АНТОНИМДЕРДІҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
Мазмұны
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 АНТОНИМДЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.1 Антонимдердің орыс тіл білімінде 6
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.2 Антонимдердің қазақ тіл білімінде 13
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2 АНТОНИМДЕРДІҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ 24
2.1 Антонимдердің стилистикалық 24
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Көркем шығармадағы антонимдердің 29
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3 Антонимдік сөйлеу 51
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
пайдаланылған әдебиеттер 55
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде антоним – өзіндік
ерекшелігімен, яғни лексика – семантикалық сипатымен ерекшеленетін лексика-
семантикалық категория. Антонимдердің көркем шығармадағы стилистикалық
қызметі ерекше болады. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-
бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға
таңба басқандай етіп жеткізуде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бүгінге дейін қазақ тілінде антонимдердің
қалыптасу, даму тарихына байланысты сөз болған еңбектердің ішінде ерекше
атап өтетін еңбек – Ж.Мусиннің Қазақ тілінің антонимдер сөздігі атты
еңбегі. Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында белгілі бір
логикалық қатарындағы қарама-қарсылығын білдіретін жұптар деп топтап,
нақтылы тілдік деректер бойынша талдап, тың пікірлер айтады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу материалдарын жоғары оқу
орындарында Қазақ баспасөзі тарихының қазіргі кезеңі, Қазіргі қазақ
публицистикасы, Мәтін лингвистикасы, Прагмалингвистика, Сөз
мәдениеті, Журналистік шеберлік сияқты ғылыми курстар мен арнаулы
семинарларда жүргізуге, сондай-ақ қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігін
құрастыру барысында пайдалануға болады.
Ал антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық тұрғыдан
қарастырған А.Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл
бірліктерінің қарама-қарсылығы ғана емес антонимдік жұп құрауға негіз
болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдардың кең көлемде
кешенді бағытта Н.С.Трубецкой ұсынған пікір бойынша топтастыру дұрыс деп
қараған дұрыс. Антонимдер жайлы Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев, Ш.Бектұров,
М.Серғалиев, М.Балақаев еңбектерінде әр кез сөз болып келеді.
Лексикалогияның қарастыратын үлкен бір саласы – семасиология.
Семасиологияда сөздің лексикалық мағынасы оның ұғымымен қарым-қатынасын
грамматикалық мағынасы өзекшелігі мен сөздердің тура және ауыспалы мағынаға
ие болуы, лексикалық мағынаның өзара амонимдес, синонимдес, антонимдес
болып келуін қалыптастырады.
Сондықтан антонимнің лексикалық мәселесін қарастыру жұмыстың ең басты
өзектілігі қатарынан саналады. Сондай-ақ қазіргі қазақ тіліндегі
антонимдердің қызметін толық қарастыру мектепте қазақ тілін теориялық
тұрғыдан терең меңгеру үшін өзектілігі зор.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Қазіргі қазақ тіліндегі
антонимдердің лексика-семантикалық тұрғыдан қарастыру, тілідік талдау жасау
мектепте қазақ тілін тереңдеп оқытуда, тіл ұстартуға байланысты қазақ әдеби
тілі жайлы білімді толтыру үшін курстық жұмыстың теориялық жағынан көмегі
зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі антонимдердің қолданысы,
тіл заңдылығы үрдісін ашу. Әсіресе, оның лексикалық-семантикалық
ерекшелігін таныту қажет.
Дипломдық жұмыстың аталған мақсатына байланысты төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді.
- антонимдерді теориялық жақтан қарастыру;
- антонимдерің жасалу жолдары;
- антонидердің қолданысы;
- көркем шығармалардан картотека жинақтау арқылы ғылыми теорияны
жүйелеу;
Зерттеу нысаны. Көркем шығармадағы антонимдер.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде Ж. Мусин, М. Оразов, Ә.
Болғанбаев, К. Аханов, Л. Булаховский, Д. Шмелев, В. Клюева, А. Киреев В.
Комиссаров, Д. Реформатский сияқты ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмыста тілдік
материалды жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау,
компоненттік (семалық) талдау әдісі және концептуалды (концептілік),
мәтіндік – контекстуалдық, ұғымдық талдау, интерпретациялық талдау,
прагматикалық пресуппозиция мен импликацияларды талдау, эксперименттік
сауалнама әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АНТОНИМДЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫ
1. Антонимдердің орыс тіл білімінде зерттелуі
Антонимия құбылысы тілдегі семантикалық парадигманың бір
көрінісі. Антонимия – тілдің лексикалық жүйесінде синонимия сияқты басқа
жүйелік категорияларға қарағанда аз зерттелген негізгі құбылыстардың бірі.
Антоним терминін И. Калайдович 1926 жылы жарық көрген Краткое
изложение правил для составления ручного словаря нынешнего языка русского,
приложением пробных листов словаря деген кітабында алғаш рет қолданып,
оның пайда болу жолын түсіндіргендігін айтады [1,100].
Бұдан аңдайтынымыз И. Калайдович өз еңбегінде антоним терминін жай
ғана айтып кетпей (антоним термині гректің anti – қарсы және onoma –
атау деген сөздерінен шыққандағы көрсетілді), сонымен қатар оның әлі де
болса тың жатқан мәселе екендігін, оны зерттей түсу қажеттігін көрсетіп,
антонимді лексикографияда бірінші рет қолдануға ұмтылушылық болғандығы.
Мәселен, И. Калайдович қулық сөзіне зұлымдық, мекерлік, жауыздық сөздерін
синоним ретінде алады; Жамандық сөзіне жақсылық, игілік сөздерін антоним
ретінде көрсетеді.
М.Лесниктің пайымдауынша [2,80-85], орыс лингвичтикасында
антоним деген сөзді алғаш А. Пешковский қолданғанын айтып өтеді. Ол
антонимге мынадай анықтама берген: Не все понятия могут иметь контрастное
себе, например, голубой, серый, не являясь двумя крайними точками в одном
родовом ряду, в данном случае цвета не получают антонимов [3,175].
Антоним терминінің өзін әр ізденуші әр түрлі түсіндіреді. Бірақ
олардың антонимге берген анықтамалары ұқсас келеді:
1946 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясында Н.Шанский:
Антоним является словами разного звучания, которые выражают
противоположенные, но соотносительные друг с другом понятия, - десе
[4,327], Л.Булаховский: Ассоциация по противоположенности (предполагающая
одновременно наличие сходства в каком-то отношении) лежит в основании
различения антонимов – слов с противоположенным значением, - дейді
[5,174]. Д.Шмелев: Антонимами могут быть признаны слова, которые
противопоставлены по самому общему и существенному для их значения
семантическому признаку, причем находятся на крайних точках соответствующей
лексико-семантической парадигмы, - деп көрсетеді [6,335].
Антонимдерге осы секілді анықтама бергенмен де, олардың
табиғатын түсіну үшін, ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап
алукерек. Бұл мәселе көптеген ізденушілерді ойландырған. Мәселен, В.Клюева:
Сложность работы над антонимами заключается в трудности самого определения
того, что такое противоположенное понятие мы можем противопоставлять
слова (понятия) по разным причинам – деп, бірнеше қарсы қойылатын
сөздердің мағынасын ашуға тырысқан [7,12].
А.Киреев: Сам термин антоним понимается по разному. Некоторые
языковеды относят к антонимам только те слова, которые выражают
качественные понятия, - деп көрсетеді [8,10].
В. Комиссаров: Хотя научно-лингвистическое осмысление о
сущности антонимов связано со значительными трудностями само существование
в языке слов-антонимов ясно осознается и не может быть подвергнуто
сомнению, - дейді [9,55].
Шынымен-ақ, тілде антоним сөздердің болатынына ешкім де дау
айтып, күмәнданбайды. Дегенмен, антонимия құбылысын жоққа шығаруға тырысқан
(М.Лесник, Э.Сэпир) зерттеушілер де болған. Бірақ қарама-қарсылық дегенді
қалай түсінеміз. Тіліміздегі кез келген сөздерге антоним табыла бере ме
деген сияқты мәселелер зерттеушілерді ойландырғандығы да рас.
Өткен ғасырдың бас кезінде антоним деген термин жеке сөз ретінде
кеңінен қолданыс таппаған. Тіпті кейбір сөздіктердің өзінде де
кездеспеген. Антонимдер туралы дәйекті мақалалар мен пікірлер ХХ ғасырдың
елуінші жылдарында жарыққа шыға бастады. Мәселен М. Лесник, В.Клюева,
Л.Максимова сияқты ғалымдар антонимдерге байланысты алғашқы құнды
пікірлердің айта бастады. Бұл кезеңдегі антоним туралы пікірлердің басым
көпшілігі қарама-қарсылық және қарама-қарсы ұғымдар деген түсініктерге
логикалық тұрғыдан антонимдерге қарама-қарсы мағынадағы сөздер деген айдар
тағылды.
Енді біреулері барлық сөздердің бәрінің бірдей антонимдері бола
бермейді, тек сапалық ұғымда немесе қандай да бір сапалық қасиетті
білдіретін сөздердің ғана антонимі болады дейді. Мәселен, күшті (адам)
сапасы – әлсіз сапасына тез қарсы қойылады. Ал кітап, дәптер, шалбар деген
сияқты зат есімдерге антоним табу мүмкін емес. Бағдаршамда жасыл түске
қызыл түс қарсы қойылады, ал күнделікті өмірде оларды, мәселен суретшілер,
қарсы түс айта алмайды.
А. Реформатский Введение в языковедение деген кітабында:
Антонимы – это слова с противоположным значением, т.е. слова, выражающие
полярные понятия [10,36] деп, антонимдер негізінен сапаны суреттеуге
негізделген сөздер, алайда қимылдары және қарама-қайшылықты не
болымсыздықты бейнелеуде де жұмсалуы мүмкін деп көрсеткен. Проблемы
определения антонима атты В.Комиссаровтың сол кездегі еңбегі ең бір елеулі
де маңызды болды деуге болады. Автор өз еңбегінде антонимді логика ұстанған
қарама-қарсылық түсініктерімен бірге қарай отырып, тілдік және логикалық
қарама-қайшылықтың арақатнасын ашуға тырысты. Антонимдер түсініктер
жиынтығы емес, ерекше сөздер тобы деген тұжырымын противоположность слов-
антонимов не связана неподсредственно с какими бы то ни было особенностями
отражаемых ими явлении..., противопоставленных по самой своей природе...,
все несовместимые, т.е. взаимоисключающие понятия делятся на
противоположные и противоречащие деп жалғастырады [9,57]. Сонымен, В.
Комиссаров бойынша қарама-қарсылық сөз мағынасының элементі және ол нақты
контекске еш байланысты емес, антоним дегеніміз – лексикалық жағынан бір-
біріне қарама-қайшы сөздер.
Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап антонимия тек
орыс тілі ғана емес, тілдер материалдары негізінде зерттеле басталды. Дәл
осы кезде Кеңес Одағы көлемінде алғашқы антонимдер сөздіктері де жарық көре
бастады. Л. Введенская синонимдік-антонимдік парадигманы құрып, бірнеше
сөзден, я сөйлемнен тұратын тілдік бірліктер арасындағы антонимдік
қатынастардың ара жігін ашып, қарама-қарсылыққа негізделген стилистикалық
фигураларды бөліп, олардың атауларын табуда табандылық танытты.
Л.Введенскаяның теориялық тұжырымдарының нәтижесінде орыс тілінің алғашқы
антонимдер сөздігі жарық көрді.
Арада он шақты жыл өткен соң антонимияға деген қызығушылық өсе түсті.
Н.Колесников пен М.Львовтың антонимдер сөздігі баспадан шықты. Зерттелу
объектісі кеңейе бастады. Антонимия тілдің барлық деңгейлерде зерттеле
бастады: семалық Р.Сырбу, лексикалық Ю.Апресян, морфологиялық В.Завьялова;
А. Морозова, сөзжасамдық Л.Новиков. Антонимдердің фукционалды аспектісінде
Р.Есбулатова, С.Новиковтың еңбектерінде зерттеле бастады.
Антонимдерді семаларға бөліп қарастыру, зерттеу-зерделеу бағытында
құнды еңбектерімен көзге түскен ғалым Р.Сырбу болды. Бұл тілші орыс-румын,
румын-орыс тілі сөздіктерін, антонимдер және синонимдер сөздіктеріндегі
деректерді, сонымен бірге семемалардың семаға бөліну нәтижесін және
зерттелген лексемалардың антонимдік оппозициясының семантикалық маңызын
ашудағы релятивті ақпаратын ескере отырып, 5 типті семаның басын ашып
көрсетті [11, 86-89].
Осы кезеңде қарама-қарсылықты зерттеудің психологиялық аспектісі де
қарастырыла бастады. Мәселен, А.Брудный [12], А.Леонтьевтің [13] мағынаның
психологиялық құрылымы сөздердің бір-біріне үйлесімділігі мен қарама-қарсы
қойылуы нәтижесінде жүзеге асады деген тұжырымын әрі қарай дамыта отырып,
тәжірибелердің барысында келесідей қорытындыға келеді: қарама-қарсы қою сөз
құрылымының семантикалық компонентіне әсер етеді. Мұз, су, от деген
сөздерге қарсылас ретінде экспериментке қатысушылар келесідей негізгі
семантикалық элементтерді бөліп көрсеткен: мұздың заттылығы қатты, суық,
морт, оның қасиеті судың қату және еруі, символдылығы қоюланған суық,
ызғар, өлім. Барлық сөз-реакциялар қандай да бір мөлшерде стимул-сөзге
қарама-қарсы қойылды және тақырыптық топтардың әр түрлілігіне қарай негізгі
сөздің семантикалық байланысының шеңберін кеңейтуге мол мүмкіндік туғызды.
Бағытталған және еркін ассоциациялар әдісімен жүргізілген Л.Титованың
[14] психологиялық эксперименттерінің нәтижелері тіл ұстанушының есінде
тұрақты контрастық ассоциациялар болатынына көз жеткізеді, мәселен, қатты-
жұмсақ, ыстық-суық және т.б..
Антонимдерді күрделі психолингвистикалық аспектіде зерттеген ғалым
Э.Родичева болатын [15]. Ол афазия ауруына шалдыққан бірнеше ұлт
өкілдерінің арасында эксперимент жүргізіп, тамаша жетістіктерге жетті.
Тілші қолданбалы, математикалық лингвистикалық біраз құнды еңбектерімен
үлес қосқан болатын. Науқастармен жүргізілген эксперименттің нәтижесі –
антонимдік қарама-қарсылық дамулары тежелгендердің логикалық-түсініктік
компонентіне енетіні. Мысалы, төменгі деген сөзге барлығы дереу жоғары,
бейбітшілік деген сөзге – соғыс деген жауап алынды, бұл антонимдер
тобының тақырыптық шеңберінен шықпайтын жауаптар. Осындай қорытындыға
В.Маслова да келген болатын: ... как свидетельствуют экспериментальные
данные, основные противопоставления могут быть описаны в логико-понятийных
терминах [16,20]. Әр түрлі жүйелі тілдер материалы негізінде (орыс, эстон,
араб, т.б.) антонимдік қатынастардың туу және өркендеу процесін зерттей
келе, Э.Родичева антонимия пресуппозициясы оны құрайтындардың бір-біріне
қосылу наложения нәтижесі деген қорытындыға келеді:
1) айтушы не сөйлеушінің персоналдық пресуппозициясы;
2) универсалдық логикалық пресуппозиция. Нәрсе қасиетті немесе объективті
құбылыстардың мәнін көрсететін логикалық қарама-қарсылық жүйелі лексикалық
қарама-қарсылық жүйесі лексикалық антонимия тілінде іске асырылады деген
пікір айтады[15, 14].
А. Салқынбай мен Е.Абақанның Лингвистикалық түсіндірме сөздігінде
1) сапалық қарама-қарсылықты білдіретін антонимдер;
2) қосымшалы (комплементарлы) антонимдер;
3) іс-әрекеттің, белгінің, қасиеттің қарама-қарсы бағытын білдіретін
антонимдер деп үшке бөлінген [17,17].
Л.Новиков құрылымдықпен қоса антонимдердің семантикалық
классификациясын қарастыруды ұсынды. Бұл антонимдік қатар мүшелері арасында
пайда болатын қарама-қарсылыққа негізделген болатын. Ғалымның жоғарыда
аталған кластарын келесідей үш түрлі етіп ұсынып отырмыз:
1. Градуальды сапалық қарама-қарсылықты көрсететін атонимдер жас
- кәрі, ақылды - ақымақ жөне координациялық түсініктердің қарама-
қарсылығы жоғары -төмен, сол - оң;
2. Қимыл, қасиеттердің қарама-қарсы бағыттарын көрсететін антонимдер
жақындау - алыстау, көтерілу - түсу;
3. Комплеметарлықты қосымша, үстеме мәнді білдіретін антонимдер
ер- әйел;
Л.Новиковтың пайымдауынша, конверсив-антонимдер негізгі класты
құрмайды, олар аталып өткен үш топтағылардың ішінен конверсивтілік қасиеті
бар сөздердің есебінен жасалады [18,32].
А.Жұмабекова градуальды антоним-квалитативтер мен антоним-
координативтерді бірлестіріп қарастыру дұрыс емес дегенді айтады [19,19],
себебі Л.Новиков көрсеткендей, қарама-қарсылықтың түрі мүлдем әр түрлі.
Сонымен бірге не префиксі бар сөздердің ішінен антонимдер деп тек
шектеулі қарама-қарсылыққа барғандары ғана алынады: грамотный —
неграмотный, полезный – бесполезный. Ал молодой – немолодой, веселый –
невеселый деген сияқты жұптарды антонимдер деп қарастырмайды, себебі
бұлар – жұмсартылған қарама-қарсылықтың көрсеткіші. Біз бұл пікірге
толықтай қосыламыз, себебі зерттеуші антонимдік контекстерде молынан
кездесетін қарама-қарсылықтарға арнайы тоқталмаған.
Антонимдерді зерттеуге жүйелі түрде келген ғалымдардың ішінде
В.Иванованы ерекше атап өту керек [20].
В. Иванова антоним шекарасының тарылуын жақтайтындардың бірі. Оның
ойынша, антонимдер келесідей параметрлерге сәйкес келулері керек:
1) Лексика-семантикалык:
а) бір лексика-семантикалық топқа жатуы;
ә) қарама-қарсылық семантиканың болуы.
2) Грамматикалық:
а) бір сөз табына жатуы;
ә) бірдей лексикалық үйлесімділік болуы;
б) құрылым түйық (замкнутый) болуы.
3) Функционалды:
а) бірдей стилистикалық рең болуы;
ә) сөйлесімде жиі кездесіп тұруы.
В. Иванова үшін антонимдердің негізгі жзәне бастапқы қасиеттеріне:
лексикалық, грамматикалық, сөзжасамдық тілдік деңгейлердегі үйлесімділігі
жатады. Осы семантикалық тепе-теңдіктің бірі бұзылған жағдайда олар бірден
антонимдер қатарынан шығарылып тасталады.
Біз бұны дұрыс көзқарас деп ойламаймыз. Антонимия тек тілдік факті
ғана емес, бұл сөйлесімде іске асатын құбылыс болып табылады. Тілдік жүйе
бір қатып қалған математикалық, статист калық деректер жиынтығы емес қой.
Тілдегі, сөйлесімдегі қандай да бір құбылыстардың нәтижесінде тіддік
бірліктер арасындағы парадигмалық байланыстар бір кезде жойылып жатса,
бір кезде қайтадан басқа тіркесімдер арқылы дүниеге келмей ме? Сондықтан
сөздіктік дефиницияларды салыстыра отырып, сөздерді антонимдер қатарына
жатқызу объективті критерий емес дер едік. Бұл ойды ғалым А.Жұмабекова
да қуаттайды. В.Ивановтың антонимдер тандаудағы критерийлерінің өзі әр
түрлі сөздіктерге байланысты антонимдер санының да әр қилы болуын
туғызуы мүмкін.
Жоғарыдағы тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, орыс тіл білімінде
антонимияның жан-жақты қарастырылғанын, біраз этаптан өткенін айтуға
болады. Алайда антоним терминінің дифференциалды қасиеттері,
психолингвистикадағы соңғы зерттеу қорытындыларының лексикографиялық
салыстырылу, жүйеге келтірілу турасындағы; энантиосемия құбылысы, олардың
өзіндік қасиеттерін бөліп көрсету және т.б. мәселелер әлі де зерттеуді
қажет қасиеттерін бөліп көрсету және т.б. мәселелер әлі де зерттеуді қажет
ететіні анық.
Жалпы түркі тілінде антонимдер жөнінде жинақталған пікірлер мен
тұжырымдардың баршылығы мәлім. А. Меметов қырым-татар тіліндегі
антоиимдсрді зерттеп, олардың пайда болуына, морфологиялық
құрылымына қарай сараптаған, антонимдер әр түбірлі ғана болады деген
тұжырымды жақтаған ғалым. Алайда қырым-татар тіліндегі антонимдердің
жасалуының бір өнімді түрі қосымша, арнайы зерттеуді қажет ететін
аффикстер арқылы жасалатын түрлері, мәселен – акъыллы –акъылсыз; юрекли -
юрексіз және т.б, - деп атап өтеді [21.68]. Осы бір түбірлі антонимдерді
жақтайтын ғалымдар бар. Оларды санамалап кететін болсақ: ұйғыр тілінде -
А.Қайдаров, Г. Садуақасова, Т. Тәліпов, башқұрт тілінде –Ж.Киікбаев, татар
тілінде – Л. Хабиббов, түркімен тілінде - Б.Байжанов, қырғыз тілінде – Б.
Усубалиев, қазақ тілінде - жоғарыда айтып өткен - Ө. Болғанбаев,
А.Жұмабекова. А. Меметовтің бір түбірлі антонимдер жоқ деген тұжырымын
жақтаушыларға кслетін болсақ, олар - түрікмен тілінде С.
Гуджиков,қарақалпақ тілінде - Е.Бердімұратов, қазақ тілінде - Ж.
Мусин, С.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Өзбек тіліндегі антонимдер турасында
ғалым Р.Шүкіровтің еңбегін ерекше атап өтуге болады.
Өзбек ғалымы Б.Исабеков І.ІІІүкіровтың –сиз, -ли жұрнақтары арқылы
жасалған сөздерді антонимдер қатарына қосуға еш негіз жоқ дегеңді айтады.
Б.Исабеков қазақ тіліндегі антонимдерді жан-жақты талдаған Ж.Мусиннің
көзқарасымен ұштас талдап қарастырады [22, 18]. Сонымен қатар, бұл ғалым
Е.Миллердің көзқарасын қолдап, қарама-қарсылыққа негізделген сөздерді
абсолютті және жеке антонимдер деп бөліп қарастырады.
Башқұрт тіліндегі антонимдерді зерттеген З.Ураскин ұштас мағыналы
сөздер арасындағы антонимдік байланыстарға соның ішінде синонимдік,
антонимдік қарағанда кең таралған, көп сөздердің ара қатынасын қамтитын
семантикалық құбылыстың табиғатын ашып өткен, өз зерттеуінің нысанасы
болған фразеологаялық антонимдері қарама-қарсылықтың берілу тәсіліне қарай
үш түрге бөліп қарастырған:
1. семантикалық мағынасы қарама-қарсы әр түрлі бірліктегі антонимдер;
2. фразеологизмдердің структурасын өзгерту негізінде пайда болған
антонимдер;
3. антонимдік мағына фразеологиялық тіркес компоненттерін түгел қамтитын
антонимдер [23,175].
Айтылуы бірдей болғанмен, мағыналары бөлек-бөлек сөздерді
омоним дейді. Мысалы, аяқ деген сөз әрі ыдыстың бір түрі және адамның дене
мүшесі мағыналарын білдіреді. Бұл мағыналардын арасында байланыс жоқ.
Демек, аяқ деген сөз бірдей айтылғанмен әр мағынасы бөлек-бөлек сөз болып
табылады.
Сондай-ақ сыр — біреудің құпия ойы және сыр — бояу, жас — адамның
нешеге келуі және жас — көзден ағатын су және жас — жастық кез т. б. Омоним
сөздерді көп мағыналы сөздермен шатастыруға болмайды.
Мағыналары бір-біріне жақын, мәндес сөздерді синоним дейді. Мысалы,
әдемі, сұлу, келбетті, немесе қысқа, шолақ, келте, немесе күшті, мықты,
берік т. б. сөздердің мағыналары бір-біріне жақын, сондықтан да көбіне-көп
оларды бірінің орнына екіншісін қолдана беруге болады: әдемі қыз — сұлу
қыз, келбетті қыз немесе күшті жігіт, мықты жігіт, берік жігіт т. б.
Белгілі бір ұғымды білдіретін мәңдес сөздер тобы синонимдік қатар
жасайды. Мысалы: аброй, бедел, қадір немесе мықты берік, күшті, бекем
дегендер синонимдік қатар құрайды. Бірақ жалпы ұғымды білдіретін сөздер мен
жеке ұғымды білдіретін сөздер немесе бір заттың әр жақты түрін біддіретін
сөздер синонимдік қатар жасай алмайды. Мысалы, киім деген сөзге шалбар
немесе көйлек синоним бола алмайды, өйткені шалбар да, көйлек те киімнің
жеке-жеке түрлері.Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздерді антонимдер
дейді. Ащы-тұщы, жақсы-жаман, аз-көп, алыс-жақын т. б. Болымсыздық мағынаны
білдіретін қосымшалар арқылы жасалған сөздер антоним бола алмайды: Қарлы —
қарсыз, желді — желсіз т. б.
Антоним болу үшін сөздердің тұлғалары бөлек, мағыналары бір-біріне
қарама-қайшы болуы шарт. Кейде антоним сөздер жалпылық мағыналы қос сөз
түрінде де қолданылады.
Мысалы: Жоғары — төмен үйрек-қаз ұшып тұрса сымпылдап.
Антоним (гр. antі — қарсы, onoma — ат, атау) — мән-мағынасы бір-біріне
қарама-қарсы қолданылатын сөздер. Лексикологияда құбылыстың (күн — түн),
ұғымның (бақ — сор, жақсылық — жамандық), сапаның (жаңа — ескі), қимылдың
(кіру — шығу) т.б. қарсы мәндегі сөздердің мағыналары антонимдік жұп
құрайды. Заттың атауын білдіретін сөздердің антонимдік жұбы болмайды.
Сонымен қатар антоним қарама-қарсы мағына арқылы сөздердің мағыналық
тұтастығы мен біртектілігін де білдіреді. Антоним сөздің дәл, нақты
мағынасын салыстыру тәсілі арқылы айқындап, стилистикалық қызмет атқарады.
Әсіресе, мақал-мәтелдерде жиі қолданылады. Мысалы, Көз — қорқақ, қол —
батыр, Өтірік — қаңбақ, шын — салмақ. Қазақ тілінде фразеологиялық
антонимдер көп кездеседі: аты шықты — аты өшті, жүрек жұтқан — су жүрек,
соры қайнады — көзі ашылды. Сондай-ақ, ақ – қара, ақылды – ақымақ, аласа
–биік, алыс – жақын, әрі – бері, бейбітшілік –соғыс, бұрын – қазір, дос –
қас, жау, дұшпан, ерте – кеш, жаңа – ескі, жарық – қараңғы, жомарт –сараң,
қалың – жұқа, қуану – ренжу, қымбат – арзан, қысқа – ұзын, солтүстік –
оңтүстік, суық – жылы, сұйық – қою, табу – жоғалту, танымал – белгісіз, тоқ
- аш, төмен –жоғары, тұңғыш – соңғы, шығыс – батыс, шын – рас.
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем
қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Мысалы: Кейі сараң, кейі мырза, Кейі қапа, кейі ырза. Барша жұртты сынадың
(С. Сейфуллин). Кейде қайғы, кейде шат, Кейде тұнық, кейде ылат, Кейде
қорқақ, кейде өжет, Кейде тірі, кейде өледі (I. Жансүгіров). Болыс екен
кейде паң, кейде мүләйім, кейде жұмсақ, кейде қатты, кейде береген, кейде
сараң (Ғ. Мұстафин). Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп
қынжылады (Ә. Сәрсенбаев). Түймедей затқа өкпелесеңіз, түйедей көретініңіз
қалмаған мырза! (К. Оразалин).
Осындағы сараң-мырза, қапа - ырза, қайғы-шат, тұнық-ылат, қорқақ-өжет,
тірі-өлі, паң-мүләйім, жұмсақ-қатты, береген-сараң, әлді-әлсіз, әділет-
қиянат, түймедей-түйедей дегендер жағымсыздық пен ұнамдылыктың, жақсылық
пен жаманшылықтың, үлкен мен кішінің кереғар ұғымдары бір-біріне қарама-
қарсы қойылып айтылып тұр. Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық, бірі кем
емес, тепе-тең. Сонда антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы
сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды
білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табынша қатысы нақ бірдей емес, ала-құла
деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты
кедей, не болмаса тіптен кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер
көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер,
үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған
антонимдер тым тапшы, жоқтың қасында.
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:
а) түбір күйінде кездесетіндер: ауыр-жеңіл, кең-тар, ыстық-суық, үлкен-
кіші, жас-кәрі, биік-аласа, ұзын-қысқа, артық-кем, аш-тоқ, жақсы-жаман,
қалың-жұқа, терең-саяз, арык,-семіз, оңай-қиын, араз-тату, ащы-тәтті, көп-
аз, оң-теріс, түзу-қисық т. б.;
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық-жасырын, өзімшіл-көпшіл, ашық-
жабық, тілазар-елгезек, екпінді жалқау, қатты-ақырын, орнықты-шалағай, олақ-
іскер, оңқай-солақай, сүйкімді-жексұрын, бүтін-жыртық, жүрдек-шабаны. Қазақ
тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе -лы, -лі, -ды, -ді,
-ты, ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын жалғайды деген
пікірді тілші Ә.Болғанбаев айтады [24,29].
2. Антонимдердің қазақ тіл білімінде зерттелуі
Қазақ тілі білімінде антонимдер туралы лексикология, тіл білімі
оқулықтарында арнайы бөлімдерде ғана айтылып жүрді. Олардың басым
көпшілігінде антонимге мағыналары қарама-қарсы сөздерді антоним дейді
[22, 6] деген анықтама берілген. Антонимдер туралы мақалалар жиырмасыншы
ғасырдың орта кезінде шыға бастады. К.Аханов антонимдерді 3 тақырыптық
топқа бөледі :
1) заттың сапасын, сынын білдіретіндер (ақ - қара, жақсы -жаман);
2) адамның мінезін, қасиеттерін және адамдар арасындағы қарым-қатынастарды
білдіретіндер (сүйіну — күйіну, қуаныш - реніш);
3) уақыт және кеңістік мағынасын беретін сөздер (қыс-жаз, кең-тар, күн
—түн) [25,20].
Ә. Болғанбаев антонимдерді тек тілдік қасиеттеріне қарап қана емес,
логикалық қисындық сипатына қарай топтастырған. Ғалым келесідей антонимдік
қатынастарды көрсетіп өткен:
1) антоним болатын сөздер қарама-қарсы мағынада болуы тиіс (туу -
өлу, ер – қорқақ);
2) антонимдік жұптар бір ғана сөз табынан болуы тиіс (өмір-өлім, кету
- келу) [24,51-53].
Автор антонимдік оппозициялардың ортаңғы мүшесін көрсетіп өткен: ескі
— көнетоз — жаңа, ерте — дәл – кеш, алайда ұғым мен сөздер мағыналары
деген түсініктердің ара жігін ашып корсетпей, орнын алмастырып колданған.
Тілде қарама-қарсы үғыммен қатар, аралық ұғым болады, - деп көрсеткен.
Қазақ тіл біліміндегі алғашқы антонимдер туралы сүбелі еңбек
жазған, антонимдер сөздігін жарыққа шығарған ғалым Ж.Мусин
болатын [22]. Ғалымның қазақ тіл біліміндегі антонимдер теория-
сының дамуына қосқан үлесі зор. Ғалым антонимнің зерттелуіне
жан-жақты тоқталып, антонимдік қатынастарды лексикалық,
сөзжасамдық, морфологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық, фразеологиялық,
стилистикалық деңгейде жан-жақты зерттеген болатын. Зерттеудің нысаны
ретінде алып қарастырылған қарама-қарсы мағынадағы сөздердің болымсыздық
категориясымен қатысына логикалық тұрғыдан біраз теориялық тұжырымдар
берілген. Зерттеушілердің назарынан тыс қалып жүрген антонимдік фразалық
тіркестерді, стильдік антонимдерді, сонымен қатар антонимдік контекстерді
тұлғалық және мағыналық жағынан топтастырып, бірнеше топқа бөліп
қарастырған. Болымсыздық категориясың -сыз, -сіз және болымдылықты
білдіретін -лы, -лі -ты, -ті, - ды, -ді жұрнақтары арқылы жасалған
сөздердің антонимдер қатарына енбеуі туралы жазған қағидаларын даулы деп
қарастырамыз. Біздіңше, бақытты-бақытсыз сөздерін антоним деп қараған
дұрыс, себебі сөз тудырушы жұрнақ жаңа сөз жасайды да, лексика-
грамматикалық категорияның құрамына енеді. Ал келді-келмеді, кетті-кетпеді
деген жұптардағы — ма, -ме, ба-, -бе, -па, -пе жұрнақтары сөз түрлендіруші
жұрнақтар болып табылады. Антонимдік тіркестерге оппозициялық сараптау
жасаған А.Жұмабекова Ж.Мусиннің ...мысалдарды әр түрлі сөйлемдерден
береді деген ойды айтады [26,19].
Жиырмасыншы ғасырдың соңында орыс тілі мен қазақ тіліндегі антонимдік
оппозицияларды салғастыру мәселесіне арналған А.Жұмабекованың еңбегіне
ерекше тоқтала кетуге болады. Ғалым өз еңбегінде антонимия құбылысының
салыстырмалы-типологияық аспектідегі теориялық қағидаларын алғаш рет
кеңінен қарастырып, жан-жақты тұжырымдауға тырысқан. Антонимия тілдік
құбылыс ретінде қарастырылып, қисын, психология, философия қағидаларымен
салыстырып, кешенді түрде зерттеу жүргізілген. Зерттеу барысында тілдік
және логикалық қарама-карсы байланыс анықталып, узуалды антонимдік
оппозиция және контекстуалды антонимдік оппозиция ұғымдарының айырым
белгілері көрсетілген болатын. Ғалымның еңбегі орыс тілімен салыстыра
отырылып жазылғандықтан, орыс тілінің зандылықтарына бой ұрып кеткенге
үқсайды, ол градуалды, привативті және эквиполентті деп шартты түрде бөліп
көрсеткен оппозицияларында көрініс табады. Соған қарамастан қазақ тіл
біліміндегі антонимдерге деген көзқарастардың қарамастан қазақ тіл
біліміндегі антонимдсргс деген көзқарастардың күрт өзгеруіне бұл еңбектің
тигізер септігі мол. Біздің еңбегіміздің нысанасына айналған қарама-
қарсылықтың синонимдер, көп мағыналы, ауыс мағыналы сөздермен байланысын
сараптап, оқулық, сөздік және анықтағыштарда өзіндік орнын алудың
көкейкесті екендігін А. Жұмабекова да тілге тиек етіп өтеді [26, 23].
Қазақ тілінің семантикасы мәселесін зсрттсп жүргсн М.Оразов: Сөздерді
антонимдік қатысына қарай тек бслгілі семантикалық топтардың аясында бөліп,
сол топтармсн байланыстыра қараған жөн. Л.Новиков көрсеткен үш түрлі
парадигмалық байланыс осы топ элементтерінің түрлері бір өлшемге
негізделінбегендіктен көпшілік лексикологтар оны қабылдамай жүр, - дегенді
айтады [27,144]. Бұндағы бір өлшемге негізделмеген деп отырғаны, бірінші
мен екінші топ қатарға байланысты элемент санымен байланысты болса, үшінші
топ семаларының қатысына қарай топталады.
Сонымен бірге М.Оразов антонимдерді мағынасына қарай топтаған кезде
мынадай мәселелерге көңіл аудару керектігін айтады. Сөздер антонимдік
қатардың сыңары ретінде қолданылған кезде тура (номинативтік) мағынада
қолданылып тұр ма деген сұрақтардың басын ашып алу керек. Сондай-ақ көп
мағыналы сөздердің бір мағынасы (барлығы емес) басқа сөздердің мағынасымен
(не көп мағыналы басқа сөздердің бір мағынасымем) антонимдік қатынаста
болуы мүмкін. Бұны да есепке алу керек.
Антоним болатын сөздердің тұлғалық құрамына да көңіл аудару
керек. Яғни туынды түбір сөэдерді антонимдік қатарға жатқызу, я жатқызбау
мәселесін анықтау. Бұндай анықтаудың негізі ұғым мен сөз мағынасында,
қарама-қарсы қоюдың сипатыңда жатыр. Тіл элементтері арасындағы қарама-
қарсылық сәл басқашалау сипатқа ие, ол ұғыммен, ойлаумен байланысып жатады
деп, біздің тақырыбымыздың өзектілігін қуаттай түседі.
Дүниені танып-білуде, оның қасиеттерін анқтауда заттардың
түрлі қасиеттерін салмастыру, қарама-қарсы қоюдың қызметі мол.
Антоним болатын создер бірін екіншісі мүлдс жоққа (мағына
жағынан) шығармауы керек, немесе антонимдік қатынас бірі
болымды, екінші сыңарының болымсыз болуымен тынады
деуге болмайды, Мысалы жас - қарт жұбы антоним екендігінде дау
жоқ. Егср қарама-қарсы қою олардың мағына компонентіне енген
болса, онда олар барлық мағыыналарында да өзара антоним болушы
еді. Ал, шынтуайтқа келгенде, әркез солай деу қиын. Салыстырайық.
Желк-желк еткен жас шалғын, суық желмен майысып; Өзі сері,
әнші, сұлу Байтасқа өрімдей жас қызыға да, тамашалай қараған
еді.Жақсылап пісірілген жас балыққа аңсары ауып кетті. Жас
баланың жылаған дауысы бөлмені алып кеткен.... Осы келтірілген
мысалдарымызда жас сөзі қолданылып тұр. Бірақ мағыналарды бірдей
емес. Бірінші сөйлемдсгі жас жаңа шыққан, қурамаған, буыны қатпаған
сөзімен мәндес болса, келесі сөйлемдегі жас - жас адам, үшінші
сөйлемдегі жас - жаңа ауланған, қатып, семіп қалмаған, кеппеген деген
сөздерімен мағыналас, соңғы сөйлемдегі жас сөзі, әрине, жаңа туған,
сәби сөзімен мағыналас, мәндес болып келген. Ендеше осы сөйлемдердегі
жас сөзінің қарт сөзімен антонимдес емес екендігіне көзіміз жеткендей
болады. Ол екінші және соңғы сөйлемдегі жас сөзімен ғана антонимдес бола
алады. Ал кейбір бір қолданысты, контекстік жағдайларда осы жұптардың бәрі
антонимдес болуы мүмкін.
Сонымен, қорыта келе айтарымыз, тіл білімінде соңғы отыз жылдың
ішінде антонимия құбылысына байланысты құнды еңбектер бар, жеткілікті.
Антонимдік қатарлар, антонимдердің сөзжасамдағы көрінісі және т.б. Соңғы
кезде жарық көрген барлық ғылыми еңбектеді саралай, сараптай келе, қазақ
тіл білімінде антонимия құбылысының психолингвистика саласында өз орнын
таппағанын, антоним терминінің айырым белгілерінің нақтылану керектігін
көрсетеміз, антонимдердің ауыспалы мағынада жұмсалу ерекшеліктері, қазақ
тіл білімінде әлі де шешімін күтіп тұрған мәселелер екендігін айта кетеміз.
Қарама-қарсылық мағына бұл қарсыласымен ассоциативті түрде
үйлесетін мағына екен. Қарама-қарсылық мағына, басқа да номинативтік
бірліктің лексикалық мағынасы іспеттес өзіне (сөзге не фразеологизмге) тән
тәуелсіздікте жүзеге асырылады. Белгілі бір жағдайларда, сөйлесімде, басқа
да қарама-қарсы мағынамен семантикалық байланыс құрайды. Қарама-қарсы
мағына бір түсініктің қандай да бір бөлігінде болады, екі қарама-қарсы
мағына оның екі бөлігін (әрқайсысы өздігінен) кейіптейді, мағыналардың не
бір толыққанды өзара келісілген түріндегі бүтін іспеттес.
Қарама-қарсылыққа беріліп жүрген анықтамалардың ішінен,
біздіңше А. Аверьянов берген тұжырым дәлірек деуге болады:
противоположность – развитое до предела различие одной сущности [28,152].
Кеңестік – әр түрлі, қандай да бір қасиеттері бар нақты маңыздылық,
мәселен: аяғы, ортасы, басы. Аяғының ортасынан айырмашылығы бар, ортасы
басына ұқсамайды, басы аяғымен үлеспейді, алайда осы үш оппозицияның біреуі
ғана қарама-қарсылық мағына құрайды – аяғыбасы, себебі осы оппозицияның
компоненттері – кеңістік маңыздылығының шектеулі бөлігін көрсетсе, басқа
екі оппозициялар – аяғыортасы және ортасыбасы – бұл маңыздылықтың
шектеусіз екендігін көрсетіп тұр. Олай болса, қарама-қарсы мағына мен
мағына қарама-қарсылығы дегендердің айырмашылығының ара-жігін ашып көрелік:
қарама-қарсы мағына адамның санасында қарама-қарсы мағынадағы басқа да бір
құбылыстарды елестетуге мүмкіндік береді; ал мағыналардың қарама-қарсылығы
дегеніміз – осындай қасиеттердің қатынасы. Тілші Ю.Д.Апресян: Отношение –
это то что образует вещь из данных элементов. Этими элементами в свою
очередь могут быть свойства или другие вещи [29,51]. Қарама-қарсы мағына
өзі іспеттес семантикалық бірлікңтермен антонимдік қатынасқа түседі.
Мағыналардың қарама-қарслығы осындай байланыстың нәтижесі: антонимдер
арасындағы семантикалық қатынастарды көрсетеді немесе сол қатынас десе де
болады.
Алайда қарама-қарсы мағына мен мағына қарама-қарсылығы арасындағы
айырмашылық осымен шектелді деуге болмайды. Қарама-қарсы мағына дегеніміз –
уақытша категория, себебі ол өзіне қарама-қарсы антиподынсыз өмір сүре
алмайды, себебі сапа мен қасиет бірдей емес деген пікірді айтады тілші
Н.Уәли [30,14]. Себебі сапаны заттан бөліп алып қарау мүмкін емес, сапаның
өзгеруі заттың өзгеруімен пара-пар; ал қасиет болса, керісінше, заттың
басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи процестерге сай өзгеріп
отыратын құбылыс. Сондықтан ол – уақытша нәрсе. Мағыналардың қарама-
қарсылығы болса уақытша категория – қарама-қарсы мағына негізінде құрылады
да, нақты категория болып табылады, себебі ол өзімен-өзі, басқа қарама-
қарсы мағыналардан тыс өмір сүре береді. Бір мағынаның шеткі қасиеттеріне
дейінгі екі шеткі мүшелерлің қарама-қарсы қойылуы мағыналардың
бірізділігіне әкеледі. Тілші О.Л.Каменская: Раздвоенность единого на
полюсы – лишь результат того, что противоположности обретают относительную
самостоятельность, өйткені мағыналар қарама-қарслығын нақты антонимдік
қатынастардың деңгейінде көруге болады, олардың мағыналары өзгерген болса,
қарама-қарсылық та өзгеріске ұшырайды. В таком же смысле, как об
относительности таких отношений [31,69]. Әрбір қатынас басқа да бір
қатынастарсыз бөлек қолданылады деуге болмайды. Солардың өзгеруіне қарай
бұлар да өзгеріске ұшырап тұрады. Дегенмен қарама-қарсы мағына мен мағына
қарама-қарсылығын салыстыру белгіленген шекарасына қарай нақты категория
болатын бүтіннің қарама-қайшылығын ашады Қарама-қарсы мағына мен мағына
қарама-қарсылығы түсініктері объективті дүниедегі үздіксіз өзгеріске
ұшырап отыратын құбылысты көрсетуге негізделеді деген тілші Аверьянов А.
пікірін қолдаймыз [28,6].
Қарама-қарсылықты түсіну үшін бұл құбылыс жиі бой көрсететін
негізігі логикалық аймақты (байланысты) білген дұрыс. Антонимиялық қатынас
ретінде қандай да бір сапасы жағынан арақатынаста болатын сөздер, әдетте,
сапалық, сандық, мерзімдік, кеңістік және ақиқат өмірдегі бір ғана
категорияға жататын өзара бірін-бірі жоққа шығарушы ұғымдар жүреді.
Объективті дүниеде адамдар тәжірибесінде болымсыздық жоқ деген
жалпыға белгілі қағида бар. Екі құбылыс бір-бірімен сыйыспаған жағдайда
ғана бірін-бірі жоққа шығаруы мүмкін: Саймасай сезбейді-ау, сезсе түсінер
еді: тіріде кім болғанын, өліде кім болғанын. Бірақ бұлардың арасында
Саймасайдың қастары да, Тұқымбайдың достары да табылады Ғ.М.. Дүниедегі
тірлік өліммен сыйыспайды. Сондықтан тірлік барда өлімнің жоқтығы, не
өлім бар жерде тірліктің жоқтығы белгілі, олар бірін-бірі жоққа шығарады.
Екінші сөйлемдегі дос табиғатында жағымды бола тұра қастың
болымсыздығын білдіреді. Дос емес – қас, не қас емес – дос деп айтуымызға
болады.
Алайда, бұл болмыста, қалыпты өмірде болымсыздықтың жоқ екендігін
дәлелдемейді, жоқ дегізбейді. В материалистической диалектике отрицание
рассматривается как необходиммый момент развития, условие качественного
изменения вещей [32,49]. Құбылыс, объект дами келе, уақыт өте жойылады,
өзінің болымсыздығын туғызады. Сондықтан болымсыздық бар және ол тілде өз
көрінісін табады. Профессор Т. Әбдіғалиева болымсыздық категория жайында
қазақ тіл білімінде құнды еңбектерімен, монографияларымен белгілі. Ғалымның
пікірлеріне тоқтала кетсек, ол етістіктен басқа да сөз таптарында болымсыз
ұғым лексикалық, грамматикалық көрсеткіштер арқылы берілетінін көрсетеді.
–сыз, -сіз аффикстерінің болымсыз мәнді сын есім сөз туғызушы өнімді жұрнақ
болу қасиетімен бірге оның форма тудырушы қызметі барын Д. Насилов, Т.
Гариков сияқты зерттеушілердің пікірлерін бере отырып, түйіндейді.
Г. Рамстедтің –сыз, -сіз жұрнақтарының көне түрі чуваш, монғол
тілдеріндегі –сар, -сер формалары деген жорамалын қуаттайды. Употребление
во всех тюркских языках и диалектах окончание –syz без выступает в
чувашском в форме – soz, sэz, например: тюркские atsyz безименный, без
имени, atasyz без отца, ensiz узкий ( en - ширина) чуваш ansez
узкий и т.д. Чувашская форма, как более древняя дает нам право предложить
тождеств тюрских suz и монгольского – sar.
-сыз, -сіз жұрнақтарының әрбір түркі тілдерінде кездесетін
дыбыстық варианттарына қарамастан, олардың бір заттың, құбылыстың
жетіспейтін белгісін білдіру қызметін атқаратындығын айтып өткен болатын.
Сырт аймақ көрсеткіштеріне жататын –сыз, -сіз, бей-, на- өзінің
табиғатына тән емес қызметте жұмсалады, сөйлем мазмұнына қатысты жалпы
болымсыз мағынаны білдіреді.
Аспан бұлтсыз. Жұмысшылар қожайынға наразы.
Жеке болымсыздық мағына сөйлемдегі жеке ойға қатысты, предикат
мүше қызметіне қатыссыз болады. Мысалы, - Аралбай, еліңе бес тиынды беделің
жоқ, берекесіз адам екенсің...
Болымсыздық мағынаның жеке сөздің аясында қалып, сөйлем мазмұнына әсер
ете алмайтын түрін жеке болымсыздық деп санаймыз.
-лы, -лі тұлғалы туынды болымды мәндегі сын есімдерге қарама-қарсы
мағынада жұмсалатын белгі, сапаның толық еместігін білдіретін –сыз,-сіз
қосымшаларының бұл көне тарихтан келе жатқан қызметі [24,150].
-сыз, -сіз тұлғалы сын есімді сөз тіркестері мағыналық жағынан
бірқатар өзгеріске ұшырағанын профессор Ә.Аблақов атап көрсетеді. Ғалым
көзсіз ер, жүрексіз адам деген тіркестердегі –сыз, -сіз қосымшасының жүрегі
жоқ, көзі жоқ деген ұғымдарды білдіріп тұрған жоқтығын көрсетеді. Ол ...
Қазақ тілі синтаксисінің құрамының даму барысында –сыз, -сыз форматы
қатыстық сын есімді тіркестерінің кейбіреулерінің сапалық сын есімді
тіркеске ауысу тенденциясын байқатады, - дейді.
Сонымен қатар, ғалым Т.Әбдіғалиев –сыз,-сіз қосымшасының қарама-
қарсы болымды сыңарымен алыс я жақын қарым-қатынаста қолданылуына қарай:
а) жақын сырт аймақбаласыз үй, көңілсіз қыз;
ә) шеткерірек сырт аймақ;
б) қашық сырт аймақ деп бөліп көрсеткен. Осы үшінші топқа өте
алыс
мағыналық қарым-қатынасты білдіретін мағыналық ая мен –сыз, -сіз
қосымшасының алғашқы қызметі меОсы үшінші топқа өте алыс мағыналық
қарым-қатынасты білдіретін мағыналық ая мен –сыз, -сіз қосымшасының
алғашқы қызметі ме мағынасынан алшақтап кеткен, номинативтік атауға
айналған мысалдарды беріп өткен. Бұған мысал ретінде жансыз, жеңсіз т
ұлғаларын жатқызады.
Бей-, -на префикстерінің де қызметі жеке болымсыз мағына
көрсете алады, көбінесе белгінің жетімсіздігін көрсетеді. Олар кейде жеке
түсінікке, ойға қатысты болымсыздықты білдіруге жұмсалады.
Қазақ тілінде алғаш антонимдер туралы ғылыми еңбек жазған ғалым
Ж. Мусин антоним және болымсыздық категориясы турасында мынадай тұжырым
айтады. Қазақ тіл білімінде болымсыздық категория –сыз,-сіз, -ма, -ме,
-ба, -бе, -па, -пе аффикстері және жоқ, емес дегендер тіркесе қолданылған
сөздер:
а) фактіні жоққа шығарады (тау-тау емес, кісі-кісі емес);
ә) заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығарады (малды-малсыз,
ақылды-ақылсыз);
б) іске, қимылға тыйым салады (кел-келме, кет-кетпе) [22,17].
Осындай сапаны жоққа шығаратын сөздер тобы антонимдерге бір табан жақын,
кейбір ғалымдардың оны антонимдерге де қосып жүргенін көрсете кеткен.
Тілдік фактілер аталған аффикстер арқылы жасалған сөздердің антоним бола
алмайтындығын байқатады.
-лы,-лі,(-ды,-ді,-ты,-ті) жұрнақтары зат есімге жалғанып,
заттың құбылыстың яки сапаның бар екенін білдіретін сын есімдер жасайды.
Мысалы: елді, малды, көңілді, қажырлы, пайдалы ...
-сыз,-сіз жұрнағы есім сөздерге жалғанып, заттың құбылыстың
немесе сапаның жоқ екендігін білдіретін сын есімдер жасайды. Мысалы: елсіз,
малсыз, көңілсіз, қажырсыз, пайдасыз...
Демек, бұлар бір-біріне қарсы мағыналас жұрнақтар болып
табылады, дәлірек айтқанда, бұл жұнақтар антонимдік мағына туғыза алмайды.
Өйткіні –лы, лі жұрнағы затта яки құбылыста белгілі бір сапаның бар
екендігін көрсетеді деген пікір айтады [22,131]. І.Кеңесбаев пен
Ғ.Мұсабаевтардың оқулығында да келді-келмеді, ақылды-ақылсыз сияқты
сөздерді антоним деп санамау керек деген тұжырым айтылған [33,17].
Ә.Болғанбаевтың оқулығында сын есімдердің сөз тудырушы өнімді жұрнағы –лы,-
лі,-ды,-ді,-ты,-ті және –сыз,-сіз қосымшалары арқылы жасалынған туынды
түбірлес сөздерді антоним деп қарайды [24,51]. Орыс тіл білімінде
тілшілердің көпшілігі надежда-безнадежность, счастье-несчастье, вредный-
невредный, безвредный сияқты сөздерді антоним санайды (Л.Новиков,
В.Введенская, М.Львов). осы еңбектерден басқа да құнды еңбектерді
қарастырған кезде байқағанымыз, орыс тілінде ходить-не ходить, любить-не
любить, смотреть-не смотреть деген сияқты сөздердің арақатынасы туралы да
біраз сөз қозғалып кеткен, ал сөздіктерде олар антонимдер деп
көрсетілмеген. Осы кезде антонимді ажыратқанда нені басшылыққа алды деген
заңды сұрақ туады. Бұған антонимдер туралы көлемді еңбек жазған Л.Новиков
та туады. Бұған антонимдер туралы көлемді еңбек жазған Л.Новиков та жауап
бермеген. Менің ойымша, бақытты-бақытсыз сөздерін антоним деп қараған дұрыс
себебі сөз тудырушы жұрнақ жаңа сөз жасайды да, лексика-грамматикалық
категорияның құрамына енеді. Оқыды-оқымады, барды-бармады дегендеріңіз
антоним бола алмайды, себебі –ма, -ме сөз түрлендіруші. Ойла-ойлама
дегендер екі сөз емес, бір сөздің екі түрлі тұлғасы. Бұл пікір жоғарыда
айтылып өткен болатын, осы ойды Қазақ тілінің семантикасы атты еңбекте
М.Оразов та айтып өтеді [27,145].
Жоғарыдағы тармақта айтылып өткендей, өзбек ғалымы
Р.Шүкіров антонимдерге байланысты жазылған еңбегінде антонимдердің үстіртін
талданған, толық зерттелінбеген мәселесі осы болымды, болымсыз категориялар
мағыналары арасындағы байланыс екендігін біліп, оны анықтау мақсатымен
біраз пікірлер айтып өткен болатын. Ғалым мағына тұтастығына назар
аударады, мағына тұтастығын анықтау үшін ол сөздердің басқа тілдерге
аударылуын ұсынады. Осы пікірді орыс тіл білімінде ғалым В.Михайлов та
қуаттай түседі: Положительное и отрицательное – это стороны
противоположности, ставшие самостоятельными... Каждое из них есть оно же
само и свое иное, и потому каждое имеет свою определенность не в чем-то
ином, а в себе самом. Каждое соотносится с самим собой, лишь соотносясь со
своим иным. Ендеше екі антонимдік бірлікте де бір уақытта болымды және
болымсыздық қасиеттері болуы мүмкін. Формально-логические и языковые
отрицания по смыслу сопоставимы, но оттнюдь не идентичны, могут не
совподать. Так, отрицательные языковые формы не всегда выражают логическое
отрицание [34,77]. Осы ойды мына мысалмен түсіндіріп өтсек: Ақыл гауһар
бағасыз, ақымақ ауру дауасыз (Мақал-мәтелдер жинағы). Баға-сыз деген сөзде
болымдылық мағына бар (-сыз деген болымсыздық көрсеткіш болғанның өзінде
де), ол қымбат деген мағынаны береді. Керісінше, болымды тілдік формалар
логикалық, қисындық болымсыздықты беруі ықтимал, мәселен: соқыр, саңырау
деген сөздерді алатын болсақ, соқыр – көр-ме-й-тін, саңырау – есті-ме-й-
тін. Сонымен қатар осы соқыр, саңырау деген сияқты сөздер (бұл сөздерде
көздің көрмейтіні, құлақтың естімейтіні туралы, жоқтығы берілген, -
болымсыздық форма бар) грамматикада болымсыздық мағына бермейді,
болымсыздық көрсеткіші жоқ, ал логикада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 АНТОНИМДЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.1 Антонимдердің орыс тіл білімінде 6
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.2 Антонимдердің қазақ тіл білімінде 13
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2 АНТОНИМДЕРДІҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ 24
2.1 Антонимдердің стилистикалық 24
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Көркем шығармадағы антонимдердің 29
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3 Антонимдік сөйлеу 51
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
пайдаланылған әдебиеттер 55
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде антоним – өзіндік
ерекшелігімен, яғни лексика – семантикалық сипатымен ерекшеленетін лексика-
семантикалық категория. Антонимдердің көркем шығармадағы стилистикалық
қызметі ерекше болады. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-
бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға
таңба басқандай етіп жеткізуде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бүгінге дейін қазақ тілінде антонимдердің
қалыптасу, даму тарихына байланысты сөз болған еңбектердің ішінде ерекше
атап өтетін еңбек – Ж.Мусиннің Қазақ тілінің антонимдер сөздігі атты
еңбегі. Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында белгілі бір
логикалық қатарындағы қарама-қарсылығын білдіретін жұптар деп топтап,
нақтылы тілдік деректер бойынша талдап, тың пікірлер айтады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу материалдарын жоғары оқу
орындарында Қазақ баспасөзі тарихының қазіргі кезеңі, Қазіргі қазақ
публицистикасы, Мәтін лингвистикасы, Прагмалингвистика, Сөз
мәдениеті, Журналистік шеберлік сияқты ғылыми курстар мен арнаулы
семинарларда жүргізуге, сондай-ақ қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігін
құрастыру барысында пайдалануға болады.
Ал антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық тұрғыдан
қарастырған А.Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл
бірліктерінің қарама-қарсылығы ғана емес антонимдік жұп құрауға негіз
болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдардың кең көлемде
кешенді бағытта Н.С.Трубецкой ұсынған пікір бойынша топтастыру дұрыс деп
қараған дұрыс. Антонимдер жайлы Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев, Ш.Бектұров,
М.Серғалиев, М.Балақаев еңбектерінде әр кез сөз болып келеді.
Лексикалогияның қарастыратын үлкен бір саласы – семасиология.
Семасиологияда сөздің лексикалық мағынасы оның ұғымымен қарым-қатынасын
грамматикалық мағынасы өзекшелігі мен сөздердің тура және ауыспалы мағынаға
ие болуы, лексикалық мағынаның өзара амонимдес, синонимдес, антонимдес
болып келуін қалыптастырады.
Сондықтан антонимнің лексикалық мәселесін қарастыру жұмыстың ең басты
өзектілігі қатарынан саналады. Сондай-ақ қазіргі қазақ тіліндегі
антонимдердің қызметін толық қарастыру мектепте қазақ тілін теориялық
тұрғыдан терең меңгеру үшін өзектілігі зор.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Қазіргі қазақ тіліндегі
антонимдердің лексика-семантикалық тұрғыдан қарастыру, тілідік талдау жасау
мектепте қазақ тілін тереңдеп оқытуда, тіл ұстартуға байланысты қазақ әдеби
тілі жайлы білімді толтыру үшін курстық жұмыстың теориялық жағынан көмегі
зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі антонимдердің қолданысы,
тіл заңдылығы үрдісін ашу. Әсіресе, оның лексикалық-семантикалық
ерекшелігін таныту қажет.
Дипломдық жұмыстың аталған мақсатына байланысты төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді.
- антонимдерді теориялық жақтан қарастыру;
- антонимдерің жасалу жолдары;
- антонидердің қолданысы;
- көркем шығармалардан картотека жинақтау арқылы ғылыми теорияны
жүйелеу;
Зерттеу нысаны. Көркем шығармадағы антонимдер.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде Ж. Мусин, М. Оразов, Ә.
Болғанбаев, К. Аханов, Л. Булаховский, Д. Шмелев, В. Клюева, А. Киреев В.
Комиссаров, Д. Реформатский сияқты ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмыста тілдік
материалды жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау,
компоненттік (семалық) талдау әдісі және концептуалды (концептілік),
мәтіндік – контекстуалдық, ұғымдық талдау, интерпретациялық талдау,
прагматикалық пресуппозиция мен импликацияларды талдау, эксперименттік
сауалнама әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АНТОНИМДЕРДІҢ ТЕОРИЯСЫ
1. Антонимдердің орыс тіл білімінде зерттелуі
Антонимия құбылысы тілдегі семантикалық парадигманың бір
көрінісі. Антонимия – тілдің лексикалық жүйесінде синонимия сияқты басқа
жүйелік категорияларға қарағанда аз зерттелген негізгі құбылыстардың бірі.
Антоним терминін И. Калайдович 1926 жылы жарық көрген Краткое
изложение правил для составления ручного словаря нынешнего языка русского,
приложением пробных листов словаря деген кітабында алғаш рет қолданып,
оның пайда болу жолын түсіндіргендігін айтады [1,100].
Бұдан аңдайтынымыз И. Калайдович өз еңбегінде антоним терминін жай
ғана айтып кетпей (антоним термині гректің anti – қарсы және onoma –
атау деген сөздерінен шыққандағы көрсетілді), сонымен қатар оның әлі де
болса тың жатқан мәселе екендігін, оны зерттей түсу қажеттігін көрсетіп,
антонимді лексикографияда бірінші рет қолдануға ұмтылушылық болғандығы.
Мәселен, И. Калайдович қулық сөзіне зұлымдық, мекерлік, жауыздық сөздерін
синоним ретінде алады; Жамандық сөзіне жақсылық, игілік сөздерін антоним
ретінде көрсетеді.
М.Лесниктің пайымдауынша [2,80-85], орыс лингвичтикасында
антоним деген сөзді алғаш А. Пешковский қолданғанын айтып өтеді. Ол
антонимге мынадай анықтама берген: Не все понятия могут иметь контрастное
себе, например, голубой, серый, не являясь двумя крайними точками в одном
родовом ряду, в данном случае цвета не получают антонимов [3,175].
Антоним терминінің өзін әр ізденуші әр түрлі түсіндіреді. Бірақ
олардың антонимге берген анықтамалары ұқсас келеді:
1946 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясында Н.Шанский:
Антоним является словами разного звучания, которые выражают
противоположенные, но соотносительные друг с другом понятия, - десе
[4,327], Л.Булаховский: Ассоциация по противоположенности (предполагающая
одновременно наличие сходства в каком-то отношении) лежит в основании
различения антонимов – слов с противоположенным значением, - дейді
[5,174]. Д.Шмелев: Антонимами могут быть признаны слова, которые
противопоставлены по самому общему и существенному для их значения
семантическому признаку, причем находятся на крайних точках соответствующей
лексико-семантической парадигмы, - деп көрсетеді [6,335].
Антонимдерге осы секілді анықтама бергенмен де, олардың
табиғатын түсіну үшін, ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап
алукерек. Бұл мәселе көптеген ізденушілерді ойландырған. Мәселен, В.Клюева:
Сложность работы над антонимами заключается в трудности самого определения
того, что такое противоположенное понятие мы можем противопоставлять
слова (понятия) по разным причинам – деп, бірнеше қарсы қойылатын
сөздердің мағынасын ашуға тырысқан [7,12].
А.Киреев: Сам термин антоним понимается по разному. Некоторые
языковеды относят к антонимам только те слова, которые выражают
качественные понятия, - деп көрсетеді [8,10].
В. Комиссаров: Хотя научно-лингвистическое осмысление о
сущности антонимов связано со значительными трудностями само существование
в языке слов-антонимов ясно осознается и не может быть подвергнуто
сомнению, - дейді [9,55].
Шынымен-ақ, тілде антоним сөздердің болатынына ешкім де дау
айтып, күмәнданбайды. Дегенмен, антонимия құбылысын жоққа шығаруға тырысқан
(М.Лесник, Э.Сэпир) зерттеушілер де болған. Бірақ қарама-қарсылық дегенді
қалай түсінеміз. Тіліміздегі кез келген сөздерге антоним табыла бере ме
деген сияқты мәселелер зерттеушілерді ойландырғандығы да рас.
Өткен ғасырдың бас кезінде антоним деген термин жеке сөз ретінде
кеңінен қолданыс таппаған. Тіпті кейбір сөздіктердің өзінде де
кездеспеген. Антонимдер туралы дәйекті мақалалар мен пікірлер ХХ ғасырдың
елуінші жылдарында жарыққа шыға бастады. Мәселен М. Лесник, В.Клюева,
Л.Максимова сияқты ғалымдар антонимдерге байланысты алғашқы құнды
пікірлердің айта бастады. Бұл кезеңдегі антоним туралы пікірлердің басым
көпшілігі қарама-қарсылық және қарама-қарсы ұғымдар деген түсініктерге
логикалық тұрғыдан антонимдерге қарама-қарсы мағынадағы сөздер деген айдар
тағылды.
Енді біреулері барлық сөздердің бәрінің бірдей антонимдері бола
бермейді, тек сапалық ұғымда немесе қандай да бір сапалық қасиетті
білдіретін сөздердің ғана антонимі болады дейді. Мәселен, күшті (адам)
сапасы – әлсіз сапасына тез қарсы қойылады. Ал кітап, дәптер, шалбар деген
сияқты зат есімдерге антоним табу мүмкін емес. Бағдаршамда жасыл түске
қызыл түс қарсы қойылады, ал күнделікті өмірде оларды, мәселен суретшілер,
қарсы түс айта алмайды.
А. Реформатский Введение в языковедение деген кітабында:
Антонимы – это слова с противоположным значением, т.е. слова, выражающие
полярные понятия [10,36] деп, антонимдер негізінен сапаны суреттеуге
негізделген сөздер, алайда қимылдары және қарама-қайшылықты не
болымсыздықты бейнелеуде де жұмсалуы мүмкін деп көрсеткен. Проблемы
определения антонима атты В.Комиссаровтың сол кездегі еңбегі ең бір елеулі
де маңызды болды деуге болады. Автор өз еңбегінде антонимді логика ұстанған
қарама-қарсылық түсініктерімен бірге қарай отырып, тілдік және логикалық
қарама-қайшылықтың арақатнасын ашуға тырысты. Антонимдер түсініктер
жиынтығы емес, ерекше сөздер тобы деген тұжырымын противоположность слов-
антонимов не связана неподсредственно с какими бы то ни было особенностями
отражаемых ими явлении..., противопоставленных по самой своей природе...,
все несовместимые, т.е. взаимоисключающие понятия делятся на
противоположные и противоречащие деп жалғастырады [9,57]. Сонымен, В.
Комиссаров бойынша қарама-қарсылық сөз мағынасының элементі және ол нақты
контекске еш байланысты емес, антоним дегеніміз – лексикалық жағынан бір-
біріне қарама-қайшы сөздер.
Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап антонимия тек
орыс тілі ғана емес, тілдер материалдары негізінде зерттеле басталды. Дәл
осы кезде Кеңес Одағы көлемінде алғашқы антонимдер сөздіктері де жарық көре
бастады. Л. Введенская синонимдік-антонимдік парадигманы құрып, бірнеше
сөзден, я сөйлемнен тұратын тілдік бірліктер арасындағы антонимдік
қатынастардың ара жігін ашып, қарама-қарсылыққа негізделген стилистикалық
фигураларды бөліп, олардың атауларын табуда табандылық танытты.
Л.Введенскаяның теориялық тұжырымдарының нәтижесінде орыс тілінің алғашқы
антонимдер сөздігі жарық көрді.
Арада он шақты жыл өткен соң антонимияға деген қызығушылық өсе түсті.
Н.Колесников пен М.Львовтың антонимдер сөздігі баспадан шықты. Зерттелу
объектісі кеңейе бастады. Антонимия тілдің барлық деңгейлерде зерттеле
бастады: семалық Р.Сырбу, лексикалық Ю.Апресян, морфологиялық В.Завьялова;
А. Морозова, сөзжасамдық Л.Новиков. Антонимдердің фукционалды аспектісінде
Р.Есбулатова, С.Новиковтың еңбектерінде зерттеле бастады.
Антонимдерді семаларға бөліп қарастыру, зерттеу-зерделеу бағытында
құнды еңбектерімен көзге түскен ғалым Р.Сырбу болды. Бұл тілші орыс-румын,
румын-орыс тілі сөздіктерін, антонимдер және синонимдер сөздіктеріндегі
деректерді, сонымен бірге семемалардың семаға бөліну нәтижесін және
зерттелген лексемалардың антонимдік оппозициясының семантикалық маңызын
ашудағы релятивті ақпаратын ескере отырып, 5 типті семаның басын ашып
көрсетті [11, 86-89].
Осы кезеңде қарама-қарсылықты зерттеудің психологиялық аспектісі де
қарастырыла бастады. Мәселен, А.Брудный [12], А.Леонтьевтің [13] мағынаның
психологиялық құрылымы сөздердің бір-біріне үйлесімділігі мен қарама-қарсы
қойылуы нәтижесінде жүзеге асады деген тұжырымын әрі қарай дамыта отырып,
тәжірибелердің барысында келесідей қорытындыға келеді: қарама-қарсы қою сөз
құрылымының семантикалық компонентіне әсер етеді. Мұз, су, от деген
сөздерге қарсылас ретінде экспериментке қатысушылар келесідей негізгі
семантикалық элементтерді бөліп көрсеткен: мұздың заттылығы қатты, суық,
морт, оның қасиеті судың қату және еруі, символдылығы қоюланған суық,
ызғар, өлім. Барлық сөз-реакциялар қандай да бір мөлшерде стимул-сөзге
қарама-қарсы қойылды және тақырыптық топтардың әр түрлілігіне қарай негізгі
сөздің семантикалық байланысының шеңберін кеңейтуге мол мүмкіндік туғызды.
Бағытталған және еркін ассоциациялар әдісімен жүргізілген Л.Титованың
[14] психологиялық эксперименттерінің нәтижелері тіл ұстанушының есінде
тұрақты контрастық ассоциациялар болатынына көз жеткізеді, мәселен, қатты-
жұмсақ, ыстық-суық және т.б..
Антонимдерді күрделі психолингвистикалық аспектіде зерттеген ғалым
Э.Родичева болатын [15]. Ол афазия ауруына шалдыққан бірнеше ұлт
өкілдерінің арасында эксперимент жүргізіп, тамаша жетістіктерге жетті.
Тілші қолданбалы, математикалық лингвистикалық біраз құнды еңбектерімен
үлес қосқан болатын. Науқастармен жүргізілген эксперименттің нәтижесі –
антонимдік қарама-қарсылық дамулары тежелгендердің логикалық-түсініктік
компонентіне енетіні. Мысалы, төменгі деген сөзге барлығы дереу жоғары,
бейбітшілік деген сөзге – соғыс деген жауап алынды, бұл антонимдер
тобының тақырыптық шеңберінен шықпайтын жауаптар. Осындай қорытындыға
В.Маслова да келген болатын: ... как свидетельствуют экспериментальные
данные, основные противопоставления могут быть описаны в логико-понятийных
терминах [16,20]. Әр түрлі жүйелі тілдер материалы негізінде (орыс, эстон,
араб, т.б.) антонимдік қатынастардың туу және өркендеу процесін зерттей
келе, Э.Родичева антонимия пресуппозициясы оны құрайтындардың бір-біріне
қосылу наложения нәтижесі деген қорытындыға келеді:
1) айтушы не сөйлеушінің персоналдық пресуппозициясы;
2) универсалдық логикалық пресуппозиция. Нәрсе қасиетті немесе объективті
құбылыстардың мәнін көрсететін логикалық қарама-қарсылық жүйелі лексикалық
қарама-қарсылық жүйесі лексикалық антонимия тілінде іске асырылады деген
пікір айтады[15, 14].
А. Салқынбай мен Е.Абақанның Лингвистикалық түсіндірме сөздігінде
1) сапалық қарама-қарсылықты білдіретін антонимдер;
2) қосымшалы (комплементарлы) антонимдер;
3) іс-әрекеттің, белгінің, қасиеттің қарама-қарсы бағытын білдіретін
антонимдер деп үшке бөлінген [17,17].
Л.Новиков құрылымдықпен қоса антонимдердің семантикалық
классификациясын қарастыруды ұсынды. Бұл антонимдік қатар мүшелері арасында
пайда болатын қарама-қарсылыққа негізделген болатын. Ғалымның жоғарыда
аталған кластарын келесідей үш түрлі етіп ұсынып отырмыз:
1. Градуальды сапалық қарама-қарсылықты көрсететін атонимдер жас
- кәрі, ақылды - ақымақ жөне координациялық түсініктердің қарама-
қарсылығы жоғары -төмен, сол - оң;
2. Қимыл, қасиеттердің қарама-қарсы бағыттарын көрсететін антонимдер
жақындау - алыстау, көтерілу - түсу;
3. Комплеметарлықты қосымша, үстеме мәнді білдіретін антонимдер
ер- әйел;
Л.Новиковтың пайымдауынша, конверсив-антонимдер негізгі класты
құрмайды, олар аталып өткен үш топтағылардың ішінен конверсивтілік қасиеті
бар сөздердің есебінен жасалады [18,32].
А.Жұмабекова градуальды антоним-квалитативтер мен антоним-
координативтерді бірлестіріп қарастыру дұрыс емес дегенді айтады [19,19],
себебі Л.Новиков көрсеткендей, қарама-қарсылықтың түрі мүлдем әр түрлі.
Сонымен бірге не префиксі бар сөздердің ішінен антонимдер деп тек
шектеулі қарама-қарсылыққа барғандары ғана алынады: грамотный —
неграмотный, полезный – бесполезный. Ал молодой – немолодой, веселый –
невеселый деген сияқты жұптарды антонимдер деп қарастырмайды, себебі
бұлар – жұмсартылған қарама-қарсылықтың көрсеткіші. Біз бұл пікірге
толықтай қосыламыз, себебі зерттеуші антонимдік контекстерде молынан
кездесетін қарама-қарсылықтарға арнайы тоқталмаған.
Антонимдерді зерттеуге жүйелі түрде келген ғалымдардың ішінде
В.Иванованы ерекше атап өту керек [20].
В. Иванова антоним шекарасының тарылуын жақтайтындардың бірі. Оның
ойынша, антонимдер келесідей параметрлерге сәйкес келулері керек:
1) Лексика-семантикалык:
а) бір лексика-семантикалық топқа жатуы;
ә) қарама-қарсылық семантиканың болуы.
2) Грамматикалық:
а) бір сөз табына жатуы;
ә) бірдей лексикалық үйлесімділік болуы;
б) құрылым түйық (замкнутый) болуы.
3) Функционалды:
а) бірдей стилистикалық рең болуы;
ә) сөйлесімде жиі кездесіп тұруы.
В. Иванова үшін антонимдердің негізгі жзәне бастапқы қасиеттеріне:
лексикалық, грамматикалық, сөзжасамдық тілдік деңгейлердегі үйлесімділігі
жатады. Осы семантикалық тепе-теңдіктің бірі бұзылған жағдайда олар бірден
антонимдер қатарынан шығарылып тасталады.
Біз бұны дұрыс көзқарас деп ойламаймыз. Антонимия тек тілдік факті
ғана емес, бұл сөйлесімде іске асатын құбылыс болып табылады. Тілдік жүйе
бір қатып қалған математикалық, статист калық деректер жиынтығы емес қой.
Тілдегі, сөйлесімдегі қандай да бір құбылыстардың нәтижесінде тіддік
бірліктер арасындағы парадигмалық байланыстар бір кезде жойылып жатса,
бір кезде қайтадан басқа тіркесімдер арқылы дүниеге келмей ме? Сондықтан
сөздіктік дефиницияларды салыстыра отырып, сөздерді антонимдер қатарына
жатқызу объективті критерий емес дер едік. Бұл ойды ғалым А.Жұмабекова
да қуаттайды. В.Ивановтың антонимдер тандаудағы критерийлерінің өзі әр
түрлі сөздіктерге байланысты антонимдер санының да әр қилы болуын
туғызуы мүмкін.
Жоғарыдағы тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, орыс тіл білімінде
антонимияның жан-жақты қарастырылғанын, біраз этаптан өткенін айтуға
болады. Алайда антоним терминінің дифференциалды қасиеттері,
психолингвистикадағы соңғы зерттеу қорытындыларының лексикографиялық
салыстырылу, жүйеге келтірілу турасындағы; энантиосемия құбылысы, олардың
өзіндік қасиеттерін бөліп көрсету және т.б. мәселелер әлі де зерттеуді
қажет қасиеттерін бөліп көрсету және т.б. мәселелер әлі де зерттеуді қажет
ететіні анық.
Жалпы түркі тілінде антонимдер жөнінде жинақталған пікірлер мен
тұжырымдардың баршылығы мәлім. А. Меметов қырым-татар тіліндегі
антоиимдсрді зерттеп, олардың пайда болуына, морфологиялық
құрылымына қарай сараптаған, антонимдер әр түбірлі ғана болады деген
тұжырымды жақтаған ғалым. Алайда қырым-татар тіліндегі антонимдердің
жасалуының бір өнімді түрі қосымша, арнайы зерттеуді қажет ететін
аффикстер арқылы жасалатын түрлері, мәселен – акъыллы –акъылсыз; юрекли -
юрексіз және т.б, - деп атап өтеді [21.68]. Осы бір түбірлі антонимдерді
жақтайтын ғалымдар бар. Оларды санамалап кететін болсақ: ұйғыр тілінде -
А.Қайдаров, Г. Садуақасова, Т. Тәліпов, башқұрт тілінде –Ж.Киікбаев, татар
тілінде – Л. Хабиббов, түркімен тілінде - Б.Байжанов, қырғыз тілінде – Б.
Усубалиев, қазақ тілінде - жоғарыда айтып өткен - Ө. Болғанбаев,
А.Жұмабекова. А. Меметовтің бір түбірлі антонимдер жоқ деген тұжырымын
жақтаушыларға кслетін болсақ, олар - түрікмен тілінде С.
Гуджиков,қарақалпақ тілінде - Е.Бердімұратов, қазақ тілінде - Ж.
Мусин, С.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Өзбек тіліндегі антонимдер турасында
ғалым Р.Шүкіровтің еңбегін ерекше атап өтуге болады.
Өзбек ғалымы Б.Исабеков І.ІІІүкіровтың –сиз, -ли жұрнақтары арқылы
жасалған сөздерді антонимдер қатарына қосуға еш негіз жоқ дегеңді айтады.
Б.Исабеков қазақ тіліндегі антонимдерді жан-жақты талдаған Ж.Мусиннің
көзқарасымен ұштас талдап қарастырады [22, 18]. Сонымен қатар, бұл ғалым
Е.Миллердің көзқарасын қолдап, қарама-қарсылыққа негізделген сөздерді
абсолютті және жеке антонимдер деп бөліп қарастырады.
Башқұрт тіліндегі антонимдерді зерттеген З.Ураскин ұштас мағыналы
сөздер арасындағы антонимдік байланыстарға соның ішінде синонимдік,
антонимдік қарағанда кең таралған, көп сөздердің ара қатынасын қамтитын
семантикалық құбылыстың табиғатын ашып өткен, өз зерттеуінің нысанасы
болған фразеологаялық антонимдері қарама-қарсылықтың берілу тәсіліне қарай
үш түрге бөліп қарастырған:
1. семантикалық мағынасы қарама-қарсы әр түрлі бірліктегі антонимдер;
2. фразеологизмдердің структурасын өзгерту негізінде пайда болған
антонимдер;
3. антонимдік мағына фразеологиялық тіркес компоненттерін түгел қамтитын
антонимдер [23,175].
Айтылуы бірдей болғанмен, мағыналары бөлек-бөлек сөздерді
омоним дейді. Мысалы, аяқ деген сөз әрі ыдыстың бір түрі және адамның дене
мүшесі мағыналарын білдіреді. Бұл мағыналардын арасында байланыс жоқ.
Демек, аяқ деген сөз бірдей айтылғанмен әр мағынасы бөлек-бөлек сөз болып
табылады.
Сондай-ақ сыр — біреудің құпия ойы және сыр — бояу, жас — адамның
нешеге келуі және жас — көзден ағатын су және жас — жастық кез т. б. Омоним
сөздерді көп мағыналы сөздермен шатастыруға болмайды.
Мағыналары бір-біріне жақын, мәндес сөздерді синоним дейді. Мысалы,
әдемі, сұлу, келбетті, немесе қысқа, шолақ, келте, немесе күшті, мықты,
берік т. б. сөздердің мағыналары бір-біріне жақын, сондықтан да көбіне-көп
оларды бірінің орнына екіншісін қолдана беруге болады: әдемі қыз — сұлу
қыз, келбетті қыз немесе күшті жігіт, мықты жігіт, берік жігіт т. б.
Белгілі бір ұғымды білдіретін мәңдес сөздер тобы синонимдік қатар
жасайды. Мысалы: аброй, бедел, қадір немесе мықты берік, күшті, бекем
дегендер синонимдік қатар құрайды. Бірақ жалпы ұғымды білдіретін сөздер мен
жеке ұғымды білдіретін сөздер немесе бір заттың әр жақты түрін біддіретін
сөздер синонимдік қатар жасай алмайды. Мысалы, киім деген сөзге шалбар
немесе көйлек синоним бола алмайды, өйткені шалбар да, көйлек те киімнің
жеке-жеке түрлері.Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздерді антонимдер
дейді. Ащы-тұщы, жақсы-жаман, аз-көп, алыс-жақын т. б. Болымсыздық мағынаны
білдіретін қосымшалар арқылы жасалған сөздер антоним бола алмайды: Қарлы —
қарсыз, желді — желсіз т. б.
Антоним болу үшін сөздердің тұлғалары бөлек, мағыналары бір-біріне
қарама-қайшы болуы шарт. Кейде антоним сөздер жалпылық мағыналы қос сөз
түрінде де қолданылады.
Мысалы: Жоғары — төмен үйрек-қаз ұшып тұрса сымпылдап.
Антоним (гр. antі — қарсы, onoma — ат, атау) — мән-мағынасы бір-біріне
қарама-қарсы қолданылатын сөздер. Лексикологияда құбылыстың (күн — түн),
ұғымның (бақ — сор, жақсылық — жамандық), сапаның (жаңа — ескі), қимылдың
(кіру — шығу) т.б. қарсы мәндегі сөздердің мағыналары антонимдік жұп
құрайды. Заттың атауын білдіретін сөздердің антонимдік жұбы болмайды.
Сонымен қатар антоним қарама-қарсы мағына арқылы сөздердің мағыналық
тұтастығы мен біртектілігін де білдіреді. Антоним сөздің дәл, нақты
мағынасын салыстыру тәсілі арқылы айқындап, стилистикалық қызмет атқарады.
Әсіресе, мақал-мәтелдерде жиі қолданылады. Мысалы, Көз — қорқақ, қол —
батыр, Өтірік — қаңбақ, шын — салмақ. Қазақ тілінде фразеологиялық
антонимдер көп кездеседі: аты шықты — аты өшті, жүрек жұтқан — су жүрек,
соры қайнады — көзі ашылды. Сондай-ақ, ақ – қара, ақылды – ақымақ, аласа
–биік, алыс – жақын, әрі – бері, бейбітшілік –соғыс, бұрын – қазір, дос –
қас, жау, дұшпан, ерте – кеш, жаңа – ескі, жарық – қараңғы, жомарт –сараң,
қалың – жұқа, қуану – ренжу, қымбат – арзан, қысқа – ұзын, солтүстік –
оңтүстік, суық – жылы, сұйық – қою, табу – жоғалту, танымал – белгісіз, тоқ
- аш, төмен –жоғары, тұңғыш – соңғы, шығыс – батыс, шын – рас.
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем
қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Мысалы: Кейі сараң, кейі мырза, Кейі қапа, кейі ырза. Барша жұртты сынадың
(С. Сейфуллин). Кейде қайғы, кейде шат, Кейде тұнық, кейде ылат, Кейде
қорқақ, кейде өжет, Кейде тірі, кейде өледі (I. Жансүгіров). Болыс екен
кейде паң, кейде мүләйім, кейде жұмсақ, кейде қатты, кейде береген, кейде
сараң (Ғ. Мұстафин). Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп
қынжылады (Ә. Сәрсенбаев). Түймедей затқа өкпелесеңіз, түйедей көретініңіз
қалмаған мырза! (К. Оразалин).
Осындағы сараң-мырза, қапа - ырза, қайғы-шат, тұнық-ылат, қорқақ-өжет,
тірі-өлі, паң-мүләйім, жұмсақ-қатты, береген-сараң, әлді-әлсіз, әділет-
қиянат, түймедей-түйедей дегендер жағымсыздық пен ұнамдылыктың, жақсылық
пен жаманшылықтың, үлкен мен кішінің кереғар ұғымдары бір-біріне қарама-
қарсы қойылып айтылып тұр. Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық, бірі кем
емес, тепе-тең. Сонда антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы
сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды
білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табынша қатысы нақ бірдей емес, ала-құла
деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты
кедей, не болмаса тіптен кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер
көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер,
үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған
антонимдер тым тапшы, жоқтың қасында.
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:
а) түбір күйінде кездесетіндер: ауыр-жеңіл, кең-тар, ыстық-суық, үлкен-
кіші, жас-кәрі, биік-аласа, ұзын-қысқа, артық-кем, аш-тоқ, жақсы-жаман,
қалың-жұқа, терең-саяз, арык,-семіз, оңай-қиын, араз-тату, ащы-тәтті, көп-
аз, оң-теріс, түзу-қисық т. б.;
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық-жасырын, өзімшіл-көпшіл, ашық-
жабық, тілазар-елгезек, екпінді жалқау, қатты-ақырын, орнықты-шалағай, олақ-
іскер, оңқай-солақай, сүйкімді-жексұрын, бүтін-жыртық, жүрдек-шабаны. Қазақ
тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе -лы, -лі, -ды, -ді,
-ты, ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын жалғайды деген
пікірді тілші Ә.Болғанбаев айтады [24,29].
2. Антонимдердің қазақ тіл білімінде зерттелуі
Қазақ тілі білімінде антонимдер туралы лексикология, тіл білімі
оқулықтарында арнайы бөлімдерде ғана айтылып жүрді. Олардың басым
көпшілігінде антонимге мағыналары қарама-қарсы сөздерді антоним дейді
[22, 6] деген анықтама берілген. Антонимдер туралы мақалалар жиырмасыншы
ғасырдың орта кезінде шыға бастады. К.Аханов антонимдерді 3 тақырыптық
топқа бөледі :
1) заттың сапасын, сынын білдіретіндер (ақ - қара, жақсы -жаман);
2) адамның мінезін, қасиеттерін және адамдар арасындағы қарым-қатынастарды
білдіретіндер (сүйіну — күйіну, қуаныш - реніш);
3) уақыт және кеңістік мағынасын беретін сөздер (қыс-жаз, кең-тар, күн
—түн) [25,20].
Ә. Болғанбаев антонимдерді тек тілдік қасиеттеріне қарап қана емес,
логикалық қисындық сипатына қарай топтастырған. Ғалым келесідей антонимдік
қатынастарды көрсетіп өткен:
1) антоним болатын сөздер қарама-қарсы мағынада болуы тиіс (туу -
өлу, ер – қорқақ);
2) антонимдік жұптар бір ғана сөз табынан болуы тиіс (өмір-өлім, кету
- келу) [24,51-53].
Автор антонимдік оппозициялардың ортаңғы мүшесін көрсетіп өткен: ескі
— көнетоз — жаңа, ерте — дәл – кеш, алайда ұғым мен сөздер мағыналары
деген түсініктердің ара жігін ашып корсетпей, орнын алмастырып колданған.
Тілде қарама-қарсы үғыммен қатар, аралық ұғым болады, - деп көрсеткен.
Қазақ тіл біліміндегі алғашқы антонимдер туралы сүбелі еңбек
жазған, антонимдер сөздігін жарыққа шығарған ғалым Ж.Мусин
болатын [22]. Ғалымның қазақ тіл біліміндегі антонимдер теория-
сының дамуына қосқан үлесі зор. Ғалым антонимнің зерттелуіне
жан-жақты тоқталып, антонимдік қатынастарды лексикалық,
сөзжасамдық, морфологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық, фразеологиялық,
стилистикалық деңгейде жан-жақты зерттеген болатын. Зерттеудің нысаны
ретінде алып қарастырылған қарама-қарсы мағынадағы сөздердің болымсыздық
категориясымен қатысына логикалық тұрғыдан біраз теориялық тұжырымдар
берілген. Зерттеушілердің назарынан тыс қалып жүрген антонимдік фразалық
тіркестерді, стильдік антонимдерді, сонымен қатар антонимдік контекстерді
тұлғалық және мағыналық жағынан топтастырып, бірнеше топқа бөліп
қарастырған. Болымсыздық категориясың -сыз, -сіз және болымдылықты
білдіретін -лы, -лі -ты, -ті, - ды, -ді жұрнақтары арқылы жасалған
сөздердің антонимдер қатарына енбеуі туралы жазған қағидаларын даулы деп
қарастырамыз. Біздіңше, бақытты-бақытсыз сөздерін антоним деп қараған
дұрыс, себебі сөз тудырушы жұрнақ жаңа сөз жасайды да, лексика-
грамматикалық категорияның құрамына енеді. Ал келді-келмеді, кетті-кетпеді
деген жұптардағы — ма, -ме, ба-, -бе, -па, -пе жұрнақтары сөз түрлендіруші
жұрнақтар болып табылады. Антонимдік тіркестерге оппозициялық сараптау
жасаған А.Жұмабекова Ж.Мусиннің ...мысалдарды әр түрлі сөйлемдерден
береді деген ойды айтады [26,19].
Жиырмасыншы ғасырдың соңында орыс тілі мен қазақ тіліндегі антонимдік
оппозицияларды салғастыру мәселесіне арналған А.Жұмабекованың еңбегіне
ерекше тоқтала кетуге болады. Ғалым өз еңбегінде антонимия құбылысының
салыстырмалы-типологияық аспектідегі теориялық қағидаларын алғаш рет
кеңінен қарастырып, жан-жақты тұжырымдауға тырысқан. Антонимия тілдік
құбылыс ретінде қарастырылып, қисын, психология, философия қағидаларымен
салыстырып, кешенді түрде зерттеу жүргізілген. Зерттеу барысында тілдік
және логикалық қарама-карсы байланыс анықталып, узуалды антонимдік
оппозиция және контекстуалды антонимдік оппозиция ұғымдарының айырым
белгілері көрсетілген болатын. Ғалымның еңбегі орыс тілімен салыстыра
отырылып жазылғандықтан, орыс тілінің зандылықтарына бой ұрып кеткенге
үқсайды, ол градуалды, привативті және эквиполентті деп шартты түрде бөліп
көрсеткен оппозицияларында көрініс табады. Соған қарамастан қазақ тіл
біліміндегі антонимдерге деген көзқарастардың қарамастан қазақ тіл
біліміндегі антонимдсргс деген көзқарастардың күрт өзгеруіне бұл еңбектің
тигізер септігі мол. Біздің еңбегіміздің нысанасына айналған қарама-
қарсылықтың синонимдер, көп мағыналы, ауыс мағыналы сөздермен байланысын
сараптап, оқулық, сөздік және анықтағыштарда өзіндік орнын алудың
көкейкесті екендігін А. Жұмабекова да тілге тиек етіп өтеді [26, 23].
Қазақ тілінің семантикасы мәселесін зсрттсп жүргсн М.Оразов: Сөздерді
антонимдік қатысына қарай тек бслгілі семантикалық топтардың аясында бөліп,
сол топтармсн байланыстыра қараған жөн. Л.Новиков көрсеткен үш түрлі
парадигмалық байланыс осы топ элементтерінің түрлері бір өлшемге
негізделінбегендіктен көпшілік лексикологтар оны қабылдамай жүр, - дегенді
айтады [27,144]. Бұндағы бір өлшемге негізделмеген деп отырғаны, бірінші
мен екінші топ қатарға байланысты элемент санымен байланысты болса, үшінші
топ семаларының қатысына қарай топталады.
Сонымен бірге М.Оразов антонимдерді мағынасына қарай топтаған кезде
мынадай мәселелерге көңіл аудару керектігін айтады. Сөздер антонимдік
қатардың сыңары ретінде қолданылған кезде тура (номинативтік) мағынада
қолданылып тұр ма деген сұрақтардың басын ашып алу керек. Сондай-ақ көп
мағыналы сөздердің бір мағынасы (барлығы емес) басқа сөздердің мағынасымен
(не көп мағыналы басқа сөздердің бір мағынасымем) антонимдік қатынаста
болуы мүмкін. Бұны да есепке алу керек.
Антоним болатын сөздердің тұлғалық құрамына да көңіл аудару
керек. Яғни туынды түбір сөэдерді антонимдік қатарға жатқызу, я жатқызбау
мәселесін анықтау. Бұндай анықтаудың негізі ұғым мен сөз мағынасында,
қарама-қарсы қоюдың сипатыңда жатыр. Тіл элементтері арасындағы қарама-
қарсылық сәл басқашалау сипатқа ие, ол ұғыммен, ойлаумен байланысып жатады
деп, біздің тақырыбымыздың өзектілігін қуаттай түседі.
Дүниені танып-білуде, оның қасиеттерін анқтауда заттардың
түрлі қасиеттерін салмастыру, қарама-қарсы қоюдың қызметі мол.
Антоним болатын создер бірін екіншісі мүлдс жоққа (мағына
жағынан) шығармауы керек, немесе антонимдік қатынас бірі
болымды, екінші сыңарының болымсыз болуымен тынады
деуге болмайды, Мысалы жас - қарт жұбы антоним екендігінде дау
жоқ. Егср қарама-қарсы қою олардың мағына компонентіне енген
болса, онда олар барлық мағыыналарында да өзара антоним болушы
еді. Ал, шынтуайтқа келгенде, әркез солай деу қиын. Салыстырайық.
Желк-желк еткен жас шалғын, суық желмен майысып; Өзі сері,
әнші, сұлу Байтасқа өрімдей жас қызыға да, тамашалай қараған
еді.Жақсылап пісірілген жас балыққа аңсары ауып кетті. Жас
баланың жылаған дауысы бөлмені алып кеткен.... Осы келтірілген
мысалдарымызда жас сөзі қолданылып тұр. Бірақ мағыналарды бірдей
емес. Бірінші сөйлемдсгі жас жаңа шыққан, қурамаған, буыны қатпаған
сөзімен мәндес болса, келесі сөйлемдегі жас - жас адам, үшінші
сөйлемдегі жас - жаңа ауланған, қатып, семіп қалмаған, кеппеген деген
сөздерімен мағыналас, соңғы сөйлемдегі жас сөзі, әрине, жаңа туған,
сәби сөзімен мағыналас, мәндес болып келген. Ендеше осы сөйлемдердегі
жас сөзінің қарт сөзімен антонимдес емес екендігіне көзіміз жеткендей
болады. Ол екінші және соңғы сөйлемдегі жас сөзімен ғана антонимдес бола
алады. Ал кейбір бір қолданысты, контекстік жағдайларда осы жұптардың бәрі
антонимдес болуы мүмкін.
Сонымен, қорыта келе айтарымыз, тіл білімінде соңғы отыз жылдың
ішінде антонимия құбылысына байланысты құнды еңбектер бар, жеткілікті.
Антонимдік қатарлар, антонимдердің сөзжасамдағы көрінісі және т.б. Соңғы
кезде жарық көрген барлық ғылыми еңбектеді саралай, сараптай келе, қазақ
тіл білімінде антонимия құбылысының психолингвистика саласында өз орнын
таппағанын, антоним терминінің айырым белгілерінің нақтылану керектігін
көрсетеміз, антонимдердің ауыспалы мағынада жұмсалу ерекшеліктері, қазақ
тіл білімінде әлі де шешімін күтіп тұрған мәселелер екендігін айта кетеміз.
Қарама-қарсылық мағына бұл қарсыласымен ассоциативті түрде
үйлесетін мағына екен. Қарама-қарсылық мағына, басқа да номинативтік
бірліктің лексикалық мағынасы іспеттес өзіне (сөзге не фразеологизмге) тән
тәуелсіздікте жүзеге асырылады. Белгілі бір жағдайларда, сөйлесімде, басқа
да қарама-қарсы мағынамен семантикалық байланыс құрайды. Қарама-қарсы
мағына бір түсініктің қандай да бір бөлігінде болады, екі қарама-қарсы
мағына оның екі бөлігін (әрқайсысы өздігінен) кейіптейді, мағыналардың не
бір толыққанды өзара келісілген түріндегі бүтін іспеттес.
Қарама-қарсылыққа беріліп жүрген анықтамалардың ішінен,
біздіңше А. Аверьянов берген тұжырым дәлірек деуге болады:
противоположность – развитое до предела различие одной сущности [28,152].
Кеңестік – әр түрлі, қандай да бір қасиеттері бар нақты маңыздылық,
мәселен: аяғы, ортасы, басы. Аяғының ортасынан айырмашылығы бар, ортасы
басына ұқсамайды, басы аяғымен үлеспейді, алайда осы үш оппозицияның біреуі
ғана қарама-қарсылық мағына құрайды – аяғыбасы, себебі осы оппозицияның
компоненттері – кеңістік маңыздылығының шектеулі бөлігін көрсетсе, басқа
екі оппозициялар – аяғыортасы және ортасыбасы – бұл маңыздылықтың
шектеусіз екендігін көрсетіп тұр. Олай болса, қарама-қарсы мағына мен
мағына қарама-қарсылығы дегендердің айырмашылығының ара-жігін ашып көрелік:
қарама-қарсы мағына адамның санасында қарама-қарсы мағынадағы басқа да бір
құбылыстарды елестетуге мүмкіндік береді; ал мағыналардың қарама-қарсылығы
дегеніміз – осындай қасиеттердің қатынасы. Тілші Ю.Д.Апресян: Отношение –
это то что образует вещь из данных элементов. Этими элементами в свою
очередь могут быть свойства или другие вещи [29,51]. Қарама-қарсы мағына
өзі іспеттес семантикалық бірлікңтермен антонимдік қатынасқа түседі.
Мағыналардың қарама-қарслығы осындай байланыстың нәтижесі: антонимдер
арасындағы семантикалық қатынастарды көрсетеді немесе сол қатынас десе де
болады.
Алайда қарама-қарсы мағына мен мағына қарама-қарсылығы арасындағы
айырмашылық осымен шектелді деуге болмайды. Қарама-қарсы мағына дегеніміз –
уақытша категория, себебі ол өзіне қарама-қарсы антиподынсыз өмір сүре
алмайды, себебі сапа мен қасиет бірдей емес деген пікірді айтады тілші
Н.Уәли [30,14]. Себебі сапаны заттан бөліп алып қарау мүмкін емес, сапаның
өзгеруі заттың өзгеруімен пара-пар; ал қасиет болса, керісінше, заттың
басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи процестерге сай өзгеріп
отыратын құбылыс. Сондықтан ол – уақытша нәрсе. Мағыналардың қарама-
қарсылығы болса уақытша категория – қарама-қарсы мағына негізінде құрылады
да, нақты категория болып табылады, себебі ол өзімен-өзі, басқа қарама-
қарсы мағыналардан тыс өмір сүре береді. Бір мағынаның шеткі қасиеттеріне
дейінгі екі шеткі мүшелерлің қарама-қарсы қойылуы мағыналардың
бірізділігіне әкеледі. Тілші О.Л.Каменская: Раздвоенность единого на
полюсы – лишь результат того, что противоположности обретают относительную
самостоятельность, өйткені мағыналар қарама-қарслығын нақты антонимдік
қатынастардың деңгейінде көруге болады, олардың мағыналары өзгерген болса,
қарама-қарсылық та өзгеріске ұшырайды. В таком же смысле, как об
относительности таких отношений [31,69]. Әрбір қатынас басқа да бір
қатынастарсыз бөлек қолданылады деуге болмайды. Солардың өзгеруіне қарай
бұлар да өзгеріске ұшырап тұрады. Дегенмен қарама-қарсы мағына мен мағына
қарама-қарсылығын салыстыру белгіленген шекарасына қарай нақты категория
болатын бүтіннің қарама-қайшылығын ашады Қарама-қарсы мағына мен мағына
қарама-қарсылығы түсініктері объективті дүниедегі үздіксіз өзгеріске
ұшырап отыратын құбылысты көрсетуге негізделеді деген тілші Аверьянов А.
пікірін қолдаймыз [28,6].
Қарама-қарсылықты түсіну үшін бұл құбылыс жиі бой көрсететін
негізігі логикалық аймақты (байланысты) білген дұрыс. Антонимиялық қатынас
ретінде қандай да бір сапасы жағынан арақатынаста болатын сөздер, әдетте,
сапалық, сандық, мерзімдік, кеңістік және ақиқат өмірдегі бір ғана
категорияға жататын өзара бірін-бірі жоққа шығарушы ұғымдар жүреді.
Объективті дүниеде адамдар тәжірибесінде болымсыздық жоқ деген
жалпыға белгілі қағида бар. Екі құбылыс бір-бірімен сыйыспаған жағдайда
ғана бірін-бірі жоққа шығаруы мүмкін: Саймасай сезбейді-ау, сезсе түсінер
еді: тіріде кім болғанын, өліде кім болғанын. Бірақ бұлардың арасында
Саймасайдың қастары да, Тұқымбайдың достары да табылады Ғ.М.. Дүниедегі
тірлік өліммен сыйыспайды. Сондықтан тірлік барда өлімнің жоқтығы, не
өлім бар жерде тірліктің жоқтығы белгілі, олар бірін-бірі жоққа шығарады.
Екінші сөйлемдегі дос табиғатында жағымды бола тұра қастың
болымсыздығын білдіреді. Дос емес – қас, не қас емес – дос деп айтуымызға
болады.
Алайда, бұл болмыста, қалыпты өмірде болымсыздықтың жоқ екендігін
дәлелдемейді, жоқ дегізбейді. В материалистической диалектике отрицание
рассматривается как необходиммый момент развития, условие качественного
изменения вещей [32,49]. Құбылыс, объект дами келе, уақыт өте жойылады,
өзінің болымсыздығын туғызады. Сондықтан болымсыздық бар және ол тілде өз
көрінісін табады. Профессор Т. Әбдіғалиева болымсыздық категория жайында
қазақ тіл білімінде құнды еңбектерімен, монографияларымен белгілі. Ғалымның
пікірлеріне тоқтала кетсек, ол етістіктен басқа да сөз таптарында болымсыз
ұғым лексикалық, грамматикалық көрсеткіштер арқылы берілетінін көрсетеді.
–сыз, -сіз аффикстерінің болымсыз мәнді сын есім сөз туғызушы өнімді жұрнақ
болу қасиетімен бірге оның форма тудырушы қызметі барын Д. Насилов, Т.
Гариков сияқты зерттеушілердің пікірлерін бере отырып, түйіндейді.
Г. Рамстедтің –сыз, -сіз жұрнақтарының көне түрі чуваш, монғол
тілдеріндегі –сар, -сер формалары деген жорамалын қуаттайды. Употребление
во всех тюркских языках и диалектах окончание –syz без выступает в
чувашском в форме – soz, sэz, например: тюркские atsyz безименный, без
имени, atasyz без отца, ensiz узкий ( en - ширина) чуваш ansez
узкий и т.д. Чувашская форма, как более древняя дает нам право предложить
тождеств тюрских suz и монгольского – sar.
-сыз, -сіз жұрнақтарының әрбір түркі тілдерінде кездесетін
дыбыстық варианттарына қарамастан, олардың бір заттың, құбылыстың
жетіспейтін белгісін білдіру қызметін атқаратындығын айтып өткен болатын.
Сырт аймақ көрсеткіштеріне жататын –сыз, -сіз, бей-, на- өзінің
табиғатына тән емес қызметте жұмсалады, сөйлем мазмұнына қатысты жалпы
болымсыз мағынаны білдіреді.
Аспан бұлтсыз. Жұмысшылар қожайынға наразы.
Жеке болымсыздық мағына сөйлемдегі жеке ойға қатысты, предикат
мүше қызметіне қатыссыз болады. Мысалы, - Аралбай, еліңе бес тиынды беделің
жоқ, берекесіз адам екенсің...
Болымсыздық мағынаның жеке сөздің аясында қалып, сөйлем мазмұнына әсер
ете алмайтын түрін жеке болымсыздық деп санаймыз.
-лы, -лі тұлғалы туынды болымды мәндегі сын есімдерге қарама-қарсы
мағынада жұмсалатын белгі, сапаның толық еместігін білдіретін –сыз,-сіз
қосымшаларының бұл көне тарихтан келе жатқан қызметі [24,150].
-сыз, -сіз тұлғалы сын есімді сөз тіркестері мағыналық жағынан
бірқатар өзгеріске ұшырағанын профессор Ә.Аблақов атап көрсетеді. Ғалым
көзсіз ер, жүрексіз адам деген тіркестердегі –сыз, -сіз қосымшасының жүрегі
жоқ, көзі жоқ деген ұғымдарды білдіріп тұрған жоқтығын көрсетеді. Ол ...
Қазақ тілі синтаксисінің құрамының даму барысында –сыз, -сыз форматы
қатыстық сын есімді тіркестерінің кейбіреулерінің сапалық сын есімді
тіркеске ауысу тенденциясын байқатады, - дейді.
Сонымен қатар, ғалым Т.Әбдіғалиев –сыз,-сіз қосымшасының қарама-
қарсы болымды сыңарымен алыс я жақын қарым-қатынаста қолданылуына қарай:
а) жақын сырт аймақбаласыз үй, көңілсіз қыз;
ә) шеткерірек сырт аймақ;
б) қашық сырт аймақ деп бөліп көрсеткен. Осы үшінші топқа өте
алыс
мағыналық қарым-қатынасты білдіретін мағыналық ая мен –сыз, -сіз
қосымшасының алғашқы қызметі меОсы үшінші топқа өте алыс мағыналық
қарым-қатынасты білдіретін мағыналық ая мен –сыз, -сіз қосымшасының
алғашқы қызметі ме мағынасынан алшақтап кеткен, номинативтік атауға
айналған мысалдарды беріп өткен. Бұған мысал ретінде жансыз, жеңсіз т
ұлғаларын жатқызады.
Бей-, -на префикстерінің де қызметі жеке болымсыз мағына
көрсете алады, көбінесе белгінің жетімсіздігін көрсетеді. Олар кейде жеке
түсінікке, ойға қатысты болымсыздықты білдіруге жұмсалады.
Қазақ тілінде алғаш антонимдер туралы ғылыми еңбек жазған ғалым
Ж. Мусин антоним және болымсыздық категориясы турасында мынадай тұжырым
айтады. Қазақ тіл білімінде болымсыздық категория –сыз,-сіз, -ма, -ме,
-ба, -бе, -па, -пе аффикстері және жоқ, емес дегендер тіркесе қолданылған
сөздер:
а) фактіні жоққа шығарады (тау-тау емес, кісі-кісі емес);
ә) заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығарады (малды-малсыз,
ақылды-ақылсыз);
б) іске, қимылға тыйым салады (кел-келме, кет-кетпе) [22,17].
Осындай сапаны жоққа шығаратын сөздер тобы антонимдерге бір табан жақын,
кейбір ғалымдардың оны антонимдерге де қосып жүргенін көрсете кеткен.
Тілдік фактілер аталған аффикстер арқылы жасалған сөздердің антоним бола
алмайтындығын байқатады.
-лы,-лі,(-ды,-ді,-ты,-ті) жұрнақтары зат есімге жалғанып,
заттың құбылыстың яки сапаның бар екенін білдіретін сын есімдер жасайды.
Мысалы: елді, малды, көңілді, қажырлы, пайдалы ...
-сыз,-сіз жұрнағы есім сөздерге жалғанып, заттың құбылыстың
немесе сапаның жоқ екендігін білдіретін сын есімдер жасайды. Мысалы: елсіз,
малсыз, көңілсіз, қажырсыз, пайдасыз...
Демек, бұлар бір-біріне қарсы мағыналас жұрнақтар болып
табылады, дәлірек айтқанда, бұл жұнақтар антонимдік мағына туғыза алмайды.
Өйткіні –лы, лі жұрнағы затта яки құбылыста белгілі бір сапаның бар
екендігін көрсетеді деген пікір айтады [22,131]. І.Кеңесбаев пен
Ғ.Мұсабаевтардың оқулығында да келді-келмеді, ақылды-ақылсыз сияқты
сөздерді антоним деп санамау керек деген тұжырым айтылған [33,17].
Ә.Болғанбаевтың оқулығында сын есімдердің сөз тудырушы өнімді жұрнағы –лы,-
лі,-ды,-ді,-ты,-ті және –сыз,-сіз қосымшалары арқылы жасалынған туынды
түбірлес сөздерді антоним деп қарайды [24,51]. Орыс тіл білімінде
тілшілердің көпшілігі надежда-безнадежность, счастье-несчастье, вредный-
невредный, безвредный сияқты сөздерді антоним санайды (Л.Новиков,
В.Введенская, М.Львов). осы еңбектерден басқа да құнды еңбектерді
қарастырған кезде байқағанымыз, орыс тілінде ходить-не ходить, любить-не
любить, смотреть-не смотреть деген сияқты сөздердің арақатынасы туралы да
біраз сөз қозғалып кеткен, ал сөздіктерде олар антонимдер деп
көрсетілмеген. Осы кезде антонимді ажыратқанда нені басшылыққа алды деген
заңды сұрақ туады. Бұған антонимдер туралы көлемді еңбек жазған Л.Новиков
та туады. Бұған антонимдер туралы көлемді еңбек жазған Л.Новиков та жауап
бермеген. Менің ойымша, бақытты-бақытсыз сөздерін антоним деп қараған дұрыс
себебі сөз тудырушы жұрнақ жаңа сөз жасайды да, лексика-грамматикалық
категорияның құрамына енеді. Оқыды-оқымады, барды-бармады дегендеріңіз
антоним бола алмайды, себебі –ма, -ме сөз түрлендіруші. Ойла-ойлама
дегендер екі сөз емес, бір сөздің екі түрлі тұлғасы. Бұл пікір жоғарыда
айтылып өткен болатын, осы ойды Қазақ тілінің семантикасы атты еңбекте
М.Оразов та айтып өтеді [27,145].
Жоғарыдағы тармақта айтылып өткендей, өзбек ғалымы
Р.Шүкіров антонимдерге байланысты жазылған еңбегінде антонимдердің үстіртін
талданған, толық зерттелінбеген мәселесі осы болымды, болымсыз категориялар
мағыналары арасындағы байланыс екендігін біліп, оны анықтау мақсатымен
біраз пікірлер айтып өткен болатын. Ғалым мағына тұтастығына назар
аударады, мағына тұтастығын анықтау үшін ол сөздердің басқа тілдерге
аударылуын ұсынады. Осы пікірді орыс тіл білімінде ғалым В.Михайлов та
қуаттай түседі: Положительное и отрицательное – это стороны
противоположности, ставшие самостоятельными... Каждое из них есть оно же
само и свое иное, и потому каждое имеет свою определенность не в чем-то
ином, а в себе самом. Каждое соотносится с самим собой, лишь соотносясь со
своим иным. Ендеше екі антонимдік бірлікте де бір уақытта болымды және
болымсыздық қасиеттері болуы мүмкін. Формально-логические и языковые
отрицания по смыслу сопоставимы, но оттнюдь не идентичны, могут не
совподать. Так, отрицательные языковые формы не всегда выражают логическое
отрицание [34,77]. Осы ойды мына мысалмен түсіндіріп өтсек: Ақыл гауһар
бағасыз, ақымақ ауру дауасыз (Мақал-мәтелдер жинағы). Баға-сыз деген сөзде
болымдылық мағына бар (-сыз деген болымсыздық көрсеткіш болғанның өзінде
де), ол қымбат деген мағынаны береді. Керісінше, болымды тілдік формалар
логикалық, қисындық болымсыздықты беруі ықтимал, мәселен: соқыр, саңырау
деген сөздерді алатын болсақ, соқыр – көр-ме-й-тін, саңырау – есті-ме-й-
тін. Сонымен қатар осы соқыр, саңырау деген сияқты сөздер (бұл сөздерде
көздің көрмейтіні, құлақтың естімейтіні туралы, жоқтығы берілген, -
болымсыздық форма бар) грамматикада болымсыздық мағына бермейді,
болымсыздық көрсеткіші жоқ, ал логикада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz