АРАБ ЖАЗУЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНАН АЛАТЫН ОРНЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1. Қазақ жазуының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .6
2. Қазақ жазуының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .17
II АРАБ ЖАЗУЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНАН АЛАТЫН ОРНЫ
3. Араб жазуының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
...25
4. Араб жазуының қазақ жазуындағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жазу-сызудың жалпы адамзат тарихындағы
калыптасуы, филогенездік дамуы өте көне замандардан бүгінгі күндерге дейін
ұзақ ғасырларды басынан өткеріп, талай өзгерістерге ұшырап, түрленіп
жеткені мәлім.
Ал кез келген жазу өз қызметін белгілі бір ұйымдасқан жүйе арқылы
жүзеге асыратыны даусыз. Олай болса, байырғы қазақ қоғамында араб жазуының
қазақ сөздерін таңбалауда өзіндік жүйесі болды, сондықтан ол ұзақ ғасыр
қолданыста болып, белгілі бір жұртшылықтың рухани, мәдени, саяси қажетін
өтеді.
Мәдени құндылыктарды, рухани байлықтарды осы дәуірге жеткізген жазба
жәдігерлердің біркатары XVIIІ-XІX ғ.ғ. араб жазулы жазбалары (құжаттар, хан-
би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың бір-бірімен
жазысқан хаттары) болып табылады. XVIII-XIX ғ.ғ. араб жазулы үлгілер өз
заманының сұранысы мен қажетін іс жүзінде өтеп, қоғамға қызмет еткені
даусыз. Сондай-ақ алғашкы мерзімді басылымдар, атап айтқанда, Дала
уалаяты мен Түркістан уалаяты газеттері және 1905 жылғы төңкерістен
кейінгі қазақ даласында шыққан баспа өнімдері де араб жазуымен халыққа
тарап отырғаны мәлім. Ал бұдан кейінгі XX ғ. бас кезеңінде араб жазуын
қолдану я болмаса өзгерту, ұлттық әліпбидің төл дыбыстарға сәйкес болуы
тәрізді аса маңызды мәселелер зиялы қауым назарынан тыс қалған емес. Ұлттык
жазуды жетілдіру, оны қарым-қатынастың сындарлы құралына айналдыру қазақ
тіл білімінде бүгінгі таңда да аса өзекті мәселенің бірі болып отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі де, міне, осымен байланысты.
Жалпы біз сөз етіп отырған ескерткіштер тілінің лексикалық,
грамматикалық, синтаксистік, морфологиялық құрылысын зерттеп, талдаған
отандық ғалымдарымыздан Р.Сыздықова, Б.Әбілқасымов, Ә.Құрышжанов,
Т.Қордабаев, С.Исаев, Е.Жанпейісов, М.Балақаев, І.Кеңесбаев, сондай-ақ
С.М.Малов,Б.А.Серебренников,А.Н.Кон онов,В.В.Радлов, Н.И.Ильминский,
А.Н.Самойлович,Н А.Баскаков, В.Григорьев, А.О.Васильев, И.А.Батманов,
М.В.Вяткин, И.К.Дмитриев, т.б. көрнекті түркітанушы ғалымдардың еңбектерін
атауға болады [1].
Адамзаттың негізгі қатынас құралы ретінде тіл жазуда таңбамен
белгіленетіні анық. Тілдік таңбалардың өзіне тән жан-жақты сапалық
ерекшеліктері бар. Әр халықтын артикуляциялық базасына сай дыбыстардың
атқаратын қызметіне, ерекшелігі мен күрделілігіне сәйкес бір ұлттың әліпби
жүйесі екінші бір ұлттың дыбыстық жүйесін дәл бере алмайтыны заңды нәрсе.
Бірақ та, хатқа түскен кез келген графема өзінің кызметін белгілі бір жүйе
арқылы жүзеге асыратыны даусыз. Сондықтан ескерткіштер қолданған араб
әліпбиі қаншалықты дәрежеде сол кездегі қолданыста болған тілдің қажетін
өтеді және сол кездегі жазба тілдің қандай орфографиялық заңдылықтары бар,
кандай орфографиялық принциптерді басшылыққа алды, т.б. мәселелер шешімін
табуды қажет етеді. Осыған байланысты сол кезеңде қолданыста болған араб
жазуының да түркілік сөздерді, оның ішінде, қазақ сөздерін таңбалауда
өзіндік ішкі құрылымы мен жүйесі болуға тиіс.
Зерттеудің нысаны. XVІIІ-XIX ғ.ғ. араб жазулы қазақ жазбаларындағы (хан-
би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың хаттары, т.б. әр
тұрлі құжаттар) араб таңбасының қолданылу ерекшелігін анықтау.
Қазақ қоғамында қолданылған араб жазуын үш жүйеге бөліп зерттегендіктен
жұмыста тек қана XVIІI-XIX ғ.ғ. араб жазулы қазақ жазбалары ғана емес,
салыстыру барысында қолжазбалар меп кітаптар, алғашкы қазақ газеттері, А.
Байтұрсынұлының төте жазуы да қарастырылды. Бірақ негізгі зерттеу нысанымыз
XVIII-XIX ғ.ғ. араб жазулы қазақ жазбалары болғандықтан, олардың мазмұн
межесі жан-жақты талданды. Орфографияға қатысты емес деп дау туғызатын
талдаулар, негізінен, тұрпат меженің жүйесін ашып көрсету үшін мазмұн
меженің құрылымдық ерекшеліктерін анықтау барысында жүргізіледі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Ескі қазақ жазба тілі пайдаланған араб
жазуының құрылымдық жүйесін талдау елегінен өткізіп, теориялық тұрғыдан
тиянақтау зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
XVIIІ-XIX ғ.ғ. жазбалар пайдаланған жазба тіл ортаазиялық түркі жазу
дәстүрін сақтағанымен де жалпыхалықтық сөйлеу тіліне бейімделе бастаған
кезеңге жатады және XIX ғ. бастап бұл ерекшелік басым түсе бастағаны мәлім.
Осымен байланысты қазақ жазбалары пайдаланған араб әліпбиінің қазақ тілінің
дыбыстық ерекшеліктеріне сәйкес келетін-келмейтінін, халық тілінің дыбыстық
жүйесін араб әліпбиі қаншалықты дәрежеде бейнелей алатынын, атап айтқанда,
вокализм жүйесінің қандай тәсіл арқылы берілетінін, консонанттар жүйесінің
таңбалану ерекшеліктерін айқындау зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты
болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер шешімін табуға
тиіс:- кадим, жадид, төте жазу жүйелерінің айырмашылықтары мен ортақ
белгілерін ашу;
- ғылымның әртүрлі саласындағы араб сөздерінің үлес салмағының әртүрлі
болуының лингвистикалық себептерін айқындау;
- араб лексикасының ерекшеліктері мен ену арналарын айқындау;
қазақ жазбаларындағы араб тілінен енген сөздердің таңбалану ерекшелігін
көрсету;
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі барлық салалық терминдер жүйесіндегі
араб, парсы кірме сөздері тікелей зерттеу нысанына айналды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары. Зерттеуде араб жазуының қазақ жазуында
қолданылуы ғылыми деректерге негізделіп, кешенді түрде арнайы зерттеу
нысаны ретінде қаралды.
- ғылымның түрлі салалары тіліндегі араб сөздерінің тілдік қабаты
анықталып, олардың терминдер жүйесінде орын алуының экстралингвистикалық,
лингвистикалық себептері анықталды;
- XX гасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басында пайда болған жаңа
терминдердің арабтық төркіні мен мағынасы анықталды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сипаттау, компонентті талдау,
кұрылымдық-семантикалық, салыстырмалы-тарихи, статистикалық,
лексикографиялық сипаттау, синхрондық сипаттау әдістері қолданылды. Жаңадан
жасалган терминдерді анықтауда ғылыми зерттеулер, оқулықтар, баспасөз
құралдарына шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақ жазуының даму кезеңдері
Тіл- адам баласының ой-санасында танылған әлемдік бейненің, болмыстың
ұғымдық белгісі. Адамзат тіл арқылы табиғаттағы барлық заттар мен
құбылыстарға атау береді.Ұлттық таным мен ұлт тілінің бірлігі, байланысы
осы арада тоғысады. Әрбір ұлт өкілдерінің парасат-пайымы, білім деңгейі,
көзқарасы мен менталитеті, өзіндік дүниетанымы,болмысты тануы, игеруі тілде
бейнеледі, тілде сақталады. Ата-бабадан мирасқа қалған ана тілі- адамдар
арасындағы қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар көнеден келе жатқан
тарихи танымды жеткізуші қызметін де атқарады.
Тілсіз рухани мәдениет те биікке жете алмайды, халықтың рухани күші-
тілде. Тілі дамымаған халықтың рухы да дамымақ емес. Өйткені Өнер алды-
тіл. Демек, дүниенің кілті- тілде.Тілдің дамуы арқылы адам баласының
дүниетанымы сатылы дамиды. Яғни, ата-баба білігі балаға тіл арқылы
дамып,болмыстың қасиеті мен белгілері терең таныла түседі.Тілде ертедегі
танымның ізі, ел жасаған парасат пен кісіліктің пайымы жатыр. Тіл- дыбыс
таңба жүйесі ғана емес, тілдің сақталуы арқылы халықтың бүкіл ғұмырындағы
таным-түсінігі ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Басқаша айтқанда, сөз жүйесі арқылы
халықтың ойлау жүйесі, материалдық және рухани мәдениеті жетеді.
Ғ.Мүсірепов Тілін білмеген түбін білмейді дейді. Тіл- ойдың ең басты
қаруы. Адам баласының табиғаттағы заттар мен құбылыстарды тануы тек тіл
арқылы ғана жүзеге асады десек, осы ойды жеткізетін таңба-жазу.
Жазу- адамның ой-пікірін, хабарын, мағлұматын таңбалар арқылы жеткізуді
қамтамасыз ететін белгілер жүйесі. Жазудың пайда болуы адамдардың қарым-
қатынастағы уақыт пен кеңестік кедергісін жойды. Оның алғашқы нұсқалары өте
ерте заманда жасалды. Жазу қатынас құралы ретінде пайдаланылған суреттер
мен шартты белгілерден кейін пайда болған. Өз ойын басқаға жеткізу үшін
адамдар әуелде заттың өзін пайдаланды. Мысалы, кеткен бағытын көрсету үшін
жолға бұтақ тастаған. Кейін осы мақсатпен ағашқа садақтың оғын қадап
кеткен.Ойды зат арқылы білдіру үрдісі ежелгі замандарда тайпалар арасындағы
елшілік қарым-қатынастарға да пайдаланылған. Кейін мұндай рәміздік зат
орнына таңбалар бедерленген бұйымдар қолданылған.Осылайша алғашқы жазу
пайда болған.
Адамдар алғашқы жазу құралы ретінде саз балшықтан жасалған тақтаны,
ағаштың қабығын, т.б.пайдаланған. Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан
құралған. Ол таңбалар тұтас хабарды, не сөзді, не буынды, не дыбысты
белгілейді. Әр таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады.
Таңбаларының мағынасына қарай адамзат тарихындағы жазу төрт түрге бөлінеді:
1) пиктографиялық жазу- жазудың ең көне түрі. Зерттеушілер жазудың бұл түрі
неолит дәуірінде пайда болған деп есептейді.Мұнда хабарлануға тиісті
оқиғаға қатысты заттардың суреті салынады. Суретін салуға болмайтын
абстракт ұғымдарды беру үшін басқа заттардың суреті қолданылған. Мысалы,
бақыттылықты, олжаны- тасбақаның, махаббаты-сызықшамен қосылған екі
жүректің, достықты –ұстасқан екі қолдың, соғысты садақ оғының суретімен
белгіленген; 2) идеографиялық жазу- жекелеген сөздерді, морфемаларды сурет
арқылы немесе шартты таңбалар арқылы белгілейді. Онда әр сөздің тұрақты
графикалық таңбасы, әр таңбаның меншікті мағынасы болады.Идеографиялық
жазудың бір түрі- иероглиф жазу; 3) буын жазуында -сөз құрамындағы әрбір
буын жеке таңбамен белгіленеді; 4) дыбыстық жазу (әріп жазуы)- жазудың
дамып жетілген түрі, тіл дыбыстарын, фонемаларды әріппен таңбалайтын жазу
жүйесі.
Дыбыстық жазулардың ең көне түрлері- финикия, армей және грек жазулары.
Көне түркі жазуы да дыбыстық жазудың ең ежелгі түріне жатады. Көне Түркі
жазулары немесе Көне түркі алфавиті - дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі
дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен VІ-Х ғасырларда үлкен аймаққа
таралған. Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды:
1. Енисей ескерткіштері.
2. Талас ескерткіштері.
3. Орхон ескерткіштері.
Орналасу жері болмаса, бұлардың қолданылған жылдарының айырмасында және
жалпы жазу таңбаларының қолданылуы арасында елеулі айырмалар жоқ. Алайда
Түркі жазбаларының жазылу мерзімдеріне қарағанда алғашқы Енисей-Лена
бойынан, Сібірден, Байкал аймағынан Монғолия далаларына, Орхон жеріне, одан
Қазақстан мен Қырғызстан, Шыңжаң жеріне қарай біртіндеп таралғанын
көрсетеді. Ал жазылу үрдісі, таңбаларының қолданылуы ұқсас, оқылуы
біркелкі.
1. Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан және Тува, Хакас, Алтай
республикаларының (бәрі де Ресей құрамындағы Түркі республикалары)
аймағынан және Ресейдің батыс сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосибирск)
облысы мен Ертіс бойынан табылған жазулар жатады. Оның қолданылған,
жазылған жылдары Ү-ҮІІ ғасырлардың аралығы. Бұл аймақтан табылып отырған
көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей
[2].
2. Талас ескерткіштері. Бұл аймақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан,
Жетісу, Сыр бойы мен Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде көп
шоғырланған жері қазіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай
ҮІІІ ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты.
3. Орхон ескерткіштері. Монғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің
бойынан және Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады.
Қолданылған мезгілі ҮІІ-ҮІІІ ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты.
Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде
тарихи құндылығы жағынан Құтлығ қаған, Білге қаған, Күлтегін,
Тоныкөк, Күлі Чор және Мойын Чор ескерткіштерінің орны ерекше.
4. Яғни Көне Түркі жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Монғолия,
Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен
қолданылғаны туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған
тарихи мезгіл (5-8 ғасырлар) мен оның таралған үлкен аймағы Ұлы Түркі
қағандығы, одан бөлінген Батыс және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары
мен Көк Түркілер (Екінші Түркі қағандығы) мемлекеттерінің аумаы мен өмір
сүрген дәуіріне сәйкес келеді.
5. Көне Түркі жазуының құпиясын ашқан Даниялық ғалым Вильгельм Томсен
болатын (1898 жылы бастап). Кейін орыс түркітанушылары аударып, көп
зерттеді. Оған 20 ғасырда Түркі елдерінің ғалымдары – Татар, Өзбек, Түрік,
Қазақ, Әзірбайжан зерттеушілері қосылды. Кейде "руна (руникалық) жазулары"
деп аталады. Оның себебі жазудың құпиясы ашылмай тұрғанда, бұл жазулар бір
қарағанда ежелгі скандинавия халықтарының жазбаларына ұқсайтын еді. Алайда
ғылыми зерттеулер Түркі жазулары екенін анықтады. Томсен ең алғаш рет
"Түрк" және "Теңрі" сөздерінен бастап оқыған екен.
6. Бұл жазулардың жалпы көлемі ұзақ. Қазіргі өлшеммен алғанда орта
көлемдегі кітапты құрайды. Көптеген тарихи, мәдени, жағраппиялық, саяси
деректер бар, сол кездегі халықтың өмірінен, таным-түсінігінен, дүниетанымы
мен салт-дәстүрінен хабар береді. Тарихи оқиғалар тізбегі Ұлы қағандардың
жорықтары жыраулық-жорықтық үлгідегі әдемі, көркем тілмен баяндалған.
Сондықтан көптеген зерттеушілер оларды Көркем шығармаларға жатқызады.
Жазбаларды Көне Түркілер мен Көк Түркілер дәуіріндегі болған оқиғалар
сипатталып, жағрапиялық атаулар, сол кездегі тайпалардың атаулары мен
орналасу, таралу аймағы көрінеді. Өкініштісі, Түркі жазба ескерткіштері
манихейшіл Ұйғыр қағандығы кезінде аяусыз қиратылған.
7. Жазбаларда ең алдымен Ү-ҮІІІ ғасыр аралығындағы Ұлы даладағы тарихи
оқиғалар көркем тілмен баяндалған, айналып келетін оралымдары мен ішкі
ұйқастары, композициялық тұтастығы бар. Сондықтан оның ең алдымен жанрын
айқындасақ – жылнама не шежіреден гөрі, бұлар – тарихи дастандар. Жазудың
сипаты түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктерін, соның ішінде үндестік
заңдарын жақсы береді. Жазудың ерекшелігі оңнан солға қарай оқылады және
негізінен дауыссыз дыбыстар таңбаланады. Олардың жуан және жіңішке түрлері
бар, олар жеке-жеке бөлек таңбаланады.
Көне Түркі жазуларының сыртқы түрі бізге тасқа қашалған түрде, "баспа
әріптері" түрінде жетті. Оның жазбаша түрі қандай болғаны туралы мәлімет
жоқ. Себебі маталарға, өңделген терілерге жазылуы мүмкін жазба әріптер бұл
материалдардың төзімсіздігіне байланысты бізге жетпеді. Алғаш көрген адам
адам бұл жазуларды бір қарағанда қазақ руларының таңбаларына ұқсатады. Яғни
жазулар жебе таңбалар, ай таңбалар және тұмар таңбалар мен көз
таңбалар, аша таңбалар, балық таңбалар сосын тарақ таңбалар мен
сырға таңбалардан құралады.
Қазақ халқының жазу тарихы көне түркі жазуынан басталған деуге
болады.Ал әріптік жазуға дейін сурет жазуы қолданылғанын еліміздегі тау-
тастардағы түрлі суреттер арқылы дәлелдеушілер бар.Түркі жазуында дауысты,
дауыссыз дыбыстардың әрпі болған, кейбір әріптер екі дауыссыз дыбысты
белгілеген. Әріптер жуан, жіңішке дыбыстарды ажыратқан. Әріптер белгілі
жүйеде қолданылған.Түркі халықтары кейін араб әліпбиін қолданып жазған,бұл
жазу мұсылман дінінің таралуымен бірге келген.
Араб жазуы (араб.: أَبْجَدِيَّة عَرَبِيَّة абджәдия арабия) — ежелгі Вавилониядағы
(б.з.б. 2000-шы ж.) аккад, шумер тайпаларының жазба әріптері негізінде
пайда болған көне жазулардың бірі. Оңнан солға қарай жазылады. Бас әріптері
болмайды. Әріптер бір-біріне қосылып жазылады. Араб жазуында 28 әріп бар.
Олардың үшеуі (а, и, у) созылыңқы дауысты дыбыстарды, қалғандары дауыссыз
дыбыстарды бейнелейді. Дауыссыз дыбыстардың асты-үстіне харакаттар (көмекші
белгілер) қойылады. Бұл белгілер Құранда, сөздікте, оқу құралдарында
міндетті түрде қойылып, ал қалған кездерде қойылмауы мүмкін. Құснихат
үлгілерінде Араб жазуының сулс, куфа, сулх, парсы, диуани, насталих, т.б.
түрлері пайдаланылады. Араб жазуы қазіргі кезде барлық араб елдерінде,
ислам дінін ұстанатын бірқатар мемлекеттерде (Индонезия, Үндістан, Иран,
Ауғанстан, Кавказ елдері және Орта Азия, т. б.) қолданылады. Қазақстанда
Араб жазуы ислам діні арқылы 7-9 ғасырлар аралығында таралған. Әл–Фараби,
Қ. А. Иассауи, С. Бақырғани т. б. ғұламалар Араб жазуын өздері туып-өскен
орталарында үйренгені, сол дәуірлерде арабша оқытатын медреселер болғанын
көрсетеді. Араб жазуы алғашқыда “қадым”, кейін “төте” жазу үлгілері түрінде
Қазақстанда 1928 ж-ға дейін пайдаланылып келді.
Араб жазуын түркі халықтары, оның ішінде қазақ халқы ұзақ уақыт
қолданған. Алғаш араб әліпбиіндегі әріптер түгел қолданылған, тек 1926 жылы
А.Байтұрсынов оған реформа жасап, ондағы артық әріптерді шығарып тастап,
жазуды көп жеңілдеткен. 1926 жылдан бастап 1940 жылға дейін қазақ халқы
латын әліпбиінде жазып келіп, кейін кириллицаға (1940 жылдан бастап) көшті.
Қазіргі түркі мемлекеттерінің көпшілігінде қайтадан латын әліпбиіне
негізделген жазуға көшу үрдісі бел алып келеді [3].
Әлем халықтарының басым көпшілігінің жазуы дамудың екінші жолымен
өрістеді. Бұл жазудың негізі - фонематикалық фонография. Мұнда тіл
дыбыстары таңбаланады. Сөз мағынасын ажыратуда дыбыстар әуенінің маңызы
айырықша, яғни сөз мағынасын анықтауда фонеманың мәні зор. Сондықтан жақсы
жетілген жазу жүйесінде фонематикалық принцип сақталуы керек. Тіл ғылымында
фонемалардың таңбалану жүйесі, ережелері мен заңдылықтарын зерттейтін
саласы графемика деп аталады. Ал белгілі бір жазу жүйесі элементтерінің
жиынтығы графика деп аталады. Графемика графикалық лингвистика деп те
аталады. Демек бұл кең ауқымды күрделі ғылым. Жоғарыда сөз болған
палеография, графика, орфография дегендер осы графикалық лингвистиканың
саласы болып табылады.
Қазіргі заманда белгілі бір тілдің тілдік, фонетикалық ерекшеліктерін
барынша толық қамтитын әліпби (алфавит) жоқ. Әліпби мұндай мейілінше
жетілген дәрежеге жету үшін оның құрамында сол тілдегі фонемалардың
барлығының да өзіндік таңбасы болу керек. Қазіргі бар әліпбилердің ішінде
біршама жетілген әрі кең тараған әліпби латын және орыс (кирилица)
әліпбилері. Бірақ олардың өзі де кемшіліктерден құралақан емес.
Латын әліпбиін қабылдаған халықтар оны өз тіліне сәйкестендіру үшін
оған әртүрлі өзгерістер енгізуге, толықтыруға мәжбүр болды. Тіл
дыбыстарының бәрін бірдей белгілеуге жетпей қалған жағдайда толықтыруға
тура келді: бір әріпті әр дыбыстың орнына қолданып, оларды айырып, ажыратып
тану үшін қосымша белгілерді пайдалану қажет болды. Мысалы: Š, Ş, Ø, Ž
немесе әріптер тобы жазылатын болды: ch, sch, dr, т.б..
Орыс (кириллица) әліпбиі сонау Петр Бірінші патша заманынан бері қарай
осындай артық таңбалардан біртіндеп арылып келеді. Бірақ әлі де басы артық
дүниелер баршылық. Мысалы, дауыссыз дыбыстардың жуан немесе жіңішкелігін
ажырату үшін қолданылатын ь, ъ белгілері бар. Сондай-ақ бұл әліпбиде буын
жазудың қалдықтары кездеседі (я, ю, ё). Өткен ғасырдың 30 жылдарында қазақ
халқы латын жазуына көшкен болатын. Ол туралы кейінірек сөз болады.
Сонымен әріп дегеніміз - тілдегі дыбыстардың шартты таңбасы. Әліпби -
белгілі бір тілдің жазуында қолданылатын әріптердің жүйесі, солардың рет-
ретімен тізіліп берілген жиынтығы болып табылады. Бірақ ол әлі жазу емес.
Ілгеріде айтқанымыздай, кемел әліпби болса, яғни тілдегі фонемалардың
барлығының да әріптік таңбасы болса, орфографияның онша қажеті де болмас
еді. Бірақ әзірге кемел әліпби жоқ. Оның үстіне кейбір сөздер бірге
жазылады, кейде жолға сыймай қалса, тасымалдауға тура келеді деген сияқты.
Қысқасы, жазуда қолданылатын толып жатқан шартты заңдылықтар мен қатар
баршаға ортақ тәртіп, ережелер бар. Осындай жазу ережелерінің жиынтығы
орфография деп аталады. Орфография дұрыс жазудың нормасы мен ережелерін
белгілегенде нақтылы принциптерге сүйенеді. Ол принциптер негізінен үш
топқа бөлінеді. Ал әр топ өз ішінде екі жүйе арна тартады.
I. Фонетика-фонематикалық принцип. Бұл топқа жататын принциптер
мыналар: фонетикалық және фонематикалық.
Фонематикалық принцип бойынша әр фонема орнына, айтылуына қарамастан
бір әріппен белгіленуі керек.
Мысалы: клуб [клуп], клубы [клубы]
Мұнда бірінші сөз айтылыуына қарай қатаң “п” дыбысына аяқталып тұр.
Екінші жағдайда оның орнына ұяң “б” естіліп тұр. Осылайша екі ұдай болса да
жазылуда екі фонеманы да (п,б) бір ғана әріппен (“б”) таңбалаймыз. Сондай-
ақ от-өт, ар-ер деген сөздерде -т,-р дыбыстары бірде жуан, бірде жіңішке
айтылады, яғни жеке-жеке фонема ретінде көрінеді. Соған қарамастан бір ғана
таңбамен белгіленіп отыр (орыс тілімен салыстырыңыз: брат-барть, угол-
уголь).
Фонетикалық принципте сөздің естілуіне назар аударамыз да қалай
естілсе, солай жазамыз.
Мысалы: Жолдас, үйде, қалалық, қызыл т.б.
II. Орфографиялық принциптердің екінші тобы - этимологиялық және тарихи
принцип.
Этимологиялық принцип - сөздің әуелдегі шығу тегін, түпкі формасын
сақтап жазу. Мысалы, жай, шай, сабау, абайла деген сөздерді біз жәй, шәй,
савау, авайла деп жазбаймыз. Сөздердің әуелгі тұлғасын сақтап жай, шай,
сабау, абайла деп жазамыз.
Тарихи принцип сөздердің бұрыннан жазылып қалыптасқан дағдысына
(традиция) сүйенеді.
Мысалы: Қақпаның алдын қан қылды,
Қаланың алдын шаң қылды (Алпамыс батыр)
Еліміздің түкпір-түкпірінен келіп түскен хабарлар көп-ақ (газеттен)
Осындағы қақпа, түкпір деген сөздердің көне тұлғасы қақпа (қапығ),
түпкір (түбірі-түп). Соған қарамастан бұл сөздер ертеден қалыптасқан жазу
үрдісі бойынша қақпа, түпкір деп жазылып жүр.
III. Морфологиялық-символдық принцип.
Морфологиялық принцип бойынша жазу сөздердің айтылуына емес, түбір
тұлғасын сақтауға негізделеді. Әдетте түбірде әртүрлі аффикстер қосылғанда
ықпалдасу заңдылықтарының әсерінен (кейде спондандық) сөздің дыбысталуы
өзгеріп кетеді. Морфологиялық принцип сөз құрамындағы осы өзгерістерді
ескермей, оның бастапқы түбір тұлғасындағы қалпын сақтап жазуды басшылыққа
алады. Мысалы: сәнқой-сәңқой емес, басшы-башшы емес, тасжол-ташшол емес,
т.б..
Символдық принцип тұлғалас сөздерді ажыратып жазуды көздейді.
Мысалы, XX ғасырдың 20 жылдарына дейін орыс тілінде “мир” деген сөз екі
түрлі жазылып келді: бейтбітшілік деген мағынада болса - мир, әлем
мағынасында болса - міръ.
Кешке қарай аяз күшейе түсті. Шыршаға Аяз ата келді.
Үйден бір сарыбас бала шықты. Ақтаев Сарбас - жазушы.
Осы мысалдағы асты сызылған сөздер символдық принципке сүйеніп
жазылған. Мұндағы негізгі мақсат - омонимдерді ажырату.
Қай тілдің орфографиясын алып қарасақ та осы аталған
принциптерді кездестіруге болады. Бірақ солардың ішінде бірі басымырақ,
жиірек қолданылады да, негізінен, басшылыққа алынады. Мәселен, қазіргі орыс
орфографиясында фонематикалық принцип басым. Ағылшын, француз жазу жүйесі
этимологиялық және тарихи принципке сүйенеді. Қазақ емлесі негізінен
морфологиялық принципті басшылыққа алады. Бірақ тек бір ғана принципті
ұстанған емле жоқ. Бір принципті басымырақ қолданғанмен басқа принцип
элементтері де пайдаланылады. Мысалы: қазақ тілінде тек морфологиялық қана
емес, сонымен қатар фонетикалық, фонематикалық, т.б. принциптердің
басшылыққа алынатыны бар. Оны келтірілген мысалдардан-ақ аңғаруға болады.
Жазу тарихына байланысты тағы бір айта кететін нәрсе - транскрипция
жайы. Транскрипция латынша қайталап жазу (көшіріп жазу) деген мағынаны
білдіреді. Бұл жазудың ғылыми-лингвистикалық мақсатта қолданылатын түрі.
Транскрипция негізінен үш түрлі болады:
I. Фонетикалық транскрипция. Мұның негізгі мақсаты айтылған сөзді сол
сөздің құрамындағы әр дыбыстың фонетикалық ерекшелігін сақтай отырып,
бұлжытпай қағазға түсіру. Бұл шет тілдері сөздіктерінде,әсіресе сөздің
жазылуы мен айтылуы мүлде қабыспайтын француз, ағылшын тілдері сияқты
тілдердің сөздіктерінде, шет тілі оқулықтарында, фонетикаға арналған ғылыми
еңбектерінде, диалектілік сөздерді жинауда т.б. жағдайда қолданылады. Мұнда
сол тілдің негізгі алфавитіндегі әріптерге әртүрлі қосымша белгілер
қосылады: диакритикалық белгілер (, ^, ,, -т.б.), әріптерді аударып
өзгертіп жазу, лигатуралар, т.б. әдістер қолданылады. Екі әріптің немесе
транскрипциялық таңба элементтерінің, графемалардың бірігіуі арқылы
жасалған транскрипциялық таңба лигатура деп аталады. М: Æ,æ,œ т.б..
II. Фонематикалық транскрипция. Бұл әр сөзді фонемалық құрамына қарай
дұрыс таңбалау үшін қолданылады. Мұнда кейбір редукцияланған немесе бәсең
айтылған дыбыстар ескерілмейді. Мұндағы басты мақсат - сөз құрамын дұрыс
беру. Фонематикалық транскрипцияда әр позицияда әртүрлі айтылғанына
қарамастан бір фонема бір ғана таңбамен таңбаланады. Сондықтан мұнда
таңбалар анағұрлым аз болады. Транскрипцияның бұл түрі грамматикалық
оқулықтарда сөздің грамматикалық тұлғасы мен мағынасын, құрамын дұрыс беру
үшін қолданылады.
III. Практикалық транскрипция. Бұл шет тілдерден енген сөздерді,
әсіресе ономастикалық атауларды, ғылыми-техникалық терминдерді дұрыс жазу
үшін қолданылады. Мұнда айтылуы емес, сол сөздің өзі ескеріледі. Мысалы:
Lisboa-Лижбоа (испан тілінде) - практикалық транскрипция бойынша Лиссабон
деген жазылу және айтылу формасы қабылданған. Сол сияқты Hull-Халл, Burn-
Бёрн, т.б..
Практикалық транскрипцияны транслитерациямен шатастыруға болмайды.
Транслитерация жазудың бір жүйесімен жазылған мәтінді жазудың екінші
жүйесімен беру. Мысалы, латын әріпімен қазақша жазылғанды қазіргі
кириллицаға көшіру.
Мысалы: Sovetter birligi ıdırağannan keyin patša jäne bolsevyk
rejymderi ökimetiniñ astinda jasagan Türk tektes halıqtarı täwelsiz
memleketin jañadan qurdı (түркия қазақтарының латын әліпби жазуынан).
Кириллицамен берілуі: Советтер бірлігі ыдырағаннан кейін патша және
болшевик режимдері өкіметінің астында жасаған түркі тектес халықтары
тәуелсіз мемлекетін жаңадан құрды [4].
Практикалық транскрипцияның маңызы айырықша. Бұл әсіресе екі, үш тіл
қатар қолданылатын елдерде өте маңызды. Мұндай жағдайда ономастикалық
атаулар мен ғылыми терминдердің транскрипциялық сөздігі аса қажет. Орыс
тілді дикторларымыз Такаев, Такпакпаев, Жакселеков, Чиили, Джелемди деп
сөйлейді. Аталған азматтардың кім екенін Қазақстандықтар жақсы біледі.
Сондықтан бұл сөздердің айтылуына онша мән бермейді. Ал басқа бір елден
келген адам болса, жақсылық па, әлде жақсы елек пе, сондай-ақ Тақай ма
Тоқай ма, Тақпақпай ма, тоқпақпай ма-ажырата алмай дал болар еді. Ал Чиили,
Джелемди деген елді мекен атаулары Шилі, Желімді деп түсінуге де, Шиелі,
Жылымды болар-ау деп ойлауға да болады. Міне, осындай сөздердің омыртқасын
омырып сөйлеуді жөнге келтіру транскрипциялық сөздік жасап,
дикторларымызбен орыс тілді азаматтарымыздың тілін икемдеуге болар еді.
Өйткені сөздің дұрыс жазылуы дұрыс оқуға, дұрыс айтуға бастайды.
Орыс тілінде бұл заңдылықтан ауытқушылық бар. Ол дауысты дыбыстардың
екпін түспеген жағдайда редукцияға ұшырауына байланысты болады. Мысалы, гóд-
годóв-годовóй деген сөздер былай айтылады: гóд-гадóв-гъдавóй. Бұл
заңдылықты қазақ сөздеріне қолдануға болмайды. Өйткені мұнда дауысты
дыбыстар редукцияға ұшырамайды. Орыс тілді азаматтардың тіліміздің айтылу
заңдылығын, сөздеріміздің әуезділігін, үндесімділігін бұрмалауына жол
бермеу керек.
Сонымен біз жазу тарихын қысқаша шолып өттік. Қазір әлемде қолданылып
жүрген жазу жүйелері дамудың не бір қиын кезеңдерінен өткен екен. Ең
алғашқы жеке таңбалар мен пиктограммалар заманнан заман өте келе біртіндеп
дами отырып, идеографиялық жазудың одан буын жазуының қалыптасуына алып
келген. Буын жазу дами келе дыбыстық-әріптік жазуға ұласты. Жазудың бұл
түрін де мейілінше жетілеген, кемел жазу жүйесі деуге болады. Демек жазу
әлі де даму үстінде.
Жазу тарихы тіл тарихымен, қоғам тарихымен, мәдениетпен тығыз
байланысты.
Пиктограммалар мен идеограммалар, петроглифтер - тасқа, қышқа, темір,
қола, т.б. қатты заттарға қашап ойып салынған таңба белгілер. Тасқа
қашалған суреттер еріккенің ермегі емес. Оның бәрінің мән-мағынасы бар.
Мәселен, күн бейнесі бабаларымыздың бір замандарда күнге табынғанынан хабар
береді. Ал сонау неолит заманында салынған пиктограммаларда жылқының кең
көлемде бейнеленуі қазақ жерін арыстаған тайпалардың жылқыны сонау көне тас
дәуірінде-ақ қолға үйреткенін айғақтайды. Европа ғалымдары жылқыны алғаш
қолға үйреткендер осыдан 5-6 мың жыл бұрын қазіргі Сирия, Ирак, Түркия
жерін мекендеген тайпалар еді дегенді айтады. Сөйтіп олар мұны да қазаққа
жолатқысы келмейді. Бізге ата кәсібіміз болып саналатын мал бағуды да
қимаған. Ал пиктограммалар басқаша сөйлейді. Археологиялық қазбалар да соны
айғақтайды: Ботай, Кеңөткел, Ақтас қазба мұралары осы аймақты мекендеген
тайпалар сонау неолит, мүмкін тіпті одан да бұрынырақ замандарда жылқыны,
түйені, итті қолға үйреткенін көрсетеді. Міне, осылайша зерделесе,
пиктограммалар да көп мәселенің басын ашуға себін тигізе алады екен.
Қазақ жерінен табылған пиктограммалар мен идеограммалар, сондай-ақ
қазақтың ен-таңбалары мен ру-тайпалардың таңбаларын жинақтап, оларды жалпы
түркі ру-тайпаларының таңбаларымен салыстыра отырып, ғылыми тұрғыдан талдау
жасау қажет-ақ.
Қазақ қоғамындағы араб жазуына қатысты зерттеулерде араб жазуы қадим,
жәдид деп екіге бөлінеді. Зерттеушілердің көрсетуі бойынша, қадим жазу
үлгісіне ХVІ-XVII ғ.ғ. аралығындағы тарихи негізі бар жылнамаларды,
құжаттарды және түркі халқына ортақ еңбектерді, ал жәдид жазуына Түркістан
уалаяты, Дала уалаяты тәрізді алғашқы қазақ газеттерінде қолданылған
жазу үлгілерін жатқызады.
Қадим жазу жүйесінің басты бір ерекшелігі дауысты дыбыстардың таңба
арқылы емес, диакритикалық белгілермен берілуі, яғни дауысты дыбыстардың
қызметін харакаттар атқарған. Харакаттар үшеу: фатха, дамма, кесра.
Бұл белгілер қазақ тіліндегі тоғыз дауыстының мәнін берген, фатха — а,
ә; дамма — ұ, ү, о, ө; кесра — ы, і, е дыбыстарының мәнінде
жұмсалып отырған. Мысалы, мен — ﻦﻤ (мн) , Ешдәулет — ﺕﻠﻭﺍﺪﺸﻴ ﺍ (Ешдәулт),
сөзлешүб — ﺐﺸﻪﻟﺯﺳ (сзлешіб), көңілі — ﻰﻠﻜﻨﻜ (кңлі), бүлдірген — ﻦﺎﻜﺮﺪﻠﺒ
(блдрген).
Қадим жазу жүйесінде ұлттық жазуға тән емес, тек араб сөздеріне ғана
тән таңбалар (ﺾ, ﺙ , ﻆ , ﺫ ) қазақ тілінің төл сөздерін жазуда да
қолданылған.
Қадим жазу жүйесінен жадид жазуының басты ерекшелігі жазуда дауысты
дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба арқылы беріліп, дауысты дыбыстар
үнемі жазуда хатқа түсіріліп отырғандығында.
Ал Гүлфар Мамырбекова жәдид жазу жүйесінде аз болса да харакаттардың
қолданылғанын көрсетеді: құл және күң — ﻚﻨُﻜ (1874, №6), күтүб — ﺐﻭﺘُﻜ ,
құшақтасыб — ﺐﺴﺎﺘﻘﺎﺸُﻗ , құрметтеб — ﺏﻴﺪﺘﻤﺭُﻗ (1874, №10), тұхым — ﻢﺤُﺗ ,
құдай — ﺍﺪُﺤ (1874, №16), құл - ﻝُﻘ (1977, №30). Фатха арқылы белгіленген
сөздер: бағасы — ﻰﺳﺎﻐَﺒ (1875, №1), ақраб — ﺐَﺭﻘﺍ [2, 75]. Мұндай гетерогенді
жазба тілді меңгеру көпшіліктің үлесінде емес, тек сол кездегі элиталық
топтың ғана оқу құралы болды. Ескі қазақ жазба тілінде дәстүрлі түркі әдеби
тіл әсері толық сақталғандықтан, қазіргі кезде кодификацияланған сөздер
екіұшты таңбаланған. Сондай-ақ түбірге қосымша қосылғанда, дыбыс үндестігі
заңы сақталмай жазылды. Мысалы, мүлкімізні, аулымызны, бізні т.б. яғни
жалғау және жұрнақтар ескі қазақ жазба тілінде бір ғана инвариант
принципімен алынып, қазіргі кезде көптік мәнде жұмсалатын жалғаулардың (-
дар, -тар) варианттары таңбаланбай, қазақ тілінің үндесім заңдылығы үнемі
бұзылып отырды. Сөз ортасында, соңында ы, і қысаң дауыстылардың орнына
ұ, ү таңбаланғанын көреміз: орұсұңұзны, келтүр, өткүр, үчүн, қабұл,
түрлү, жауұн т.б.
Жадид, қадим жазу үлгілерінде кітаби тілдің тұрпат межесін белгілейтін
графикалық таңбалар, сонымен қатар халықтық тілден едәуір алшақта болды.
Араб жазуындағы осындай үйлесімсіздікті жоюға арналған алғашқы қадам
Дала уалаяты, Айқап беттерінде көтеріледі. Қазақ тілі туралы, әліппе,
емле қағидаттары туралы жазушылар — сол кездегі қазақтың оқығандары,
мұғалімдер араб әліпбиінің кемшілігі туралы, қазақ сөздерін жазуға толық
үйлесімді еместігін, оның орнына ұлттық әліпби шығару керектігін маңызды
мәселе ретінде көтеріп отырған.
Жалпы қазақ жазу тарихында араб графикасын (араб әліпбиін) қабылдауға
не себеп болды, қандай ықпал, әсер негізінде араб жазуына бет бұрды, оның
халық сауатын ашуда, қазақ тілінің дыбыстық жүйесін толық таңбалауда
кемшілік тудыруының себебі неде деген мәселелерді айқындау үшін, араб
графикасына көшуге негізделген түркілік бағыт көрсетіледі.
Әзірбайжанда алғаш жазуға байланысты пікір айтқан жазушы, драматург
Мирза Фатали Ахундов 1857-1878 жылдарға дейін жазу мәселесіне байланысты
төрт жоба ұсынған. Осы мәселемен Теһранға (Персия) және Константинопольға
(Түркия) барып, идеясын ортаға салған болатын. Бірақ қолдау таппай, бұл
ұсыныстар ескерусіз қалады. Ол өзінің бірінші және екінші жобасында араб
әліппесін жетілдіруге баса көңіл қойса, үшінші, төртінші жобасында араб
әліпбиін орыс әліпбиіне ауыстыруға ұсыныс жасайды.
Осы еңбегіне орай Ахундов Меджидие атты орденмен марапатталады.
Сонымен қатар, Ахундов Тифлис қаласына келіп, силлабикалық жазудың
кемшіліктері жөнінде баяндалған жаңа кітап құрастырады. Бұл кітапты автор
Теһран қаласына жібереді. Ешқандай қолдау таппаған бұл жобасын автор атақты
визирь Али-Пашеге хат арқылы жолдайды, хатта түрік оқымыстысы Саави-
Эфендидің пікірін келтірген.
Ахундовтан кейін бұл мәселемен парсы әдебиеттанушысы Мырза Мелькем-
Ханом айналысқан болатын. Мырза Мелькем-Ханомның Шейх және визирь,
Основы прогресса атты шығармалары осының нақты дәлелі болып табылады.
Автор латын әліпбиіне көшу қажетін әңгіме түрінде өрбітеді: Шейх: Визирь,
я заявляю, что с этим бессымсленным алфавитом дальше невозможно жить на
свете. Тысячи заседаний, тысячи хороших законов, тысячи школ и любое
количество регулярных солдат бесполезны, благодаря именно этому алфавиту
[5].
Парсы ханзадасы Мырза-Риза-Хан 1879 жылы түркі және парсы халықтары
үшін жоба дайындаған (Alphabet Ruchdie).
Мырза-Риза-Хан есімінен кейін Закавказьенің танымал ағартушысы Ферудин
– Бек Косарли 1898 жылы Кавказ газетіндегі (№230,238,264) орыс тілінде
жазған мақаласында араб әліпбиінің кемшіліктерін баяндайды.
Shardi Rus (Русский Восток) газетінің редакторы Мемед-Ага-Шах-Тахтин
әліпбиді ауыстыруда, ең бірінші үгіт-насихат жұмыстарын арнайы бағдарлама
бойынша жүргізу керек деп тұжырымдайды.
ХІХ ғасырдың 70-жылдары түрік оқымысты Гази-Мұхтар-Паша
Константинопольде Әліпби реформалау қоғамын құрады. Бірақ бұл ісі аяқсыз
қалады.
Бұл кезеңде қазақ қоғамында да әліпби мәселесі қызу талқыға түсіп
жатқан болатын. Қазақтың орысша оқығандарының арасынан да араб жазуының
кемшілік жақтарын сынап, қазақ жазуын орыс графикасына икемдеу жайында
пікір айтып, өз тұжырымдарын негіздеп мақала жазушылар көптеп шыға бастады.
Міне, осындай пікір ағымдарын өз мақсаттарына шеберлікпен пайдаланып
қалғысы келген орыс миссионерлері де араб жазуы үлгісіндегі қазақ әліпби
жүйесіне орыс графикасын енгізуді насихаттай бастайды.
Расында да, жазылу графикасы да қиын, оқылу жолдары да (оңнан солға)
қиын болып келетін әрі қазақтың дауысты дыбыстарын таңбалауға
лайықталмаған, қазақ фонемаларын толық таңбалай алмайтын араб әліпбиінің
қазақ тілін одан әрі өркендеп, дамытуға еш мүмкіндігі болмағандықтан,
өзінен өзі басқа графикаға ауысуға сұранып тұрды.
Қазақ қоғамында және түркі тілдес халықтарында болып жатқан әртүрлі
көзқарасты байқаған орыс миссионерлері бүкіл түркі жұртының мәдени, рухани
құндылықтарын жою үшін, сонымен бірге тілдік болмысын құрту үшін саяси
астармен араб жазуы қолайсыз, қазақ және басқа түркі тілдерінің дыбыстық
жүйесін беруге икемсіз деген желеумен орыс графикасына негізделген қазақ
әліпбилерін және оқулықтарын шығара бастайды. Олар орыс жазуына көшуді
насихаттауды орысша оқыған қазақ жастары арқылы жүргізуді көздеді.
Н.И. Ильминский түркі тілдес халықтардың кітаптары араб әрпімен
жазылса, бұл келешекте орыс жазуының үстемдік алуына кедергі жасайды деген
миссионерлік оймен алғаш қазақ әліпбиін орыс графикасына негіздеп, жоба да
ұсынады. Дауысты дыбыстарға 8 әріп арнайды: а (ä), é (е); ы, і; о, ö; у, ÿ,
ал дауыссыз дыбыстарға 19 әріп: п, б, м, w, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, j,
ќ, ѓ, њ.
Н.И. Ильминский қазақ тілінің дыбыстық құрамына тән емес дыбыс
таңбаларын алмайды. Ол жөнінде былай дейді: кроме приспособления русских
букв к татарским звукам, мне пришлось постепенно изменять и установлять
орфографию. В первом издании букваря я писал су – вода, аулъ – деревня, аю
– медведь. Теперь мы пишем сыу, ауыл, айыу.
Ильминскийдің бұл жобасына В.В. Григорьев қарсы шығып, өзінің О
передаче звуков киргизского языка буквами русской азбуки деп аталатын
мақаласында орыс әліпбиіндегі таңбалар өзгермеуі тиіс деп көрсетеді.[4].
Сол кезеңдегі әліпби мәселесін қозғаған жиындарда түркі тілдес халықтар
тіліндегі төл дыбыстарды бейнелейтін қосымша әріптер жөнінде айтыс-
тартыстар да болады. 1976 жылы 29 сәуірде Қазан университетінің жанындағы
археология, тарих, этнография қоғамының мәжілісінде орыс әліпбиі араб
әліпбиіне қарағанда осы күйінде де қазақ тіліне жарайды деп шешілген
болатын.
1897 жылы В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка. Фонетика,
этимология и синтаксис (Орынбор, 1897) атты еңбегі жарыққа шығады. Ғалым
қазақ тілінде 9 дауысты және 15 дауыссыз бар деп көрсете отырып, 21 әріптен
тұратын мынадай әліпбиін жариялайды: а (а), е, ы, и, о (о), у, б, г, д, ж,
з, к, л, м, н, г, п, р, с, т, ш.
Үкімет тарапынан қазақ әліпбиін ғана емес, сол кезеңдері Ресей отары
болып отырған барша түркі тілдес халықтардың жазуын өзгерту арқылы өз
ықпалын күшейтуге тырысқан астыртын әрекеттер нәтижесі аяқсыз қалған жоқ.
1906 жылдың 31 наурызында Ресей патшалығының өзге халықтар жазуын орыс
графикасына көшіру туралы заң да шығарып қойғанын тарихи деректерден
көреміз. Жоспарланған саясаттың астарын білдірмеу үшін 1910 жылы маусымда
Петербург қаласында өткен кеңесте "орыс жазуы тек ресми құжаттар мен оқулық
кітаптарға ғана қолданылатын болсын", деген қаулы қабылданған болатын.
Жалпы қазақ жазу тарихындағы өзгерістер мен әліпбилердің ауысуы
себептерін талдап, салыстыра баға беру нәтижесінде мынадай қорытынды
жасауға тура келеді. Әліпби реформасына байланысты бұл кезде екі түрлі
көзқарас болды. Бірінші топ — қазақ тілінің дыбыс жүйесін беруде араб
жазуының мүлде жарамсыздығын дәлелдеп, оны басқа әліпбимен ауыстыруға
шақырса, екінші топтағылар араб әліпбиін ғасырлар бойы пайдаланып
отырғандықтан, рухани мұрамыздан қол үзбеу үшін әліпбиді түбегейлі
реформалауға қарсы тұрып, тек қана өзгерістер енгізумен шектелу керектігін
қолдайды.
1892 жылы А.Е.Алекторовтың Русско-казахская азбука. К мудрости
ступенька деп аталатын еңбегі жарыққа шығады. Жұмыстың көлемі 114 бет.
Онда қазақ тілінің 1300-дей сөзі қамтылған. А.Е.Алекторов орыс
графикасындағы таңбаларды пайдалана отырып, 38 әріптен тұратын, орыс
графикасына негізделген қазақ әліпбиін құрастырады: а, с, ш, у, з, к, ы, т,
р, е, л, и, о, н, м, п, і, й, б, д, ж, г, ә, ө, ұ, ң, ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ,
я, ю, э, е, ғ. Алекторов қазақ тіліндегі а-ә, о-ө, ы-і жұп дауысты
дыбыстарына арнайы таңба арнайды.
Қазақ тілінің дыбыстық құрамында жоқ ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ, я, ю, э, ë
тәрізді дыбыстар да алынады. Автор бұл дыбыстарды ең соңынан барып оқытылуы
тиіс деп көрсетеді: Обучение грамоте должно быть начато на природном
(казахском) языке учащихся, только в этом случае обучение будет
сознательное и не пойдет вразрез с главными педагогическими правилами –
идти от известного (казахского) и неизвестному (русскому), от легкого к
трудному дей отырып, Азбука к мудрости ступенька составлена в строгой
последовательности, переходя от изучения легких в произношении киргизов к
более трудным звукам, что сочетания звуков в слоги и слова – самые легкие и
доступные, как показала практика, детям даже шестилетнего возраста [6].
2. Қазақ жазуының зерттелуі
Қазақ графикасы — қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес
бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирил жазулары) бағындырылған,
фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы.
Графика (гр. graphike — жазылған, өрнектелген) — графемалар, тыныс,
екпін белгілері т.б. жазу құралдар жиынтығы, фонемалық жазудағы графема мен
фонема арасындағы қатынастар жүйесі және оларды зерттейтін тіл білімінің
бір саласы.
Қазіргі қазақ графикасы әріптерінің жазылуы тәсіліне және өрнегіне
қарай жазу графикасы мен баспа графикасы болып бөлінеді. Қазақ жазу
графикасындағы әріптердің нобайы көне орыс жазуындағы дыбыстар нобайының
негізінде пайда болған.
Қазақ тілінің жазу тарихында әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді
басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ
халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келген-ді.
1929-40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу
жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирил графикасы әліпбиін қолданып
келеді [7].
Қазақ жазуының тарихи бастауы сонау көне замандарға тартады. Адам
баласы қолданған алғашқы ең қарапайым жазу үлгісі болып табылатын
пиктограммалар, олардан бір саты жоғары тұрған деуге болатын идеограммалар
қазақ жерінің қойнауларында молынан кездеседі. Алтай мен Тарбағатайдың,
Алатау мен Қаратаудың қойнауларынан, Сарыарқаның сай-салаларынан, Ертіс пен
Сыр бойынан ғалымдарымыз тауып зерттеген суреттер соның айғағы. Олардың
ішінен сонау көне заманда қазақ жерін мекендеген рулар мен тайпалардың
таңбалары, бабаларымыз пір тұтқан арқар мен бұғының, арлан бөрінің, күн
бейнелі адамдардың бейнелерімен қатар белгілі бір жайды хабарлайтын немесе
аң аулаудың әр қилы әдіс-амалдарын баяндайтын суреттер кездеседі.
Мұндай суреттердің біразы жинақталып, кезінде кітап болып басылып
шықты. Бірақ әлі де көзге түспей жатқандары қаншама десеңізші! Өкінішке
қарай, соларды талдап түсіндіру жетпей жатыр. Бұл салада белгілі ғалым
А.Аманжолов біраз еңбек етті. Алайда осымен іс тамам деуге болмайды.
Өйткені олар жай ғана сурет емес, олар сонау көне заманнан қалған сурет
жазуының, пиктографиялық жазудың ескерткіштері. Сондықтан олар
мәдениетіміздің тарихын зерттеушілер үшін де, жазу тарихын зерттеушілер
үшін де аса құнды материал болып табылады.
Бұл материалдар тарихтың тереңіне тартады. Шұбартау бауырынан табылған
қой тастар бетіндегі петроглифтерді зерттей келіп, А.Аманжолов былай дейді:
“Бұл тастардағы суреттердің мазмұн желісі - адамдардың жабайы аңдарды жаңа
үйрете бастаған кезін бейнелеген. Демек бұл кезеңді археологтардың
топшылауына сүйенсек, жаңа тас дәуірі немесе неолит кезі деп білуіміз
керек. Былайша айтқанда, осыдан 7-5 мың жыл бұрын болған дәуір”. Қалба
тауының қойнауынан табылған сондай бір петроглифті ғалым “абам” деп оқыған.
Қазақша мағынасы - атам, үлкен ағаш. Бұл қазақ жерінде пиктограммалармен
қатар петроглифтер де кездесетінін де айғақтайды. Қазақ ру, тайпаларының
таңбалары мен нумизматикалық таңбаларды да осы топқа жатқызуға болады.
Петроглифтердің бұл тобына мөр, сақина, жүзік, білезікке қашалған,
ойылған жазуларды айтуға болады. Бұл туралы А.Аманжолов еңбектерінде сөз
етіледі. Ал ру-тайпалар таңбалары жайлы кейінірек тоқталамыз.
Коммунистік идеологияның дәуірлеп тұрған шағында орыс тілші ғалымдары
Кеңес үкіметі халықтарын жазуы ертеден бар халықтар (старописьменные
народы), жазуы кеш пайда болған халықтар (младописьменные народы) және
жазусыз халықтар (безписьменные народы) деп үш топқа бөлген еді де,
қазақтарды әуелгі кезде жазусыз халықтар тобына жатқызды. Кейінірек, мұның
тым өрескел қиянат екенін аңғарып, жазуы кеш пайда болған халықтар қатарына
қосты. Ал біз келтірген фактілер бұл көзқарастың мүлде теріс, ешқандай
ғылыми негізі жоқ екенін көрсетеді. Ата-бабаларымыз бергі замандағы араб,
одан әрідегі көне түркі жазуын айтпағанда, жазудың ең қарапайым түрі
пиктографиялық жазумен де, сондай-ақ идеографиялық жазумен де пайдаланған
екен. Оның айғағы - қазақ жерінің әр қиырында жартастарға қашалған,
балбалдар мен зират басындағы тастарға бедерленген жазу түрлері [8].
Мәселен, Ертіс бойынан табылған идеографиялық жазудың үлгілері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1. Қазақ жазуының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .6
2. Қазақ жазуының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .17
II АРАБ ЖАЗУЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНАН АЛАТЫН ОРНЫ
3. Араб жазуының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
...25
4. Араб жазуының қазақ жазуындағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жазу-сызудың жалпы адамзат тарихындағы
калыптасуы, филогенездік дамуы өте көне замандардан бүгінгі күндерге дейін
ұзақ ғасырларды басынан өткеріп, талай өзгерістерге ұшырап, түрленіп
жеткені мәлім.
Ал кез келген жазу өз қызметін белгілі бір ұйымдасқан жүйе арқылы
жүзеге асыратыны даусыз. Олай болса, байырғы қазақ қоғамында араб жазуының
қазақ сөздерін таңбалауда өзіндік жүйесі болды, сондықтан ол ұзақ ғасыр
қолданыста болып, белгілі бір жұртшылықтың рухани, мәдени, саяси қажетін
өтеді.
Мәдени құндылыктарды, рухани байлықтарды осы дәуірге жеткізген жазба
жәдігерлердің біркатары XVIIІ-XІX ғ.ғ. араб жазулы жазбалары (құжаттар, хан-
би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың бір-бірімен
жазысқан хаттары) болып табылады. XVIII-XIX ғ.ғ. араб жазулы үлгілер өз
заманының сұранысы мен қажетін іс жүзінде өтеп, қоғамға қызмет еткені
даусыз. Сондай-ақ алғашкы мерзімді басылымдар, атап айтқанда, Дала
уалаяты мен Түркістан уалаяты газеттері және 1905 жылғы төңкерістен
кейінгі қазақ даласында шыққан баспа өнімдері де араб жазуымен халыққа
тарап отырғаны мәлім. Ал бұдан кейінгі XX ғ. бас кезеңінде араб жазуын
қолдану я болмаса өзгерту, ұлттық әліпбидің төл дыбыстарға сәйкес болуы
тәрізді аса маңызды мәселелер зиялы қауым назарынан тыс қалған емес. Ұлттык
жазуды жетілдіру, оны қарым-қатынастың сындарлы құралына айналдыру қазақ
тіл білімінде бүгінгі таңда да аса өзекті мәселенің бірі болып отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі де, міне, осымен байланысты.
Жалпы біз сөз етіп отырған ескерткіштер тілінің лексикалық,
грамматикалық, синтаксистік, морфологиялық құрылысын зерттеп, талдаған
отандық ғалымдарымыздан Р.Сыздықова, Б.Әбілқасымов, Ә.Құрышжанов,
Т.Қордабаев, С.Исаев, Е.Жанпейісов, М.Балақаев, І.Кеңесбаев, сондай-ақ
С.М.Малов,Б.А.Серебренников,А.Н.Кон онов,В.В.Радлов, Н.И.Ильминский,
А.Н.Самойлович,Н А.Баскаков, В.Григорьев, А.О.Васильев, И.А.Батманов,
М.В.Вяткин, И.К.Дмитриев, т.б. көрнекті түркітанушы ғалымдардың еңбектерін
атауға болады [1].
Адамзаттың негізгі қатынас құралы ретінде тіл жазуда таңбамен
белгіленетіні анық. Тілдік таңбалардың өзіне тән жан-жақты сапалық
ерекшеліктері бар. Әр халықтын артикуляциялық базасына сай дыбыстардың
атқаратын қызметіне, ерекшелігі мен күрделілігіне сәйкес бір ұлттың әліпби
жүйесі екінші бір ұлттың дыбыстық жүйесін дәл бере алмайтыны заңды нәрсе.
Бірақ та, хатқа түскен кез келген графема өзінің кызметін белгілі бір жүйе
арқылы жүзеге асыратыны даусыз. Сондықтан ескерткіштер қолданған араб
әліпбиі қаншалықты дәрежеде сол кездегі қолданыста болған тілдің қажетін
өтеді және сол кездегі жазба тілдің қандай орфографиялық заңдылықтары бар,
кандай орфографиялық принциптерді басшылыққа алды, т.б. мәселелер шешімін
табуды қажет етеді. Осыған байланысты сол кезеңде қолданыста болған араб
жазуының да түркілік сөздерді, оның ішінде, қазақ сөздерін таңбалауда
өзіндік ішкі құрылымы мен жүйесі болуға тиіс.
Зерттеудің нысаны. XVІIІ-XIX ғ.ғ. араб жазулы қазақ жазбаларындағы (хан-
би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың хаттары, т.б. әр
тұрлі құжаттар) араб таңбасының қолданылу ерекшелігін анықтау.
Қазақ қоғамында қолданылған араб жазуын үш жүйеге бөліп зерттегендіктен
жұмыста тек қана XVIІI-XIX ғ.ғ. араб жазулы қазақ жазбалары ғана емес,
салыстыру барысында қолжазбалар меп кітаптар, алғашкы қазақ газеттері, А.
Байтұрсынұлының төте жазуы да қарастырылды. Бірақ негізгі зерттеу нысанымыз
XVIII-XIX ғ.ғ. араб жазулы қазақ жазбалары болғандықтан, олардың мазмұн
межесі жан-жақты талданды. Орфографияға қатысты емес деп дау туғызатын
талдаулар, негізінен, тұрпат меженің жүйесін ашып көрсету үшін мазмұн
меженің құрылымдық ерекшеліктерін анықтау барысында жүргізіледі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Ескі қазақ жазба тілі пайдаланған араб
жазуының құрылымдық жүйесін талдау елегінен өткізіп, теориялық тұрғыдан
тиянақтау зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
XVIIІ-XIX ғ.ғ. жазбалар пайдаланған жазба тіл ортаазиялық түркі жазу
дәстүрін сақтағанымен де жалпыхалықтық сөйлеу тіліне бейімделе бастаған
кезеңге жатады және XIX ғ. бастап бұл ерекшелік басым түсе бастағаны мәлім.
Осымен байланысты қазақ жазбалары пайдаланған араб әліпбиінің қазақ тілінің
дыбыстық ерекшеліктеріне сәйкес келетін-келмейтінін, халық тілінің дыбыстық
жүйесін араб әліпбиі қаншалықты дәрежеде бейнелей алатынын, атап айтқанда,
вокализм жүйесінің қандай тәсіл арқылы берілетінін, консонанттар жүйесінің
таңбалану ерекшеліктерін айқындау зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты
болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер шешімін табуға
тиіс:- кадим, жадид, төте жазу жүйелерінің айырмашылықтары мен ортақ
белгілерін ашу;
- ғылымның әртүрлі саласындағы араб сөздерінің үлес салмағының әртүрлі
болуының лингвистикалық себептерін айқындау;
- араб лексикасының ерекшеліктері мен ену арналарын айқындау;
қазақ жазбаларындағы араб тілінен енген сөздердің таңбалану ерекшелігін
көрсету;
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі барлық салалық терминдер жүйесіндегі
араб, парсы кірме сөздері тікелей зерттеу нысанына айналды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары. Зерттеуде араб жазуының қазақ жазуында
қолданылуы ғылыми деректерге негізделіп, кешенді түрде арнайы зерттеу
нысаны ретінде қаралды.
- ғылымның түрлі салалары тіліндегі араб сөздерінің тілдік қабаты
анықталып, олардың терминдер жүйесінде орын алуының экстралингвистикалық,
лингвистикалық себептері анықталды;
- XX гасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басында пайда болған жаңа
терминдердің арабтық төркіні мен мағынасы анықталды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сипаттау, компонентті талдау,
кұрылымдық-семантикалық, салыстырмалы-тарихи, статистикалық,
лексикографиялық сипаттау, синхрондық сипаттау әдістері қолданылды. Жаңадан
жасалган терминдерді анықтауда ғылыми зерттеулер, оқулықтар, баспасөз
құралдарына шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақ жазуының даму кезеңдері
Тіл- адам баласының ой-санасында танылған әлемдік бейненің, болмыстың
ұғымдық белгісі. Адамзат тіл арқылы табиғаттағы барлық заттар мен
құбылыстарға атау береді.Ұлттық таным мен ұлт тілінің бірлігі, байланысы
осы арада тоғысады. Әрбір ұлт өкілдерінің парасат-пайымы, білім деңгейі,
көзқарасы мен менталитеті, өзіндік дүниетанымы,болмысты тануы, игеруі тілде
бейнеледі, тілде сақталады. Ата-бабадан мирасқа қалған ана тілі- адамдар
арасындағы қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар көнеден келе жатқан
тарихи танымды жеткізуші қызметін де атқарады.
Тілсіз рухани мәдениет те биікке жете алмайды, халықтың рухани күші-
тілде. Тілі дамымаған халықтың рухы да дамымақ емес. Өйткені Өнер алды-
тіл. Демек, дүниенің кілті- тілде.Тілдің дамуы арқылы адам баласының
дүниетанымы сатылы дамиды. Яғни, ата-баба білігі балаға тіл арқылы
дамып,болмыстың қасиеті мен белгілері терең таныла түседі.Тілде ертедегі
танымның ізі, ел жасаған парасат пен кісіліктің пайымы жатыр. Тіл- дыбыс
таңба жүйесі ғана емес, тілдің сақталуы арқылы халықтың бүкіл ғұмырындағы
таным-түсінігі ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Басқаша айтқанда, сөз жүйесі арқылы
халықтың ойлау жүйесі, материалдық және рухани мәдениеті жетеді.
Ғ.Мүсірепов Тілін білмеген түбін білмейді дейді. Тіл- ойдың ең басты
қаруы. Адам баласының табиғаттағы заттар мен құбылыстарды тануы тек тіл
арқылы ғана жүзеге асады десек, осы ойды жеткізетін таңба-жазу.
Жазу- адамның ой-пікірін, хабарын, мағлұматын таңбалар арқылы жеткізуді
қамтамасыз ететін белгілер жүйесі. Жазудың пайда болуы адамдардың қарым-
қатынастағы уақыт пен кеңестік кедергісін жойды. Оның алғашқы нұсқалары өте
ерте заманда жасалды. Жазу қатынас құралы ретінде пайдаланылған суреттер
мен шартты белгілерден кейін пайда болған. Өз ойын басқаға жеткізу үшін
адамдар әуелде заттың өзін пайдаланды. Мысалы, кеткен бағытын көрсету үшін
жолға бұтақ тастаған. Кейін осы мақсатпен ағашқа садақтың оғын қадап
кеткен.Ойды зат арқылы білдіру үрдісі ежелгі замандарда тайпалар арасындағы
елшілік қарым-қатынастарға да пайдаланылған. Кейін мұндай рәміздік зат
орнына таңбалар бедерленген бұйымдар қолданылған.Осылайша алғашқы жазу
пайда болған.
Адамдар алғашқы жазу құралы ретінде саз балшықтан жасалған тақтаны,
ағаштың қабығын, т.б.пайдаланған. Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан
құралған. Ол таңбалар тұтас хабарды, не сөзді, не буынды, не дыбысты
белгілейді. Әр таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады.
Таңбаларының мағынасына қарай адамзат тарихындағы жазу төрт түрге бөлінеді:
1) пиктографиялық жазу- жазудың ең көне түрі. Зерттеушілер жазудың бұл түрі
неолит дәуірінде пайда болған деп есептейді.Мұнда хабарлануға тиісті
оқиғаға қатысты заттардың суреті салынады. Суретін салуға болмайтын
абстракт ұғымдарды беру үшін басқа заттардың суреті қолданылған. Мысалы,
бақыттылықты, олжаны- тасбақаның, махаббаты-сызықшамен қосылған екі
жүректің, достықты –ұстасқан екі қолдың, соғысты садақ оғының суретімен
белгіленген; 2) идеографиялық жазу- жекелеген сөздерді, морфемаларды сурет
арқылы немесе шартты таңбалар арқылы белгілейді. Онда әр сөздің тұрақты
графикалық таңбасы, әр таңбаның меншікті мағынасы болады.Идеографиялық
жазудың бір түрі- иероглиф жазу; 3) буын жазуында -сөз құрамындағы әрбір
буын жеке таңбамен белгіленеді; 4) дыбыстық жазу (әріп жазуы)- жазудың
дамып жетілген түрі, тіл дыбыстарын, фонемаларды әріппен таңбалайтын жазу
жүйесі.
Дыбыстық жазулардың ең көне түрлері- финикия, армей және грек жазулары.
Көне түркі жазуы да дыбыстық жазудың ең ежелгі түріне жатады. Көне Түркі
жазулары немесе Көне түркі алфавиті - дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі
дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен VІ-Х ғасырларда үлкен аймаққа
таралған. Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды:
1. Енисей ескерткіштері.
2. Талас ескерткіштері.
3. Орхон ескерткіштері.
Орналасу жері болмаса, бұлардың қолданылған жылдарының айырмасында және
жалпы жазу таңбаларының қолданылуы арасында елеулі айырмалар жоқ. Алайда
Түркі жазбаларының жазылу мерзімдеріне қарағанда алғашқы Енисей-Лена
бойынан, Сібірден, Байкал аймағынан Монғолия далаларына, Орхон жеріне, одан
Қазақстан мен Қырғызстан, Шыңжаң жеріне қарай біртіндеп таралғанын
көрсетеді. Ал жазылу үрдісі, таңбаларының қолданылуы ұқсас, оқылуы
біркелкі.
1. Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан және Тува, Хакас, Алтай
республикаларының (бәрі де Ресей құрамындағы Түркі республикалары)
аймағынан және Ресейдің батыс сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосибирск)
облысы мен Ертіс бойынан табылған жазулар жатады. Оның қолданылған,
жазылған жылдары Ү-ҮІІ ғасырлардың аралығы. Бұл аймақтан табылып отырған
көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей
[2].
2. Талас ескерткіштері. Бұл аймақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан,
Жетісу, Сыр бойы мен Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде көп
шоғырланған жері қазіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай
ҮІІІ ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты.
3. Орхон ескерткіштері. Монғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің
бойынан және Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады.
Қолданылған мезгілі ҮІІ-ҮІІІ ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты.
Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде
тарихи құндылығы жағынан Құтлығ қаған, Білге қаған, Күлтегін,
Тоныкөк, Күлі Чор және Мойын Чор ескерткіштерінің орны ерекше.
4. Яғни Көне Түркі жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Монғолия,
Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен
қолданылғаны туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған
тарихи мезгіл (5-8 ғасырлар) мен оның таралған үлкен аймағы Ұлы Түркі
қағандығы, одан бөлінген Батыс және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары
мен Көк Түркілер (Екінші Түркі қағандығы) мемлекеттерінің аумаы мен өмір
сүрген дәуіріне сәйкес келеді.
5. Көне Түркі жазуының құпиясын ашқан Даниялық ғалым Вильгельм Томсен
болатын (1898 жылы бастап). Кейін орыс түркітанушылары аударып, көп
зерттеді. Оған 20 ғасырда Түркі елдерінің ғалымдары – Татар, Өзбек, Түрік,
Қазақ, Әзірбайжан зерттеушілері қосылды. Кейде "руна (руникалық) жазулары"
деп аталады. Оның себебі жазудың құпиясы ашылмай тұрғанда, бұл жазулар бір
қарағанда ежелгі скандинавия халықтарының жазбаларына ұқсайтын еді. Алайда
ғылыми зерттеулер Түркі жазулары екенін анықтады. Томсен ең алғаш рет
"Түрк" және "Теңрі" сөздерінен бастап оқыған екен.
6. Бұл жазулардың жалпы көлемі ұзақ. Қазіргі өлшеммен алғанда орта
көлемдегі кітапты құрайды. Көптеген тарихи, мәдени, жағраппиялық, саяси
деректер бар, сол кездегі халықтың өмірінен, таным-түсінігінен, дүниетанымы
мен салт-дәстүрінен хабар береді. Тарихи оқиғалар тізбегі Ұлы қағандардың
жорықтары жыраулық-жорықтық үлгідегі әдемі, көркем тілмен баяндалған.
Сондықтан көптеген зерттеушілер оларды Көркем шығармаларға жатқызады.
Жазбаларды Көне Түркілер мен Көк Түркілер дәуіріндегі болған оқиғалар
сипатталып, жағрапиялық атаулар, сол кездегі тайпалардың атаулары мен
орналасу, таралу аймағы көрінеді. Өкініштісі, Түркі жазба ескерткіштері
манихейшіл Ұйғыр қағандығы кезінде аяусыз қиратылған.
7. Жазбаларда ең алдымен Ү-ҮІІІ ғасыр аралығындағы Ұлы даладағы тарихи
оқиғалар көркем тілмен баяндалған, айналып келетін оралымдары мен ішкі
ұйқастары, композициялық тұтастығы бар. Сондықтан оның ең алдымен жанрын
айқындасақ – жылнама не шежіреден гөрі, бұлар – тарихи дастандар. Жазудың
сипаты түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктерін, соның ішінде үндестік
заңдарын жақсы береді. Жазудың ерекшелігі оңнан солға қарай оқылады және
негізінен дауыссыз дыбыстар таңбаланады. Олардың жуан және жіңішке түрлері
бар, олар жеке-жеке бөлек таңбаланады.
Көне Түркі жазуларының сыртқы түрі бізге тасқа қашалған түрде, "баспа
әріптері" түрінде жетті. Оның жазбаша түрі қандай болғаны туралы мәлімет
жоқ. Себебі маталарға, өңделген терілерге жазылуы мүмкін жазба әріптер бұл
материалдардың төзімсіздігіне байланысты бізге жетпеді. Алғаш көрген адам
адам бұл жазуларды бір қарағанда қазақ руларының таңбаларына ұқсатады. Яғни
жазулар жебе таңбалар, ай таңбалар және тұмар таңбалар мен көз
таңбалар, аша таңбалар, балық таңбалар сосын тарақ таңбалар мен
сырға таңбалардан құралады.
Қазақ халқының жазу тарихы көне түркі жазуынан басталған деуге
болады.Ал әріптік жазуға дейін сурет жазуы қолданылғанын еліміздегі тау-
тастардағы түрлі суреттер арқылы дәлелдеушілер бар.Түркі жазуында дауысты,
дауыссыз дыбыстардың әрпі болған, кейбір әріптер екі дауыссыз дыбысты
белгілеген. Әріптер жуан, жіңішке дыбыстарды ажыратқан. Әріптер белгілі
жүйеде қолданылған.Түркі халықтары кейін араб әліпбиін қолданып жазған,бұл
жазу мұсылман дінінің таралуымен бірге келген.
Араб жазуы (араб.: أَبْجَدِيَّة عَرَبِيَّة абджәдия арабия) — ежелгі Вавилониядағы
(б.з.б. 2000-шы ж.) аккад, шумер тайпаларының жазба әріптері негізінде
пайда болған көне жазулардың бірі. Оңнан солға қарай жазылады. Бас әріптері
болмайды. Әріптер бір-біріне қосылып жазылады. Араб жазуында 28 әріп бар.
Олардың үшеуі (а, и, у) созылыңқы дауысты дыбыстарды, қалғандары дауыссыз
дыбыстарды бейнелейді. Дауыссыз дыбыстардың асты-үстіне харакаттар (көмекші
белгілер) қойылады. Бұл белгілер Құранда, сөздікте, оқу құралдарында
міндетті түрде қойылып, ал қалған кездерде қойылмауы мүмкін. Құснихат
үлгілерінде Араб жазуының сулс, куфа, сулх, парсы, диуани, насталих, т.б.
түрлері пайдаланылады. Араб жазуы қазіргі кезде барлық араб елдерінде,
ислам дінін ұстанатын бірқатар мемлекеттерде (Индонезия, Үндістан, Иран,
Ауғанстан, Кавказ елдері және Орта Азия, т. б.) қолданылады. Қазақстанда
Араб жазуы ислам діні арқылы 7-9 ғасырлар аралығында таралған. Әл–Фараби,
Қ. А. Иассауи, С. Бақырғани т. б. ғұламалар Араб жазуын өздері туып-өскен
орталарында үйренгені, сол дәуірлерде арабша оқытатын медреселер болғанын
көрсетеді. Араб жазуы алғашқыда “қадым”, кейін “төте” жазу үлгілері түрінде
Қазақстанда 1928 ж-ға дейін пайдаланылып келді.
Араб жазуын түркі халықтары, оның ішінде қазақ халқы ұзақ уақыт
қолданған. Алғаш араб әліпбиіндегі әріптер түгел қолданылған, тек 1926 жылы
А.Байтұрсынов оған реформа жасап, ондағы артық әріптерді шығарып тастап,
жазуды көп жеңілдеткен. 1926 жылдан бастап 1940 жылға дейін қазақ халқы
латын әліпбиінде жазып келіп, кейін кириллицаға (1940 жылдан бастап) көшті.
Қазіргі түркі мемлекеттерінің көпшілігінде қайтадан латын әліпбиіне
негізделген жазуға көшу үрдісі бел алып келеді [3].
Әлем халықтарының басым көпшілігінің жазуы дамудың екінші жолымен
өрістеді. Бұл жазудың негізі - фонематикалық фонография. Мұнда тіл
дыбыстары таңбаланады. Сөз мағынасын ажыратуда дыбыстар әуенінің маңызы
айырықша, яғни сөз мағынасын анықтауда фонеманың мәні зор. Сондықтан жақсы
жетілген жазу жүйесінде фонематикалық принцип сақталуы керек. Тіл ғылымында
фонемалардың таңбалану жүйесі, ережелері мен заңдылықтарын зерттейтін
саласы графемика деп аталады. Ал белгілі бір жазу жүйесі элементтерінің
жиынтығы графика деп аталады. Графемика графикалық лингвистика деп те
аталады. Демек бұл кең ауқымды күрделі ғылым. Жоғарыда сөз болған
палеография, графика, орфография дегендер осы графикалық лингвистиканың
саласы болып табылады.
Қазіргі заманда белгілі бір тілдің тілдік, фонетикалық ерекшеліктерін
барынша толық қамтитын әліпби (алфавит) жоқ. Әліпби мұндай мейілінше
жетілген дәрежеге жету үшін оның құрамында сол тілдегі фонемалардың
барлығының да өзіндік таңбасы болу керек. Қазіргі бар әліпбилердің ішінде
біршама жетілген әрі кең тараған әліпби латын және орыс (кирилица)
әліпбилері. Бірақ олардың өзі де кемшіліктерден құралақан емес.
Латын әліпбиін қабылдаған халықтар оны өз тіліне сәйкестендіру үшін
оған әртүрлі өзгерістер енгізуге, толықтыруға мәжбүр болды. Тіл
дыбыстарының бәрін бірдей белгілеуге жетпей қалған жағдайда толықтыруға
тура келді: бір әріпті әр дыбыстың орнына қолданып, оларды айырып, ажыратып
тану үшін қосымша белгілерді пайдалану қажет болды. Мысалы: Š, Ş, Ø, Ž
немесе әріптер тобы жазылатын болды: ch, sch, dr, т.б..
Орыс (кириллица) әліпбиі сонау Петр Бірінші патша заманынан бері қарай
осындай артық таңбалардан біртіндеп арылып келеді. Бірақ әлі де басы артық
дүниелер баршылық. Мысалы, дауыссыз дыбыстардың жуан немесе жіңішкелігін
ажырату үшін қолданылатын ь, ъ белгілері бар. Сондай-ақ бұл әліпбиде буын
жазудың қалдықтары кездеседі (я, ю, ё). Өткен ғасырдың 30 жылдарында қазақ
халқы латын жазуына көшкен болатын. Ол туралы кейінірек сөз болады.
Сонымен әріп дегеніміз - тілдегі дыбыстардың шартты таңбасы. Әліпби -
белгілі бір тілдің жазуында қолданылатын әріптердің жүйесі, солардың рет-
ретімен тізіліп берілген жиынтығы болып табылады. Бірақ ол әлі жазу емес.
Ілгеріде айтқанымыздай, кемел әліпби болса, яғни тілдегі фонемалардың
барлығының да әріптік таңбасы болса, орфографияның онша қажеті де болмас
еді. Бірақ әзірге кемел әліпби жоқ. Оның үстіне кейбір сөздер бірге
жазылады, кейде жолға сыймай қалса, тасымалдауға тура келеді деген сияқты.
Қысқасы, жазуда қолданылатын толып жатқан шартты заңдылықтар мен қатар
баршаға ортақ тәртіп, ережелер бар. Осындай жазу ережелерінің жиынтығы
орфография деп аталады. Орфография дұрыс жазудың нормасы мен ережелерін
белгілегенде нақтылы принциптерге сүйенеді. Ол принциптер негізінен үш
топқа бөлінеді. Ал әр топ өз ішінде екі жүйе арна тартады.
I. Фонетика-фонематикалық принцип. Бұл топқа жататын принциптер
мыналар: фонетикалық және фонематикалық.
Фонематикалық принцип бойынша әр фонема орнына, айтылуына қарамастан
бір әріппен белгіленуі керек.
Мысалы: клуб [клуп], клубы [клубы]
Мұнда бірінші сөз айтылыуына қарай қатаң “п” дыбысына аяқталып тұр.
Екінші жағдайда оның орнына ұяң “б” естіліп тұр. Осылайша екі ұдай болса да
жазылуда екі фонеманы да (п,б) бір ғана әріппен (“б”) таңбалаймыз. Сондай-
ақ от-өт, ар-ер деген сөздерде -т,-р дыбыстары бірде жуан, бірде жіңішке
айтылады, яғни жеке-жеке фонема ретінде көрінеді. Соған қарамастан бір ғана
таңбамен белгіленіп отыр (орыс тілімен салыстырыңыз: брат-барть, угол-
уголь).
Фонетикалық принципте сөздің естілуіне назар аударамыз да қалай
естілсе, солай жазамыз.
Мысалы: Жолдас, үйде, қалалық, қызыл т.б.
II. Орфографиялық принциптердің екінші тобы - этимологиялық және тарихи
принцип.
Этимологиялық принцип - сөздің әуелдегі шығу тегін, түпкі формасын
сақтап жазу. Мысалы, жай, шай, сабау, абайла деген сөздерді біз жәй, шәй,
савау, авайла деп жазбаймыз. Сөздердің әуелгі тұлғасын сақтап жай, шай,
сабау, абайла деп жазамыз.
Тарихи принцип сөздердің бұрыннан жазылып қалыптасқан дағдысына
(традиция) сүйенеді.
Мысалы: Қақпаның алдын қан қылды,
Қаланың алдын шаң қылды (Алпамыс батыр)
Еліміздің түкпір-түкпірінен келіп түскен хабарлар көп-ақ (газеттен)
Осындағы қақпа, түкпір деген сөздердің көне тұлғасы қақпа (қапығ),
түпкір (түбірі-түп). Соған қарамастан бұл сөздер ертеден қалыптасқан жазу
үрдісі бойынша қақпа, түпкір деп жазылып жүр.
III. Морфологиялық-символдық принцип.
Морфологиялық принцип бойынша жазу сөздердің айтылуына емес, түбір
тұлғасын сақтауға негізделеді. Әдетте түбірде әртүрлі аффикстер қосылғанда
ықпалдасу заңдылықтарының әсерінен (кейде спондандық) сөздің дыбысталуы
өзгеріп кетеді. Морфологиялық принцип сөз құрамындағы осы өзгерістерді
ескермей, оның бастапқы түбір тұлғасындағы қалпын сақтап жазуды басшылыққа
алады. Мысалы: сәнқой-сәңқой емес, басшы-башшы емес, тасжол-ташшол емес,
т.б..
Символдық принцип тұлғалас сөздерді ажыратып жазуды көздейді.
Мысалы, XX ғасырдың 20 жылдарына дейін орыс тілінде “мир” деген сөз екі
түрлі жазылып келді: бейтбітшілік деген мағынада болса - мир, әлем
мағынасында болса - міръ.
Кешке қарай аяз күшейе түсті. Шыршаға Аяз ата келді.
Үйден бір сарыбас бала шықты. Ақтаев Сарбас - жазушы.
Осы мысалдағы асты сызылған сөздер символдық принципке сүйеніп
жазылған. Мұндағы негізгі мақсат - омонимдерді ажырату.
Қай тілдің орфографиясын алып қарасақ та осы аталған
принциптерді кездестіруге болады. Бірақ солардың ішінде бірі басымырақ,
жиірек қолданылады да, негізінен, басшылыққа алынады. Мәселен, қазіргі орыс
орфографиясында фонематикалық принцип басым. Ағылшын, француз жазу жүйесі
этимологиялық және тарихи принципке сүйенеді. Қазақ емлесі негізінен
морфологиялық принципті басшылыққа алады. Бірақ тек бір ғана принципті
ұстанған емле жоқ. Бір принципті басымырақ қолданғанмен басқа принцип
элементтері де пайдаланылады. Мысалы: қазақ тілінде тек морфологиялық қана
емес, сонымен қатар фонетикалық, фонематикалық, т.б. принциптердің
басшылыққа алынатыны бар. Оны келтірілген мысалдардан-ақ аңғаруға болады.
Жазу тарихына байланысты тағы бір айта кететін нәрсе - транскрипция
жайы. Транскрипция латынша қайталап жазу (көшіріп жазу) деген мағынаны
білдіреді. Бұл жазудың ғылыми-лингвистикалық мақсатта қолданылатын түрі.
Транскрипция негізінен үш түрлі болады:
I. Фонетикалық транскрипция. Мұның негізгі мақсаты айтылған сөзді сол
сөздің құрамындағы әр дыбыстың фонетикалық ерекшелігін сақтай отырып,
бұлжытпай қағазға түсіру. Бұл шет тілдері сөздіктерінде,әсіресе сөздің
жазылуы мен айтылуы мүлде қабыспайтын француз, ағылшын тілдері сияқты
тілдердің сөздіктерінде, шет тілі оқулықтарында, фонетикаға арналған ғылыми
еңбектерінде, диалектілік сөздерді жинауда т.б. жағдайда қолданылады. Мұнда
сол тілдің негізгі алфавитіндегі әріптерге әртүрлі қосымша белгілер
қосылады: диакритикалық белгілер (, ^, ,, -т.б.), әріптерді аударып
өзгертіп жазу, лигатуралар, т.б. әдістер қолданылады. Екі әріптің немесе
транскрипциялық таңба элементтерінің, графемалардың бірігіуі арқылы
жасалған транскрипциялық таңба лигатура деп аталады. М: Æ,æ,œ т.б..
II. Фонематикалық транскрипция. Бұл әр сөзді фонемалық құрамына қарай
дұрыс таңбалау үшін қолданылады. Мұнда кейбір редукцияланған немесе бәсең
айтылған дыбыстар ескерілмейді. Мұндағы басты мақсат - сөз құрамын дұрыс
беру. Фонематикалық транскрипцияда әр позицияда әртүрлі айтылғанына
қарамастан бір фонема бір ғана таңбамен таңбаланады. Сондықтан мұнда
таңбалар анағұрлым аз болады. Транскрипцияның бұл түрі грамматикалық
оқулықтарда сөздің грамматикалық тұлғасы мен мағынасын, құрамын дұрыс беру
үшін қолданылады.
III. Практикалық транскрипция. Бұл шет тілдерден енген сөздерді,
әсіресе ономастикалық атауларды, ғылыми-техникалық терминдерді дұрыс жазу
үшін қолданылады. Мұнда айтылуы емес, сол сөздің өзі ескеріледі. Мысалы:
Lisboa-Лижбоа (испан тілінде) - практикалық транскрипция бойынша Лиссабон
деген жазылу және айтылу формасы қабылданған. Сол сияқты Hull-Халл, Burn-
Бёрн, т.б..
Практикалық транскрипцияны транслитерациямен шатастыруға болмайды.
Транслитерация жазудың бір жүйесімен жазылған мәтінді жазудың екінші
жүйесімен беру. Мысалы, латын әріпімен қазақша жазылғанды қазіргі
кириллицаға көшіру.
Мысалы: Sovetter birligi ıdırağannan keyin patša jäne bolsevyk
rejymderi ökimetiniñ astinda jasagan Türk tektes halıqtarı täwelsiz
memleketin jañadan qurdı (түркия қазақтарының латын әліпби жазуынан).
Кириллицамен берілуі: Советтер бірлігі ыдырағаннан кейін патша және
болшевик режимдері өкіметінің астында жасаған түркі тектес халықтары
тәуелсіз мемлекетін жаңадан құрды [4].
Практикалық транскрипцияның маңызы айырықша. Бұл әсіресе екі, үш тіл
қатар қолданылатын елдерде өте маңызды. Мұндай жағдайда ономастикалық
атаулар мен ғылыми терминдердің транскрипциялық сөздігі аса қажет. Орыс
тілді дикторларымыз Такаев, Такпакпаев, Жакселеков, Чиили, Джелемди деп
сөйлейді. Аталған азматтардың кім екенін Қазақстандықтар жақсы біледі.
Сондықтан бұл сөздердің айтылуына онша мән бермейді. Ал басқа бір елден
келген адам болса, жақсылық па, әлде жақсы елек пе, сондай-ақ Тақай ма
Тоқай ма, Тақпақпай ма, тоқпақпай ма-ажырата алмай дал болар еді. Ал Чиили,
Джелемди деген елді мекен атаулары Шилі, Желімді деп түсінуге де, Шиелі,
Жылымды болар-ау деп ойлауға да болады. Міне, осындай сөздердің омыртқасын
омырып сөйлеуді жөнге келтіру транскрипциялық сөздік жасап,
дикторларымызбен орыс тілді азаматтарымыздың тілін икемдеуге болар еді.
Өйткені сөздің дұрыс жазылуы дұрыс оқуға, дұрыс айтуға бастайды.
Орыс тілінде бұл заңдылықтан ауытқушылық бар. Ол дауысты дыбыстардың
екпін түспеген жағдайда редукцияға ұшырауына байланысты болады. Мысалы, гóд-
годóв-годовóй деген сөздер былай айтылады: гóд-гадóв-гъдавóй. Бұл
заңдылықты қазақ сөздеріне қолдануға болмайды. Өйткені мұнда дауысты
дыбыстар редукцияға ұшырамайды. Орыс тілді азаматтардың тіліміздің айтылу
заңдылығын, сөздеріміздің әуезділігін, үндесімділігін бұрмалауына жол
бермеу керек.
Сонымен біз жазу тарихын қысқаша шолып өттік. Қазір әлемде қолданылып
жүрген жазу жүйелері дамудың не бір қиын кезеңдерінен өткен екен. Ең
алғашқы жеке таңбалар мен пиктограммалар заманнан заман өте келе біртіндеп
дами отырып, идеографиялық жазудың одан буын жазуының қалыптасуына алып
келген. Буын жазу дами келе дыбыстық-әріптік жазуға ұласты. Жазудың бұл
түрін де мейілінше жетілеген, кемел жазу жүйесі деуге болады. Демек жазу
әлі де даму үстінде.
Жазу тарихы тіл тарихымен, қоғам тарихымен, мәдениетпен тығыз
байланысты.
Пиктограммалар мен идеограммалар, петроглифтер - тасқа, қышқа, темір,
қола, т.б. қатты заттарға қашап ойып салынған таңба белгілер. Тасқа
қашалған суреттер еріккенің ермегі емес. Оның бәрінің мән-мағынасы бар.
Мәселен, күн бейнесі бабаларымыздың бір замандарда күнге табынғанынан хабар
береді. Ал сонау неолит заманында салынған пиктограммаларда жылқының кең
көлемде бейнеленуі қазақ жерін арыстаған тайпалардың жылқыны сонау көне тас
дәуірінде-ақ қолға үйреткенін айғақтайды. Европа ғалымдары жылқыны алғаш
қолға үйреткендер осыдан 5-6 мың жыл бұрын қазіргі Сирия, Ирак, Түркия
жерін мекендеген тайпалар еді дегенді айтады. Сөйтіп олар мұны да қазаққа
жолатқысы келмейді. Бізге ата кәсібіміз болып саналатын мал бағуды да
қимаған. Ал пиктограммалар басқаша сөйлейді. Археологиялық қазбалар да соны
айғақтайды: Ботай, Кеңөткел, Ақтас қазба мұралары осы аймақты мекендеген
тайпалар сонау неолит, мүмкін тіпті одан да бұрынырақ замандарда жылқыны,
түйені, итті қолға үйреткенін көрсетеді. Міне, осылайша зерделесе,
пиктограммалар да көп мәселенің басын ашуға себін тигізе алады екен.
Қазақ жерінен табылған пиктограммалар мен идеограммалар, сондай-ақ
қазақтың ен-таңбалары мен ру-тайпалардың таңбаларын жинақтап, оларды жалпы
түркі ру-тайпаларының таңбаларымен салыстыра отырып, ғылыми тұрғыдан талдау
жасау қажет-ақ.
Қазақ қоғамындағы араб жазуына қатысты зерттеулерде араб жазуы қадим,
жәдид деп екіге бөлінеді. Зерттеушілердің көрсетуі бойынша, қадим жазу
үлгісіне ХVІ-XVII ғ.ғ. аралығындағы тарихи негізі бар жылнамаларды,
құжаттарды және түркі халқына ортақ еңбектерді, ал жәдид жазуына Түркістан
уалаяты, Дала уалаяты тәрізді алғашқы қазақ газеттерінде қолданылған
жазу үлгілерін жатқызады.
Қадим жазу жүйесінің басты бір ерекшелігі дауысты дыбыстардың таңба
арқылы емес, диакритикалық белгілермен берілуі, яғни дауысты дыбыстардың
қызметін харакаттар атқарған. Харакаттар үшеу: фатха, дамма, кесра.
Бұл белгілер қазақ тіліндегі тоғыз дауыстының мәнін берген, фатха — а,
ә; дамма — ұ, ү, о, ө; кесра — ы, і, е дыбыстарының мәнінде
жұмсалып отырған. Мысалы, мен — ﻦﻤ (мн) , Ешдәулет — ﺕﻠﻭﺍﺪﺸﻴ ﺍ (Ешдәулт),
сөзлешүб — ﺐﺸﻪﻟﺯﺳ (сзлешіб), көңілі — ﻰﻠﻜﻨﻜ (кңлі), бүлдірген — ﻦﺎﻜﺮﺪﻠﺒ
(блдрген).
Қадим жазу жүйесінде ұлттық жазуға тән емес, тек араб сөздеріне ғана
тән таңбалар (ﺾ, ﺙ , ﻆ , ﺫ ) қазақ тілінің төл сөздерін жазуда да
қолданылған.
Қадим жазу жүйесінен жадид жазуының басты ерекшелігі жазуда дауысты
дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба арқылы беріліп, дауысты дыбыстар
үнемі жазуда хатқа түсіріліп отырғандығында.
Ал Гүлфар Мамырбекова жәдид жазу жүйесінде аз болса да харакаттардың
қолданылғанын көрсетеді: құл және күң — ﻚﻨُﻜ (1874, №6), күтүб — ﺐﻭﺘُﻜ ,
құшақтасыб — ﺐﺴﺎﺘﻘﺎﺸُﻗ , құрметтеб — ﺏﻴﺪﺘﻤﺭُﻗ (1874, №10), тұхым — ﻢﺤُﺗ ,
құдай — ﺍﺪُﺤ (1874, №16), құл - ﻝُﻘ (1977, №30). Фатха арқылы белгіленген
сөздер: бағасы — ﻰﺳﺎﻐَﺒ (1875, №1), ақраб — ﺐَﺭﻘﺍ [2, 75]. Мұндай гетерогенді
жазба тілді меңгеру көпшіліктің үлесінде емес, тек сол кездегі элиталық
топтың ғана оқу құралы болды. Ескі қазақ жазба тілінде дәстүрлі түркі әдеби
тіл әсері толық сақталғандықтан, қазіргі кезде кодификацияланған сөздер
екіұшты таңбаланған. Сондай-ақ түбірге қосымша қосылғанда, дыбыс үндестігі
заңы сақталмай жазылды. Мысалы, мүлкімізні, аулымызны, бізні т.б. яғни
жалғау және жұрнақтар ескі қазақ жазба тілінде бір ғана инвариант
принципімен алынып, қазіргі кезде көптік мәнде жұмсалатын жалғаулардың (-
дар, -тар) варианттары таңбаланбай, қазақ тілінің үндесім заңдылығы үнемі
бұзылып отырды. Сөз ортасында, соңында ы, і қысаң дауыстылардың орнына
ұ, ү таңбаланғанын көреміз: орұсұңұзны, келтүр, өткүр, үчүн, қабұл,
түрлү, жауұн т.б.
Жадид, қадим жазу үлгілерінде кітаби тілдің тұрпат межесін белгілейтін
графикалық таңбалар, сонымен қатар халықтық тілден едәуір алшақта болды.
Араб жазуындағы осындай үйлесімсіздікті жоюға арналған алғашқы қадам
Дала уалаяты, Айқап беттерінде көтеріледі. Қазақ тілі туралы, әліппе,
емле қағидаттары туралы жазушылар — сол кездегі қазақтың оқығандары,
мұғалімдер араб әліпбиінің кемшілігі туралы, қазақ сөздерін жазуға толық
үйлесімді еместігін, оның орнына ұлттық әліпби шығару керектігін маңызды
мәселе ретінде көтеріп отырған.
Жалпы қазақ жазу тарихында араб графикасын (араб әліпбиін) қабылдауға
не себеп болды, қандай ықпал, әсер негізінде араб жазуына бет бұрды, оның
халық сауатын ашуда, қазақ тілінің дыбыстық жүйесін толық таңбалауда
кемшілік тудыруының себебі неде деген мәселелерді айқындау үшін, араб
графикасына көшуге негізделген түркілік бағыт көрсетіледі.
Әзірбайжанда алғаш жазуға байланысты пікір айтқан жазушы, драматург
Мирза Фатали Ахундов 1857-1878 жылдарға дейін жазу мәселесіне байланысты
төрт жоба ұсынған. Осы мәселемен Теһранға (Персия) және Константинопольға
(Түркия) барып, идеясын ортаға салған болатын. Бірақ қолдау таппай, бұл
ұсыныстар ескерусіз қалады. Ол өзінің бірінші және екінші жобасында араб
әліппесін жетілдіруге баса көңіл қойса, үшінші, төртінші жобасында араб
әліпбиін орыс әліпбиіне ауыстыруға ұсыныс жасайды.
Осы еңбегіне орай Ахундов Меджидие атты орденмен марапатталады.
Сонымен қатар, Ахундов Тифлис қаласына келіп, силлабикалық жазудың
кемшіліктері жөнінде баяндалған жаңа кітап құрастырады. Бұл кітапты автор
Теһран қаласына жібереді. Ешқандай қолдау таппаған бұл жобасын автор атақты
визирь Али-Пашеге хат арқылы жолдайды, хатта түрік оқымыстысы Саави-
Эфендидің пікірін келтірген.
Ахундовтан кейін бұл мәселемен парсы әдебиеттанушысы Мырза Мелькем-
Ханом айналысқан болатын. Мырза Мелькем-Ханомның Шейх және визирь,
Основы прогресса атты шығармалары осының нақты дәлелі болып табылады.
Автор латын әліпбиіне көшу қажетін әңгіме түрінде өрбітеді: Шейх: Визирь,
я заявляю, что с этим бессымсленным алфавитом дальше невозможно жить на
свете. Тысячи заседаний, тысячи хороших законов, тысячи школ и любое
количество регулярных солдат бесполезны, благодаря именно этому алфавиту
[5].
Парсы ханзадасы Мырза-Риза-Хан 1879 жылы түркі және парсы халықтары
үшін жоба дайындаған (Alphabet Ruchdie).
Мырза-Риза-Хан есімінен кейін Закавказьенің танымал ағартушысы Ферудин
– Бек Косарли 1898 жылы Кавказ газетіндегі (№230,238,264) орыс тілінде
жазған мақаласында араб әліпбиінің кемшіліктерін баяндайды.
Shardi Rus (Русский Восток) газетінің редакторы Мемед-Ага-Шах-Тахтин
әліпбиді ауыстыруда, ең бірінші үгіт-насихат жұмыстарын арнайы бағдарлама
бойынша жүргізу керек деп тұжырымдайды.
ХІХ ғасырдың 70-жылдары түрік оқымысты Гази-Мұхтар-Паша
Константинопольде Әліпби реформалау қоғамын құрады. Бірақ бұл ісі аяқсыз
қалады.
Бұл кезеңде қазақ қоғамында да әліпби мәселесі қызу талқыға түсіп
жатқан болатын. Қазақтың орысша оқығандарының арасынан да араб жазуының
кемшілік жақтарын сынап, қазақ жазуын орыс графикасына икемдеу жайында
пікір айтып, өз тұжырымдарын негіздеп мақала жазушылар көптеп шыға бастады.
Міне, осындай пікір ағымдарын өз мақсаттарына шеберлікпен пайдаланып
қалғысы келген орыс миссионерлері де араб жазуы үлгісіндегі қазақ әліпби
жүйесіне орыс графикасын енгізуді насихаттай бастайды.
Расында да, жазылу графикасы да қиын, оқылу жолдары да (оңнан солға)
қиын болып келетін әрі қазақтың дауысты дыбыстарын таңбалауға
лайықталмаған, қазақ фонемаларын толық таңбалай алмайтын араб әліпбиінің
қазақ тілін одан әрі өркендеп, дамытуға еш мүмкіндігі болмағандықтан,
өзінен өзі басқа графикаға ауысуға сұранып тұрды.
Қазақ қоғамында және түркі тілдес халықтарында болып жатқан әртүрлі
көзқарасты байқаған орыс миссионерлері бүкіл түркі жұртының мәдени, рухани
құндылықтарын жою үшін, сонымен бірге тілдік болмысын құрту үшін саяси
астармен араб жазуы қолайсыз, қазақ және басқа түркі тілдерінің дыбыстық
жүйесін беруге икемсіз деген желеумен орыс графикасына негізделген қазақ
әліпбилерін және оқулықтарын шығара бастайды. Олар орыс жазуына көшуді
насихаттауды орысша оқыған қазақ жастары арқылы жүргізуді көздеді.
Н.И. Ильминский түркі тілдес халықтардың кітаптары араб әрпімен
жазылса, бұл келешекте орыс жазуының үстемдік алуына кедергі жасайды деген
миссионерлік оймен алғаш қазақ әліпбиін орыс графикасына негіздеп, жоба да
ұсынады. Дауысты дыбыстарға 8 әріп арнайды: а (ä), é (е); ы, і; о, ö; у, ÿ,
ал дауыссыз дыбыстарға 19 әріп: п, б, м, w, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, j,
ќ, ѓ, њ.
Н.И. Ильминский қазақ тілінің дыбыстық құрамына тән емес дыбыс
таңбаларын алмайды. Ол жөнінде былай дейді: кроме приспособления русских
букв к татарским звукам, мне пришлось постепенно изменять и установлять
орфографию. В первом издании букваря я писал су – вода, аулъ – деревня, аю
– медведь. Теперь мы пишем сыу, ауыл, айыу.
Ильминскийдің бұл жобасына В.В. Григорьев қарсы шығып, өзінің О
передаче звуков киргизского языка буквами русской азбуки деп аталатын
мақаласында орыс әліпбиіндегі таңбалар өзгермеуі тиіс деп көрсетеді.[4].
Сол кезеңдегі әліпби мәселесін қозғаған жиындарда түркі тілдес халықтар
тіліндегі төл дыбыстарды бейнелейтін қосымша әріптер жөнінде айтыс-
тартыстар да болады. 1976 жылы 29 сәуірде Қазан университетінің жанындағы
археология, тарих, этнография қоғамының мәжілісінде орыс әліпбиі араб
әліпбиіне қарағанда осы күйінде де қазақ тіліне жарайды деп шешілген
болатын.
1897 жылы В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка. Фонетика,
этимология и синтаксис (Орынбор, 1897) атты еңбегі жарыққа шығады. Ғалым
қазақ тілінде 9 дауысты және 15 дауыссыз бар деп көрсете отырып, 21 әріптен
тұратын мынадай әліпбиін жариялайды: а (а), е, ы, и, о (о), у, б, г, д, ж,
з, к, л, м, н, г, п, р, с, т, ш.
Үкімет тарапынан қазақ әліпбиін ғана емес, сол кезеңдері Ресей отары
болып отырған барша түркі тілдес халықтардың жазуын өзгерту арқылы өз
ықпалын күшейтуге тырысқан астыртын әрекеттер нәтижесі аяқсыз қалған жоқ.
1906 жылдың 31 наурызында Ресей патшалығының өзге халықтар жазуын орыс
графикасына көшіру туралы заң да шығарып қойғанын тарихи деректерден
көреміз. Жоспарланған саясаттың астарын білдірмеу үшін 1910 жылы маусымда
Петербург қаласында өткен кеңесте "орыс жазуы тек ресми құжаттар мен оқулық
кітаптарға ғана қолданылатын болсын", деген қаулы қабылданған болатын.
Жалпы қазақ жазу тарихындағы өзгерістер мен әліпбилердің ауысуы
себептерін талдап, салыстыра баға беру нәтижесінде мынадай қорытынды
жасауға тура келеді. Әліпби реформасына байланысты бұл кезде екі түрлі
көзқарас болды. Бірінші топ — қазақ тілінің дыбыс жүйесін беруде араб
жазуының мүлде жарамсыздығын дәлелдеп, оны басқа әліпбимен ауыстыруға
шақырса, екінші топтағылар араб әліпбиін ғасырлар бойы пайдаланып
отырғандықтан, рухани мұрамыздан қол үзбеу үшін әліпбиді түбегейлі
реформалауға қарсы тұрып, тек қана өзгерістер енгізумен шектелу керектігін
қолдайды.
1892 жылы А.Е.Алекторовтың Русско-казахская азбука. К мудрости
ступенька деп аталатын еңбегі жарыққа шығады. Жұмыстың көлемі 114 бет.
Онда қазақ тілінің 1300-дей сөзі қамтылған. А.Е.Алекторов орыс
графикасындағы таңбаларды пайдалана отырып, 38 әріптен тұратын, орыс
графикасына негізделген қазақ әліпбиін құрастырады: а, с, ш, у, з, к, ы, т,
р, е, л, и, о, н, м, п, і, й, б, д, ж, г, ә, ө, ұ, ң, ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ,
я, ю, э, е, ғ. Алекторов қазақ тіліндегі а-ә, о-ө, ы-і жұп дауысты
дыбыстарына арнайы таңба арнайды.
Қазақ тілінің дыбыстық құрамында жоқ ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ, я, ю, э, ë
тәрізді дыбыстар да алынады. Автор бұл дыбыстарды ең соңынан барып оқытылуы
тиіс деп көрсетеді: Обучение грамоте должно быть начато на природном
(казахском) языке учащихся, только в этом случае обучение будет
сознательное и не пойдет вразрез с главными педагогическими правилами –
идти от известного (казахского) и неизвестному (русскому), от легкого к
трудному дей отырып, Азбука к мудрости ступенька составлена в строгой
последовательности, переходя от изучения легких в произношении киргизов к
более трудным звукам, что сочетания звуков в слоги и слова – самые легкие и
доступные, как показала практика, детям даже шестилетнего возраста [6].
2. Қазақ жазуының зерттелуі
Қазақ графикасы — қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес
бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирил жазулары) бағындырылған,
фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы.
Графика (гр. graphike — жазылған, өрнектелген) — графемалар, тыныс,
екпін белгілері т.б. жазу құралдар жиынтығы, фонемалық жазудағы графема мен
фонема арасындағы қатынастар жүйесі және оларды зерттейтін тіл білімінің
бір саласы.
Қазіргі қазақ графикасы әріптерінің жазылуы тәсіліне және өрнегіне
қарай жазу графикасы мен баспа графикасы болып бөлінеді. Қазақ жазу
графикасындағы әріптердің нобайы көне орыс жазуындағы дыбыстар нобайының
негізінде пайда болған.
Қазақ тілінің жазу тарихында әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді
басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ
халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келген-ді.
1929-40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу
жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирил графикасы әліпбиін қолданып
келеді [7].
Қазақ жазуының тарихи бастауы сонау көне замандарға тартады. Адам
баласы қолданған алғашқы ең қарапайым жазу үлгісі болып табылатын
пиктограммалар, олардан бір саты жоғары тұрған деуге болатын идеограммалар
қазақ жерінің қойнауларында молынан кездеседі. Алтай мен Тарбағатайдың,
Алатау мен Қаратаудың қойнауларынан, Сарыарқаның сай-салаларынан, Ертіс пен
Сыр бойынан ғалымдарымыз тауып зерттеген суреттер соның айғағы. Олардың
ішінен сонау көне заманда қазақ жерін мекендеген рулар мен тайпалардың
таңбалары, бабаларымыз пір тұтқан арқар мен бұғының, арлан бөрінің, күн
бейнелі адамдардың бейнелерімен қатар белгілі бір жайды хабарлайтын немесе
аң аулаудың әр қилы әдіс-амалдарын баяндайтын суреттер кездеседі.
Мұндай суреттердің біразы жинақталып, кезінде кітап болып басылып
шықты. Бірақ әлі де көзге түспей жатқандары қаншама десеңізші! Өкінішке
қарай, соларды талдап түсіндіру жетпей жатыр. Бұл салада белгілі ғалым
А.Аманжолов біраз еңбек етті. Алайда осымен іс тамам деуге болмайды.
Өйткені олар жай ғана сурет емес, олар сонау көне заманнан қалған сурет
жазуының, пиктографиялық жазудың ескерткіштері. Сондықтан олар
мәдениетіміздің тарихын зерттеушілер үшін де, жазу тарихын зерттеушілер
үшін де аса құнды материал болып табылады.
Бұл материалдар тарихтың тереңіне тартады. Шұбартау бауырынан табылған
қой тастар бетіндегі петроглифтерді зерттей келіп, А.Аманжолов былай дейді:
“Бұл тастардағы суреттердің мазмұн желісі - адамдардың жабайы аңдарды жаңа
үйрете бастаған кезін бейнелеген. Демек бұл кезеңді археологтардың
топшылауына сүйенсек, жаңа тас дәуірі немесе неолит кезі деп білуіміз
керек. Былайша айтқанда, осыдан 7-5 мың жыл бұрын болған дәуір”. Қалба
тауының қойнауынан табылған сондай бір петроглифті ғалым “абам” деп оқыған.
Қазақша мағынасы - атам, үлкен ағаш. Бұл қазақ жерінде пиктограммалармен
қатар петроглифтер де кездесетінін де айғақтайды. Қазақ ру, тайпаларының
таңбалары мен нумизматикалық таңбаларды да осы топқа жатқызуға болады.
Петроглифтердің бұл тобына мөр, сақина, жүзік, білезікке қашалған,
ойылған жазуларды айтуға болады. Бұл туралы А.Аманжолов еңбектерінде сөз
етіледі. Ал ру-тайпалар таңбалары жайлы кейінірек тоқталамыз.
Коммунистік идеологияның дәуірлеп тұрған шағында орыс тілші ғалымдары
Кеңес үкіметі халықтарын жазуы ертеден бар халықтар (старописьменные
народы), жазуы кеш пайда болған халықтар (младописьменные народы) және
жазусыз халықтар (безписьменные народы) деп үш топқа бөлген еді де,
қазақтарды әуелгі кезде жазусыз халықтар тобына жатқызды. Кейінірек, мұның
тым өрескел қиянат екенін аңғарып, жазуы кеш пайда болған халықтар қатарына
қосты. Ал біз келтірген фактілер бұл көзқарастың мүлде теріс, ешқандай
ғылыми негізі жоқ екенін көрсетеді. Ата-бабаларымыз бергі замандағы араб,
одан әрідегі көне түркі жазуын айтпағанда, жазудың ең қарапайым түрі
пиктографиялық жазумен де, сондай-ақ идеографиялық жазумен де пайдаланған
екен. Оның айғағы - қазақ жерінің әр қиырында жартастарға қашалған,
балбалдар мен зират басындағы тастарға бедерленген жазу түрлері [8].
Мәселен, Ертіс бойынан табылған идеографиялық жазудың үлгілері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz