Кассадағы және есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі жайлы
1 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы
Өндірістік қызмет барысында ұйымдар өнімді өткізумен,
жабдықтаушылардан материалдардың келіп түсуімен, қаржылық
міндеттемелерінің орындалуы және тағы басқаларымен байланысты әр түрлі
қарым – қатынасқа түседі. Осыған байланысты ақшалай есеп айырысулар не
нақты ақшасыз есеп айырысу түрінде, не қолма – қол ақша айналымы түрінде
жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу жүйесінің дұрыс және тиімді
ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында үлкен роль атқарады.
Ақша қаражаты – бұл жоғары өтімді актив және жалпыға бірдей айырбас
құралы, сонымен бірге барлық қалған активтерді бағалау мен есептеу негізі
болып табылады. Ақша қаражаты міндеттемелерді тез арада өтеуге қабылетті
болуы керек [1, 155 б].
Ақша қаражаты-кассадағы және банктегі нақты ақшадан құрылады. Қаржылық
есептің Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есеп деп аталатын
халықаралық стандартына сәйкес қаржылық ұйымдарда ағымдық шоттардағы ақша,
қолма-қол купюралар, монеталар, валюта және айналымдық несиелік – ақшалай
құжаттар жатады.
Ақша қаражатының эквиваленті деп - ақша қаражатының белгілі бір
сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз ұшырайтын
қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік
овердрафт. Овердрафт–бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем
жасағанда активті шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген
сома клиент шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт
әдетте қысқа мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады.
Кәсіпорынның күнделікті ағымдағы шаруашылық іс-әрекетіне қажет нақты
ақша кассада сақталады.
Касса арнайы жабдықталған, яғни едені мен төбесінен ешқандай адам кіре
алмайтындай етіп жабылған, терезесі мен есігіне темірден тор қойылған және
дыбыстық белгі беретін қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай түрлі
материалдармен қапталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет етеді.
Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдің мөрі сургуч арқылы басылып
жабылатын сейфте немесе темір шкафта сақталуы тиіс. Бұл сейфтің кілті мен
сургуч басатын мөр кассирде, ал кілттің екінші данасы белгіленген ыдысқа
салынып, аузы жабылып, кассирдің мөрі басылып, кәсіпорын, яғни субъектінің
басшысында сақталады. Кассир жұмыс күннің соңында кассаның тиісті
жерлеріне мөр таңбасын басып, күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшаның
түгелділіне жұмысқа деген не құрайдылық пен салақтық салдарынан
кәсіпорынның, субъектінің шеккен зардабына, әдейі қастандықтан немесе арам
ниетпен істелген әрекет негізінде кәсіпорынға, ұйымға келтірілген
шығындарға касса қызметкері, яғни кассир толық жауап береді. Кәсіпорындар
мен ұйымдарда, субъектілерде кассирлік жұмысқа қызметтердің
тағайындалғаны, орналасқаны жайлы бұйрық шыққаннан кейін қызметкерін касса
операцияларымен таныстырып, кәсіпорын яғни шаруашылық субъектімен кассир
арасындағы жеке материалдық жауапкершілікке келісім-шарт жасалуы керек.
Кассаға қабылданған нақты ақша КО-1 нысанындағы кассалық кіріс
ордері бойынша кіріске алынады. Кассадан берілген нақты ақша КО-2
нысанында кәсіпорынның шығыс ордері куәландырады. Кәсіпорында кассаның
кіріс және шығыс ордерлерінің мәліметтері жүзеге асқан соң касса кітабына
(КО-4) тіркеледі.
Кассадағы операциялар есебі 1000 Ақша қаражаты бөлімшесінің 1010
Кассадағы ақша қаражаты активті синтетикалық шоттарында жүргізіледі.
1010 Кассадағы ақша қаражаты – деп аталатын шоттар бойынша
жүргізілетін операциялардың есебі: кредиті бойынша осы журнал-ордерде, ал
дебеті бойынша осы журнал-ордердің ведомосында жүргізіледі. Яғни кассаның
кірісі бойынша операциялар №1 санды журнал-ордердің ведомосында, ал шығысы
бойынша операциялар №1 санды журнал-ордерде есептелініп жүргізіледі [2,
233 б].
Қазақстан Республикасының банк мекемелері заңды тұлғалар арасындағы
есеп айырысуларды жүргізу үшін және ақша қаражаттарын сақтау үшін теңгемен
және шетел валютасында банктік шоттар ашады. Банктік шот – бұл клиентке
банктік қызмет көрсету және ақша қабылдау туралы банк пен клиент
арасындағы келісімдік қатынасты бекіту әдісі. Ұйымдар банктерде ағымдық,
корреспонденттік, жинақтық, депозиттік және карт-шоттар аша алады.
Қазақстанда ҚР Төлемдер және ақша аударымдары туралы Заңына сәйкес
банк мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
бірыңғай жүйесі жұмыс істейді (27.06.1998 жылғы № 237-I, 28.12.1998ж., №
36-1; 29.03.2000ж. № 42-П; 13.03.2003ж № 394-П; 05.05.2003 № 409-П;
08.05.2003ж. № 482-П; 13.12.2004ж. №11-Ш; 08.07.2005жылғы. № 69-Ш ҚР
Заңдарымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) .
Ағымдық шоттар бойынша операциялар шот иесінің жазбаша бұйрығы
негізінде жүргізіледі. Субъектінің банктегі ағымдық шотына нақты ақша
қабылдануы және берілуі немесе нақты ақшасыз есеп айырысу үшін кең тараған
құжаттар:
-төлем хабарламасы;
-ақша чегі;
-төлем тапсырмасы;
-талап төлем тапсырмасы;
-есеп айырысу чегі.
Кәсіпорын банкіден уақытылы (күн сайын немесе банк тағайындаған
уақытта) ағымдық шотынан үзінді, яғни есепті кезеңдегі жасалған
операциялар тізбегін алып отырады. Банкінің үзіндісіне басқа да ұйымдар
мен кәсіпорындардан ағымдық шотқа келіп түскен және одан аударылған ақша
қаражаты бойынша құжаттар, сондай-ақ кәсіпорыннан келген құжаттар
тіркеледі
Аударылған, бірақ әлі кәсіпорының шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналып, ал
олардың есебі 1020 - “Аударылған жолдағы ақшалай қаражаттар”- деп
аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шот ай соңында кәсіпорынға немесе
фирмалардан аударылған, бірақ әзірге келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған жолдағы ақшалай қаржылар жайлы ақпараттарды қорытындылауға
арналған. 1020 - “Жолдағы ақшалай қаражаттар” шотында ақша қаражаттарын
есептеу үшін мынандай құжаттар болуға тиіс:
1)саудадан немесе басқа да операциялардан түскен түсімді банкінің
қабылданғанын дәлелдейтін құжат.
2)почта бөлімінің ақшаны қабылдағаны жайлы квитанциясы.
3)басқа кәсіпорындардан олардың ақша аударғаны жайлы берген визасы.
Шетел валютасымен байланысты операциялар № 21 Валюталық бағам
өзгерістерінің әсері қаржылық есептің халықаралық стандарты (ҚЕХС)
реттеледі.
Шетел валютасындағы ақша қаражатының есебі 1030 Банктік ағымдық
шоттағы ақша қаражаты шотарында жүргізіледі. Бұл шот активті. Бұл шоттың
дебетінде есепті мерзімнің басындағы және соңындағы шетел валютасымен ақша
қаражатының қалдығы, шетел валютасымен түскен ақша қаражаты, ал кредитінде
шыққан шетел валютасы көрсетіледі. Бұл шоттардың аналитикалық және
синтетикалық есебі 1010 және 1040 шоттарындағы есеп тәріздес жүргізіледі.
[3, 16-17 б].
21 Валюталық бағам өзгерістерінің әсері ҚЕХС –на сәйкес, шетел
валютасындағы операция шетел валютасында көрінетін және реттелетін мәміле
болып табылады. Оған келесі мәмілелер жатады:
- бағасы шетел валютасында көрсетілген тауарлар мен қызметтерді сатып
алғанда немесе сатқанда;
-алашақ немесе берешек сома шетел валютасында көрсетілгенде;
- валютаны айырбастау келісімін орындалмаған тарап болып табылса.
Шетел валютасын теңгемен қайта есептегенде ҚР Ұлттық Банкімен
бекітілген бағам емес, нарықтық бағамды қолдану керек делінген. Шетел
валютасындағы операциялар есепте операцияны валютада жүргізу күнгі
бағаммен бейнеленеді [4, 228 б].
Қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну қағидаларымен бекітілген тану
критерилеріне сәйкес, операцияны жүргізу күні болып операцияны есептілікте
тану күні саналады. Шетел валютасында көрініс тапқан баланс баптарын қайта
бағалау мақсатында олар ақшалай және ақшалай емес болып екі топқа
бөлінеді.
Шетел валютасындағы ақша қаражаты және шетел валютасының тұрақты сомасы
төлемі арқылы алынатын немесе өтелетін активтер мен міндеттемелер ақшалай
бап болып табылады. Мысалы, қысқамерзімді дебиторлық және кредиторлық
борыштар, алынған және берілген несиелер. Балансты құру кезінде шетел
валютасындағы ақшалай баптар есептілікті құру күнінің бағамы бойынша қайта
есептеледі.
Ақшалай баптарға жатпайтын баптар ақшалай емес болып саналады. Мұндай
баптарға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық
қорлар және т.б. жатады. Олар қайта бағаланбайды және баланста операцияны
жүргізу күнгі бағаммен көрсетіледі.
Ақшалай баптарды балансты құру күніне немесе есеп айырысу күніне қайта
бағалау (қайта есептеу) нәтижесінде туындайтын бағамдық айырмалар пайда
мен зиян туралы есепте бейнеленеді.
Бағамдық айырма – бұл бағам өзгерген жағдайда шетел валютасының дәл сол
мөлшерін бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінде есептілік
валютасында көрсету нәтижесінде пайда болған айырмашылық. Пайда болған
айырма шаруашылық субъектісінің қарауына қарай, бухгалтерлік есепте екі
тәсілмен бейнеленуі мүмкін:
- қаржылық – шаруашылық қызмет нәтижесіне тікелей жатқызу тәсілі: оң
айырма – қаржылық қызметтен алынған кіріс есебінің шоттарына, ал теріс
айырма – қаржылық қызмет нәтижесінде шыққан шығыстар есебінің шоттарына
жатқызылады;
- жинақтық тәсіл: оң айырма алдын-ала алдағы кезең кірісі шотында, ал
теріс айырма алдағы кезең шығыстары шотында жинақталып, қаржылық –
шаруашылық қызмет нәтижесіне келесі тәртіппен:
а) шетел валютасындағы дебиторлық және кредиторлық қарыз – олардың
өтелуіне есептен шығарылуына) қарай;
б)басқа жағдайларда – баланстың тиісті баптарымен шаруашылық
операциялардың жүргізілуіне қарай жатқызылады.
Есеп айырысудың бұл түрі басқа қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға
ұқсас болып келеді. Есеп айырысудың бұл түрі 1931 жылдан бері қолданылып
келеді. Аккредитивтегі ақшалай қаржылар бойынша есеп айырысу
жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде төленуін қамтамасыз
етеді [5, 335 б].
1.2 Банктегі ағымдағы шотпен есеп айырысу
Қазіргі таңда ақша қаражатын басқару қаржы нарығының күрделігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр.
Бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің
талабына сай, алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етілуін талап етеді.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет
жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік
құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады.
Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы айлық есептік
керсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір
мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де
контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз
тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір
төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек [6, 205 б].
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады.
Банк шоттары - бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары - бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және занды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшауланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын
субъектілер ақша каражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың,
мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда
көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді:
1) қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды;
2) чектерді беруді;
3) вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
4) төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына
аударуды;
5) тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды;
6) инкассалық жарлығын ұсынуды;
7) республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін
пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары:
1) төлем тапсырма;
2) чек;
3) вексель;
4) тапсырма-талап төлемдері;
5) кеден мен салық қызметінің органдарының инкассалық жарлықтары болып
табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк
алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да кұжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі
банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі,
ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол койылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
* төлем тапсырмасының нөмірі;
* төлем тапсырмасының жазылған күні;
* жеке теңестірілген немесе тендестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК
немесе ИИК);
* жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
* бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК немесе
КОд) — бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі — резиденттік
белгісін, ал екіншісі — экономиканың секторын көрсетеді;
* бенефициар — аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы — банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
-бенефициар банкісі — бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
-жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланган) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) — филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
-төлем арналымының коды - ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
* бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды — салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
* валюттелген күні — ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік шотына
ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады [7, 298
б].
Төлем құжатына кез келген жөндеудің. түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері
бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзінен
кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер
шарттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян
келтірмейтіндей етіп жасалуы керек [8, 68 б].
Субъектілер:
- жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалакы, іс-
сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына;
- жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді.
Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі коса беріледі, онда кім, қандай
мақсаттарға ақша алатыны керсетіледі. Байланыс кәсіпорындары
кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық
аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжаттары
келіп түскеннен кейін төлейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің ақшаларын сақтау үшін банк
мекемесінен арнаулы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредитивтердегі ақшалар, чек кітапшаларындағы ақшалар, банктердегі
арнаулы шоттардағы ақшалар және басқадай шоттардағы ақшалар есептеледі.
Көбінесе ұйымдардың арасында есеп айырысу банк жүйесінің жәрдемімен
қолма-қол ақшасыз арқылы жүргізіледі. Есеп айырысу шотын ашу үшін
кәсіпорын банкіге төмендегі құжаттарды өткізеді: шот ашу жөніндегі өтініш,
кәсіпорын ұйымдастырылуының заңдылығы туралы құжат нотариуспен бекітілген
құрылтайшылардың шешімі) жарғы көшірмесінің бір данасы, мөрдің таңбасымен
қоса кәсіпорынның қаржыларын басқарушылардың қол таңбалары қойылған
нотариуспен бекітілген екі карточка, кәсіпорынның тіркелуі туралы
статистикалық органдарынан анықтама және есепке қою туралы салық
инспекциясының анықтамасы.
Әрбір кәсіпорын, мекеме, ұйым өзінің негізгі қызметі бойынша
операцияларды жүргізу үшін банк немесе басқада несие мекемесінде бір
ағымдағы (есеп айырысу) және бюджеттік шот ашуына құқылы [9, 278 б].
Банктік ағымдағы шотында операциялар жүргізу үшін негіз ретінде
бастапқы құжаттар төлем тапсырмалары, чектер, қолма-қол ақшаны өткізу үшін
хабарландырулар болып табылады.
Төлем тапсырмасы кәсіпорынның есеп айырысу шотынан алушының есеп
айырысу шотына онда көрсетілген қаржыны шығыс ету үшін қызмет атқарады.
Ақша чегі банкіге қолма-қол ақшаның көрсетілген көлемінде есеп айырысу
шотынан босату туралы бұйрық болып саналады.
Жалпы барлық кәсіпорындар мен ұйымдар жоғарыда аталған
Аккредитивтердегі ақшалар деп аталатын шоттарында жабдықтаушы және басқа
да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына ашылған
аккредитивтегі ақшаларын есептейді. Негізінен есеп айырысудың бұл түрі
басқа қаладағы (кәсіпорын орналасқан жерден басқа жерде тұратын)
жабдықтаушылармен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады. Есеп
айырысудың бұл түрі басқа қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып
келеді. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзіне қызмет
көрсететін банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған
қызмет көрсететін банктен аккредитив ашады. Аккредитивтегі ақшалай
қаржылар бойынша есеп айырысу жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде
төленуін қамтамасыз етеді. Аккредитивті сатып алушы кәсіпорынның
тапсырмасы бойынша оған қызмет көрсететін банк мекемесі жабдықтаушы ұйымға
қызмет көрсететін банк мекемесінен ашады.
Аккредитив – кәсіпорынның заңды немесе жеке тұлғаға аккредитивте
көрсетілген келісім-шарттың орындалғандығына қарай белгіленген соманы
төлеу туралы тапсырмасы.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Ал
аккредитивтің мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім-
шартқа сәйкес бекітіледі. Бұл шартта мыналар көрсетілуі қажет:
- төлеушінің тапсырмасы бойынша аккредитивті ашқан банктің
(имитент-банктің) аталуы;
- аккредитивтің түрі, оның орындалуы және пайдалануының әдісі мен
тәсілі;
- аккредитив бойынша қаржы (ақша) алу үшін жабдықтаушының өзіне
қызмет ететін банкке тапсыруға тиісті құжаттардың толық тізімі және
нақты сипаттары.
Аккредитивтердің өтелінген (депоненттелген) және өтелінбеген
(депоненттелмеген) деп аталатын түрлері ашылуы мүмкін.
Тапсырыс берушінің өзінің шотындағы ақша қаражаты есебінен немесе оған
қызмет көрсететін банктің берген несиесінің есебінен жабдықтаушы
кәсіпорынға қызмет көрсететін банкке келісімшарт бойынша алдын ала
аударылған қаржысы - өтелінген аккредитив болып есептеледі.
Ал сатып алушы кәсіпорын мен жабдықтаушы кәсіпорындарға қызмет
көрсетуші банк мекемелері арасында аккредитивте көрсетілген қаржы
сомаларын аударуға тек қана келісімшарт жасалып келісілген, яғни ақша
әзірге аударылмаған болса онда бұл Өтелінбеген аккредитив түрі қатарына
жатқызылады.
Чектермен есеп айырысу. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше
жабдықтаушымен есеп айырысуға болады. Егер банк мекемесі чек
кітапшаларындағы жұмсалмаған соманы кәсіпорынға қайтарғанда есеп айырысу
шотындағы ақшалар, валюталық шоттардағы ақшалар, банк несиесі, банктен тыс
басқа да мекемелердің несиелері және тағы да басқа шоттардың тиістілері
дебиттеліп, Чек кітапшаларындағы ақшалар шоты кредиттеленеді.
Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда төлем
чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз
мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып
табылмайды, бірақ, ол соны орындау үшін жазылған болса да. Аталған
міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады.
Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі —
депозиттермен қамтылған, ал екіншісі — қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты
банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған
келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз
клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек
берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген
(демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сактауға міндетті. Чек
ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда
болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына
ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрінің таңбасы
болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды
түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер
жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан "бүлінген" деп
жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы койылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
* егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
* чектің мерзімі өтіп кетсе;
* төлем кұжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
* чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
* чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе;
* чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
* чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
* чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
* чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өнделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
- біріншісі — банкте қалса;
- екіншісі — көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
- үшіншісі — клирингтік палатаға беріледі;
- төртіншісі— чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшаларьі пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу. Вексель — біржақты сөзсіз орындалатын
ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай
және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло-вексель) — талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта) — вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатка) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы
туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша "бұйрыққа" ұқсас
болып келеді.
Вексель құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде
толтырылса, онда сол тілде "вексель" деп жазылған атауды, белгілі бір ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы — тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем
жасалатын орнын көрсетеді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем
жасалатындығын, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын
көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек
төмендегі белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды.
Төлем мерзімі көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін
вексель ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель, вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы телеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған
жерде немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа
орында төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелген күні көрсетілмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол өзінің
индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде "Бұйрыққа емес" немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол
қарапайым цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің
пайдасына, не вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына
вексельді акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының
пайдасына, жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай
алуына болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім-шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа (аллонажға) қол
қойылуы тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелік етеді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті
өз атына немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде
вексельді банк арқылы немесе басқа бір адамның атына табыстай алады; бланк
толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады, бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, занды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индос саменттер жазылмаған деп
есептелінеді. Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса,
соңғысына қол қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент
болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол койған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз келісім
шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толыктай немесе вексель сомасының бір бөлігін аваль аркылы
қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам немесе типті
вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль берілген
орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол "аваль деп
есептелсін" деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі
формуласымен білдірсе, онда оған аваль берген адам қол кояды. Аваль үшін
төлем жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса, аударма
вексельдің бет жағына авальшының қойған қолы жеткілікті. Авальда ол кімнің
есебінен берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль вексель
беруші үшін берілген деп есептелінеді.
Авальшы ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге акы төлей отырып, авальшы кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын кұкықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы телеу үшін ұсынғанда; ұсынғаннан кейін белгілі бір
уақытта; вексель жасалғаннан кейін белгіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе төлемнің бір ізді мерзімдерін қамтитын
аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзімінде төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем
жасауға ұсынылуы мүмкін. Вексель беруші аудармалы вексельде төлемге
ұсынылатын мерзім белгіленуі мүмкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұрын
төленуін талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен
бастап жүреді. Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзімі не акцептелген күнімен, не қарсылық білдіру
күнімен айқындалады. Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қойылмаған
акцеп акцептентке қатысты акцептке ұсыну үшін көзделген мерзімнің соңғы
күнінде жасалған болып есептелінеді.
Мерзімі белгілі бір күнге немесе жасалғаннан кейін немесе ұсынғаннан
кейін белгілі бір уақытқа белгіленген аударма векселді ұстаушы вексельді
төлеу күнінде, не келесі екі жұмыс күнінің бірінде ұсынуға тиіс. Аударма
вексельді есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынғанмен бірдей болып
есептелінеді. Вексель ұстаушы бөліп төлеуден бас тарта алмайды. Бөліп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы білген болса, онда ол
бұл туралы колхат беруі тиіс.
Вексель ұсатушы аударма вексель бойынша төлемді мерзімінен бұрын алуға
мәжбүрленбеуге тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасауды төлем жасаушы өз
тәуекелділігіне алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регрестерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады:
1) акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
2) егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды токтатады,
тіптен оның жағдайын сот аныктамаса да немесе оның мүлкінен өтем алу
нәтижесіз болмаған жағдайда;
3) вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы (искы) вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей
ұсынылуы мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту (акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық білдіру) факті куәландыратын актмен расталады.
Вексель беруші аударма вексельінің мәнінінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы койылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептке ұсыну үшін белгіленген мерзімдерде жасалуы
керек. Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем жасамауға
тағы да басқаша қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бұл қарсылық алдын ала
тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдің ісі ойдағыдай еместігі
байқалса, тіпті оның үшінші адам арқылы өтелуі бола тұрса да; немесе төлем
жасаушы басқа жерде тұрып, өзінің тұрған жерінен төлем жасауға тиісті бола
тұрса да; немесе белгілі бір уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде
төленуге жататын вексель болса да, оның акцептелуіне тыйым салынады.
Төлем жасаушы оның вексельді акцептегеніне немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылғанда, сондай-ақ вексель берушіні акцептеуге
жатпайтын вексель бойынша банкрот деп танылған жағдайда, вексель
ұстаушының өз құқықтарын жүзеге асыруы үшің оның банкрот деп танылғаны
туралы сот шешімін ұсынуы керек.
Вексель ұстаушы өзінің индоссантын және вексель берушісін акцептемеу
немесе төлем жасамайтыны туралы қарсылық білдірген күннен кейінгі төрт
жұмыс күнінің ішінде, "шығынсыз айналым" деп хабарланған жағдайда, онда
оның қабылдалынуы мүмкін. Әрбір индоссант хабарлама алған күннен кейінгі
екі жұмыс күнінің ішінде алдыңғы хабарламаны жібергендердің аттары мен
мекен-жайларын көрсете отырып, өз индоссантына, одан әрі вексель берушіге
дейін хабарлауға тиіс. Жоғарыда аталған мерзімдер алдыңғы хабарлама
алынған сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық білдірілген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жібере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығындарға қосылады.
Вексель беруші индоссант құжатқа енгізілген және қол қойылған "шығынсыз
айналым", ''қарсылықсыз" деген немесе басқадай мағыналас сөздер арқылы
вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылык білдіру құқығын жүзеге асырудан босатады. Бірақ вексель беруші
енгізген сөзге (ескертуге) қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық білдірсе,
онда қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне жатқызылады. Егер
ескертпе индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса, онда қарсылық
бойынша қажет шығындар өз қолдарын қойған барлык адамдардан талап етіледі.
Аудару векселін беруші, акцептеуші, индоссанттаушылардың барлығы немесе
онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы бірдей міндетті
болып табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың әрқайсысына жеке-жеке және
барлығына бірдей талап қоюға кұқылы.
Ол төлем жасағаннан кейін аударма вексельге кол койған адамдардың
барлығының дәл осындай кұқығы болуы керек. Міндеттемелердің біріне
қойылған талап олардың бастапқы алған міндеттемелері бола тұрса да,
басқаларына талап қоюға бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзі талап койған адамнан мыналарды: аударма вексельдің
акцептельмеген немесе төленбеген сомасын, процентімен қоса, егер олар
белгіленген болса; вексель сомасынан Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі белгілеген қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша өсім сомасын ала
алады; қарсылық білдіру бойынша шығындарын хабарлама жіберген кезінен
бастап талап ете алады.
Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою сомасына вексель
сомасының 0,01 процент мөлшерінде комиссиондық шығындарын да енгізе алады.
Егер талап төлем мерзімі басталғанға дейін қойылса, онда вексель сомасынан
есептік пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептік пайызы вексель ұстаушы
тұратын жердегі талап қойылған күнгі ресми есептік мөлшерлемесі бойынша
(банкі бағамына сәйкес) есептеледі.
Вексель бойынша ақы төлеген тұлға талап етілетін сомаға қоса 0,05
пайызда үстеме (комиссиондык) төлем жасауын талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз данада берілсе, онда вексель ұстаушы оған өз
есебінен бірнеше дана беруді талап ете алады.
Вексельдердің бланкісін (вексельдік кітапшасын) сатып алған кезде олар
өзінің нақты өзіндік құны бойынша 7210 шоттың дебетінде және 3310 шоттың
немесе 3380 шоттың кредитінде көрсетіледі [10, 624 б].
3. Валюта шоттарындағы ақша қаражаттарының есебі
Қазақстан Республикасының белгіленген заңына сәйкес ел ішіндегі әр
түрлі операциялар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың бір-біріне төлейтін
төлемдері тек қана ұлттық валюта түрінде жүргізілуі тиіс. Ұйымдардың
резидент емес заңды тұлғалармен орындалған жұмыстар мен көрсетілген үшін
шетелдік валюта түріндегі қаржы төлеуі немесе қаржы қабылдауы арнайы
рұқсатты қажет етеді.
Шетел валютамен жасалған операциялар есебі ҚЕХС-на сәйкес шетелдік
валютамен жасалған операциялар болып, субъект шетелдік валютаға мүлік
сатып алатын немесе сататын шетелдік валютамен кредиттер алатын не
болмаса беретін, шетелдік валютаға активтерді ауыстырып, активтерде
сататын мәмілелер табылады
Шетелдік валюта – кәсіпорындар мен ұйымдардағы тауарларды, дайын
өнімдерді сату (сатып алу), қызмет көрсету (пайдалану), жұмыстарды орындау
барысында қолданылатын Қазақстан Республикасының ұлттық валютасынан
(теңгеден) басқа ақша бірліктері болып табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар шетел ақша бірлігімен (валютамен) операция
жасау үшін банк мекемесінен валюталық шот аша алады. Ал банктен валюталық
шот ашу үшін банк мекемесіне осы кәсіпорынның жарғысының көшірмесін,
валюталық шот ашу туралы өтініш, тиісті адамдардың қолдары қойылып және
ұйымның мөрі басылған арнайы карточка және тағы басқа құжаттарды табыс
етуі керек. Қазақстан Республикасының шетел валютасын реттеу туралы заңына
сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар өкілетті банктер мен ақша айырбастау
орындары арқылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген
тәртіп бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқығы бар.
Меншік түріне қарамастан барлық шетел ақша бірлігімен (валютамен)
операциялар жасайтын кәсіпорындар мен ұйымдар тиісті органдарға валюталық
қорлардың қозғалысы жайлы есеп беріп отыруы тиіс.
Ақша бабының басты ерекшелігі – валюта бірлігінің нақты немесе
белгіленген мөлшерін алу құқығы (немесе беру жөніндегі міндеттеме). Мұның
мысалдары: қызметкерлерге қолма-қол ақшамен төленуге тиісті зейнетақылар
мен басқа да жәрдемақылар; ақшалай түрде өтелуге тиісті міндеттемелер;
міндеттеме ретінде мойындалған ақшалай дивидендтер. Нақ осылайша, ұйымның
үлесті өз құралдарының тіркелмеген санын алуға (немесе беруге) контракт
ақша бабы болып табылады, оның ережелері бойынша алынуға (немесе берілуге)
тиісті әділ құн валюта бірлігінің тіркелген немесе белгіленетін
бірліктеріне теңеледі. Және, керісінше, ақшалай емес баптың негізгі ерекше
белгісі - валюта бірлігінің тіркелген немесе белгіленетін санын алу
құқығының (немесе беру жөніндегі міндеттеменің) жоқтығы. Мұның мысалы:
тауарлар мен қызметтерге алдын-ала ақы төлеу (мысалы, аванспен төленген
жалгерлік ақы); іскерлік бедел; материалдық емес активтер; босалқылар;
негізгі құралдар; сондай-ақ ақшалай емес актив беру жолымен реттеуге
жататын міндеттемелер.
Ақша баптары шетелдік валютамен операциялар кезінде пайда болатын және
операция жасалған күн мен есеп айырысу күні арасындағы кезеңде айырбастау
бағамында өзгеріс болатын кезде бағам айырмашылығы пайда болады. Операция
мен ол бойынша есеп бір есепке алу кезеңінде жүзеге асырылатын болса,
бағам айырмашылығы сол кезеңде мойындалады. Алайда, операциялар бойынша
есеп айырысу оны жүзеге асыру кезеңінен кейінгі кезеңде жүзеге асырылатын
болса, әрбір аралық кезеңде есептесу кезеңіне дейін мойындалатын бағам
айырмашылығы айырбастау бағамдарының өзгеруімен анықталады.
Ұйым шетелдік валютамен байланысты қызметті екі әдіспен жүргізе алады.
Ол не операцияларды шетелдік валютамен жүргізе, не шетелдік қызметті
жүзеге асыра алады. Сонымен бірге өзінің қаржы есептілігінде ұйым
деректерді шетелдік валютамен көрсете алады. Ұйымның негізгі мәселесі
қандай айырбас бағамын (бағамдарын) белгілеу және айырбас бағамдарындағы
өзгерістердің салдарын көрсету болып табылады.
Бағам айырмашылығы – шетелдік валюталар бірлігінің бірдей санын қайта
есептеу нәтижесінде пайда болатын айырмашылық.
Шетелдік валюта – ұйымның қолданыстағы валютасынан өзгеше валюта.
Ақша баптары – қолда бар валюта бірліктері, активтер және валюта
бірлігін нақты немесе белгіленетін сомаларда алу немесе төлеу жөніндегі
міндеттемелер.
Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі "Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары" деген бөлімшесінің
шоттарында жүреді.
Шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қозғалысы 7 ХҚЕС- мен реттеледі
және онда былай анықталған:
- ақша қаражатының шетелдік валютамен операциялар нәтижесінде пайда
болатын қозғалысы ұйымның қолданыстағы валютасында ақша қаражатының осы
қозғалысы пайда болған күндегі қолданыстағы және шетелдік валюталар
арасындағы айырбастау бағамының шетелдік валютадағы сомасына қолдану
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы
Өндірістік қызмет барысында ұйымдар өнімді өткізумен,
жабдықтаушылардан материалдардың келіп түсуімен, қаржылық
міндеттемелерінің орындалуы және тағы басқаларымен байланысты әр түрлі
қарым – қатынасқа түседі. Осыған байланысты ақшалай есеп айырысулар не
нақты ақшасыз есеп айырысу түрінде, не қолма – қол ақша айналымы түрінде
жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу жүйесінің дұрыс және тиімді
ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында үлкен роль атқарады.
Ақша қаражаты – бұл жоғары өтімді актив және жалпыға бірдей айырбас
құралы, сонымен бірге барлық қалған активтерді бағалау мен есептеу негізі
болып табылады. Ақша қаражаты міндеттемелерді тез арада өтеуге қабылетті
болуы керек [1, 155 б].
Ақша қаражаты-кассадағы және банктегі нақты ақшадан құрылады. Қаржылық
есептің Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есеп деп аталатын
халықаралық стандартына сәйкес қаржылық ұйымдарда ағымдық шоттардағы ақша,
қолма-қол купюралар, монеталар, валюта және айналымдық несиелік – ақшалай
құжаттар жатады.
Ақша қаражатының эквиваленті деп - ақша қаражатының белгілі бір
сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз ұшырайтын
қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік
овердрафт. Овердрафт–бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем
жасағанда активті шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген
сома клиент шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт
әдетте қысқа мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады.
Кәсіпорынның күнделікті ағымдағы шаруашылық іс-әрекетіне қажет нақты
ақша кассада сақталады.
Касса арнайы жабдықталған, яғни едені мен төбесінен ешқандай адам кіре
алмайтындай етіп жабылған, терезесі мен есігіне темірден тор қойылған және
дыбыстық белгі беретін қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай түрлі
материалдармен қапталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет етеді.
Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдің мөрі сургуч арқылы басылып
жабылатын сейфте немесе темір шкафта сақталуы тиіс. Бұл сейфтің кілті мен
сургуч басатын мөр кассирде, ал кілттің екінші данасы белгіленген ыдысқа
салынып, аузы жабылып, кассирдің мөрі басылып, кәсіпорын, яғни субъектінің
басшысында сақталады. Кассир жұмыс күннің соңында кассаның тиісті
жерлеріне мөр таңбасын басып, күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшаның
түгелділіне жұмысқа деген не құрайдылық пен салақтық салдарынан
кәсіпорынның, субъектінің шеккен зардабына, әдейі қастандықтан немесе арам
ниетпен істелген әрекет негізінде кәсіпорынға, ұйымға келтірілген
шығындарға касса қызметкері, яғни кассир толық жауап береді. Кәсіпорындар
мен ұйымдарда, субъектілерде кассирлік жұмысқа қызметтердің
тағайындалғаны, орналасқаны жайлы бұйрық шыққаннан кейін қызметкерін касса
операцияларымен таныстырып, кәсіпорын яғни шаруашылық субъектімен кассир
арасындағы жеке материалдық жауапкершілікке келісім-шарт жасалуы керек.
Кассаға қабылданған нақты ақша КО-1 нысанындағы кассалық кіріс
ордері бойынша кіріске алынады. Кассадан берілген нақты ақша КО-2
нысанында кәсіпорынның шығыс ордері куәландырады. Кәсіпорында кассаның
кіріс және шығыс ордерлерінің мәліметтері жүзеге асқан соң касса кітабына
(КО-4) тіркеледі.
Кассадағы операциялар есебі 1000 Ақша қаражаты бөлімшесінің 1010
Кассадағы ақша қаражаты активті синтетикалық шоттарында жүргізіледі.
1010 Кассадағы ақша қаражаты – деп аталатын шоттар бойынша
жүргізілетін операциялардың есебі: кредиті бойынша осы журнал-ордерде, ал
дебеті бойынша осы журнал-ордердің ведомосында жүргізіледі. Яғни кассаның
кірісі бойынша операциялар №1 санды журнал-ордердің ведомосында, ал шығысы
бойынша операциялар №1 санды журнал-ордерде есептелініп жүргізіледі [2,
233 б].
Қазақстан Республикасының банк мекемелері заңды тұлғалар арасындағы
есеп айырысуларды жүргізу үшін және ақша қаражаттарын сақтау үшін теңгемен
және шетел валютасында банктік шоттар ашады. Банктік шот – бұл клиентке
банктік қызмет көрсету және ақша қабылдау туралы банк пен клиент
арасындағы келісімдік қатынасты бекіту әдісі. Ұйымдар банктерде ағымдық,
корреспонденттік, жинақтық, депозиттік және карт-шоттар аша алады.
Қазақстанда ҚР Төлемдер және ақша аударымдары туралы Заңына сәйкес
банк мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
бірыңғай жүйесі жұмыс істейді (27.06.1998 жылғы № 237-I, 28.12.1998ж., №
36-1; 29.03.2000ж. № 42-П; 13.03.2003ж № 394-П; 05.05.2003 № 409-П;
08.05.2003ж. № 482-П; 13.12.2004ж. №11-Ш; 08.07.2005жылғы. № 69-Ш ҚР
Заңдарымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) .
Ағымдық шоттар бойынша операциялар шот иесінің жазбаша бұйрығы
негізінде жүргізіледі. Субъектінің банктегі ағымдық шотына нақты ақша
қабылдануы және берілуі немесе нақты ақшасыз есеп айырысу үшін кең тараған
құжаттар:
-төлем хабарламасы;
-ақша чегі;
-төлем тапсырмасы;
-талап төлем тапсырмасы;
-есеп айырысу чегі.
Кәсіпорын банкіден уақытылы (күн сайын немесе банк тағайындаған
уақытта) ағымдық шотынан үзінді, яғни есепті кезеңдегі жасалған
операциялар тізбегін алып отырады. Банкінің үзіндісіне басқа да ұйымдар
мен кәсіпорындардан ағымдық шотқа келіп түскен және одан аударылған ақша
қаражаты бойынша құжаттар, сондай-ақ кәсіпорыннан келген құжаттар
тіркеледі
Аударылған, бірақ әлі кәсіпорының шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналып, ал
олардың есебі 1020 - “Аударылған жолдағы ақшалай қаражаттар”- деп
аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шот ай соңында кәсіпорынға немесе
фирмалардан аударылған, бірақ әзірге келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған жолдағы ақшалай қаржылар жайлы ақпараттарды қорытындылауға
арналған. 1020 - “Жолдағы ақшалай қаражаттар” шотында ақша қаражаттарын
есептеу үшін мынандай құжаттар болуға тиіс:
1)саудадан немесе басқа да операциялардан түскен түсімді банкінің
қабылданғанын дәлелдейтін құжат.
2)почта бөлімінің ақшаны қабылдағаны жайлы квитанциясы.
3)басқа кәсіпорындардан олардың ақша аударғаны жайлы берген визасы.
Шетел валютасымен байланысты операциялар № 21 Валюталық бағам
өзгерістерінің әсері қаржылық есептің халықаралық стандарты (ҚЕХС)
реттеледі.
Шетел валютасындағы ақша қаражатының есебі 1030 Банктік ағымдық
шоттағы ақша қаражаты шотарында жүргізіледі. Бұл шот активті. Бұл шоттың
дебетінде есепті мерзімнің басындағы және соңындағы шетел валютасымен ақша
қаражатының қалдығы, шетел валютасымен түскен ақша қаражаты, ал кредитінде
шыққан шетел валютасы көрсетіледі. Бұл шоттардың аналитикалық және
синтетикалық есебі 1010 және 1040 шоттарындағы есеп тәріздес жүргізіледі.
[3, 16-17 б].
21 Валюталық бағам өзгерістерінің әсері ҚЕХС –на сәйкес, шетел
валютасындағы операция шетел валютасында көрінетін және реттелетін мәміле
болып табылады. Оған келесі мәмілелер жатады:
- бағасы шетел валютасында көрсетілген тауарлар мен қызметтерді сатып
алғанда немесе сатқанда;
-алашақ немесе берешек сома шетел валютасында көрсетілгенде;
- валютаны айырбастау келісімін орындалмаған тарап болып табылса.
Шетел валютасын теңгемен қайта есептегенде ҚР Ұлттық Банкімен
бекітілген бағам емес, нарықтық бағамды қолдану керек делінген. Шетел
валютасындағы операциялар есепте операцияны валютада жүргізу күнгі
бағаммен бейнеленеді [4, 228 б].
Қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну қағидаларымен бекітілген тану
критерилеріне сәйкес, операцияны жүргізу күні болып операцияны есептілікте
тану күні саналады. Шетел валютасында көрініс тапқан баланс баптарын қайта
бағалау мақсатында олар ақшалай және ақшалай емес болып екі топқа
бөлінеді.
Шетел валютасындағы ақша қаражаты және шетел валютасының тұрақты сомасы
төлемі арқылы алынатын немесе өтелетін активтер мен міндеттемелер ақшалай
бап болып табылады. Мысалы, қысқамерзімді дебиторлық және кредиторлық
борыштар, алынған және берілген несиелер. Балансты құру кезінде шетел
валютасындағы ақшалай баптар есептілікті құру күнінің бағамы бойынша қайта
есептеледі.
Ақшалай баптарға жатпайтын баптар ақшалай емес болып саналады. Мұндай
баптарға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық
қорлар және т.б. жатады. Олар қайта бағаланбайды және баланста операцияны
жүргізу күнгі бағаммен көрсетіледі.
Ақшалай баптарды балансты құру күніне немесе есеп айырысу күніне қайта
бағалау (қайта есептеу) нәтижесінде туындайтын бағамдық айырмалар пайда
мен зиян туралы есепте бейнеленеді.
Бағамдық айырма – бұл бағам өзгерген жағдайда шетел валютасының дәл сол
мөлшерін бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінде есептілік
валютасында көрсету нәтижесінде пайда болған айырмашылық. Пайда болған
айырма шаруашылық субъектісінің қарауына қарай, бухгалтерлік есепте екі
тәсілмен бейнеленуі мүмкін:
- қаржылық – шаруашылық қызмет нәтижесіне тікелей жатқызу тәсілі: оң
айырма – қаржылық қызметтен алынған кіріс есебінің шоттарына, ал теріс
айырма – қаржылық қызмет нәтижесінде шыққан шығыстар есебінің шоттарына
жатқызылады;
- жинақтық тәсіл: оң айырма алдын-ала алдағы кезең кірісі шотында, ал
теріс айырма алдағы кезең шығыстары шотында жинақталып, қаржылық –
шаруашылық қызмет нәтижесіне келесі тәртіппен:
а) шетел валютасындағы дебиторлық және кредиторлық қарыз – олардың
өтелуіне есептен шығарылуына) қарай;
б)басқа жағдайларда – баланстың тиісті баптарымен шаруашылық
операциялардың жүргізілуіне қарай жатқызылады.
Есеп айырысудың бұл түрі басқа қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға
ұқсас болып келеді. Есеп айырысудың бұл түрі 1931 жылдан бері қолданылып
келеді. Аккредитивтегі ақшалай қаржылар бойынша есеп айырысу
жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде төленуін қамтамасыз
етеді [5, 335 б].
1.2 Банктегі ағымдағы шотпен есеп айырысу
Қазіргі таңда ақша қаражатын басқару қаржы нарығының күрделігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр.
Бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің
талабына сай, алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етілуін талап етеді.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет
жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік
құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады.
Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы айлық есептік
керсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір
мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де
контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз
тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір
төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек [6, 205 б].
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады.
Банк шоттары - бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары - бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және занды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшауланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын
субъектілер ақша каражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың,
мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда
көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді:
1) қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды;
2) чектерді беруді;
3) вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
4) төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына
аударуды;
5) тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды;
6) инкассалық жарлығын ұсынуды;
7) республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін
пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары:
1) төлем тапсырма;
2) чек;
3) вексель;
4) тапсырма-талап төлемдері;
5) кеден мен салық қызметінің органдарының инкассалық жарлықтары болып
табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк
алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да кұжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі
банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі,
ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол койылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
* төлем тапсырмасының нөмірі;
* төлем тапсырмасының жазылған күні;
* жеке теңестірілген немесе тендестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК
немесе ИИК);
* жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
* бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК немесе
КОд) — бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі — резиденттік
белгісін, ал екіншісі — экономиканың секторын көрсетеді;
* бенефициар — аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы — банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
-бенефициар банкісі — бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
-жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланган) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) — филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
-төлем арналымының коды - ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
* бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды — салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
* валюттелген күні — ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік шотына
ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады [7, 298
б].
Төлем құжатына кез келген жөндеудің. түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері
бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзінен
кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер
шарттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян
келтірмейтіндей етіп жасалуы керек [8, 68 б].
Субъектілер:
- жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалакы, іс-
сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына;
- жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді.
Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі коса беріледі, онда кім, қандай
мақсаттарға ақша алатыны керсетіледі. Байланыс кәсіпорындары
кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық
аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжаттары
келіп түскеннен кейін төлейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің ақшаларын сақтау үшін банк
мекемесінен арнаулы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредитивтердегі ақшалар, чек кітапшаларындағы ақшалар, банктердегі
арнаулы шоттардағы ақшалар және басқадай шоттардағы ақшалар есептеледі.
Көбінесе ұйымдардың арасында есеп айырысу банк жүйесінің жәрдемімен
қолма-қол ақшасыз арқылы жүргізіледі. Есеп айырысу шотын ашу үшін
кәсіпорын банкіге төмендегі құжаттарды өткізеді: шот ашу жөніндегі өтініш,
кәсіпорын ұйымдастырылуының заңдылығы туралы құжат нотариуспен бекітілген
құрылтайшылардың шешімі) жарғы көшірмесінің бір данасы, мөрдің таңбасымен
қоса кәсіпорынның қаржыларын басқарушылардың қол таңбалары қойылған
нотариуспен бекітілген екі карточка, кәсіпорынның тіркелуі туралы
статистикалық органдарынан анықтама және есепке қою туралы салық
инспекциясының анықтамасы.
Әрбір кәсіпорын, мекеме, ұйым өзінің негізгі қызметі бойынша
операцияларды жүргізу үшін банк немесе басқада несие мекемесінде бір
ағымдағы (есеп айырысу) және бюджеттік шот ашуына құқылы [9, 278 б].
Банктік ағымдағы шотында операциялар жүргізу үшін негіз ретінде
бастапқы құжаттар төлем тапсырмалары, чектер, қолма-қол ақшаны өткізу үшін
хабарландырулар болып табылады.
Төлем тапсырмасы кәсіпорынның есеп айырысу шотынан алушының есеп
айырысу шотына онда көрсетілген қаржыны шығыс ету үшін қызмет атқарады.
Ақша чегі банкіге қолма-қол ақшаның көрсетілген көлемінде есеп айырысу
шотынан босату туралы бұйрық болып саналады.
Жалпы барлық кәсіпорындар мен ұйымдар жоғарыда аталған
Аккредитивтердегі ақшалар деп аталатын шоттарында жабдықтаушы және басқа
да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына ашылған
аккредитивтегі ақшаларын есептейді. Негізінен есеп айырысудың бұл түрі
басқа қаладағы (кәсіпорын орналасқан жерден басқа жерде тұратын)
жабдықтаушылармен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады. Есеп
айырысудың бұл түрі басқа қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып
келеді. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзіне қызмет
көрсететін банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған
қызмет көрсететін банктен аккредитив ашады. Аккредитивтегі ақшалай
қаржылар бойынша есеп айырысу жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде
төленуін қамтамасыз етеді. Аккредитивті сатып алушы кәсіпорынның
тапсырмасы бойынша оған қызмет көрсететін банк мекемесі жабдықтаушы ұйымға
қызмет көрсететін банк мекемесінен ашады.
Аккредитив – кәсіпорынның заңды немесе жеке тұлғаға аккредитивте
көрсетілген келісім-шарттың орындалғандығына қарай белгіленген соманы
төлеу туралы тапсырмасы.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Ал
аккредитивтің мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім-
шартқа сәйкес бекітіледі. Бұл шартта мыналар көрсетілуі қажет:
- төлеушінің тапсырмасы бойынша аккредитивті ашқан банктің
(имитент-банктің) аталуы;
- аккредитивтің түрі, оның орындалуы және пайдалануының әдісі мен
тәсілі;
- аккредитив бойынша қаржы (ақша) алу үшін жабдықтаушының өзіне
қызмет ететін банкке тапсыруға тиісті құжаттардың толық тізімі және
нақты сипаттары.
Аккредитивтердің өтелінген (депоненттелген) және өтелінбеген
(депоненттелмеген) деп аталатын түрлері ашылуы мүмкін.
Тапсырыс берушінің өзінің шотындағы ақша қаражаты есебінен немесе оған
қызмет көрсететін банктің берген несиесінің есебінен жабдықтаушы
кәсіпорынға қызмет көрсететін банкке келісімшарт бойынша алдын ала
аударылған қаржысы - өтелінген аккредитив болып есептеледі.
Ал сатып алушы кәсіпорын мен жабдықтаушы кәсіпорындарға қызмет
көрсетуші банк мекемелері арасында аккредитивте көрсетілген қаржы
сомаларын аударуға тек қана келісімшарт жасалып келісілген, яғни ақша
әзірге аударылмаған болса онда бұл Өтелінбеген аккредитив түрі қатарына
жатқызылады.
Чектермен есеп айырысу. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше
жабдықтаушымен есеп айырысуға болады. Егер банк мекемесі чек
кітапшаларындағы жұмсалмаған соманы кәсіпорынға қайтарғанда есеп айырысу
шотындағы ақшалар, валюталық шоттардағы ақшалар, банк несиесі, банктен тыс
басқа да мекемелердің несиелері және тағы да басқа шоттардың тиістілері
дебиттеліп, Чек кітапшаларындағы ақшалар шоты кредиттеленеді.
Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда төлем
чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз
мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып
табылмайды, бірақ, ол соны орындау үшін жазылған болса да. Аталған
міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады.
Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі —
депозиттермен қамтылған, ал екіншісі — қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты
банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған
келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз
клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек
берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген
(демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сактауға міндетті. Чек
ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда
болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына
ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрінің таңбасы
болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды
түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер
жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан "бүлінген" деп
жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы койылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
* егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
* чектің мерзімі өтіп кетсе;
* төлем кұжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
* чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
* чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе;
* чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
* чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
* чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
* чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өнделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
- біріншісі — банкте қалса;
- екіншісі — көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
- үшіншісі — клирингтік палатаға беріледі;
- төртіншісі— чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшаларьі пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу. Вексель — біржақты сөзсіз орындалатын
ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай
және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло-вексель) — талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта) — вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатка) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы
туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша "бұйрыққа" ұқсас
болып келеді.
Вексель құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде
толтырылса, онда сол тілде "вексель" деп жазылған атауды, белгілі бір ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы — тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем
жасалатын орнын көрсетеді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем
жасалатындығын, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын
көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек
төмендегі белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды.
Төлем мерзімі көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін
вексель ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель, вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы телеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған
жерде немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа
орында төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелген күні көрсетілмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол өзінің
индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде "Бұйрыққа емес" немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол
қарапайым цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің
пайдасына, не вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына
вексельді акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының
пайдасына, жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай
алуына болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім-шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа (аллонажға) қол
қойылуы тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелік етеді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті
өз атына немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде
вексельді банк арқылы немесе басқа бір адамның атына табыстай алады; бланк
толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады, бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, занды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индос саменттер жазылмаған деп
есептелінеді. Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса,
соңғысына қол қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент
болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол койған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз келісім
шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толыктай немесе вексель сомасының бір бөлігін аваль аркылы
қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам немесе типті
вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль берілген
орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол "аваль деп
есептелсін" деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі
формуласымен білдірсе, онда оған аваль берген адам қол кояды. Аваль үшін
төлем жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса, аударма
вексельдің бет жағына авальшының қойған қолы жеткілікті. Авальда ол кімнің
есебінен берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль вексель
беруші үшін берілген деп есептелінеді.
Авальшы ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге акы төлей отырып, авальшы кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын кұкықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы телеу үшін ұсынғанда; ұсынғаннан кейін белгілі бір
уақытта; вексель жасалғаннан кейін белгіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе төлемнің бір ізді мерзімдерін қамтитын
аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзімінде төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем
жасауға ұсынылуы мүмкін. Вексель беруші аудармалы вексельде төлемге
ұсынылатын мерзім белгіленуі мүмкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұрын
төленуін талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен
бастап жүреді. Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзімі не акцептелген күнімен, не қарсылық білдіру
күнімен айқындалады. Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қойылмаған
акцеп акцептентке қатысты акцептке ұсыну үшін көзделген мерзімнің соңғы
күнінде жасалған болып есептелінеді.
Мерзімі белгілі бір күнге немесе жасалғаннан кейін немесе ұсынғаннан
кейін белгілі бір уақытқа белгіленген аударма векселді ұстаушы вексельді
төлеу күнінде, не келесі екі жұмыс күнінің бірінде ұсынуға тиіс. Аударма
вексельді есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынғанмен бірдей болып
есептелінеді. Вексель ұстаушы бөліп төлеуден бас тарта алмайды. Бөліп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы білген болса, онда ол
бұл туралы колхат беруі тиіс.
Вексель ұсатушы аударма вексель бойынша төлемді мерзімінен бұрын алуға
мәжбүрленбеуге тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасауды төлем жасаушы өз
тәуекелділігіне алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регрестерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады:
1) акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
2) егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды токтатады,
тіптен оның жағдайын сот аныктамаса да немесе оның мүлкінен өтем алу
нәтижесіз болмаған жағдайда;
3) вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы (искы) вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей
ұсынылуы мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту (акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық білдіру) факті куәландыратын актмен расталады.
Вексель беруші аударма вексельінің мәнінінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы койылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептке ұсыну үшін белгіленген мерзімдерде жасалуы
керек. Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем жасамауға
тағы да басқаша қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бұл қарсылық алдын ала
тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдің ісі ойдағыдай еместігі
байқалса, тіпті оның үшінші адам арқылы өтелуі бола тұрса да; немесе төлем
жасаушы басқа жерде тұрып, өзінің тұрған жерінен төлем жасауға тиісті бола
тұрса да; немесе белгілі бір уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде
төленуге жататын вексель болса да, оның акцептелуіне тыйым салынады.
Төлем жасаушы оның вексельді акцептегеніне немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылғанда, сондай-ақ вексель берушіні акцептеуге
жатпайтын вексель бойынша банкрот деп танылған жағдайда, вексель
ұстаушының өз құқықтарын жүзеге асыруы үшің оның банкрот деп танылғаны
туралы сот шешімін ұсынуы керек.
Вексель ұстаушы өзінің индоссантын және вексель берушісін акцептемеу
немесе төлем жасамайтыны туралы қарсылық білдірген күннен кейінгі төрт
жұмыс күнінің ішінде, "шығынсыз айналым" деп хабарланған жағдайда, онда
оның қабылдалынуы мүмкін. Әрбір индоссант хабарлама алған күннен кейінгі
екі жұмыс күнінің ішінде алдыңғы хабарламаны жібергендердің аттары мен
мекен-жайларын көрсете отырып, өз индоссантына, одан әрі вексель берушіге
дейін хабарлауға тиіс. Жоғарыда аталған мерзімдер алдыңғы хабарлама
алынған сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық білдірілген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жібере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығындарға қосылады.
Вексель беруші индоссант құжатқа енгізілген және қол қойылған "шығынсыз
айналым", ''қарсылықсыз" деген немесе басқадай мағыналас сөздер арқылы
вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылык білдіру құқығын жүзеге асырудан босатады. Бірақ вексель беруші
енгізген сөзге (ескертуге) қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық білдірсе,
онда қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне жатқызылады. Егер
ескертпе индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса, онда қарсылық
бойынша қажет шығындар өз қолдарын қойған барлык адамдардан талап етіледі.
Аудару векселін беруші, акцептеуші, индоссанттаушылардың барлығы немесе
онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы бірдей міндетті
болып табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың әрқайсысына жеке-жеке және
барлығына бірдей талап қоюға кұқылы.
Ол төлем жасағаннан кейін аударма вексельге кол койған адамдардың
барлығының дәл осындай кұқығы болуы керек. Міндеттемелердің біріне
қойылған талап олардың бастапқы алған міндеттемелері бола тұрса да,
басқаларына талап қоюға бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзі талап койған адамнан мыналарды: аударма вексельдің
акцептельмеген немесе төленбеген сомасын, процентімен қоса, егер олар
белгіленген болса; вексель сомасынан Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі белгілеген қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша өсім сомасын ала
алады; қарсылық білдіру бойынша шығындарын хабарлама жіберген кезінен
бастап талап ете алады.
Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою сомасына вексель
сомасының 0,01 процент мөлшерінде комиссиондық шығындарын да енгізе алады.
Егер талап төлем мерзімі басталғанға дейін қойылса, онда вексель сомасынан
есептік пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептік пайызы вексель ұстаушы
тұратын жердегі талап қойылған күнгі ресми есептік мөлшерлемесі бойынша
(банкі бағамына сәйкес) есептеледі.
Вексель бойынша ақы төлеген тұлға талап етілетін сомаға қоса 0,05
пайызда үстеме (комиссиондык) төлем жасауын талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз данада берілсе, онда вексель ұстаушы оған өз
есебінен бірнеше дана беруді талап ете алады.
Вексельдердің бланкісін (вексельдік кітапшасын) сатып алған кезде олар
өзінің нақты өзіндік құны бойынша 7210 шоттың дебетінде және 3310 шоттың
немесе 3380 шоттың кредитінде көрсетіледі [10, 624 б].
3. Валюта шоттарындағы ақша қаражаттарының есебі
Қазақстан Республикасының белгіленген заңына сәйкес ел ішіндегі әр
түрлі операциялар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың бір-біріне төлейтін
төлемдері тек қана ұлттық валюта түрінде жүргізілуі тиіс. Ұйымдардың
резидент емес заңды тұлғалармен орындалған жұмыстар мен көрсетілген үшін
шетелдік валюта түріндегі қаржы төлеуі немесе қаржы қабылдауы арнайы
рұқсатты қажет етеді.
Шетел валютамен жасалған операциялар есебі ҚЕХС-на сәйкес шетелдік
валютамен жасалған операциялар болып, субъект шетелдік валютаға мүлік
сатып алатын немесе сататын шетелдік валютамен кредиттер алатын не
болмаса беретін, шетелдік валютаға активтерді ауыстырып, активтерде
сататын мәмілелер табылады
Шетелдік валюта – кәсіпорындар мен ұйымдардағы тауарларды, дайын
өнімдерді сату (сатып алу), қызмет көрсету (пайдалану), жұмыстарды орындау
барысында қолданылатын Қазақстан Республикасының ұлттық валютасынан
(теңгеден) басқа ақша бірліктері болып табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар шетел ақша бірлігімен (валютамен) операция
жасау үшін банк мекемесінен валюталық шот аша алады. Ал банктен валюталық
шот ашу үшін банк мекемесіне осы кәсіпорынның жарғысының көшірмесін,
валюталық шот ашу туралы өтініш, тиісті адамдардың қолдары қойылып және
ұйымның мөрі басылған арнайы карточка және тағы басқа құжаттарды табыс
етуі керек. Қазақстан Республикасының шетел валютасын реттеу туралы заңына
сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар өкілетті банктер мен ақша айырбастау
орындары арқылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген
тәртіп бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқығы бар.
Меншік түріне қарамастан барлық шетел ақша бірлігімен (валютамен)
операциялар жасайтын кәсіпорындар мен ұйымдар тиісті органдарға валюталық
қорлардың қозғалысы жайлы есеп беріп отыруы тиіс.
Ақша бабының басты ерекшелігі – валюта бірлігінің нақты немесе
белгіленген мөлшерін алу құқығы (немесе беру жөніндегі міндеттеме). Мұның
мысалдары: қызметкерлерге қолма-қол ақшамен төленуге тиісті зейнетақылар
мен басқа да жәрдемақылар; ақшалай түрде өтелуге тиісті міндеттемелер;
міндеттеме ретінде мойындалған ақшалай дивидендтер. Нақ осылайша, ұйымның
үлесті өз құралдарының тіркелмеген санын алуға (немесе беруге) контракт
ақша бабы болып табылады, оның ережелері бойынша алынуға (немесе берілуге)
тиісті әділ құн валюта бірлігінің тіркелген немесе белгіленетін
бірліктеріне теңеледі. Және, керісінше, ақшалай емес баптың негізгі ерекше
белгісі - валюта бірлігінің тіркелген немесе белгіленетін санын алу
құқығының (немесе беру жөніндегі міндеттеменің) жоқтығы. Мұның мысалы:
тауарлар мен қызметтерге алдын-ала ақы төлеу (мысалы, аванспен төленген
жалгерлік ақы); іскерлік бедел; материалдық емес активтер; босалқылар;
негізгі құралдар; сондай-ақ ақшалай емес актив беру жолымен реттеуге
жататын міндеттемелер.
Ақша баптары шетелдік валютамен операциялар кезінде пайда болатын және
операция жасалған күн мен есеп айырысу күні арасындағы кезеңде айырбастау
бағамында өзгеріс болатын кезде бағам айырмашылығы пайда болады. Операция
мен ол бойынша есеп бір есепке алу кезеңінде жүзеге асырылатын болса,
бағам айырмашылығы сол кезеңде мойындалады. Алайда, операциялар бойынша
есеп айырысу оны жүзеге асыру кезеңінен кейінгі кезеңде жүзеге асырылатын
болса, әрбір аралық кезеңде есептесу кезеңіне дейін мойындалатын бағам
айырмашылығы айырбастау бағамдарының өзгеруімен анықталады.
Ұйым шетелдік валютамен байланысты қызметті екі әдіспен жүргізе алады.
Ол не операцияларды шетелдік валютамен жүргізе, не шетелдік қызметті
жүзеге асыра алады. Сонымен бірге өзінің қаржы есептілігінде ұйым
деректерді шетелдік валютамен көрсете алады. Ұйымның негізгі мәселесі
қандай айырбас бағамын (бағамдарын) белгілеу және айырбас бағамдарындағы
өзгерістердің салдарын көрсету болып табылады.
Бағам айырмашылығы – шетелдік валюталар бірлігінің бірдей санын қайта
есептеу нәтижесінде пайда болатын айырмашылық.
Шетелдік валюта – ұйымның қолданыстағы валютасынан өзгеше валюта.
Ақша баптары – қолда бар валюта бірліктері, активтер және валюта
бірлігін нақты немесе белгіленетін сомаларда алу немесе төлеу жөніндегі
міндеттемелер.
Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі "Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары" деген бөлімшесінің
шоттарында жүреді.
Шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қозғалысы 7 ХҚЕС- мен реттеледі
және онда былай анықталған:
- ақша қаражатының шетелдік валютамен операциялар нәтижесінде пайда
болатын қозғалысы ұйымның қолданыстағы валютасында ақша қаражатының осы
қозғалысы пайда болған күндегі қолданыстағы және шетелдік валюталар
арасындағы айырбастау бағамының шетелдік валютадағы сомасына қолдану
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz