5) спорт көлiгiнiң барлық түрлерi.
016 "Аспаптар, өндiрiстiк және шаруашылық (иелiгiн қоса) құрал-саймандар"
қосалқы шотында мыналар жеке топтарға бөлiнiп есептеледi:
1) аспаптар - механикаландырылған және механикаландырылмаған жалпы
сипаттағы еңбек құралдары, сондай-ақ машиналарға бекiтiлген, материалдарды
өңдеу үшiн қолданылатын заттар. Оған мыналар жатады: қол еңбегiнiң кесетiн,
ұратын, қысатын және тығыздайтын құралдары, электр қуатының, қысылған
ауаның және басқалардың көмегiмен жұмыс iстейтiн, қолға ұстайтын
механикаландырылған құралдарды қоса (электродрелдер, бояу бүрiккiштер,
электр тiтiркеткiштер, гайка бұрағыштар және басқалар), сондай-ақ
материалдарды өңдеуге, монтаж жұмыстарын жүргiзуге арналған алуан түрлi
құралдар және с.с. (қыспақтар, патрондар, бөлгiш тығындар, қозғағыштарды
орнатуға және автомобильдердегi кардан бiлiктерiн айналдыруға арналған
құралдар және басқалар);
2) өндiрiстiк саймандар мен жарақтар - жұмыс уақытында өндiрiстiк
амалдарды жеңiлдетуге қызмет ететiн өндiрiстiк мақсаттағы заттар: жұмыс
столдары, верстагтар, кафедралар, парталар және с.с. еңбектi қорғауға
көмектесетiн жабдықтар; сауда шкафтары мен сөрелер; сайман ыдыстары; жұмыс
машиналарына жатқызуға болмайтын, техникалық мақсаттағы заттар (мысалы,
сәулемен көшiретiн рамалар және с.с.);
3) шаруашылық мүкәммал - офис керек-жарақтары (қабырғалық жиһаз,
гарнитурлар, құрамалы жиһаздар, тумбалар, демалыс бұрышы), жылжытпалы
баръерлер, iлгiштер, гардеробтар, әртүрлi шкафтар, дивандар, столдар,
орындықтар, креслолар, кiтап сөрелерi, жанбайтын шкафтар мен жәшiктер,
сейфтер, жазу машиналары, гектографтар, шапирографтар мен басқа да қолға
ұстайтын көбейткiш және нөмiрлегiш аппараттар, телефон аппараттары,
желдеткiштер, жылжытпалы киiз үйлер, шатырлар (оттегiлерiнен басқа),
кроваттар (арнаулы жабдықтары барларынан басқа), кiлемдер, портъерлер,
жалюзилер, терезеге арналған торлар және басқа да мүкәммал, сондай-ақ өртке
қарсы қолданылатын заттар - гидропульттер, стендерлер, қол сатылар және
с.с. (013 "Машиналар мен жабдықтар" қосалқы шоты бойынша есептелетiн,
автомобильмен қозғалатын өрт су айдағыштары мен механикалық өрт сатыларын
қоспағанда);
4) басқа да өндiрiстiк және шаруашылық мүкәммал - сейфтер, рамадағы
картиналар, қола мүсiндер (бюсттер), мраморлы вазалар, шамдар (люстралар,
бра), мемлекеттiк рәмiздер, көрнекiлiк агитация қабырғалары [4,104 бет].
017 "Жұмыстық және өнiмдiк мал" қосалқы шотында мынадай жеке топтарға
бөлiнiп есептеледi:
1) жұмыстық мал - аттар, өгiздер, түйелер, есектер және басқа жұмыс
малдары (көлiктiк және спорттық аттарды, басқа да көлiктiк малдарды,
қызметтiк иттердi қоса);
2) өнiмдiк және асыл тұқымды мал - сиырлар, бұқалар, буйволдар мен
қодастар (жұмыстағысынан басқа), айғырлар мен асыл тұқымды биелер (жұмыс
iстемейтiн), үйiрде бағуға ауыстырылған биелер буралар мен iнгендер (жұмыс
iстемейтiн), ұрғашы бұғылар мен еркек бұғылар (мүйiздi), еркек шошқалар мен
мегежiндер, қойлар мен қошқарлар, ешкiлер мен текелер және басқалар.
018 қосалқы шотында жекелеген кiтаптардың құнына қарамастан
кiтапханалық қорлар есептеледi. Кiтапханалық қорларға мыналар енгiзiледi:
ғылыми, көркем және оқулық әдебиет, әдебиеттiң арнаулы түрлерi және басқа
басылымдар.
019 қосалқы шотында жеке топтарға бөлiнiп, мыналар есептеледi:
1) көпжылдық өскiндер. Көпжылдық өскiндерге олардың жасына қарамастан
қолдан отырғызылған мынадай көпжылдық өсiмдiктер жатады: жемiс-жидектердiң
барлық түрлерi (ағаштар мен бұталар), көшелердегi, алаңдардағы,
парктердегi, бақтардағы, саябақтардағы, ұйымдардың аумағындағы, тұрғын үй
аулаларындағы көгалдандыру және көрiктендiру өсiмдiктерi, жанды қоршаулар,
қар тосқындары мен егiстiктi қорғайтын жалдар, құмдар мен өзен жағалауларын
бекiтетiн өскiндер, жар-қабақ өскiндерi және с.с.; ботаника бақтарының және
ғылыми-зерттеу ұйымдары мен оқу орындарының ғылыми мақсаттарға арнап қолдан
өсiрiлген өскiндерi және басқа қолдан өсiрiлген өскiндер [5,87 бет].
Жас өскiндердiң барлық түрлерi толық жетiлген, яғни жемiс беретiн,
бұтақтары ұйысатын жасқа жеткен өскiндерден және с.с. бөлек есептеледi;
2) жердi жақсарту жөнiндегi күрделi шығындар. Жердi жақсарту жөнiндегi
күрделi шығындарға күрделi салымдар есебiнен жүргiзiлетiн (жер бөлiктерiн
жобалау, алқаптарды егiстiк үшiн отау, даланы тастар мен қой тастардан
тазарту, түбiрлердi кесу, жабайы өсiмдiктерден арылту, көлшiктердi тазарту
және басқалар), ауыл шаруашылығына арналған жердi үстiртiн жақсарту
жөнiндегi мәдени-техникалық шараларға арналған заттық сипатта емес (құрылыс
салуға байланысты емес) шығындар жатады;
3) мұражай экспонаттарынан басқа (өнер және табиғаттану, көне заман
және халық тұрмысы заттары, ғылыми, тарихи және техникалық сипаттағы
заттар), мемлекеттiк мұражайларда құндылықтарды есептеу және сақтау
жөнiндегi нұсқаулыққа сәйкес есептелетiн, мұражай құндылықтары (олардың
құнына қарамастан);
4) олардың құнына қарамастан, хайуанаттар паркiндегi және басқа сондай
мекемелердегi жануарлар әлемнiң экспонаттары;
5) сахналық қойылым құралдары (декорациялар, ағаш жиһаздары мен
кәделiк, бутафорлық заттар, театрлық және ұлттық костюмдер, бас киiмдер, iш-
киiмдер, аяқ киiмдер, париктер);
6) құнына қарамастан, үлгiлiк жобалау жөнiндегi құжаттар;
7) техникалық тасушылардағы бағдарламалар, оқулық кинофильмдер,
магниттi дискалар мен таспалар, кассеталар ж.б.;
8) өзге бұйымдар, балалар ойыншықтары, арнаулы шаңғылар және басқалар.
Қолында мұражайлық құндылықтар, лаборатория жабдықтары, аспаптар,
құралдар және бағалы металдар мен тастардан жасалған басқа да заттар бар,
бюджеттiк ұйымдар оларды заңда белгiленген тәртiппен қосымша есепке алуға
тиiс.
Барлық активтер бюджеттiк ұйым басшысының бұйрығымен тағайындалған
лауазымды тұлғаның жауапкершiлiгiнде сақталуға тиiс.
Мемлекеттік активтердi сақтауға жауапты тұлғалар активтердiң н. ОС-13
мүлiктiк тiзiмiн жүргiзедi.
Жауапты тұлға ауыстырылған кезде оның сақтауында болған активтердi
түгендеу жүргiзiледi, ол туралы активтердi қабылдау-тапсыру (ауыстыру)
актiсi ОС-1 н. бойынша, ал материалдық емес активтердi берген кезде
Материалдық емес активтердi қабылдау-тапсыру актiсi НОС-1 н. бойынша
қабылдау-тапсыру актiсi жасалады.
Мемлекеттік активтер бухгалтерлiк есепте бастапқы құны бойынша, яғни
оларды сатып алудың, жасаудың және салудың iс жүзiндегi шығындары бойынша
көрсетiледi. Бастапқы құнды өзгертуге тек қосымша күрделi салымдар
жасалған, iшiнара жойылған, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
шешiмдерiне сәйкес жүргiзiлетiн активтердi бағалау жағдайларында ғана жол
берiледi [6,98 бет].
Салынып бiткен қабырғалар мен құрылыстар - оларға жұмсалған
шығындардың толық сомасымен, ал жаңа сатып алынған активтер - оларды сатып
алу жөнiндегi шығыстардың сомасымен енгiзiледi.
Бухгалтерлiк шоттарда ескерiлген активтердiң бастапқы (қалпына
келтiру) құны тек олардың құнын арттыратын қосымша құрылыс, қосымша
жабдықтау немесе қайта құру жөнiндегi жұмыстар жүргiзгенде ғана өзгередi.
Күрделi жөндеу жөнiндегi шығындар активтердiң құнын ұлғайтуға
жатқызылмайды.
Кiтапханалардың қорына енгiзiлген кiтаптар, оқулықтар мен басқа да
басылымдар, оларды алғашқы түптеудiң құнын қоса, бекiтiлген баға бойынша
есептеледi. Кiтаптарды жөндеуге және жаңғыртуға жұмсалған шығындар, оның
iшiнде қайтадан түптеу, кiтаптардың құнын ұлғайтуға жатқызылмайды және
бюджеттiк ұйымның сметасы бойынша шығыстарға жiберiледi.
Мемлекеттік активтер бюджеттiк ұйымға (қоймаға) түскен кезде
материалды жауапты тұлға берерменнiң құжатына немесе ОС-1-н. активтердi
қабылдау-тапсыру (ауыстыру) актiсiне және НОС-1-н. материалдық емес
активтердi қабылдау-тапсыру актiсiне осы құндылықтарды алғаны туралы қол
қоюға тиiстi. Қоймадан активтердi беру бюджеттiк ұйымның басшысы бекiтетiн
н. 434 жолдама қағазы (талап қағазы) бойынша жүргiзiледi.
Бұл орайда н. 434 жолдама қағазы (талап қағазы) бiр ғана данада жазылады.
Заңда белгiленген тәртiппен алынған және қайтарусыз берiлген активтер,
сондай-ақ шығып қалған активтер есепте баланс құны бойынша көрсетiледi.
Мемлекеттiк мекемелер активтердi баланстан есептен шығаруды заңдармен
белгiленген тәртiппен жүргiзедi.
Мемлекеттік активтердiң жарамсыздығын, оларды жөндеудiң тиiмсiздiгiн
анықтау үшiн, активтердi есептеп шығаруға қажеттi құжаттарды рәсiмдеу үшiн
бюджеттiк ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты жұмыс iстейтiн комиссия
құрылады. Комиссияның құрамына мыналар кiредi. Ұйым басшысының орынбасары
(комиссия төрағасы), бас бухгалтер немесе оның орынбасары (штаттық кесте
бойынша бас бухгалтердiң лауазымы болмаған жағдайда, бухгалтерлiк есептi
жүргiзу жүктелген тұлға), жол полициясының өкiлi (автокөлiк құралдарын
есептен шығарған кезде). Тұрақты жұмыс iстейтiн комиссия есептен шығаруға
жатқызылған объектiнi тiкелей қараудан өткiзедi, бұл орайда техникалық
құжаттарды (паспорт, қабаттар бойынша жоспарлар және басқа құжаттар) қамти
отырып, сондай-ақ бухгалтерлiк есептiң деректерiн пайдаланып, қалпына
келтiруге және әрi қарай пайдалануға оның жарамайтынын растайды.
Комиссия есептен шығарудың себептерiн (тозу, қайта жасау, авария) ж.б.
белгiлейдi, есептен шығарылатын объектiнiң тораптарын, тетiктерiн,
материалдарын пайдаланудың мүмкiндiгiн анықтайды, оларды бағалайды және
активтердi есептен шығаруға акт жасайды. Жарамсыздыққа жеткен активтердi
есептен шығару белгiленген үлгiдегi мынадай актiлермен рәсiмделедi:
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi бекiткен, "Бюджеттiк ұйымдарда
активтердi есептен шығаруға арналған акт" (ОС-3 бюдж. нысаны), "Автокөлiк
құралдарын есептен шығаруға арналған акт" (ОС-4 нысаны); "Iш киiмдер, төсек
орын жабдықтарын, киiм мен аяқ-киiмдердi, аспаптарды, өндiрiстiк және
шаруашылық құралдарын баланстан шығаруға арналған акт" (н. 443), "Бюджеттiк
ұйымдарда кiтапханалардан әдебиеттердi есептен шығаруға арналған акт"
(444). Активтердi есептен шығаруға арналған актiлердi ұйымның басшысы
бекiтедi. Есептен шығару актiлерiне қол қойылғанға дейiн активтердi бұзуға
және қайта монтаждауға жол берiлмейдi [7,84 бет].
Бағалы металдарды қолданып жасалған тетiктер мен тораптар "Алтын"
мамандандырылған кәсiпорынына тапсырылуға тиiс, ал түстi металдардан
жасалған және басқа жабдықтарды жөндеуге пайдаланылмайтын тетiктер мен
тораптар осындай шикi заттарды жинау жүктелген жасалған тетiктер мен
тораптарды баланстан шығару белгiленген тәртiпке сәйкес есептеледi.
Бюджеттiк ұйымдар активтердi есептен шығарудан алған материалдық
құндылықтарды өз мұқтаждары үшiн пайдаланбаған жағдайда, олар белгiленген
тәртiппен өткiзiледi. Егер Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмiмен
активтердi өткiзуден түскен сомаларды пайдаланудың өзге тәртiбi
белгiленбесе, бюджеттiк органдар бұл сомаларды республикалық бюджеттiк
кiрiсiне аударады.
Ғимараттар мен құрылыстарды бiр бағыныстан басқа бағынысқа беру
мемлекеттiк мүлiк пен жекешелендiрудi басқарудың аумақтық органдарының
шешiмi бойынша белгiленген тәртiппен жүргiзiледi.
Мемлекеттiк мекемелер оларға смета бойынша бөлiнген қаражаттар
есебiнен сатып алынған өздерiне бекiтiлген активтердi өз бетiнше сатуға
құқығы жоқ. Мемлекеттік активтердi сатуды активтер құнына байланысты
"Жекешелендiру объектiлерiн сату жөнiндегi аукциондар ұйымдастырудың және
өткiзудiң ережесiне" сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң
Мемлекеттiк мүлiк және жекешелендiру комитетi немесе оның аумақтық
органдары жүзеге асырады.
Мемлекеттік активтердi баланстан шығарудың қолданылып жүрген тәртiбi
бұзылған, сондай-ақ материалдық құндылықтарға немқұрайлылық көзқарас (жойып
жiберу, жағып жiберу т.с.с.) орын алған жағдайда, бұған кiнәлi тұлғалар
заңда белгiленген тәртiппен жауапкершiлiкке тартылады.
Мемлекеттік активтердi есептеу мүлiктiк объектiлерге бөлiнiп, олардың
сақталу орындары мен жауапты тұлғалар бойынша жүргiзiледi.
Бөлек мүлiктiк объект деп барлық қосалқы және жанама жарақтарымен
қоса, аяқталған жобалық құрылым немесе белгiлi бiр жеке мiндеттi орындауға
арналған өзгеше жобалы зат немесе бiрiккен тұтастықты бiлдiретiн және
белгiлi бiр жұмысты бiрге орындайтын, жобалы мүшелiк заттардың кешенi
есептеледi.
"Ғимарат" қосалқы шоты бойынша мүлiктiк объект деп әрбiр жеке тұрған
ғимарат саналады. Ғимараттың құрамына оны пайдалану үшiн қажеттi ғимараттың
iшiндегi: жылытуға арналған қазандық қондырғыны қоса, ғимарат iшiндегi
жылыту жүйесi (егер ғимараттың өзiнде болса), барлық құрылғыларымен қоса су-
газ құбырларының және канализацияның iшкi торабы, барлық жарық беретiн
арматураларымен бiрге қуат және жарық өткiзгiштерiнiң iшкi торабы, iшкi
телефондық және хабарлау тораптары, ортақ санитарлық мақсаттағы желдеткiш
құрылғылар, көтергiштер (лифттер) тәрiздi барлық коммуникациялар кiредi.
Егер ғимарат бiрi бiрiне тиiсiп тұрса және ортақ қабырғасы болса,
бiрақ әрқайсысы жеке жобалық тұтастықты құраса, олар бөлек мүлiктiк
объектiлер деп саналады [8,45 бет].
Ауладағы құрылыстар, қоршаулар мен ғимаратқа қызмет көрсететiн басқа
да жайлар (қора, шарбақ, құдық ж.б.) онымен қоса бiр мүлiктiк объектiнi
құрайды. Егер бұл құрылыстар мен жайлар екi және одан көп ғимаратқа қызмет
көрсететiн болса, олар дербес мүлiктiк объектiлер деп есептеледi.
Ғимараттың сыртынан салынған, дербес шаруашылық маңызы бар құрылыстар,
жеке тұрған қазандық ғимараты сондай-ақ ауладағы жобалы құрылыстар
(қоймалар, гараждар және с.с.) дербес мүлiктiк объектiлер болып саналады.
Есептi ұйымдастыру және активтердiң сақталуын қамтамасыз ету үшiн
әрбiр объектiге (затқа) кiтапханалық қорлардан басқа, он белгiден тұратын
мүлiктiк нөмiр берiледi. Бiрiншi үш белгi-қосалқы шотты, төртiншi-топты
және соңғы алтауы-топтағы заттың рет санын бiлдiредi. Топтарға бөлiнбеген
қосалқы шоттар бойынша төртiншi белгi нөлмен көрсетiледi. Мәселен, былай:
0101000001 мүлiктiк нөмiрi 010 "Ғимарат" қосалқы шоты, 1 топ - өндiрiстiк
сипаттағы ғимарат, объектiнiң рет нөмiрi - 000001 дегендi бiлдiредi;
0163000005 мүлiктiк нөмiрi 016 "Құрал-жабдықтар, өндiрiстiк (жабдықтарды
қоса алғанда) және шаруашылық құралдар" қосалқы шоты, 3-топ - шаруашылық
мүлiк, заттың мүлiктiк нөмiрi 000005 дегендi бiлдiредi.
Ондағы мүлiктiк нөмiр осы бюджеттiк ұйымда болған бүкiл кезеңiнде
сақталады. Шығып қалған немесе жойылған объектiлердiң мүлiктiк нөмiрi басқа
объектiлерге берiлуге тиiстi емес.
Арендаға алынған активтер 01 "Арендаға алынған активтер" баланстық шотында
оған арендаға алушы берген мүлiктiк нөмiрмен есептеледi.
Сатып алынған мемлекеттік активтердiң құны - 01 шоттың тиiстi қосалқы
шотының дебетiне және "Ақшалай қаржылар" бөлiмiнiң немесе "Есеп айырысу"
бөлiмiнiң тиiстi қосалқы шоттарының кредитiне жазылады.
Пайдаланудан шыққан активтердiң сомасына 01 шоттың тиiстi қосалқы
шоттарының кредиттерi және 250, 020 қосалқы шоттардың дебетi бойынша жазу
жүргiзiледi.
Мемлекеттік активтердiң шығарылуы және ауыстырылуы жөнiндегi
операциялардың есебi н. 438 жинақтаушы ведомостында (9 мемориалдық ордер)
жүргiзiледi. Жинақтаушы ведомостқа жазулар енгiзiледi. Бұл орайда
"Жиынтығы" бағанында шығарылған және ауыстырылған материалдық
құндылықтардың сомасы жазылады, ол қосалқы шоттардың дебеттерi бойынша
жазбалардың сомасына тең болуға тиiс. Ай аяқталған соң қосалқы шоттар
бойынша қорытындылар "Бас журнал" кiтабына жазылады.
Мемлекеттік активтердi талдамалық есептеу нн. ОС-6, ОС-8 НОС-6
мүлiктiк карточкаларында жүргiзiледi. Карточкалар әрбiр мүлiктiк объект
(зат) бойынша жүргiзiледi. Бiртектi заттар ОС-9 н. карточкаларында
есептеледi.
Нн. ОС-6, ОС-8, ОС-9 НОС-6 мүлiктiк карточкалары активтердiң н. ОС-10
есебi бойынша мүлiктiк карточкалардың тiзiмiнде тiркеледi. Тiзiлiм бiр
данада жасалады. Ондағы жазулар карточкалардың ашылған жылы көрсетiлiп,
активтердiң топтары бойынша жүргiзiледi. Әрбiр топ үшiн беттердiң белгiлi
бiр саны бөлiнедi. Нөмiрлеу 1-шi нөмiрден бастап әрбiр топ бойынша
жүргiзiледi. Орталықтандырылған бухгалтерияларда тiзiм қызмет көрсетiлетiн
әрбiр ұйым бойынша дәл осындай тәртiппен жасалады. Активтер шығарылған және
ауыстырылған кезде тiзiмнiң "Ескерту" бағанында мемориалдық ордердiң уақыты
(күнi, айы, жылы) мен нөмiрi көрсетiледi [9,95 бет].
Мүлiктiк карточкалар бухгалтерлiк қызметтiң картотекаларында
сақталады, iшiнде олар - материалдық-жауапты тұлғалар бойынша, ал
орталықтандырылған бухгалтерияларда - қызмет көрсетiлетiн ұйымдар бойынша
бөлiнiп, тиiстi қосалқы шоттар мен топтар бойынша орналастырылады.
Н. ОС-6 карточкасы ғимараттарды, құрылыстарды, ауыспалы құрылғыларды,
машиналар мен жабдықтарды, аспаптарды, өндiрiстiк (тиесiлi заттарды қоса)
және шаруашылық бұйымдарды, көлiк құралдарын ж.б. Онда жазулар бастапқы
құжаттардың: пайдалануға беру туралы қабылдау актiлерi, дайындаушы зауыттың
техникалық паспорттары ж.б. құжаттардың негiзiнде жүргiзiледi.
Карточкаларда объектiлердiң (заттардың) өзгеше белгiлерi: сызбасы, үлгiсi,
нұсқасы, маркасы, зауыттық нөмiрi, шығарылған (жасалған) уақыты,
активтердiң пайдалануға берiлген уақыты мен нөмiрi көрсетiледi.
Одан басқа объектiнiң (заттың) қысқаша жеке сипаттамасы жазылады.
Жабдықтардың, аспаптардың, есептеу техникасының және с.с. құрамында қымбат
бағалы металдар болған жағдайларда, "Объектiнiң қысқаша жеке сипаттамасы"
бөлiмiнде құрамында қымбат бағалы металл бар тетiктердiң тiзбесi, тетiктiң
атауы мен металдың паспортында жазылған массасы көрсетiледi.
Мемлекеттік активтердi бюджеттiк ұйымның iшiнде ауыстырған кезде осы
карточканың арғы бетiнде жазу жүргiзiледi.
Н. ОС-8 карточкасы жұмыстық, өнiмдiк және асыл тұқымды малды, сондай-
ақ көпжылдық өскiндердi және жердi жақсарту (құрылыссыз) жөнiндегi күрделi
шығындарды есептеу үшiн қолданылады.
Карточкада малдың жасы, түрi, таңбасы, аты т.с.с. көрсетiлiп, жеке
сипаттамасы келтiрiледi.
Көпжылдық өскiндер тұқымы, отырғызылған бiрлiк саны мен алаңы
көрсетiлiп, мүлiктiк объектiлер бойынша есептеледi. Объектiнiң құнына,
жұмыстың бүкiл кешенi бiткенiне қарамастан, пайдалануға қабылданған
алаңдарға қатысты барлық шығындардың сомасы енгiзiледi.
Жердi жақсарту жөнiндегi күрделi шығыстардың есебi әрбiр шара бойынша
қамтылатын алаң мен орындалған жұмыстың құны көрсетiлiп, шараларға: жер
бөлiктерiн жоспарлауға, алқаптарды егiстiк үшiн отауға, жабайы шөптердi,
көлшiктердi тазартуға бөлiнiп жүргiзiледi.
Н. ОС-9 карточкасы кiтапханалық қорларды және сахналық-қойылым
құралдарын топтап есептеуге арналған.
Карточкалардағы жазу сандық және сомалық тұрғыда жүргiзiледi.
Кiтапханалық топтар үшiн жеке карточка ашылады. Ондағы есеп ақшалай
түрде жалпы сомамен ғана жүргiзiледi.
Сахналық-қойылым құралдары бойынша топтық есепке арналған карточкалар
материалдық жауапты тұлғалар бойынша номенклатуралық нөмiрi көрсетiлiп, бiр
атаудың, көлемi, сапасы жөнiнен жақын материалдың заттары мен бағаларына
ашылады.
1.2 Мемлекеттік бюджет мемлекеттік активтерді басқарудың құралы ретінде
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры [10,24
бет].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сүруін
қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған
ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы
ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономика
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық
бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шаралар өткізуге,
қорғаныс міндеттерін шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуға
орталықтандырылған қаржыны қажет етеді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекеттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып табылады.
Экономика қазіргі жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың
басты учаскелерінде шоғырландырылып, мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтіп құндық бөліністің
айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықша қоғамдық арналымды жалпы
мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Нақты объективті бөліс қатынастардың формасы болғандықтан айрықша
қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық
категория ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетте қаржы
категориясына тән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлістік сипатта
мақсатты ақша қорларын құрып, пайдалану арқылы жүреді.Сонымен қатар
бюджеттік қатынастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат шегінен шықпайды. Мемлекеттік бюджет құн бөлінісінің
айрықша саласы ретінде мыналармен сипатталады:
жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып, қоғамдық
қажеттерді өтеумен байланысты бөліс қатынастарының айрықша экономикалық
формасы болып табылады;
құнды жасап, оны тұтыну процесін бедерлейтін материалдық өндіріс
қаржысы мен құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістен тыс сала қаржысынан
айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар, экономика
секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта бөліске салуға
арналған;
қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы жоқ
құнды бөлісіп, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндірістен
тыс салаларда қаржы қатынастары тауар-ақша қатынастарымен астасып жатады
[11,124 бет].
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған лайықты материалдық-заттай көрініс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қатынастарының
орталықтандырылған қорында – бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық бөліс процестері мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет қоры- қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың құндық бөлінісінің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен
бөлігінің объективті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім
құнының мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту,
қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. Бюджет
механизмі- мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру
және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Өндіріс құрал-жабдықтарына мемлекеттік меншіктің әзірше, басым болуы
шаруашылықты үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі бюджет
қатынастарының жұмыс істеуінің жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды.
Бюджет байланыстарының мақсатты сипаты, мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы бюджет
байланыстарын тиісті қаржы құжаты- елдің негізгі қаржы жоспарында
бейнеленетіндігіне жеткізеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын
бөліс процестері қарастырылады. Кірістер мен шығыстардың баптары
мемлекеттің ақшалай қатынастарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздері мен жұмсалу бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары-
мемлекеттің жоспарлы қызметінің нәтижесі; онда қоғамның барлық мүшелерінің
мүдделерін бейнелейтін мемлекет еркі көрінеді. Мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика үкіметінің Мемлекеттік бюджет туралы
заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс [12,102 бет].
Қоғамдық ұдайы өндірістегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
өндірілген ұлттық табыстың, жалпы қоғамдық өнімнің бөлу және қайта бөлуінен
көрінеді. Ол қаражатты елдің халық шаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет
саласы, өндіріс секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында
бөледі. Бүкіл халық шаруашылығының бюджеті болғандықтан, мемлекеттік бюджет
экономикаға тұтас ықпал жасайды.
Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында оның өсуінің
стимуляторы ретінде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке жеке
кәсіпорындар шеңберінде және қоғамдық бүкіл халық шаруашылығы ауқымында
қорлар қозғалысын қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Кәсіпорындардағы
күрделі жұмсалымдар мен айналым қаржысын бюджеттен қаржыландыру,
операциялық және басқа шығындарын жабу бюджетке жеке кәсіпорындардың
өзіндік айналым қорларына қосылып, оның іркіліссіз бірқалыпты жүруіне
мүмкіндік береді.
Өндірістен тыс салалардағы бюджет қаржысы олардың қызметінің одан әрі
дамуының басты көзі. Бұл салалардағы мекемелер мен ұйымдардың басым
көпшілігі өздерінің табыс көздері жоқ болғандықтан, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қамсыздандыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы
мемлекеттің шығындары- жалпы мемлекеттік ауқымдағы әлеуметтік-мәдени
шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржы базасы. Өндірістік емес
салалар құрылымын ұтымды құрауда бюджеттің маңызы орасан зор. Өндірістік
емес салалардың қызметін қаржы ресурстары мен қамтамасыз ете отырып,
мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының нақты көлемін қалыптастыруға, оны
пайдалануда аумақтық пропорцияға әсер етуі мүмкін.
Мемлекеттік бюджет –бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады [13,64 бет].
Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың көпсалалы қызметтерін
бейнелейтін құжат деуге болады. Ол мемлекеттік шығындардың және оларды
өтейтін қаржы көздерінің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жыл сайын заң
шығаратын органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде немесе
муниципалдық жиналыста қабылданады. Қаржылық жыл біткеннен кейін атқару
үкіметінің өкілетті өкілдері, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң
бойынша өздерінің табыстарын жинақтау туралы және жасалған шығындар туралы
есеп береді
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердің арасында бюджет
табыстарының көзін бөлу туралы, ел масштабында қаражаттарды қайта бөлу
арқылы, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді қаржыландыру туралы
жеңіл емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемлекеттік бюджет тек
орталық үкіметтің бюджеті емес, ол мемлекеттік әкімшілдік-территориялық
үкіметтердің барлық дәрежедегі бюджеттерінің жиынтығы болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және мемлекеттік
бюджетке жатқызылмаған бюджетпен тығыз ұштасып жатады. Бюджеттен тыс
қаражаттар орталық және жергілікті үкімет қарамағында болады және олар,
әрқайсысы белгілі қажеттер үшін құрылған арнаулы қорларда жинақталады.
Мысал ретінде ҚР зейнетақы қорын атап өтуге болады. Бюджеттен тыс қорлар
арнаулы (мақсатты) салықтар, заемдар, бюджеттік субсидиялар есебінен
құрылады.
Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан парламенттік бақылауды
айналып үкіметтің экономикаға кірісуінің мүмкіндігін кеңейтеді.
Мемлекеттік бюджет біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық
принциптеріне негізделеді.
Біртұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандырылу дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазіргі уақытта жергілікті
органдардың дербестік алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнінде
біршама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр.
Біртұтастық мемлекетте біріңғай бюджет жүйесінің, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде,
мемлекеттік шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың
әдістері мен ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік экономикалық
болжаммен өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы
принципінің міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді
бақылау орнату.
Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалатын шығындардың бюджетте шоғырландырылып,
мемлекеттің барлық түсімдері мен шығындарын әрбір бапта ескерілетінін
білдіреді. Қазіргі уақытта бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені
бюджетті арнайы шығыстармен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы
кезде мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың дербес
бюджеті бөліп шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жүреді
зейнетақы, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтік сақтандыру және
т.б.. Бұдан басқа ҚР бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе белгілі бір
мақсаттарға қаржы жетпесе, ағымдағы бюджеттің орындалуы ескеріліп, қосымша
бюджет құрылады. Оны мемлекеттік үкімет пен басқарудың жоғары органдары
қарап, бекітеді.
Нақтылық принципі бюджет жазбаларының жалғандығын болдырмау үшін
қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының нақты көрінуін,
бекітілген сомалардың сәйкес келуін қарастырады. Мұнда нақты болу
болжамдары, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет резервтерімен
нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар бағыттары есептеулерінің
негіздемелеріне қарай анықталады.
Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрылымы мен, тапшылық
көлемімен және жабудың әдістерімен шығындарды қысқарту, кірістерді
көбейту, заемдар және басқалар таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын
білдіреді [14,92 бет].
Мемлекеттік бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге
болады және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген мәселелерді
шешуге көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға болады. Сонымен қатар бюджет, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы
болып табылады.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және
жергілікті бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің
жиынтығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын жинақтау,
экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін азайту үшін
құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған [15,54 бет].
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz