АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ӨНДІРІС
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі
Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті
Заңтану және кеден ісі кафедрасы
Қорғауға рұқсат
беріледі:
Кафедра меңгерушісі:
з.ғ.к. Тасым Ж.К.
_____________ 2009 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ӨНДІРІС
Мамандық шифрі Оқу түрі
050301 сырттай
Диплом қорғаушы: Исмагулова Н.К.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. Тасым Ж.К.
КӨКШЕТАУ 2009
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
4
КІРІСПЕ
5
1 АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ САТЫДА ІСТІ ҚАЙТА ҚАРАУ
1.1 Апелляциялық өндірістің дамуы
8
1.2 Заңды күшіне енбеген сот актілеріне аппелляциалық шағым беру, тәртібі
мен мерзімі
11
1.3Апелляциялық істерді қарау тәртібі мен мерзімі
17
1.4 Заңды күшіне енген сот актілеріне апелляциялық шағым беру, наразылық
келтіру тәртібі
29
2 АНЫҚТАЛҒАН МӘН-ЖАЙЛАР БОЙЫНША АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ САТЫДА ІСТІ ҚАЙТА ҚАРАУ
2.1 Анықталған мән-жайлар бойынша апелляциалық қайта қарау сатысының ұғымы
және негіздері
36
2.2 Анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізу тәртібі
38
3 ШЕТ ЕЛДЕРДЕ АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1. Шет елдердегі апелляцианың түрлері және мәні
41
2. Апелляциалық өндірістің жалпы ұстанымдары
50
3.3 Ресейдегі апелляциялық өндірістің 1864 жылғы сот реформасына дейінгі
пайда болуы мен дамуы
53
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
61
ҚОСЫМША
64
\
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚР – Қазақстан Республикасы;
ҚР Конституциясы – Қазақстан Республикасы Конституциясы;
ҚР сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заң –
“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялар
мәртебесі туралы”;
ҚР АК (Жалпы бөлімі) – Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі
(Жалпы бөлімі);
ҚР АК (Ерекше бөлімі) – Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі
(Ерекше бөлімі);
ҚР АІЖК - Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексі;
ҚР ЖС - Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты;
ҚР ҚІЖК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
мыс. - мысалы;
т.б – тағы басқалары.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін одан
әрі дамыту мен жетілдіру сонын ішінде апелляциялық өндірісті дамыту.
Әлемнің саяси картасында “Қазақстан Республикасы” деп аталатын
тәуелсіз, егемен, ешкіммге ұқсамайтын өзіндік тарихи, даму және тұрақтану
ерекшеліктері бар мемлекеттің пайда болғанына аса көп уақыт бола қойған
жоқ.
Қазақстанда қалыптасқан жағдай Президент Жолдауының тарихи құндылығын
және оны елді дамытуда дұрыс жол таңдағанын айқын көрсетті, өйткені
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жүргізіп отырған салмақты да салиқалы
саясаттың нәтиижесінде жүзеге асып, болашақ ұрпақтың жарқын өмірінің ірге
тасы қаланып, жаңа қоғамда жаңаша өмір сүру бақытына ие болып отырмыз.
Президент Жолдауы экономикалық өркендеу мен әлеуметтік дамудың нақты
міндеттерін, басқа тиімділігі мен демократиаландыруды қосатын болашаққа
деген әрекеттің бағдарламасы болып табылады.
Елбасы өз жолдауында “Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық
жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.
Біз еркін, ашық әрі демократиялық қоғам орнатудамыз.
Біз дәйекті түрде саяси тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген жүйесіне
құқықтық мемлекет құрып, оны нығайта береміз” [1] – деп атап көрсетті.
Ендеше, сот саласындағы реформаларда біраз табыстарға қол жеткізген
Қазақстанның әлем елдерінің тәжірибелері мен алмасып, еліміздегі соттың
неғұрлым әділдігі мен ашық өткізілуіне деген ұмтылыс сот жүйесін
жетілдіруге деген игі қадам екендігі анық. Қазақстанның сот жүйесіндегі
жақсы жетістіктерін шетелдік ғалымдармен сот саласының білікті мамандары да
мойындап жүр.
Сондықтан да, Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті әрі
серпімді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы
жолындағы негізгі басымдықтарды ұстануымыз қажет. Бүгінгі күннің басты
міндеті соңғы жылдардағы сот реформасының жетістіктерін бекіту және
реформаны одан әрі жүргізу болып отыр.
Жалпы халықтың құқық туралы түсінігі Парламент немесе Үкімет емес,
сот органдары мен байланысты. Әртүрлі мемелекеттердің механизіміндегі сот
органдарының рөлі мен орны бірдей емес, бірақ олардың барлығының да негізгі
міндеті – мемлекет атынан қоғамның әрбір мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарын қорғау. Яғни, сот қоғамның жекеленген мүшелері, қоғам
мүшелері мен мемлекет арасындағы адам қызметінің құқық пен реттелетін кез
келген саласында туындайтын дау-таластарды әлеуметтік бақылау қызметін
жүзеге асыратын мамандырылған мемлекеттік орган болып табылады. Елімізде
болып жатқан экономикалық және саяси процесстер сот-құқықтық реформасына
түбірлі өзгерістер енгізуді қажет етуде.
Қазақстанның сот өндірісі де кез келген ұлттық құрылым сияқты дүниеге
келген еді. Қоғамның және оның институттарының дамуына байланысты
қазақтардың дәстүрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп отырды.
Ең алдымен қазақтардың ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын жан-жақты
зерттеп алмай Қазақстан Республикасындағы апелляциялық өндіріс жайлы
толыққанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес.
1995 жылдың тамыздың 30 жұлдызында бүкіл халық атынан қабылданған
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қоғам, мемлекет және жеке адам
тіршілігіндегі ерекше орын алатын негізгі тарихи қағидаларды бекітіп берді.
Азаматтардың жеке өмірі, жеке отбасылық құпиясы заңның қорғауында болады.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігі заң мен сот алдындағы теңдік негізінде
жүзеге асырылады. Азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және
олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік, лауазымдық және мүлік жағдайы,
жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері
жөніндегі себептер мен немесе өзге де кез-келген мән-жайлар бойынша
кемсітілмеуге тиіс [2]. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен иммунитеті бар
адамдарға қатысты азаматтық сот ісін жүргізу талаптары Қазақстан
Республикасының Констиуциясында, Кодексте, ҚР бекіткен халықаралық
шарттарда белгіленеді.
Мақсаты: Субъектілердің бостандығы мен заңды мүдделерін, азаматтық
құқықтарды қорғаудың соттық нысанының мүмкіндіктерін, сотта азаматтық
істерді қарау ерекшеліктерін көрсету. Бұзылған құқықты қалпына келтіру
немесе апелляциялық шағымға түскен істерді заңмен қорғау болып табылады.
Қазақстан еліндегі апелляциялық өндірістің дамуы және оның өзектілігі
негізделеді. Шет елдердегі апелляциялық институттардың даму кезеңдері және
Ресей еліндегі сот реформасына дейінгі апелляциялық істерді қайта қарау
инстанцияларының дамуын толық көрсету.
Міндеті: Тақырыпты ашып, апелляциялық өндіріс туралы толық
түсініктеме беру. Аталған мақсатқа толыққанды қол жеткізу үшін дипломдық
жұмыста мынандай өзара байланысты шешу алға қойылды:
- апелляциялық іс жүргізу органдарының сот жүйесіндегі орнын айқындау;
- апелляциялық іс жүргізу жүйесін мемлекеттік құқықтық институт ретінде
сипаттайтын элементтердің тұрақты орнықтырып, жиынтықтарын зерделеу
және жүйелеу;
- апелляциялық іс жүргізудің негізгі субъектісі ретіндегі шет ел
мемелекеттерінің істерді шағым бойынша қайта қарау институттарының
даму барысын зерделеу.
Объектісі: құқықтық негізі болып сот және басқа азаматтар арасындағы
азаматтық істі қарау мен шешу кезіндегі құрылатын азаматтық іс жүргізу
құқығынын нормалары мен реттелген азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастар
және процессуалдық әрекеттер жиынтығы.
Зерттеу пәні: апелляциялық шағымдар бойынша азаматтық істерді қарап,
шешім шығарып және оны орындау тәртібін реттейтін нормалар жиынтығынан
тұратын ұлттық құқықтың бір саласы.
Теориялық және методологиялық негіз болып Қазақстан Республикасының
Конституциясы, заң актілері, соның ішінде Азаматтық іс жүргізу актілері
және Қылмыстық іс жүргізу актілері, шетелдік, отандық туындыгерлердің
ғылыми әдебиеттері мен оқулықтарын пайдаланылды, статистикалық мәліметтер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырыптын өзектілігі, мақсаты мен міндеті және зерттеу
пәні көрсетілген. Тақырыптың объектісі мен негізділігі туралы.
Бірінші бөлімде апелляциялық сатыда заңды күшіне енбеген сот
шешімдерін,ұйғарымдарын қайта қарау жөнінде іс жүргізу ерекшеліктері.
Шағымды берген тұлғаның шағымын қайта қараудың мазмұны, оны беру тәртібі,
тиісінше талап қоюшының тараптарының арыздарын қарау тәртібі, сондай-ақ
апелляциялық ұйғарымды өзгеріссіз немесе қайта қарау туралы жазылып,
шағымданушы тұлғалардың мүдделеріне қатысты болса, сот ұйғарымына шағым
жасауға құқысы бар.
Екінші бөлімде заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан анықталған
мән-жайлар бойынша іс жүргізу. Ұғымы, негіздері және тәртібі
Үшінші бөлімде Шет елдердегі апелляциялық шешімдерін қайта қарау
интитутының пайда болуы және дамуы, түрлері және мәні, жалпы ұстанымы,
соның ішінде Ресей еліндегі апелляциялық өндірістің 1864 жылға дейінгі
пайда болуы және даму барысы толық жазылды.
Қорытында дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша тұжырымдама
көрсетілген.
1 АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ САТЫДА ІСТІ ҚАЙТА ҚАРАУ
1. Апелляциялық өндірістің дамуы
Қазақстанның сот өндірісі кез-келген ұлттық құрылым сияқты дәстүрлі
құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының
дамуына байланысты, қазақтардың дәстүрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп
отырды.
Дәстүрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы
жағынан біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әртүрлі
нормалармен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде тым
алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді. Түп
тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалармен институттардың күні кешегі
ХІХ ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтанда болар,
қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсы бір нормалардың қашан пайда болғанын
тап басып айтдың өзі қиын [3].
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында азматтық пен
қылмыстық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер білінбес
қана болған ды. Қазақтардың құқықтық пікірінің дамуы жөнінде ХІХ ғасырдағы
әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш.Уәлиханов былай деді:
Қылмыс пен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек, тұрмыс салты басқаша
дамыған қазақтардан орыстар мен немесе басқа европалықтармен бірдей
көзқарасты талап ету дұрыс емес [4].
Академик С.Зиманов атап өткендей, қазақтың дәстүрлі құқығы бірнеше
жылдар бойына кешеуілдеп қалған, тұйық шаруашылық негізінде дамып келді.
Бұл, әрине, құқықтың қайсыбір жекелеген құқықтық нормаларына өзіндік
салқынын тигізеді. Мәселен, ХІХ ғасырдың ортасына дейін дәстүрлі құқық
жөніндегі жазбалардан тауар-ақша қатынастарын реттейтін нормаларды
кездестіре алмайсыз; сот өндірісін жүргізу ешқандай жазбаша дәлелдемелерді
талап етпеді. Кінәлі адамнан кек алу, тергеусіз сот жүргізу сияқты көне
әдет-ғұрыптар көп уақытқа дейін бұзылған құқықты қалпына келтіру тәсілі
ретінде қолданылып келді.
Қазақ құқығының тарихында Тәуке хан мен Жеті жарғы заңының орны
бөлек. Бұл жөнінде ХІХ ғасырдың басында аса құнды еңбектері үшін көзінің
тірісінде мойындалған орыстың шығыстану ғалымы А.Левшин былай деп жазды:
Кіші Орданың зерделі қырғыздары, біздің халық тыныштықта өмір сүрген кезде
болған, бізде тәртіп те орнықты болған, бізде заң мен әділ сотта болған
дегенді айтады [5].
Тәуке ханның заңдар жинағында көптеген азаматтық-құқықтық нормалар
және дәстүрлі құқық нормалары болды.
Заңдық күші бар әдет ғұрыптар негізінен арнайы еш жерде жазылмаған,
олар қысқа қайырған нақыл сөздер, мақал-мәтелдер ретінде ұрпақтан-ұрпаққа
ауызекі жолмен жеткізіліп келген. Міне, хан Тәуке осылардың бәрін жиып, бір
заңдар жинағының – Жеті жарғының аясына жиілеп топтастырған.
Қазақтар Ресей қол астына кіргеннен кейін азаматтық істерді
талқылайтын арнайы орган билер соты болды [6].
Қазақтардың дәстүрлі құқығы билер соты шығарған шешімдеге тараптардың
шағымдану мүмкіндігін қарастырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл институттың
өзіне тән ерекшеліктері де болды.
Шағымдану құқығына ешқандай шек қойылмады. Билер сотының шешімі
жөнінде басқа бір биге немесе хан сотына шағымдануға ерік берілді. Шешім
жарияланғанна кейінгі апелляциялық шағымдану мерзіміне де шек белгіленбеді.
Шағымданушы өзінің қалауы бойынша, өзі сенім білдірген кез келген биге
өтініш білдіруге құқылы болды. Би талапкердің, сондай-ақ екі жақтың
тілегіне сүйеніп, істі өндірісіне қабылдады. Істі қараған хан (би)
шығарылған шешімнің әділдігіне көзін жеткізсе, бұл жөнінде арызданушыны
хабардар етті. Егер хан (би) алдыңғы шешімді қолдап бекітсе шағымданушы
биге жала жабушы ретінде айыпталып, тиісінше жазаланды. Ал, егер шағым
орынды деп табылса хан (би) шешіміне шағым түскен биге келшіп, екеуі
кіналаушы мен жәбірленушінің көз алдында істі қайтадан қарады. Шешімнің
әділетсіздігі дәлелденген жағдайда, хан (би) жаңадан шешу үшін істі әлгі
биге кері тапсырды. Сол жерде, егер шешім қабылданған бидің біржақтылығы
әшкереленсе, онда хан (би) істі басқа биге өткізеді.
Қазақстанның басқару жүйесіне елеулі өзгерістер ХІХ ғасырдың 20-
жылдары енгізілді.
1822 жылғы Жарғы билер соты қабылдаған үкімдерге шағымдану тәртібін
де белгіледі. Бұл үкімдер түпкілікті деп саналмағандықтан, оған риза емес
тараптарған облыстық бастыққа шағымдануға мүмкіндік берілді. Билердің
үкімін бекіту немесе бекітпеу облыстық бастықтың еркі білді.
Қазақстан Ресейге қосылған соң шешімдерді апелляциялық қайта қарау
тәртібі империялық заңнамамен реттеле басталды. Бұл, шын мәнінде, Ресейдегі
апелляция түрлерінің көшірмесі іспетті-тін.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін апелляциялық шағымдану институты
барлық кеңестік Республикалардың кеңесінен мүлдем жойылып кетті. Бұл
ревалюцияға дейінгі ескі сот толық арылу саясатынан туындаған жаңғыру еді.
Сот туралы №1 декретке сәйкес Қазақстан аумағында азаматтық істердің
басым көпшілігі жергілікті халық соттарында қаралды және оларға дәстүрлі
құқық нормаларын қолдануға рұқсат етілді. Міне осы декрет арқылы
революцияға дейінгі қолданыста болған ескі сот жүйесін негізі қалған еді.
Осы кезден бастап Қазақстанда апелляциялық шешімдерді қайта қарау
институты дамып, өз орнын тапты десек болады.
2001 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының Сот
ісін жүргізу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңдық
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы соттың заңдық
күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау үшін апелляциялық
инстанция енгізді. Апелляциялық институттың басты мақсаты төменгі
инстанциялардағы соттын шығарған үкімдерінің қателіктерін түзеу және оны
жоғары тұрған сотқа жіберу болып табылады.
Апелляциялық қараудың мәні. Апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық
шағымдар, наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайын анықтаудың және заңды
қолданудың дұрыстығын, іс жүргізу кезінде заң нормаларының сақталуын, істе
бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша бірінші сатыдағы сот
үкімінің немесе қаулысының заңдылығы мен негізділігін толық көлемде
тексереді [7].
Істі қарау мерзімдері туралы апелляциялық сатыдағы сотқа,азаматтық
істер жөніндегі тиісті сот алқасының төрағасына қажет болған жағдайда істі
апелляциялық сатыда қарау мерзімін одан әрі ұзарту құқығын беру ережесімен
толықтырылды. Біздің ойымызша, бұл толықтыру сот өндірісіндегі нақты
жағдайларға өте үйлесімді сияқты. Сот төрелігін жүзеге асыру қоғамдық
қатынастарды реттейтін азаматтық іс жүргізу құқығы құқық жүйесінде дербес
құқық саласы болып саналады.
Жалпы сот жүйесі әр уақытта қоғам қажеттілігіне сай болу керек. Сот
реформасы және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауды
күшейту, шағымдану инстанцияларына жаңа заң актілерін енгізу, осының бәрі
сайып келгенде заңымызды кәсіби денгейге көтеруді талап етеді [8].
Қазақстан Республикасының сот төрелігін - тек сот қана жүзеге асыра
алады [9]. Сот билігінің маңызды, тіпті басты функциясы әділ сотты жүзеге
асыру болып табылады [10]. Мемлекеттік маңызды мәселелердің бірі сот
актілерін мойындауды толықтай қамтамасыз ету екендігі ақиқат.
Конституциялық шешімдердің міндетті түрде орындалуы басты шарт екендігі
атап көрсетілген [11]. Конституция негізінде туындайтын сот билігінің
барлық істермен дауларды қамтитындығы конституцияда тура айтылған.
Конституциялық нормалардың тек жеке тұлғаларға ғана емес, сондай-ақ заңды
тұлғаларға да қатысты тікелей қолданылатыны осыдан көрінеді [7]. Ата
Занымыз – әр адамның, ұйымның бұзылған немесе даулы құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сот арқылы қорғау
мүмкіндігін бекітеді. Осындай қорғаудың негізгі нысаны – апелляциялық
шағымдар бойынша істерді қайта қарау болып табылады. Адамдардың
конституциялық құқы мен бостандығына нұқсан келтіретін заңдарды нормативті
құқықтық актілерді қолдануға соттардың құқы жоқ. Егер сот қолдануға жататын
заңның немесе басқалай құқықтық актінің адамдар мен азаматтардың
Конституциямен бекітілген құқығымен бостандығына нұқсан келтіретіндігін
байқаса, ол іс жүргізуді тоқтатуға және осы актінің конституциямен сәйкес
еместігінің тану жөніндегі ұсыныспен Консти- туциялық Кеңеске жүгінуге
міндетті [12]. Сотқа арыз (талап арыз, шағым) беріліп және оны сот
қабылдаған кезде ғана сотқа жүгіну құқығы жүзеге асырылады. Сотқа арызбен
жүгіну арқылы азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша
істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді (жеке-дара немесе алқа
құрамы) қарайды және шешеді. Кез келген сот арызды қабылдап, істі қарамайды
және шешпейді. Себебі азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес әрбір іс
соттылығына байланысты жүргізіледі. Соттылық – соттар арасында белгілі
азаматтық істерді қарастыру өкілеттіліктерді бөлу.
Жаңа заңнаманың жағымды жетістігі ретінде істі қайта қараудағы
тексеру тәртібінің сақталып қалғандығын айтуға болар еді. Апелляциялық
істер бойынша қандай да бір даулы мәселе туындай қалса, соттарға өз
бастамасы мен бұл жөнінде баяндама жасауды міндеттейтін көне Римдік тәртіп
кезінде Еуропа елдерінің заңнамаларынан орын алса, кейін КСРО
мемлекеттерінің кодекстеріне еніп, Қазақстан аумағында да кеңінен
қолданылды [13].
Істерді апелляциялық қайта қараудың көп жылдық тәжірибиесі шағым мен
наразылық, әдетте, сот шешімінің тек қайсібір бөлігін қозғайтындығы
жөнінде сот өндірнісіне қатысушылардың көзін әбден жеткізді.
Апелляциялық сатыдағы сот жоғары соттардың облыстық және соған
теңестірілген соттардың республикалық Жоғарғы соттың құрамында қалдырылды.
Заңның апелляциялық инстанцияны жоғары тұрған соттың алқа құрамында
қалдырылуы да өмірлік тәжірибиеге негізделген еді.
Істің нақтылы жағдайына және құқықтық бағалауына байланысты жоғары
тұрған соттың пікірі төменгі сатыдағы соттар үшін заңдылық ережеде
қолдануда және оларды түсіндіруде үлгі болып саналады. Сондай-ақ оның
психологиялық мәні де өте зор; процеске қатысушылар және жалпы қоғам
тарапынан ең жетік соттың шешімі ретінде қабылданады.
2001 жылдың 11 шілдесіндегі заңның ережелері сот шешімдерін қайта
қараудың республикада қайта қалыптасқан жүйесіне сәйкес келеді. Атап
айтқанда заңдық күшіне енбеген үкімдер мен қаулыларды қайта қарау
(апелляциялық); күшіне енген қаулылармен үкімдерді қайта қарау (қадағалау);
жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша өндірісті қайта қарау [14].
Бұл сот инстанциялары, сот қаулыларын қайта қараудың тәртібі ретінде
заңгерлер де өте жақсы меңгерген. Олардың іс жүргізуі ережелерінде пәлендей
қиындықтар жоқ, азаматтарға да қолайлы. Апелляциялық шешімдерді бір сатыдан
келесі бір сатыға, яғни аудандық соттан облыстық сотқа, облыстық соттан
Жоғарғы сотқа өтуін қарастыратын апелляциялық инстанциямен қатар, қадағалау
өндірісінің екі деңгейінің ойластырылуы көп жылғы іс-тәжірибиені көрсетіп
жүргендей. Қабылданған шешімнің жариялануы тараптардың іске байланысты
дауларын, өзіндік пікірлерін тоқтатып, олардың шығарылған шешімге бағынуын
міндеттейді.
Барлық адамдар заң алдында тең және ешқандай айырмасыз заңмен тең
қорғалуға құқылы [15].
2. Заңды күшіне енбеген сот актілеріне аппелляциалық шағым беру,
тәртібі мен мерзімі
Заң күшіне енбеген сот шешімдері мен ұйғарымдарына апелляциялық шағым
беру және наразылық келтіру арқылы қайта қарау сатысы (апелляциялық
өндіріс). Бұл сатыда соттың шығарған шешімімен не ұйғарымымен тараптар,
үшінші тұлғалар келіспесе, олар осы істі қараған соттан келесі жоғары
тұрған сотқа шешім шығарған күннен бастап он бес тәулік ішінде апелляциялық
шағым бере алады, ал прокурор өзінің наразылығын келтіре алады. Сондай-ақ,
олардың келесі сотқа осы іске байланысты қосымша дәлелдемелерін ұсынуға
құқықтары бар. Осы саты бойынша істі қараған сот (алқа, үш судьядан кем
болмауы керек) соттық қаулы шығарады [16].
Заңды күшіне енбеген, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен
шағым мен наразылық жасалуы мүмкін.
Апелляциялық сатыдағы сот (ағыл. Court of appellate jurisdiction ) –
заңды күшіне енбеген, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот шешімдеріне апелляциялық шағым мен
наразылықты қарайтын екінші сатыдағы (жағары тұрған) сот. Апелляциялық
сатыдағы сотта істер қарау ережесі бойынша ерекшеліктерімен қаралады [7].
Апелляция – бір қатар мемлекеттерде (қылмыстық және азаматтық істер
бойынша) сот қаулысына шағымданудың бір нысаны, тараптардың шағымдары
бойынша және шағымда көзделген талап шегінде істі мәні бойынша қарайтын
екінші сатыдағы сот.
Бұл ұғымның екі мағанасы бар: істі қараған төменгі сот қаулысын қайта
қарау мақсатында жоғары тұрған (апелляциялық) сотқа жүгіну; жоғары тұрған
сотқа шағым, онда қате немесе әділетсіз төменгі тұрған сот қаулысын өзгерту
немесе күшін жою туралы дәлелді өтініш.
Сот шешіміне жазбаша нысанда апелляциялық шағым мен наразылық берілуі
мүмкін.
Сот қаулыларын қайта қарау бойынша іс жүргізу көзделген ережелерге
сәйкес заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен шағым
жасалуы мүмкін. Сот шешімдеріне апелляциялық шағым жасау құқығы іске
қатысушы тараптармен басқа да тұлғаларға тиесілі болады. Наразылық келтіру
құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға тиесілі. Қазақстан Республикасының
Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс прокурорлары және оған
теңестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары, аудандардың
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары өздерінің құзіреті шегінде істі қарауға қатысуына қарамастан
сот шешімдеріне наразылық келтіруге құқылы. Іске қатысуға тартылмаған,
бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім қабылдаған тұлғалар да
апелляциялық шағым беруге құқылы [7].
Заңды тұлғалар, заңды тұлғаларды құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар тараптар болып табылатын мүліктік дауларды қарау кезінде
шығарылған аудандық және оларға таңестірілген соттардың шешімдеріне
апелляциялық тәртіппен, талаптардың құны бес мың айлық есептік көрсеткіштен
аспайтын жағдайда облыстық және оған теңестірілген соттарға шағым жасалуы,
наразылық келтірілуі мүмкін. Апелляциялық тәртіппен қарауға жатпайтын
аудандық және оған теңестірілген соттардың шешімдеріне облыстық және оған
теңестірілген соттардың сот алқасына, облыстық соттардың бірінші
апелляциялық сатыларындағы шешімдеріне – Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының бірінші сатысындағы шешімдеріне – Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Төралқасына шағым жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін [17].
Шағымдар, наразылықтар – шешім, қаулы шығарған сот арқылы беріледі
(келтіріледі). В.Божьев жәбірленуші деп тану шешім шығарған сот қана емес,
апелляциялық инстанция да жүргізе алады деп пайымдады [18]. Тікелей
апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар, наразылықтар осы талаптарын
орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберілуге тиіс. Шағымдар, наразылықтар
іске қатысушы тұлғалардын санына қарай көшірмелермен қоса сотқа беріледі.
Қажет болған жағдайларда судья апелляциялық шағымға немесе наразылыққа қоса
тіркелген жазбаша айғақтардың іске қатысушы тұлғалардың санына қарай –
көшірмелерін беруге міндеттей алады. Шағым наразылық сот түпкілікті түрде
шешім шығарылғаннан кейін он бес күн ішінде берілуі мүмкін. Істі қайта
қарау кезінде шығарылған жалпы тәртіппен шағым жасалуы, наразылық
келтірілуі де мүмкін. Шағымға мемлекеттік баж төлегендігін растайтын
құжаттар да қоса тіркеледі. Өкіл берген шағымға мемлекеттік сенімхат немесе
іске осындай өкілеттік болмаса, өкілдің өкілеттігін растайтын өзге де
құжаттар қоса тіркелуі тиіс. Апелляциялық шағымда немесе наразылықта
айғақтарына апелляциялық шағым немесе наразылық бойынша дау айтылатын
куәларды шақыру туралы өтініштің де болуы мүмкін. Апелляциялық шағым,
наразылық беретін (келтіретін) тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа табыс
етілмеген жаңа айғақтарға сілтеме жасауына тек шағымында олардың бірінші
сатыдағы сотқа оларды табыс етуге мүмкіндігі болмауы негізделген жағдайда
ғана жол беріледі.
Апелляциялық шағым берген тұлға олардың көшірмелерін сотқа іске
қатысушы тұлғалардың санына қарай, ал қажеттілік туғанда – шағымға;
наразылыққа тіркелген жазбаша материалдардың көшірмесін сотқа береді.
Кодекстің 334-бабында көзделген талаптарға сәйкес келмейтін апелляциялық,
шағым немесе наразылық берілген кезде судья қаулы шығарады. Сол арқылы
шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдырады және шағым немесе
наразылық берген адамға кемшіліктерді түзетуге мерзім тағайындайды. Егер
шағым немесе наразылық берген тұлға берілген мерзімде қаулыдағы нұсқауларды
орындаса, шағым немесе наразылық сотқа алғашқа табыс етілген күнінде
берілген болып есептеледі. Апелляциялық шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдыру туралы бірінші сатыдағы соттың қаулысына жеке шағым
наразылық берілуі мүмкін. Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі
апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ оның
қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы сотта
істі жаңадан қарауға қатыса алмайды. Апелляциялық сатыдағы сотта істі
қарауға қатысқан судья осы істі бірінші немесе қадағалау сатысындағы
соттарда қадағалауға қатыса алмайды. Қадағалау сатысындағы сотта істі
қарауға қатысқан судья осы істі бірінші, апелляциялық сатыларда жаңадан
қарауға қатыса алмайды [7]. Іс бір сотқа берілгеннен кейін сол сотта
қаралуы тиіс [19].
Апелляциялық шағым немесе наразылық судьяның қаулысымен оларды берген
тұлғаға мына жағдайларда:
1. Шағымды, наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы судьяның қаулыдағы
нұсқаулары белгіленген мерзімде орындамағанда;
2. Шағымды немесе наразылықты берген тұлғаның өтініші бойынша немесе
наразылықта оны қалпына келтірутуралы өтініш болмаса немесе оны
қалпына келтіруден бас тартылған жағдайда;
3. Егер шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өтіп кетсе және
шағымда немесе наразылықты аппеляциялық шағым немесе наразылық беруге
( келтіруге ) құқығы жоқ тұлға берсе ( келтірсе) қайтарылады.
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты алғаннан кейін судья:
1. Шағымның,наразылықтың және оған қоса тіркелген жазбаша дәлелдемелердің
көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске қатысушы адамдарға
жіберуге, апелляциялық сатыға жіберуге міндетті.
2. Шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткеннен кейін
істі апелляция немесе сотқа жіберуге міндетті.
Төрағалық етуші іске қатысушы адамдарға және өкілдерге олардың іс жүргізу
құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, оның ішінде: іс материалдарымен
танысу, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге;
қарсылықтарын мәлімдеуге; дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге
қатысуға;іске қатысушы басқа адамдарға, куаларға, сарапшылар мен мамандарға
сұрақтар қоюға; өтінім жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер
беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз
дәлелдерін келтіруге; іске қатысушы басқа тұлғалардың өтінімдері мен
дәлелдеріне қарсылық білдіруге және т.б.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім
өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар
сотта іс материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға
білдірілген қарсылықтармен танысуға құқылы. Апелляциялық шағымды берген
тұлғамен процесте бір жақта болған бірге қатысушылар мен үшінші тұлғалар
берілген шағымға жазбаша арыз беру жолымен қосылуға құқылы. Апелляциялық
шағымға қосылу туралы арызға баж мемлекеттік баж төленбейді [20].
Іске қатысушы тұлғалар осы қарсылықты растайтын құжаттарды қоса бере
отырып, апелляциялық шағымға немесе наразылыққа жазбаша түрде қарсылық
білдіруге құқылы. Қарсылық пен оған қоса берілген құжаттар іске қатысушы
тұлғалардың санына қарай көшірмелерімен бірге берілуі тиіс. Апелляциялық
шағымды берген тұлға сот қаулы шығарғанға дейін одан апелляциялық сатыдағы
сотта бас тартуға құқылы. Апелляциялық наразылық келтірген прокурор немесе
жоғары тұрған прокурор апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығарғанға дейін
наразылықты кері қайтарып алуға құқылы. Нарзылықтың кері қайтарылып
алынғанын сот іске қатысушы адамдарға хабарлайды. Егер шешімге басқа
адамдар шағым жасамаса немесе жоғары тұрған прокурор наразылық келтірмесе,
сот шағымнан бас тартуды және наразылықты қайтарып алуды қабылдау туралы
апелляциялық іс жүргізуді қысқартатын қаулы шығарады. Талап қоюшының талап
қоюдан бас тартуы немесе тараптардың апелляциялық шағым берілгеннен кейін
жасалған бітімгершілік келісімі апелляциялық сатыдағы сотқа жолданған
жазбаша арыздарда көрсетілуге тиіс. Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуы
туралы арызы, жауапкердің талап қоюды мойындауы немесе тараптардың
бітімгершілік келісімінің шарттары сот отырысының хаттамасына енгізіледі
және олрға тиісінше талап қоюшы, жауапкер немесе екі тарап та қол қояды.
Егер талап қоюдан бас тарту, жауапкердің талап қоюды мойындауы немесе
тараптардың бітімгершілік келісімі сотқа жолданған жазбаша арызда жазылса,
олар іске қоса тіркеледі, бұл туралы сот отырысының хаттамасында
көрсетіледі. Талап қоюдан бас тарту қабылданған не талап қоюға мойындалған,
немесе тараптардың бітімгершілік келісімі бекітілгенге сот талап
қоюшыға,жауапкерге немесе тараптарға тиісті іс жүргізу әрекеттерінің
салдарын түсіндіреді. Талап қоюшыдан бас тартуды қабылдау немесе
тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот ұйғарым шығарады, сол
арқылы осымен бір мезгілде іс тоқтатылады. Тиісінше талап қоюшының немесе
тараптардың арыздарын қарау тәртібі және талаптан бас тартуды қабылдау
немесе қабылдамау, бітім келісімін бекіту немесе бекітпеу салдары бойынша
белгіленеді [7]. Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын қабылдау немесе
бітімгершілік келісімін бекіту кезінде апелляциялық саты бірінші сатыдағы
сот шығарған шешімнің күшін жояды және Кодекстің 247-бабының 3,4
тармақшаларына сәйкес іс бойынша іс жүргізуді қысқартады Кодексте көзделген
жағдайларда, сондай-ақ сот ұйғарымы істің әрі қарай ілгерілеу мүмкіндігіне
бөгет болатын жағдайларда бірінші немесе апелляциялық сатыдағы соттын
ұйғарымына аталған жеке шағым, наразылық беру мүмкін. Ұйғарымда
тараптардың сот бекітетін бітімгершілік келісімінің шарттары көрсетілуі
тиіс. Осымен сотта іс қарау аяқталады, сотпен дәлелдемелер зерттелмейді
және істің фактілі мән-жайлары анықталмайды. Іс бойынша іс жүргізу
қысқартылған жағдайда да сол тараптар арасында, сол мәселе бойынша және сол
негіздер бойынша екінші рет сотқа жүгінуге жол берілмейді.
Жауапкер талап қоюды мойындаған жағдайда және оны қабылдаған кезде
сотмәлімделген талаптарды қанағаттандыру туралы шешім шығарады. Бұл
жағдайда сотшешімінің дәлелдеу бөлігінде жауапкер талап қоюды танығаны және
оны соттың қабылдағаны ғана көрсетіледі, яғни сот істің мән-жайларын
анықтамай талап қоюшының пайдасына шығарады [7].
Егер сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартун, талап қоюды
мойындауын қабылдамаған немесе бітімгершілік келісімін бекітпеген
жағдайда, сот бұл туралы ұйғарым шығарады және істі мәні бойынша қарауды
жалғастырады. Сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, жауапкердің
талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін
бекітпейді, егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа біреулердің
құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса
[7]. Сонымен қатар, талап қоюшы өз талаптарын қолдайтын болса, сондай-ақ
тараптар құқық туралы дау бойынша бітімгершілікке келмесе сотта іс қарау
жалғасады.
Бірінші немесе апелляциялық сатыдағы соттың қалған ұйғарымына жеке
шағымдар мен наразылықтар берілмейді, бірақ бұл ұйғарымдарға қарсылықтар
апелляциялық шағымға немесе наразылыққа енгізілуі мүмкін болады.
Шешім шығарумен аяқталған сот қарауы кезінде шығарылған
ұйғарымға шағым жасалып, наразылық келтірілген жағдайда іс жоғары тұрған
сот сатысына шешімге шағым беруге белгіленген мерзім өткенде ғана
жіберіледі. Бұл орайда шешімге апелляциялық шағым жасалып, наразылық
келтірілсе, жеке шағымды, наразылықты тексеру істі апелляциялық тәртіппен
қарайтын сот сатысында жүргізіледі [21].
Бірінші сатыдағы апелляциялық сот ұйғарымына жасалған жеке
шағым, наразылық жоғары тұрған сотқа шағым жасалатын ұйғарым шығарылған
күннен бастап он күн ішінде беріледі және іс жүргізу тәртібі бойынша
қаралады.
Қарау нәтижелері бойынша:
1. Ұйғарымды өзгеріссіз, ал шағымды, наразылықты қанағаттандырмай тастау
туралы;
2. Ұйғарымды толық немесе бөлігінде күшін жою және мәселені бірінші
апелляциялық сатыдағы соттың жаңадан қарауына беру туралы;
3. Ұйғарымның толық немесе бөлігінде күшін жою және мәселені мәні бойынша
шешу туралы ұйғарым шығарылады.
Жеке шағым , наразылық бойынша шығарылған апелляциялық сатыдағы ұйғарым
шағымдануға, наразылық білдіруге жатпайды және ол шығарылғаннан кейін дереу
заңды күшіне енеді.
Істі апелляциялық немесе тәртіппен қарау кезінде сот
апелляциялық шағым немесе наразылық шегінде бірінші сатыдағы сот шешімінің
заңдылығы мен негізділігін тексереді. Апелляциялық сатыдағы сот жаңа
фактілерді анықтауы және жаңа дәлелдемелерді зерттеуі мүмкін.
Апелляциялық сатыдағы сот заңдылық мүддесін көздей отырып,
апелляциялық шағым немесе наразылық келтірілген шешімнің заңдылығын толық
көлемінде тексеруге құқылы.
Апелляциялық сатыдағы сот көзделген істер бойынша біріші
сатыдағы сот шешімінің заңдылығымен негізділігін толық көлемінде тексереді.
Тәртіп бойынша апелляциялық сатыдағы сот жеке ұйғарыммен шешімнің күшін
жоюға негіз болған бірінші апелляциялық сатыдағы сот жасаған құқық
нормаларының өрескел бұзылуы мен қателерді де көрсете алады. Мұндай
ұйғарымның көшірмесі тәртіптік іс қозғауға құқығы бар адамдарға жіберіледі.
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайы
анықталуының материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің
дұрыстығын, сондай-ақ істі қарау мен шешу кезінде азаматтық іс жүргізу заңы
нормаларының сақталуын көрсетеді [7].
Апелляциялық сатыдағы судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты
алғаннан кейін апелляциялық шағымда немесе наразылықта жазылған талаптар
мен өтініштерді ескере отырып он күн мерзімде істі қарауға тағайындайды
[7].
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысушы адамдарға отырыстың
өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарлап және оларға апелляциялық
шағымның немесе наразылықтың көшірмесін жібереді.
Істің қарауы белгіленнен кейін ол жиырма күн мерзімде қаралады.
Апелляциялық сатыдағы соттың сот отырысы бірінші сатыдағы соттың сот
отырысын жүргізу үшін Кодексте белгіленген ережелер бойынша және ережелер
ескеріле отырып өткізіледі.
Судья сот отырысын ашады және қандай іс, кімнің шағымы бойынша
қаралуға тиіс екенін хабарлайды. Судья іске қатысушы адамдар мен өкілдерден
кімнің келгендігін анықтайды, келгендерден кім екенін айқындайды, сондай-ақ
лауазымды адамдар мен өкілдердің өкілеттілігін тексереді. Сот билігі
заңдарда белгіленген, барлық соттар үшін біртұтас сот өндірісі нысандарында
жүзеге асырылады [22].
Істің қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарланбаған
іске қатысушы адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда сот істі
қарауды кейінге қалдырады. Осы бапта қаралған істің қаралатын уақыты мен
орны туралы тиісті түрде хабарланған адамдардың келмеуі істі талқылауға
кедергі болмайды. Алайда сот бұл жағдайда да келмеу себебін дәлелді деп
тани отырып, істі қарауды кейінге қалдыруға құқылы.
Іске қатысушы тұлғалардың апелляциялық сатыдағы істі қарауға
байланысты барлық мәселелер бойынша арыздар мен өтініштерін сот іске
қатысушы басқа тұлғалардың пікірін тыңдағаннан кейін шешеді.Тараптар
зерттеген кезде өздеріне бірінші сатыдағы сот бас тартқан дәлелдемелерді
талап ету туралы өтініш жасауға құқылы болады. Мәлімдеген өтініштерді шешу
Кодекстің 186-бабының ережелері бойынша жүргізіледі, аппелляциалық сатыдағы
соттың өтінішті бірінші сатыдағы сот қанағаттандырмағандығын негізге алып,
оны қанағаттандырудан бас тартуға құқығы жоқ [23]. Соттың отырысына келген
іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің түсініктемелерін сот тыңдайды.
Апелляциалық шағым берген немесе наразылық келтірген тұлға және оның өкілі
бірінші болып сөз сөйлейді. Екі тарап та шешімге шағым жасаған жағдайда
бірінші болып талап қоюшы сөйлейді.
Дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі мен шектерін іске қатысушы
тұлғалардың пікірлерін ескере отырып, апелляцялық сатыдағы сот белгілейді.
Тараптардың түсініктемелерінен кейін сот істе бар және тараптар жаңадан
табыс еткен дәлелдемелерді тексереді [24].
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысушы, сот отрысына келмеген
адамдардың түсініктемелерін, сондай-ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына
шақырылмаған куәлардың айғақтарын жария етуге құқылы.
Егер бұл түсініктемелер мен айғақтарға тараптар дау шығарса,
аталған адамдар апелляциялық сатыдағы сотқа шақырылуы мүмкін. Іс мәні
бойынша қаралып біткен соң судья тараптар мен өкілдерден олардың жасайтын
өтінімдерін толықтыруларын сұрайды. Сот бұл өтінімдерді шешіп, содан соң
жарыс сөзіне көшеді. Сот жарыс сөзі өткізіледі, бұл орайда апелляциялық
шағым немесе наразылық берген адам бірінші болып сөйлейді [7]. Шешімге екі
тарапта шағым жасаған жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді.
Сот жарыс сөзді аяқтағаннан кейін соттың актісін қабылдауға
арналған бөлмеге кетеді.
Апелляциялық сатыдағы сот актісін шығару және оны жариялау
Кодекстің 27, 218- баптарында көзделген ережелер бойынша жүргізеді.
Апелляциялық сатыдағы сот:
1. шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай
тастауға;
2. бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгертуге;
3. бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім шығаруға;
4. іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылғаны анықталған жағдайда шешімнің
күшін жойып,істі бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына жіберуге;
5. шешімнің толық немесе оның бөлігіндегі күшін жоюға және іс бойынша іс
жүргізуді қысқартуға не арызды қарамай тастауға құқылы. Апелляцялық
Кодекстің 358- бабының 3- тармақшасында көзделген жағдайда сот
Қазақстан Республикасының атынан апелляциялық шешім шығарады.
Сол арқылы бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жояды және істі мәні
бойынша шешеді, ал қалған жағдайларда сот актілері ұйғарым нысанасында
шығарылады. Апелляциялық сатыдағы соттың дәлелді актісі бес күн ішінде
шығарылуға тиіс .
3. Апелляциялық істерді қарау тәртібі мен мерзімі
Қазақстан Республикасының 2001жылдың 11 шілдедегі № 238-ІІ Заңымен ҚР
АІЖК-не енгізілген өзгерістер бойынша қазіргі уақытта соттын бірінші
сатыдағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін судья жеке-дара
қарайды. Істерді апелляциялық сотта немесе қадағалау сатысындағы соттарда
қарауды соттың алқалы құрамы жүзеге асырады. Іс алқалы түрде қаралған кезде
соттың құрамына саны тақ (кем дегенде үш ) судья кіруге тиіс, олардың
біреуі төрағалық етуші болып табылады [7].
Сот отырысында іс жүргізу тәртібін сақтап, азаматтық істерді қарайтын
және шешетін судьяны төрағалық етуші деп атайды. Бірінші сатыдағы азаматтық
істерді сот отырысында қарайтын жеке дара судьяның өзі төрағалық етуші
болады. Істерді апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы қарайтын алқалы
сот құрамына кіретін судьяларының біреуі ғана төрағалық етуші болып
тағайындалады.
Төрағалық етуші апелляциялық істі бастар кезде, істің барлық мән-
жайын толық, жан-жақты және объективті анықталуын, іс жүргізу әрекеттерінде
дәйектіліктің және тәртіптің сақталуын, процеске қатысушылардың өздерінің
іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыруын және олардың өз міндеттерін орындауын,
процестің тәрбиелік ықпалын қамтамасыз ете отырып, отырыстың барысына
басшылық жасайды, қаралатын іске қатысы жоқ мәселелердің барлығын сот
қарауынан шығарып тастайды. Әрбір мәселе шешілген кезде судьялардың
ешқайсысы дауыс беруден қалыс қалуға құқы жоқ. Төрағалық етуші ұсыныстарды
енгізеді, өз пікірін айтады және соңынан дауыс береді. Көпшілік пікірімен
келіспеген судья осы шешімге қол қоюға міндетті және ерекше пікірін жазбаша
түрде баяндай алады. Ерекше пікірмен апелляциялық және қадағалау
сатысындағы сот осы істі тиісті сатыда қарау кезінде танысуға құқылы [7].
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді қарайтын Қазақстан
Республикасы соттары:
- аудандық және оларға теңестірілген соттар(қалалық, ауданаралық,
мамандырылған ауданаралық соттар – экономикалық, әкімшілік, әскери,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және басқа соттар);
- облыстық және оларға теңестірілген соттар (Республика астанасының
қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары –
Алматы қаласының қалалық соты);
- Жоғарғы Сот [7].
Апелляциялық тәртіппен заңды күшіне енбеген сот актілерін қайта қарайтын
соттар Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 333-бабында көрсетілген. Осылай:
1) аудандық және оларға теңестірілген соттар шешімдерін – облыстық және
оған теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы;
2) облыстық және оларға теңестірілген бірінші сатыдағы соттар шығарған
шешімдерді – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер
жөніндегі алқасы қарайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бірінші сатыда қаралған
азаматтық істер бойынша шығарылған сот актілері апелляциялық тәртіппен
қаралмайды, олар жарияланған күннен бастап заңды күшіне енеді[ҚР АІЖК].
Қадағалау тәртібімен заңды күшіне енген сот актілерін қайта
қарайтын соттар Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 386-бабында көрсетілген.
Осылай:
1) Облыстық және оған теңестірілген соттың қадағалау алқасы мына
соттардың заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарайды:
- аудандық және оларға теңестірілген соттардың шешімдерін, қаулыларын,
ұйғарымдарын;
- облыстық және оларға теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі
алқасының апелляциялық қаулыларын қадағалау шағымдары, прокурордың
қадағалау наразылықтары бойынша.
2) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қадағалау алқасы мына соттардың
заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарайды:
- бірінші сатыдағы сот шешімдерін, қаулыларын, ұйғарымдарын;
- облыстық және оларға теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі
алқасының апелляциялық қаулыларын;
- облыстық және оларға теңестірілген соттың қадағалау алқасының
қаулыларын;
- Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі
алқасының істерді апелляциялық тәртібімен қарау кезінде шығарған
қаулыларын қадағалау шағымдары, ҚазақстанРеспубликасының Бас
прокурордың қадағалау наразылықтары бойынша.
3) Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының жалпы отырысы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты қадағалау алқасының Қазақстан
Республикасының АІЖК-тің 384-бабының 2-бөлігінде көрсетілген негіздер
бойынша қаулыларын Қазақстан Республикасының Соты Төрағасының ұсынымы
немесе ҚР Бас прокурордың наразылығы бойынша қайта қарайды.
Апелляциялық сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берген тілге қарай сот
ұйғарымымен белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу
бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады. Егер іс
жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе жөнді білмейтін іске қатысушы
адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде мәлімдеме
жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру, шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу, азаматтық іс жүргізу заңнамасымен
белгіленген тәртіппен аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы
түсіндіріледі және қамтамасыз етіледі [7]. Себебі аудармашыларға төленетін
тиесілі сомалар іс бойынша іс жүргізуге байланысты шығындарға жатпайды[7].
Оларға тиесі сомаларды төлеу республикалық бюджеттің есебінен жүргізіледі
[7]. Сондықтан азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы адамдарға басқа тілде
жазылған істі заң бойынша қажетті іс материалдарының сот ісін жүргізу
тіліне сот тегін аударып беруді қамтамасыз етеді [25].
Апелляциялық іс бірінші сатыдағы соттан қай тілде келіп түссе,
жоғары деңгейлі (апелляциялық және қадағалау сатыдағы) соттар да сол тілде
қаралуы керек.
Азаматтық істерді сотта қараған кезде және шешім шығарған кезде сот
дәлелдемелерге баға береді, іс үшін маңызы бар қандай мән-жайлардың
анықталғанын және қандай мән-жайлардың анықталмағанын, тараптардың құқықтық
қатынастарының қандай екенін, осы іс бойынша қандай заң қолдану керек
екенің және қойылған талаптың қанағаттандырылуға жататының-жатпайтынын
айқындайды[7].
Апелляциялық іс бойынша сот актісі тек заңға сәйкес жиналған,
ұсынылған, зерттелген дәлелдемелер негізінде қабылданады.
Сотпен дәлелдемелерді бағалау – соттық дәлелдеудің ажырамас соңғы
бөлігі [26].
Азаматтық іс үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті
Заңтану және кеден ісі кафедрасы
Қорғауға рұқсат
беріледі:
Кафедра меңгерушісі:
з.ғ.к. Тасым Ж.К.
_____________ 2009 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ӨНДІРІС
Мамандық шифрі Оқу түрі
050301 сырттай
Диплом қорғаушы: Исмагулова Н.К.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. Тасым Ж.К.
КӨКШЕТАУ 2009
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
4
КІРІСПЕ
5
1 АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ САТЫДА ІСТІ ҚАЙТА ҚАРАУ
1.1 Апелляциялық өндірістің дамуы
8
1.2 Заңды күшіне енбеген сот актілеріне аппелляциалық шағым беру, тәртібі
мен мерзімі
11
1.3Апелляциялық істерді қарау тәртібі мен мерзімі
17
1.4 Заңды күшіне енген сот актілеріне апелляциялық шағым беру, наразылық
келтіру тәртібі
29
2 АНЫҚТАЛҒАН МӘН-ЖАЙЛАР БОЙЫНША АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ САТЫДА ІСТІ ҚАЙТА ҚАРАУ
2.1 Анықталған мән-жайлар бойынша апелляциалық қайта қарау сатысының ұғымы
және негіздері
36
2.2 Анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізу тәртібі
38
3 ШЕТ ЕЛДЕРДЕ АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1. Шет елдердегі апелляцианың түрлері және мәні
41
2. Апелляциалық өндірістің жалпы ұстанымдары
50
3.3 Ресейдегі апелляциялық өндірістің 1864 жылғы сот реформасына дейінгі
пайда болуы мен дамуы
53
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
61
ҚОСЫМША
64
\
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚР – Қазақстан Республикасы;
ҚР Конституциясы – Қазақстан Республикасы Конституциясы;
ҚР сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заң –
“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялар
мәртебесі туралы”;
ҚР АК (Жалпы бөлімі) – Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі
(Жалпы бөлімі);
ҚР АК (Ерекше бөлімі) – Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі
(Ерекше бөлімі);
ҚР АІЖК - Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексі;
ҚР ЖС - Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты;
ҚР ҚІЖК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
мыс. - мысалы;
т.б – тағы басқалары.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін одан
әрі дамыту мен жетілдіру сонын ішінде апелляциялық өндірісті дамыту.
Әлемнің саяси картасында “Қазақстан Республикасы” деп аталатын
тәуелсіз, егемен, ешкіммге ұқсамайтын өзіндік тарихи, даму және тұрақтану
ерекшеліктері бар мемлекеттің пайда болғанына аса көп уақыт бола қойған
жоқ.
Қазақстанда қалыптасқан жағдай Президент Жолдауының тарихи құндылығын
және оны елді дамытуда дұрыс жол таңдағанын айқын көрсетті, өйткені
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жүргізіп отырған салмақты да салиқалы
саясаттың нәтиижесінде жүзеге асып, болашақ ұрпақтың жарқын өмірінің ірге
тасы қаланып, жаңа қоғамда жаңаша өмір сүру бақытына ие болып отырмыз.
Президент Жолдауы экономикалық өркендеу мен әлеуметтік дамудың нақты
міндеттерін, басқа тиімділігі мен демократиаландыруды қосатын болашаққа
деген әрекеттің бағдарламасы болып табылады.
Елбасы өз жолдауында “Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық
жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.
Біз еркін, ашық әрі демократиялық қоғам орнатудамыз.
Біз дәйекті түрде саяси тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген жүйесіне
құқықтық мемлекет құрып, оны нығайта береміз” [1] – деп атап көрсетті.
Ендеше, сот саласындағы реформаларда біраз табыстарға қол жеткізген
Қазақстанның әлем елдерінің тәжірибелері мен алмасып, еліміздегі соттың
неғұрлым әділдігі мен ашық өткізілуіне деген ұмтылыс сот жүйесін
жетілдіруге деген игі қадам екендігі анық. Қазақстанның сот жүйесіндегі
жақсы жетістіктерін шетелдік ғалымдармен сот саласының білікті мамандары да
мойындап жүр.
Сондықтан да, Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті әрі
серпімді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы
жолындағы негізгі басымдықтарды ұстануымыз қажет. Бүгінгі күннің басты
міндеті соңғы жылдардағы сот реформасының жетістіктерін бекіту және
реформаны одан әрі жүргізу болып отыр.
Жалпы халықтың құқық туралы түсінігі Парламент немесе Үкімет емес,
сот органдары мен байланысты. Әртүрлі мемелекеттердің механизіміндегі сот
органдарының рөлі мен орны бірдей емес, бірақ олардың барлығының да негізгі
міндеті – мемлекет атынан қоғамның әрбір мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарын қорғау. Яғни, сот қоғамның жекеленген мүшелері, қоғам
мүшелері мен мемлекет арасындағы адам қызметінің құқық пен реттелетін кез
келген саласында туындайтын дау-таластарды әлеуметтік бақылау қызметін
жүзеге асыратын мамандырылған мемлекеттік орган болып табылады. Елімізде
болып жатқан экономикалық және саяси процесстер сот-құқықтық реформасына
түбірлі өзгерістер енгізуді қажет етуде.
Қазақстанның сот өндірісі де кез келген ұлттық құрылым сияқты дүниеге
келген еді. Қоғамның және оның институттарының дамуына байланысты
қазақтардың дәстүрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп отырды.
Ең алдымен қазақтардың ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын жан-жақты
зерттеп алмай Қазақстан Республикасындағы апелляциялық өндіріс жайлы
толыққанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес.
1995 жылдың тамыздың 30 жұлдызында бүкіл халық атынан қабылданған
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қоғам, мемлекет және жеке адам
тіршілігіндегі ерекше орын алатын негізгі тарихи қағидаларды бекітіп берді.
Азаматтардың жеке өмірі, жеке отбасылық құпиясы заңның қорғауында болады.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігі заң мен сот алдындағы теңдік негізінде
жүзеге асырылады. Азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және
олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік, лауазымдық және мүлік жағдайы,
жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері
жөніндегі себептер мен немесе өзге де кез-келген мән-жайлар бойынша
кемсітілмеуге тиіс [2]. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен иммунитеті бар
адамдарға қатысты азаматтық сот ісін жүргізу талаптары Қазақстан
Республикасының Констиуциясында, Кодексте, ҚР бекіткен халықаралық
шарттарда белгіленеді.
Мақсаты: Субъектілердің бостандығы мен заңды мүдделерін, азаматтық
құқықтарды қорғаудың соттық нысанының мүмкіндіктерін, сотта азаматтық
істерді қарау ерекшеліктерін көрсету. Бұзылған құқықты қалпына келтіру
немесе апелляциялық шағымға түскен істерді заңмен қорғау болып табылады.
Қазақстан еліндегі апелляциялық өндірістің дамуы және оның өзектілігі
негізделеді. Шет елдердегі апелляциялық институттардың даму кезеңдері және
Ресей еліндегі сот реформасына дейінгі апелляциялық істерді қайта қарау
инстанцияларының дамуын толық көрсету.
Міндеті: Тақырыпты ашып, апелляциялық өндіріс туралы толық
түсініктеме беру. Аталған мақсатқа толыққанды қол жеткізу үшін дипломдық
жұмыста мынандай өзара байланысты шешу алға қойылды:
- апелляциялық іс жүргізу органдарының сот жүйесіндегі орнын айқындау;
- апелляциялық іс жүргізу жүйесін мемлекеттік құқықтық институт ретінде
сипаттайтын элементтердің тұрақты орнықтырып, жиынтықтарын зерделеу
және жүйелеу;
- апелляциялық іс жүргізудің негізгі субъектісі ретіндегі шет ел
мемелекеттерінің істерді шағым бойынша қайта қарау институттарының
даму барысын зерделеу.
Объектісі: құқықтық негізі болып сот және басқа азаматтар арасындағы
азаматтық істі қарау мен шешу кезіндегі құрылатын азаматтық іс жүргізу
құқығынын нормалары мен реттелген азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастар
және процессуалдық әрекеттер жиынтығы.
Зерттеу пәні: апелляциялық шағымдар бойынша азаматтық істерді қарап,
шешім шығарып және оны орындау тәртібін реттейтін нормалар жиынтығынан
тұратын ұлттық құқықтың бір саласы.
Теориялық және методологиялық негіз болып Қазақстан Республикасының
Конституциясы, заң актілері, соның ішінде Азаматтық іс жүргізу актілері
және Қылмыстық іс жүргізу актілері, шетелдік, отандық туындыгерлердің
ғылыми әдебиеттері мен оқулықтарын пайдаланылды, статистикалық мәліметтер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырыптын өзектілігі, мақсаты мен міндеті және зерттеу
пәні көрсетілген. Тақырыптың объектісі мен негізділігі туралы.
Бірінші бөлімде апелляциялық сатыда заңды күшіне енбеген сот
шешімдерін,ұйғарымдарын қайта қарау жөнінде іс жүргізу ерекшеліктері.
Шағымды берген тұлғаның шағымын қайта қараудың мазмұны, оны беру тәртібі,
тиісінше талап қоюшының тараптарының арыздарын қарау тәртібі, сондай-ақ
апелляциялық ұйғарымды өзгеріссіз немесе қайта қарау туралы жазылып,
шағымданушы тұлғалардың мүдделеріне қатысты болса, сот ұйғарымына шағым
жасауға құқысы бар.
Екінші бөлімде заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан анықталған
мән-жайлар бойынша іс жүргізу. Ұғымы, негіздері және тәртібі
Үшінші бөлімде Шет елдердегі апелляциялық шешімдерін қайта қарау
интитутының пайда болуы және дамуы, түрлері және мәні, жалпы ұстанымы,
соның ішінде Ресей еліндегі апелляциялық өндірістің 1864 жылға дейінгі
пайда болуы және даму барысы толық жазылды.
Қорытында дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша тұжырымдама
көрсетілген.
1 АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ САТЫДА ІСТІ ҚАЙТА ҚАРАУ
1. Апелляциялық өндірістің дамуы
Қазақстанның сот өндірісі кез-келген ұлттық құрылым сияқты дәстүрлі
құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының
дамуына байланысты, қазақтардың дәстүрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп
отырды.
Дәстүрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы
жағынан біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әртүрлі
нормалармен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде тым
алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді. Түп
тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалармен институттардың күні кешегі
ХІХ ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтанда болар,
қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсы бір нормалардың қашан пайда болғанын
тап басып айтдың өзі қиын [3].
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында азматтық пен
қылмыстық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер білінбес
қана болған ды. Қазақтардың құқықтық пікірінің дамуы жөнінде ХІХ ғасырдағы
әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш.Уәлиханов былай деді:
Қылмыс пен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек, тұрмыс салты басқаша
дамыған қазақтардан орыстар мен немесе басқа европалықтармен бірдей
көзқарасты талап ету дұрыс емес [4].
Академик С.Зиманов атап өткендей, қазақтың дәстүрлі құқығы бірнеше
жылдар бойына кешеуілдеп қалған, тұйық шаруашылық негізінде дамып келді.
Бұл, әрине, құқықтың қайсыбір жекелеген құқықтық нормаларына өзіндік
салқынын тигізеді. Мәселен, ХІХ ғасырдың ортасына дейін дәстүрлі құқық
жөніндегі жазбалардан тауар-ақша қатынастарын реттейтін нормаларды
кездестіре алмайсыз; сот өндірісін жүргізу ешқандай жазбаша дәлелдемелерді
талап етпеді. Кінәлі адамнан кек алу, тергеусіз сот жүргізу сияқты көне
әдет-ғұрыптар көп уақытқа дейін бұзылған құқықты қалпына келтіру тәсілі
ретінде қолданылып келді.
Қазақ құқығының тарихында Тәуке хан мен Жеті жарғы заңының орны
бөлек. Бұл жөнінде ХІХ ғасырдың басында аса құнды еңбектері үшін көзінің
тірісінде мойындалған орыстың шығыстану ғалымы А.Левшин былай деп жазды:
Кіші Орданың зерделі қырғыздары, біздің халық тыныштықта өмір сүрген кезде
болған, бізде тәртіп те орнықты болған, бізде заң мен әділ сотта болған
дегенді айтады [5].
Тәуке ханның заңдар жинағында көптеген азаматтық-құқықтық нормалар
және дәстүрлі құқық нормалары болды.
Заңдық күші бар әдет ғұрыптар негізінен арнайы еш жерде жазылмаған,
олар қысқа қайырған нақыл сөздер, мақал-мәтелдер ретінде ұрпақтан-ұрпаққа
ауызекі жолмен жеткізіліп келген. Міне, хан Тәуке осылардың бәрін жиып, бір
заңдар жинағының – Жеті жарғының аясына жиілеп топтастырған.
Қазақтар Ресей қол астына кіргеннен кейін азаматтық істерді
талқылайтын арнайы орган билер соты болды [6].
Қазақтардың дәстүрлі құқығы билер соты шығарған шешімдеге тараптардың
шағымдану мүмкіндігін қарастырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл институттың
өзіне тән ерекшеліктері де болды.
Шағымдану құқығына ешқандай шек қойылмады. Билер сотының шешімі
жөнінде басқа бір биге немесе хан сотына шағымдануға ерік берілді. Шешім
жарияланғанна кейінгі апелляциялық шағымдану мерзіміне де шек белгіленбеді.
Шағымданушы өзінің қалауы бойынша, өзі сенім білдірген кез келген биге
өтініш білдіруге құқылы болды. Би талапкердің, сондай-ақ екі жақтың
тілегіне сүйеніп, істі өндірісіне қабылдады. Істі қараған хан (би)
шығарылған шешімнің әділдігіне көзін жеткізсе, бұл жөнінде арызданушыны
хабардар етті. Егер хан (би) алдыңғы шешімді қолдап бекітсе шағымданушы
биге жала жабушы ретінде айыпталып, тиісінше жазаланды. Ал, егер шағым
орынды деп табылса хан (би) шешіміне шағым түскен биге келшіп, екеуі
кіналаушы мен жәбірленушінің көз алдында істі қайтадан қарады. Шешімнің
әділетсіздігі дәлелденген жағдайда, хан (би) жаңадан шешу үшін істі әлгі
биге кері тапсырды. Сол жерде, егер шешім қабылданған бидің біржақтылығы
әшкереленсе, онда хан (би) істі басқа биге өткізеді.
Қазақстанның басқару жүйесіне елеулі өзгерістер ХІХ ғасырдың 20-
жылдары енгізілді.
1822 жылғы Жарғы билер соты қабылдаған үкімдерге шағымдану тәртібін
де белгіледі. Бұл үкімдер түпкілікті деп саналмағандықтан, оған риза емес
тараптарған облыстық бастыққа шағымдануға мүмкіндік берілді. Билердің
үкімін бекіту немесе бекітпеу облыстық бастықтың еркі білді.
Қазақстан Ресейге қосылған соң шешімдерді апелляциялық қайта қарау
тәртібі империялық заңнамамен реттеле басталды. Бұл, шын мәнінде, Ресейдегі
апелляция түрлерінің көшірмесі іспетті-тін.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін апелляциялық шағымдану институты
барлық кеңестік Республикалардың кеңесінен мүлдем жойылып кетті. Бұл
ревалюцияға дейінгі ескі сот толық арылу саясатынан туындаған жаңғыру еді.
Сот туралы №1 декретке сәйкес Қазақстан аумағында азаматтық істердің
басым көпшілігі жергілікті халық соттарында қаралды және оларға дәстүрлі
құқық нормаларын қолдануға рұқсат етілді. Міне осы декрет арқылы
революцияға дейінгі қолданыста болған ескі сот жүйесін негізі қалған еді.
Осы кезден бастап Қазақстанда апелляциялық шешімдерді қайта қарау
институты дамып, өз орнын тапты десек болады.
2001 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының Сот
ісін жүргізу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңдық
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы соттың заңдық
күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау үшін апелляциялық
инстанция енгізді. Апелляциялық институттың басты мақсаты төменгі
инстанциялардағы соттын шығарған үкімдерінің қателіктерін түзеу және оны
жоғары тұрған сотқа жіберу болып табылады.
Апелляциялық қараудың мәні. Апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық
шағымдар, наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайын анықтаудың және заңды
қолданудың дұрыстығын, іс жүргізу кезінде заң нормаларының сақталуын, істе
бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша бірінші сатыдағы сот
үкімінің немесе қаулысының заңдылығы мен негізділігін толық көлемде
тексереді [7].
Істі қарау мерзімдері туралы апелляциялық сатыдағы сотқа,азаматтық
істер жөніндегі тиісті сот алқасының төрағасына қажет болған жағдайда істі
апелляциялық сатыда қарау мерзімін одан әрі ұзарту құқығын беру ережесімен
толықтырылды. Біздің ойымызша, бұл толықтыру сот өндірісіндегі нақты
жағдайларға өте үйлесімді сияқты. Сот төрелігін жүзеге асыру қоғамдық
қатынастарды реттейтін азаматтық іс жүргізу құқығы құқық жүйесінде дербес
құқық саласы болып саналады.
Жалпы сот жүйесі әр уақытта қоғам қажеттілігіне сай болу керек. Сот
реформасы және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауды
күшейту, шағымдану инстанцияларына жаңа заң актілерін енгізу, осының бәрі
сайып келгенде заңымызды кәсіби денгейге көтеруді талап етеді [8].
Қазақстан Республикасының сот төрелігін - тек сот қана жүзеге асыра
алады [9]. Сот билігінің маңызды, тіпті басты функциясы әділ сотты жүзеге
асыру болып табылады [10]. Мемлекеттік маңызды мәселелердің бірі сот
актілерін мойындауды толықтай қамтамасыз ету екендігі ақиқат.
Конституциялық шешімдердің міндетті түрде орындалуы басты шарт екендігі
атап көрсетілген [11]. Конституция негізінде туындайтын сот билігінің
барлық істермен дауларды қамтитындығы конституцияда тура айтылған.
Конституциялық нормалардың тек жеке тұлғаларға ғана емес, сондай-ақ заңды
тұлғаларға да қатысты тікелей қолданылатыны осыдан көрінеді [7]. Ата
Занымыз – әр адамның, ұйымның бұзылған немесе даулы құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сот арқылы қорғау
мүмкіндігін бекітеді. Осындай қорғаудың негізгі нысаны – апелляциялық
шағымдар бойынша істерді қайта қарау болып табылады. Адамдардың
конституциялық құқы мен бостандығына нұқсан келтіретін заңдарды нормативті
құқықтық актілерді қолдануға соттардың құқы жоқ. Егер сот қолдануға жататын
заңның немесе басқалай құқықтық актінің адамдар мен азаматтардың
Конституциямен бекітілген құқығымен бостандығына нұқсан келтіретіндігін
байқаса, ол іс жүргізуді тоқтатуға және осы актінің конституциямен сәйкес
еместігінің тану жөніндегі ұсыныспен Консти- туциялық Кеңеске жүгінуге
міндетті [12]. Сотқа арыз (талап арыз, шағым) беріліп және оны сот
қабылдаған кезде ғана сотқа жүгіну құқығы жүзеге асырылады. Сотқа арызбен
жүгіну арқылы азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша
істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді (жеке-дара немесе алқа
құрамы) қарайды және шешеді. Кез келген сот арызды қабылдап, істі қарамайды
және шешпейді. Себебі азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес әрбір іс
соттылығына байланысты жүргізіледі. Соттылық – соттар арасында белгілі
азаматтық істерді қарастыру өкілеттіліктерді бөлу.
Жаңа заңнаманың жағымды жетістігі ретінде істі қайта қараудағы
тексеру тәртібінің сақталып қалғандығын айтуға болар еді. Апелляциялық
істер бойынша қандай да бір даулы мәселе туындай қалса, соттарға өз
бастамасы мен бұл жөнінде баяндама жасауды міндеттейтін көне Римдік тәртіп
кезінде Еуропа елдерінің заңнамаларынан орын алса, кейін КСРО
мемлекеттерінің кодекстеріне еніп, Қазақстан аумағында да кеңінен
қолданылды [13].
Істерді апелляциялық қайта қараудың көп жылдық тәжірибиесі шағым мен
наразылық, әдетте, сот шешімінің тек қайсібір бөлігін қозғайтындығы
жөнінде сот өндірнісіне қатысушылардың көзін әбден жеткізді.
Апелляциялық сатыдағы сот жоғары соттардың облыстық және соған
теңестірілген соттардың республикалық Жоғарғы соттың құрамында қалдырылды.
Заңның апелляциялық инстанцияны жоғары тұрған соттың алқа құрамында
қалдырылуы да өмірлік тәжірибиеге негізделген еді.
Істің нақтылы жағдайына және құқықтық бағалауына байланысты жоғары
тұрған соттың пікірі төменгі сатыдағы соттар үшін заңдылық ережеде
қолдануда және оларды түсіндіруде үлгі болып саналады. Сондай-ақ оның
психологиялық мәні де өте зор; процеске қатысушылар және жалпы қоғам
тарапынан ең жетік соттың шешімі ретінде қабылданады.
2001 жылдың 11 шілдесіндегі заңның ережелері сот шешімдерін қайта
қараудың республикада қайта қалыптасқан жүйесіне сәйкес келеді. Атап
айтқанда заңдық күшіне енбеген үкімдер мен қаулыларды қайта қарау
(апелляциялық); күшіне енген қаулылармен үкімдерді қайта қарау (қадағалау);
жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша өндірісті қайта қарау [14].
Бұл сот инстанциялары, сот қаулыларын қайта қараудың тәртібі ретінде
заңгерлер де өте жақсы меңгерген. Олардың іс жүргізуі ережелерінде пәлендей
қиындықтар жоқ, азаматтарға да қолайлы. Апелляциялық шешімдерді бір сатыдан
келесі бір сатыға, яғни аудандық соттан облыстық сотқа, облыстық соттан
Жоғарғы сотқа өтуін қарастыратын апелляциялық инстанциямен қатар, қадағалау
өндірісінің екі деңгейінің ойластырылуы көп жылғы іс-тәжірибиені көрсетіп
жүргендей. Қабылданған шешімнің жариялануы тараптардың іске байланысты
дауларын, өзіндік пікірлерін тоқтатып, олардың шығарылған шешімге бағынуын
міндеттейді.
Барлық адамдар заң алдында тең және ешқандай айырмасыз заңмен тең
қорғалуға құқылы [15].
2. Заңды күшіне енбеген сот актілеріне аппелляциалық шағым беру,
тәртібі мен мерзімі
Заң күшіне енбеген сот шешімдері мен ұйғарымдарына апелляциялық шағым
беру және наразылық келтіру арқылы қайта қарау сатысы (апелляциялық
өндіріс). Бұл сатыда соттың шығарған шешімімен не ұйғарымымен тараптар,
үшінші тұлғалар келіспесе, олар осы істі қараған соттан келесі жоғары
тұрған сотқа шешім шығарған күннен бастап он бес тәулік ішінде апелляциялық
шағым бере алады, ал прокурор өзінің наразылығын келтіре алады. Сондай-ақ,
олардың келесі сотқа осы іске байланысты қосымша дәлелдемелерін ұсынуға
құқықтары бар. Осы саты бойынша істі қараған сот (алқа, үш судьядан кем
болмауы керек) соттық қаулы шығарады [16].
Заңды күшіне енбеген, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен
шағым мен наразылық жасалуы мүмкін.
Апелляциялық сатыдағы сот (ағыл. Court of appellate jurisdiction ) –
заңды күшіне енбеген, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот шешімдеріне апелляциялық шағым мен
наразылықты қарайтын екінші сатыдағы (жағары тұрған) сот. Апелляциялық
сатыдағы сотта істер қарау ережесі бойынша ерекшеліктерімен қаралады [7].
Апелляция – бір қатар мемлекеттерде (қылмыстық және азаматтық істер
бойынша) сот қаулысына шағымданудың бір нысаны, тараптардың шағымдары
бойынша және шағымда көзделген талап шегінде істі мәні бойынша қарайтын
екінші сатыдағы сот.
Бұл ұғымның екі мағанасы бар: істі қараған төменгі сот қаулысын қайта
қарау мақсатында жоғары тұрған (апелляциялық) сотқа жүгіну; жоғары тұрған
сотқа шағым, онда қате немесе әділетсіз төменгі тұрған сот қаулысын өзгерту
немесе күшін жою туралы дәлелді өтініш.
Сот шешіміне жазбаша нысанда апелляциялық шағым мен наразылық берілуі
мүмкін.
Сот қаулыларын қайта қарау бойынша іс жүргізу көзделген ережелерге
сәйкес заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен шағым
жасалуы мүмкін. Сот шешімдеріне апелляциялық шағым жасау құқығы іске
қатысушы тараптармен басқа да тұлғаларға тиесілі болады. Наразылық келтіру
құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға тиесілі. Қазақстан Республикасының
Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс прокурорлары және оған
теңестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары, аудандардың
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары өздерінің құзіреті шегінде істі қарауға қатысуына қарамастан
сот шешімдеріне наразылық келтіруге құқылы. Іске қатысуға тартылмаған,
бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім қабылдаған тұлғалар да
апелляциялық шағым беруге құқылы [7].
Заңды тұлғалар, заңды тұлғаларды құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар тараптар болып табылатын мүліктік дауларды қарау кезінде
шығарылған аудандық және оларға таңестірілген соттардың шешімдеріне
апелляциялық тәртіппен, талаптардың құны бес мың айлық есептік көрсеткіштен
аспайтын жағдайда облыстық және оған теңестірілген соттарға шағым жасалуы,
наразылық келтірілуі мүмкін. Апелляциялық тәртіппен қарауға жатпайтын
аудандық және оған теңестірілген соттардың шешімдеріне облыстық және оған
теңестірілген соттардың сот алқасына, облыстық соттардың бірінші
апелляциялық сатыларындағы шешімдеріне – Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының бірінші сатысындағы шешімдеріне – Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Төралқасына шағым жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін [17].
Шағымдар, наразылықтар – шешім, қаулы шығарған сот арқылы беріледі
(келтіріледі). В.Божьев жәбірленуші деп тану шешім шығарған сот қана емес,
апелляциялық инстанция да жүргізе алады деп пайымдады [18]. Тікелей
апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар, наразылықтар осы талаптарын
орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберілуге тиіс. Шағымдар, наразылықтар
іске қатысушы тұлғалардын санына қарай көшірмелермен қоса сотқа беріледі.
Қажет болған жағдайларда судья апелляциялық шағымға немесе наразылыққа қоса
тіркелген жазбаша айғақтардың іске қатысушы тұлғалардың санына қарай –
көшірмелерін беруге міндеттей алады. Шағым наразылық сот түпкілікті түрде
шешім шығарылғаннан кейін он бес күн ішінде берілуі мүмкін. Істі қайта
қарау кезінде шығарылған жалпы тәртіппен шағым жасалуы, наразылық
келтірілуі де мүмкін. Шағымға мемлекеттік баж төлегендігін растайтын
құжаттар да қоса тіркеледі. Өкіл берген шағымға мемлекеттік сенімхат немесе
іске осындай өкілеттік болмаса, өкілдің өкілеттігін растайтын өзге де
құжаттар қоса тіркелуі тиіс. Апелляциялық шағымда немесе наразылықта
айғақтарына апелляциялық шағым немесе наразылық бойынша дау айтылатын
куәларды шақыру туралы өтініштің де болуы мүмкін. Апелляциялық шағым,
наразылық беретін (келтіретін) тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа табыс
етілмеген жаңа айғақтарға сілтеме жасауына тек шағымында олардың бірінші
сатыдағы сотқа оларды табыс етуге мүмкіндігі болмауы негізделген жағдайда
ғана жол беріледі.
Апелляциялық шағым берген тұлға олардың көшірмелерін сотқа іске
қатысушы тұлғалардың санына қарай, ал қажеттілік туғанда – шағымға;
наразылыққа тіркелген жазбаша материалдардың көшірмесін сотқа береді.
Кодекстің 334-бабында көзделген талаптарға сәйкес келмейтін апелляциялық,
шағым немесе наразылық берілген кезде судья қаулы шығарады. Сол арқылы
шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдырады және шағым немесе
наразылық берген адамға кемшіліктерді түзетуге мерзім тағайындайды. Егер
шағым немесе наразылық берген тұлға берілген мерзімде қаулыдағы нұсқауларды
орындаса, шағым немесе наразылық сотқа алғашқа табыс етілген күнінде
берілген болып есептеледі. Апелляциялық шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдыру туралы бірінші сатыдағы соттың қаулысына жеке шағым
наразылық берілуі мүмкін. Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі
апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ оның
қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы сотта
істі жаңадан қарауға қатыса алмайды. Апелляциялық сатыдағы сотта істі
қарауға қатысқан судья осы істі бірінші немесе қадағалау сатысындағы
соттарда қадағалауға қатыса алмайды. Қадағалау сатысындағы сотта істі
қарауға қатысқан судья осы істі бірінші, апелляциялық сатыларда жаңадан
қарауға қатыса алмайды [7]. Іс бір сотқа берілгеннен кейін сол сотта
қаралуы тиіс [19].
Апелляциялық шағым немесе наразылық судьяның қаулысымен оларды берген
тұлғаға мына жағдайларда:
1. Шағымды, наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы судьяның қаулыдағы
нұсқаулары белгіленген мерзімде орындамағанда;
2. Шағымды немесе наразылықты берген тұлғаның өтініші бойынша немесе
наразылықта оны қалпына келтірутуралы өтініш болмаса немесе оны
қалпына келтіруден бас тартылған жағдайда;
3. Егер шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өтіп кетсе және
шағымда немесе наразылықты аппеляциялық шағым немесе наразылық беруге
( келтіруге ) құқығы жоқ тұлға берсе ( келтірсе) қайтарылады.
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты алғаннан кейін судья:
1. Шағымның,наразылықтың және оған қоса тіркелген жазбаша дәлелдемелердің
көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске қатысушы адамдарға
жіберуге, апелляциялық сатыға жіберуге міндетті.
2. Шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткеннен кейін
істі апелляция немесе сотқа жіберуге міндетті.
Төрағалық етуші іске қатысушы адамдарға және өкілдерге олардың іс жүргізу
құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, оның ішінде: іс материалдарымен
танысу, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге;
қарсылықтарын мәлімдеуге; дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге
қатысуға;іске қатысушы басқа адамдарға, куаларға, сарапшылар мен мамандарға
сұрақтар қоюға; өтінім жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер
беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз
дәлелдерін келтіруге; іске қатысушы басқа тұлғалардың өтінімдері мен
дәлелдеріне қарсылық білдіруге және т.б.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім
өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар
сотта іс материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға
білдірілген қарсылықтармен танысуға құқылы. Апелляциялық шағымды берген
тұлғамен процесте бір жақта болған бірге қатысушылар мен үшінші тұлғалар
берілген шағымға жазбаша арыз беру жолымен қосылуға құқылы. Апелляциялық
шағымға қосылу туралы арызға баж мемлекеттік баж төленбейді [20].
Іске қатысушы тұлғалар осы қарсылықты растайтын құжаттарды қоса бере
отырып, апелляциялық шағымға немесе наразылыққа жазбаша түрде қарсылық
білдіруге құқылы. Қарсылық пен оған қоса берілген құжаттар іске қатысушы
тұлғалардың санына қарай көшірмелерімен бірге берілуі тиіс. Апелляциялық
шағымды берген тұлға сот қаулы шығарғанға дейін одан апелляциялық сатыдағы
сотта бас тартуға құқылы. Апелляциялық наразылық келтірген прокурор немесе
жоғары тұрған прокурор апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығарғанға дейін
наразылықты кері қайтарып алуға құқылы. Нарзылықтың кері қайтарылып
алынғанын сот іске қатысушы адамдарға хабарлайды. Егер шешімге басқа
адамдар шағым жасамаса немесе жоғары тұрған прокурор наразылық келтірмесе,
сот шағымнан бас тартуды және наразылықты қайтарып алуды қабылдау туралы
апелляциялық іс жүргізуді қысқартатын қаулы шығарады. Талап қоюшының талап
қоюдан бас тартуы немесе тараптардың апелляциялық шағым берілгеннен кейін
жасалған бітімгершілік келісімі апелляциялық сатыдағы сотқа жолданған
жазбаша арыздарда көрсетілуге тиіс. Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуы
туралы арызы, жауапкердің талап қоюды мойындауы немесе тараптардың
бітімгершілік келісімінің шарттары сот отырысының хаттамасына енгізіледі
және олрға тиісінше талап қоюшы, жауапкер немесе екі тарап та қол қояды.
Егер талап қоюдан бас тарту, жауапкердің талап қоюды мойындауы немесе
тараптардың бітімгершілік келісімі сотқа жолданған жазбаша арызда жазылса,
олар іске қоса тіркеледі, бұл туралы сот отырысының хаттамасында
көрсетіледі. Талап қоюдан бас тарту қабылданған не талап қоюға мойындалған,
немесе тараптардың бітімгершілік келісімі бекітілгенге сот талап
қоюшыға,жауапкерге немесе тараптарға тиісті іс жүргізу әрекеттерінің
салдарын түсіндіреді. Талап қоюшыдан бас тартуды қабылдау немесе
тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот ұйғарым шығарады, сол
арқылы осымен бір мезгілде іс тоқтатылады. Тиісінше талап қоюшының немесе
тараптардың арыздарын қарау тәртібі және талаптан бас тартуды қабылдау
немесе қабылдамау, бітім келісімін бекіту немесе бекітпеу салдары бойынша
белгіленеді [7]. Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын қабылдау немесе
бітімгершілік келісімін бекіту кезінде апелляциялық саты бірінші сатыдағы
сот шығарған шешімнің күшін жояды және Кодекстің 247-бабының 3,4
тармақшаларына сәйкес іс бойынша іс жүргізуді қысқартады Кодексте көзделген
жағдайларда, сондай-ақ сот ұйғарымы істің әрі қарай ілгерілеу мүмкіндігіне
бөгет болатын жағдайларда бірінші немесе апелляциялық сатыдағы соттын
ұйғарымына аталған жеке шағым, наразылық беру мүмкін. Ұйғарымда
тараптардың сот бекітетін бітімгершілік келісімінің шарттары көрсетілуі
тиіс. Осымен сотта іс қарау аяқталады, сотпен дәлелдемелер зерттелмейді
және істің фактілі мән-жайлары анықталмайды. Іс бойынша іс жүргізу
қысқартылған жағдайда да сол тараптар арасында, сол мәселе бойынша және сол
негіздер бойынша екінші рет сотқа жүгінуге жол берілмейді.
Жауапкер талап қоюды мойындаған жағдайда және оны қабылдаған кезде
сотмәлімделген талаптарды қанағаттандыру туралы шешім шығарады. Бұл
жағдайда сотшешімінің дәлелдеу бөлігінде жауапкер талап қоюды танығаны және
оны соттың қабылдағаны ғана көрсетіледі, яғни сот істің мән-жайларын
анықтамай талап қоюшының пайдасына шығарады [7].
Егер сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартун, талап қоюды
мойындауын қабылдамаған немесе бітімгершілік келісімін бекітпеген
жағдайда, сот бұл туралы ұйғарым шығарады және істі мәні бойынша қарауды
жалғастырады. Сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, жауапкердің
талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін
бекітпейді, егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа біреулердің
құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса
[7]. Сонымен қатар, талап қоюшы өз талаптарын қолдайтын болса, сондай-ақ
тараптар құқық туралы дау бойынша бітімгершілікке келмесе сотта іс қарау
жалғасады.
Бірінші немесе апелляциялық сатыдағы соттың қалған ұйғарымына жеке
шағымдар мен наразылықтар берілмейді, бірақ бұл ұйғарымдарға қарсылықтар
апелляциялық шағымға немесе наразылыққа енгізілуі мүмкін болады.
Шешім шығарумен аяқталған сот қарауы кезінде шығарылған
ұйғарымға шағым жасалып, наразылық келтірілген жағдайда іс жоғары тұрған
сот сатысына шешімге шағым беруге белгіленген мерзім өткенде ғана
жіберіледі. Бұл орайда шешімге апелляциялық шағым жасалып, наразылық
келтірілсе, жеке шағымды, наразылықты тексеру істі апелляциялық тәртіппен
қарайтын сот сатысында жүргізіледі [21].
Бірінші сатыдағы апелляциялық сот ұйғарымына жасалған жеке
шағым, наразылық жоғары тұрған сотқа шағым жасалатын ұйғарым шығарылған
күннен бастап он күн ішінде беріледі және іс жүргізу тәртібі бойынша
қаралады.
Қарау нәтижелері бойынша:
1. Ұйғарымды өзгеріссіз, ал шағымды, наразылықты қанағаттандырмай тастау
туралы;
2. Ұйғарымды толық немесе бөлігінде күшін жою және мәселені бірінші
апелляциялық сатыдағы соттың жаңадан қарауына беру туралы;
3. Ұйғарымның толық немесе бөлігінде күшін жою және мәселені мәні бойынша
шешу туралы ұйғарым шығарылады.
Жеке шағым , наразылық бойынша шығарылған апелляциялық сатыдағы ұйғарым
шағымдануға, наразылық білдіруге жатпайды және ол шығарылғаннан кейін дереу
заңды күшіне енеді.
Істі апелляциялық немесе тәртіппен қарау кезінде сот
апелляциялық шағым немесе наразылық шегінде бірінші сатыдағы сот шешімінің
заңдылығы мен негізділігін тексереді. Апелляциялық сатыдағы сот жаңа
фактілерді анықтауы және жаңа дәлелдемелерді зерттеуі мүмкін.
Апелляциялық сатыдағы сот заңдылық мүддесін көздей отырып,
апелляциялық шағым немесе наразылық келтірілген шешімнің заңдылығын толық
көлемінде тексеруге құқылы.
Апелляциялық сатыдағы сот көзделген істер бойынша біріші
сатыдағы сот шешімінің заңдылығымен негізділігін толық көлемінде тексереді.
Тәртіп бойынша апелляциялық сатыдағы сот жеке ұйғарыммен шешімнің күшін
жоюға негіз болған бірінші апелляциялық сатыдағы сот жасаған құқық
нормаларының өрескел бұзылуы мен қателерді де көрсете алады. Мұндай
ұйғарымның көшірмесі тәртіптік іс қозғауға құқығы бар адамдарға жіберіледі.
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайы
анықталуының материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің
дұрыстығын, сондай-ақ істі қарау мен шешу кезінде азаматтық іс жүргізу заңы
нормаларының сақталуын көрсетеді [7].
Апелляциялық сатыдағы судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты
алғаннан кейін апелляциялық шағымда немесе наразылықта жазылған талаптар
мен өтініштерді ескере отырып он күн мерзімде істі қарауға тағайындайды
[7].
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысушы адамдарға отырыстың
өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарлап және оларға апелляциялық
шағымның немесе наразылықтың көшірмесін жібереді.
Істің қарауы белгіленнен кейін ол жиырма күн мерзімде қаралады.
Апелляциялық сатыдағы соттың сот отырысы бірінші сатыдағы соттың сот
отырысын жүргізу үшін Кодексте белгіленген ережелер бойынша және ережелер
ескеріле отырып өткізіледі.
Судья сот отырысын ашады және қандай іс, кімнің шағымы бойынша
қаралуға тиіс екенін хабарлайды. Судья іске қатысушы адамдар мен өкілдерден
кімнің келгендігін анықтайды, келгендерден кім екенін айқындайды, сондай-ақ
лауазымды адамдар мен өкілдердің өкілеттілігін тексереді. Сот билігі
заңдарда белгіленген, барлық соттар үшін біртұтас сот өндірісі нысандарында
жүзеге асырылады [22].
Істің қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарланбаған
іске қатысушы адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда сот істі
қарауды кейінге қалдырады. Осы бапта қаралған істің қаралатын уақыты мен
орны туралы тиісті түрде хабарланған адамдардың келмеуі істі талқылауға
кедергі болмайды. Алайда сот бұл жағдайда да келмеу себебін дәлелді деп
тани отырып, істі қарауды кейінге қалдыруға құқылы.
Іске қатысушы тұлғалардың апелляциялық сатыдағы істі қарауға
байланысты барлық мәселелер бойынша арыздар мен өтініштерін сот іске
қатысушы басқа тұлғалардың пікірін тыңдағаннан кейін шешеді.Тараптар
зерттеген кезде өздеріне бірінші сатыдағы сот бас тартқан дәлелдемелерді
талап ету туралы өтініш жасауға құқылы болады. Мәлімдеген өтініштерді шешу
Кодекстің 186-бабының ережелері бойынша жүргізіледі, аппелляциалық сатыдағы
соттың өтінішті бірінші сатыдағы сот қанағаттандырмағандығын негізге алып,
оны қанағаттандырудан бас тартуға құқығы жоқ [23]. Соттың отырысына келген
іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің түсініктемелерін сот тыңдайды.
Апелляциалық шағым берген немесе наразылық келтірген тұлға және оның өкілі
бірінші болып сөз сөйлейді. Екі тарап та шешімге шағым жасаған жағдайда
бірінші болып талап қоюшы сөйлейді.
Дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі мен шектерін іске қатысушы
тұлғалардың пікірлерін ескере отырып, апелляцялық сатыдағы сот белгілейді.
Тараптардың түсініктемелерінен кейін сот істе бар және тараптар жаңадан
табыс еткен дәлелдемелерді тексереді [24].
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысушы, сот отрысына келмеген
адамдардың түсініктемелерін, сондай-ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына
шақырылмаған куәлардың айғақтарын жария етуге құқылы.
Егер бұл түсініктемелер мен айғақтарға тараптар дау шығарса,
аталған адамдар апелляциялық сатыдағы сотқа шақырылуы мүмкін. Іс мәні
бойынша қаралып біткен соң судья тараптар мен өкілдерден олардың жасайтын
өтінімдерін толықтыруларын сұрайды. Сот бұл өтінімдерді шешіп, содан соң
жарыс сөзіне көшеді. Сот жарыс сөзі өткізіледі, бұл орайда апелляциялық
шағым немесе наразылық берген адам бірінші болып сөйлейді [7]. Шешімге екі
тарапта шағым жасаған жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді.
Сот жарыс сөзді аяқтағаннан кейін соттың актісін қабылдауға
арналған бөлмеге кетеді.
Апелляциялық сатыдағы сот актісін шығару және оны жариялау
Кодекстің 27, 218- баптарында көзделген ережелер бойынша жүргізеді.
Апелляциялық сатыдағы сот:
1. шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай
тастауға;
2. бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгертуге;
3. бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім шығаруға;
4. іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылғаны анықталған жағдайда шешімнің
күшін жойып,істі бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына жіберуге;
5. шешімнің толық немесе оның бөлігіндегі күшін жоюға және іс бойынша іс
жүргізуді қысқартуға не арызды қарамай тастауға құқылы. Апелляцялық
Кодекстің 358- бабының 3- тармақшасында көзделген жағдайда сот
Қазақстан Республикасының атынан апелляциялық шешім шығарады.
Сол арқылы бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жояды және істі мәні
бойынша шешеді, ал қалған жағдайларда сот актілері ұйғарым нысанасында
шығарылады. Апелляциялық сатыдағы соттың дәлелді актісі бес күн ішінде
шығарылуға тиіс .
3. Апелляциялық істерді қарау тәртібі мен мерзімі
Қазақстан Республикасының 2001жылдың 11 шілдедегі № 238-ІІ Заңымен ҚР
АІЖК-не енгізілген өзгерістер бойынша қазіргі уақытта соттын бірінші
сатыдағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін судья жеке-дара
қарайды. Істерді апелляциялық сотта немесе қадағалау сатысындағы соттарда
қарауды соттың алқалы құрамы жүзеге асырады. Іс алқалы түрде қаралған кезде
соттың құрамына саны тақ (кем дегенде үш ) судья кіруге тиіс, олардың
біреуі төрағалық етуші болып табылады [7].
Сот отырысында іс жүргізу тәртібін сақтап, азаматтық істерді қарайтын
және шешетін судьяны төрағалық етуші деп атайды. Бірінші сатыдағы азаматтық
істерді сот отырысында қарайтын жеке дара судьяның өзі төрағалық етуші
болады. Істерді апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы қарайтын алқалы
сот құрамына кіретін судьяларының біреуі ғана төрағалық етуші болып
тағайындалады.
Төрағалық етуші апелляциялық істі бастар кезде, істің барлық мән-
жайын толық, жан-жақты және объективті анықталуын, іс жүргізу әрекеттерінде
дәйектіліктің және тәртіптің сақталуын, процеске қатысушылардың өздерінің
іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыруын және олардың өз міндеттерін орындауын,
процестің тәрбиелік ықпалын қамтамасыз ете отырып, отырыстың барысына
басшылық жасайды, қаралатын іске қатысы жоқ мәселелердің барлығын сот
қарауынан шығарып тастайды. Әрбір мәселе шешілген кезде судьялардың
ешқайсысы дауыс беруден қалыс қалуға құқы жоқ. Төрағалық етуші ұсыныстарды
енгізеді, өз пікірін айтады және соңынан дауыс береді. Көпшілік пікірімен
келіспеген судья осы шешімге қол қоюға міндетті және ерекше пікірін жазбаша
түрде баяндай алады. Ерекше пікірмен апелляциялық және қадағалау
сатысындағы сот осы істі тиісті сатыда қарау кезінде танысуға құқылы [7].
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді қарайтын Қазақстан
Республикасы соттары:
- аудандық және оларға теңестірілген соттар(қалалық, ауданаралық,
мамандырылған ауданаралық соттар – экономикалық, әкімшілік, әскери,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және басқа соттар);
- облыстық және оларға теңестірілген соттар (Республика астанасының
қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары –
Алматы қаласының қалалық соты);
- Жоғарғы Сот [7].
Апелляциялық тәртіппен заңды күшіне енбеген сот актілерін қайта қарайтын
соттар Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 333-бабында көрсетілген. Осылай:
1) аудандық және оларға теңестірілген соттар шешімдерін – облыстық және
оған теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы;
2) облыстық және оларға теңестірілген бірінші сатыдағы соттар шығарған
шешімдерді – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер
жөніндегі алқасы қарайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бірінші сатыда қаралған
азаматтық істер бойынша шығарылған сот актілері апелляциялық тәртіппен
қаралмайды, олар жарияланған күннен бастап заңды күшіне енеді[ҚР АІЖК].
Қадағалау тәртібімен заңды күшіне енген сот актілерін қайта
қарайтын соттар Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 386-бабында көрсетілген.
Осылай:
1) Облыстық және оған теңестірілген соттың қадағалау алқасы мына
соттардың заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарайды:
- аудандық және оларға теңестірілген соттардың шешімдерін, қаулыларын,
ұйғарымдарын;
- облыстық және оларға теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі
алқасының апелляциялық қаулыларын қадағалау шағымдары, прокурордың
қадағалау наразылықтары бойынша.
2) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қадағалау алқасы мына соттардың
заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарайды:
- бірінші сатыдағы сот шешімдерін, қаулыларын, ұйғарымдарын;
- облыстық және оларға теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі
алқасының апелляциялық қаулыларын;
- облыстық және оларға теңестірілген соттың қадағалау алқасының
қаулыларын;
- Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі
алқасының істерді апелляциялық тәртібімен қарау кезінде шығарған
қаулыларын қадағалау шағымдары, ҚазақстанРеспубликасының Бас
прокурордың қадағалау наразылықтары бойынша.
3) Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының жалпы отырысы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты қадағалау алқасының Қазақстан
Республикасының АІЖК-тің 384-бабының 2-бөлігінде көрсетілген негіздер
бойынша қаулыларын Қазақстан Республикасының Соты Төрағасының ұсынымы
немесе ҚР Бас прокурордың наразылығы бойынша қайта қарайды.
Апелляциялық сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берген тілге қарай сот
ұйғарымымен белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу
бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады. Егер іс
жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе жөнді білмейтін іске қатысушы
адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде мәлімдеме
жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру, шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу, азаматтық іс жүргізу заңнамасымен
белгіленген тәртіппен аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы
түсіндіріледі және қамтамасыз етіледі [7]. Себебі аудармашыларға төленетін
тиесілі сомалар іс бойынша іс жүргізуге байланысты шығындарға жатпайды[7].
Оларға тиесі сомаларды төлеу республикалық бюджеттің есебінен жүргізіледі
[7]. Сондықтан азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы адамдарға басқа тілде
жазылған істі заң бойынша қажетті іс материалдарының сот ісін жүргізу
тіліне сот тегін аударып беруді қамтамасыз етеді [25].
Апелляциялық іс бірінші сатыдағы соттан қай тілде келіп түссе,
жоғары деңгейлі (апелляциялық және қадағалау сатыдағы) соттар да сол тілде
қаралуы керек.
Азаматтық істерді сотта қараған кезде және шешім шығарған кезде сот
дәлелдемелерге баға береді, іс үшін маңызы бар қандай мән-жайлардың
анықталғанын және қандай мән-жайлардың анықталмағанын, тараптардың құқықтық
қатынастарының қандай екенін, осы іс бойынша қандай заң қолдану керек
екенің және қойылған талаптың қанағаттандырылуға жататының-жатпайтынын
айқындайды[7].
Апелляциялық іс бойынша сот актісі тек заңға сәйкес жиналған,
ұсынылған, зерттелген дәлелдемелер негізінде қабылданады.
Сотпен дәлелдемелерді бағалау – соттық дәлелдеудің ажырамас соңғы
бөлігі [26].
Азаматтық іс үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz