Әсет Найманбаев шығармашылығының көркемдігі
Мазмұны
Кіріспе____________________________ ______________________ 3
I. Негізгі бөлім. Қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйлік және Әсет.
1.а) Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі._______________________ 5
ә) Әсет және нәзирагөйлік.______________________ ___________12
2. Әсет Найманбаев өмірі мен шығармашылығы және оның зерттелуі.
а) Абайдың ақындық мектебі және әсет.______________________31
ә) Әсет Найманбае шығармашылық әлемі.____________________36
II. Әсет Найманбаев шығармашылығының көркемдігі.
2.1 Әсет поэзиясының көркемдік кестелері.___________________46
Қорытынды._________________________ ______________ 58
Пайдаланылған әдебиеттер.________________________ ______ 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда өткенімізді қайта саралап,
тарихымызды үңіле зерттеу барысында халқымыздың шексіз бай әдебиетімізде
өзіміз тұмшалап, өскелең әдебиетімізді орыс әдебиетінің көлеңкесіне
түсіріп, өзімізді өзіміз кемсітіп келгеніміз айқындалуда.
ХIХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтитын
талай асыл тұлғалар аталмай келсе, аталған жағдайда біржақты қаралып, тек
датталып келген діни-ағартушылық бағыттағы ақын-жазушылар, болмаса кітаби
ақындар делініп, олардағы шығыстық сарын дегенге өре қарсы шығып келгенбіз.
Тіпті 80 жылдардың ортасына дейін жалғасқанын өтірік дей алмаспыз. Тек
еліміз егеиенді ел атанған кезден бастап бұрындары там-тұмдап қана
қозғалған әлем әдебиетінің асылы деп танылған шығыс әдебиетінің
шұғыласының, әсіресе, біздің қазақ әдебиетіне әсерінің мол болғандығын
еркін айта бастадық та, ұлыларымызға да, жалпы әдебиетке де қайта қарайтын
болдық емес пе?! Тіпті, ұлы Абайдың өзінің таңғажайып жауһарларының негізі
туған әдебиетіміз бастаулары мен шығыс әдебиетіне жатқанына да жаңа көңіл
аудардық қой.
Шәкәрімнің, Мағжанның, Сәкеннің шығармаларының негізінде шығыстық сарын
барлығын, ХХ ғасыр басындағы жүздеген дарындардың бұрын айтылмай келген жыр
асылдарын да қазір де аршып жатырмыз.
Осындай аз айтылып келе жатқан, бұрын тіпті сөз болмаған мәселе
нәзира мәселесі. Біздің жұмысымыздың өзі осы мәселе төңірегінде әрі осы
уақытқа дейін көп айтылмай жүрген Әсет Найманбаев шығармашылығы мен оның
нәзирагөйлікке қосқан үлесі сөз болмақ.
Әсет ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы ғылыми еңбектер жарияланып
жүргенімен, нақты зерттеулер жоқтың қасы. Мысалы, ақынның нәзира дәстүрін
меңгеріп, төл шығармалар тудырғаны жайлы арнаулы зерттеу еңбектері жоқ. Тек
бірлі-жарым еңбектерде ғана тілге тиек етеді. Нәзирагөйлік дейміз-ау, жалпы
ақынның өмірі, шығармашылығы, көркемдігі жайлы зерттеу еңбектері де жоқтың
қасы деуге болады.
Кезінде Абайдың алдын көріп, ақындық дәстүрі мен шығармашылық жолын
меңгерген ақынды жоққа шығармақ болып, Абайдың ақын-шәкірттерінің қатарынан
шығармақ та болды. Осын уақытқа дейін шешімін таппаған, басы толық
ашылмаған мәселелер зертеу жұмысымыздың өзектілігі болмақ.
Зерттеудің мақсаты міндеттері. Диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты Әсет
Найманбаевтың нәзира дәстүріне қосқан үлесін таныту. Мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер қойылды. Және диплом жұмысымыздың негізгі нысаны болып
табылмақ:
- нәзиара дәстүріне, соның ішінде қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүріне
тоқталу;
- Әсеттің нәзира дәстүрінне қосқан үлесі, нәзира дәстүрінде алатын
орнын анықтау;
- Ақын өмірі мен шығармашылығы жайлы тың деректер келтіре отырып, нақты
тұжырым жасау;
- Абай мен Әсет шығармашылығының үндестігін таныту;
- Ақын шығармашылығының көркемдігін таныту;
Зерттеу жұмысымыздың құрылымы. Диплом жұмысымыз кіріспеден, негізгі
бөлім және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан, бес тараушадан
тұрады. Сонынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
I. Негізгі бөлім. Қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйлік және Әсет.
1.а Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі.
Белгілі ғалым Немат Келімбетов Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі нәзира
дәстүрі атты 2005 жылы Абай журналының 4-санында шыққан мақаласында-
шығыс әсері арқылы қазақ көркем сөз өнерінде пайда болған нәзира дәстүрінің
күні бүгінге дейін кең көлемде, арнайы зерттеу объектісі болмағанын,
қазақтың өзіндік төл әдебиетінің қалыптасуына негіз болған қайнар-
бастауларының бірі - шығыстың классикалық поэзиясы екенін, шығыстың
классикалық поэзиясы өзінің көп ғасырлық тарихы бар нәзира дәстүрі арқылы
қазақ әдебиетін тақырып, мазмұн, форма. көріктеу, стиль және тілдік жағынан
едәуір байыта түскендігін айтады. Сонымен қоса кейбір әдебиет
зерттеушілердің қазақ поэзиясындағы еліктеу категориясының ішкі табиғатына
үнілмей, сыртқы формасын ғана көріп, нәзира дәстүрін сырттай еліктеу
құбылысы деп санайтындығын, сол сияқты нәзиралық үлгіде жазылған
шығармаларды аударма деп танитындығын айтады.( 1, 47)
Қазақ әдебиетінде ең алғаш нәзира дәстүріне мән беріп, анықтама берген
академик М.О.Әуезов болды. Ғалым нәзира дәстүрі жайлы былай дейді: Көпке
мәлім болған тарихи шыңдықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін, тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді. Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды
заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңің жай ғана алып қоймай және көбінше
алдыңғы айтқан оқиғалардың негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен
өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны болады. Бұлайша әр тақырыптың әр
ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір
қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен
жарысу іспетті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салты заңды деп біліп, осы
дәуірде нәзира, нәзирагөйлік деп атау да берген,- дейді. (2, 150)
Жоғарыдағы М.О.Әуезовтың пікірін түйіндесек нәзира дәстүрі жырмен
жарысу, қайта жырлау, тыңнан толғау секілді шығыс поэзиясында пайда болған
бір дәстүр екенін түсінеміз.
Ал осы нәзира дәстүрінің тарихы жайлы А. Қыраубаева: Түркі
әдебиетіндегі нәзира дәстүрі (XIII-XIV) ежелгі сюжеттерді жаңғырту
идеясынан шыққан. Нәзираның негізгі тақырыптары ежелгі шығыс сюжеттері,
жанры қисса -дастандар болды. Қисса- дастан жанры ежелгі әдебиетімізде XIII-
XIV ғасырларда туып, қазақ әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX
ғасырдың бас кезінде дамып-қалыптасты.
Қиссаның қисса араб сөзі - баяндау негізгі өзегі: Құран
сюжеттері, Мың бір түн, Тотынама, Шахнама желілері болғанымен, оның
түпкі бастауларында Ассирия-Вавилон, көне грек мифтері, тіпті архаикалық
мифтер де бар,-деп нәзирагөйліктің бастамасының өте тереңде жатқанын
меңзейді. (3, 4-26)
Нәзира дәстүрінің негізі болған- қисса араб тіліндегі әдеби үрдіс
ретінде тарап, араб халифаты қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла
бастаған парсы әдебиетінде жалғасып, парсы тілді әдеби мектеп қалыптасты.
Осы мектептің ұлағатты өкілдерінің бірі-Фирдоуси, Әл Фарабимен уақыт
жағынан шамалас өмір сүрген болса, Ансари, Низамилер түрік нәзирашыларының
замандастары еді.
Парсы әдебиетінде туындыларды түркі алыптары парсы тілінен аударып,
түркі тілінде сөйлете бастады. Фирдоусидің Шаһнамасынан Хамсаны, яки
Бестікті Науаи жырлады. Сағдидің Гүлістанының сюжетін Сәйф Сарай
жаңғыртса, Низамидің Хұсрау да Шырының Құтып ақын. Ансаридің прозалық
шығармасын Қисса Жүсіпті түркі әдебиетінде XIII ғасырда Әли ақын, Алтын
Орда әдебиетінде Дүрбек ақын Жүсіп –Зылиха деп жырлаған. Бұл дәуірдегі
шығармаларды аударма-нәзира деп те таныған. Себебі бұның бір парасы аударма
болса, енді бір парасы нәзира болған. (4,17)
Е.Э. Бертельс Новой и Джами атты еңбегінде: Түркі ақындары өздері
үлгі етіп алған парсы әдебиетінен өзгешелігі бар шығармалар жазып қана
қоймай, керісінше, парсы шығармаларымен салыстырғанда қарабайыр
көрінбейтін, талғамы биік тәкәппәр оқырманын үркітіп алмастай, үздік
шығармалар тудыруға тиісті еді. Бес ғасырлық өткені бар парсы әдебиетінің
осы уақыт ішінде аса биік көркемдік деңгейге қол жеткізіп үлгермегенін
ескерсек онымен сайысуға ниеттелген түрік ақындарының қандай
қиыншылықтармен бетпе-бет келгенін аңғаруға болады,-деді. (5,433)
Нәзира дәстүрінің тууына негіз болған шығармалар осы еді. Осы
шығармалардың, анығында нәзира дәстүрінің тууының мақсатын ғалым Алма
Қыраубаева: Нәзира дәстүрінің негізгі мақсаты - өткенге назар салу, өз
заманына, тірлік, тынысына жауапты өткен ғұламалардың шығармасынан іздеу,
- деп дұрыс көрсеткен. (4,17)
Қазақ ғалымдары бір ауыздан қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі арқылы
пайда болған, қазақ әдебиетін тақырып, мазмұн, форма, көріктеу, стиль
жағынан едәуір дамытқан қисса-дастандар XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX
ғасырдың бас кезінде дамып-қалыптасты. Бұлай топшалауды қазақ ғалымдарының
көбі қостады.
Қазақ әдебиетідегі нәзира дәстүрін зерттеуші ғалым Н. Келімбетов
нәзира жайлы: Шығыс поэзиясында барша оқырман қауымға бұрыннан мәлім
болған белгілі бір сюжетті бірнеше ақын өзара жарысып, шебірлік сынасып
жырлай беретін болған. Осылайша аға буын жырлап кеткен тақырыпты кейінгі
толқын інілер қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр
бар еді. Шығыс поэзиясында осылайша танытатындай туындылар жазу арқылы
жауап (жауап- арабша нәзира, ал парсы тілінде – татаббу деп аталады)
беріп отырған. Шығыс шайырлары мұндай туындыларды ешқашан аударма деп те,
еліктеу деп те таныған емес... Егер ақын лирикалық шығармаға (қасида,
ғазал) жазса, онда сол алғашқы шығарманың өлең өлшемі мен ұйқасы сақталуы
шарт. Ал егер жаңа шығарма оқиғаны баяндап айтатын сипатта болса онда
нәзирагөй ақын өзі жауап жазып отырған өлеңнің өлшемі мен фабуласының
негізгі қасиеттерін сақтап отыруы тиіс. Нәзира дәстүрі -ақындардың шеберлік
жарысы, өзара күш сынасуы деуге болады. Мұнда шығарма сюжеті басты роль
атқармайды. Бұрыннан мәлім белгілі бір сюжетті кім, қандай көркемдік
дәрежеде оқырманға шебер жеткізе алады деген сауалға іс жүзінде жауап беру
керек болады,-дейді. ( 6, 208, 254-255)
Ғалым қазақ әдебитіндегі классикалық нәзира дәстүрімен жазылған
шығармаларға Абай Құнанбаевтың Әзім әңгімесі, Масғұт, Ескендірін,
Евгений Онегинін, Шәкәрім Құдайбердиевтің Ләйлі -Мәжнүнін, Тұрмағанбет
Ізтілеуовтың Рүстем-Дастанын, Шәді Жәңгіровтың Назым Шәһар дәруіш,
Хикаят Орқа –Күлше дастандарын жатқызады.
Ескендірді дастанына байланысты шығыста екі жүзге жуық шығарма
жазылыпты. Бұл тақырыпта шығыстың жарық жұлдыздары Фирдауси, Низами, Әмір
Хосрау, Жәми, Науаи жырлағандығын еске алсақ, онда тақырып төңірегіндегі
нәзирашылықтың осал болмағандығы ғой.
Шығыс поэзиясында Ескендірді алғаш жырлаған-Фирдоуси. Ол өзінің
Шахнамесінде Ескендірді талай жорықтар жасап, талай ғажайып жеңістерге
жеткен теңдесі жоқ Иран әміршілерінің бірі деп суреттейді. Ақын Ескендірді
бүкіл жер жиһанның әміршісі ретінде бейнелейді.
Ал Низами өзінің Ескендір-наме атты дастанында Ескендірді үш
аспектіде көрсетеді. Біріншісі- Ескендір өзге елдерді жаулап алушы патша,
екіншісі-ол философ-патша, үшіншісі- Ескендір данышпан қарт яки белгілі
ғалым, көреген жан пайғамбар-патша.
Хосрау Дехлеви жазған Ескендір айнасы дастанында Ескендір -көркіне
көзі тоймайтын, адамгершілігі мол жауынгер ретінде бейнеленген.
Ескендірдің даналық кітабы атты дастанында Жәми мемлекетті Ескендір
секілді дана адамдар басқаруы керек деген түйін жасайды.
Науаидың Ескендірдің қорғаны атты дастанында ел билеушінің терең
білімділігі, даналығы, халық үшін атқарған игі істері, т.б. жан-жақты
көрсетілген.
Осылайша өзіне дейінгі бүкіл шығыс поэзиясы дәріптеген Ескендірді
тарихи тұлға ретінде адами қалыпта суреттеген алғашқылардың бірі -қазақ
поэзиясының алыбы Абай болатын.
Абай шығыс ақындары жырлаған дана, әділ патша Ескендірдің бет пердесін
сыпырып, шынайы келбетін ашып көрсетеді. Ескендірді ашкөз, қанағатсыз,
дүниеқор етіп суреттейді. Ол жастайынан мақтан сүйгіш, қызғаншақ болып
өседі. Таққа отырған сәттен- ақ ол өз жұртын аз көріп, көршілерге көз
алартып қарайды. Бүкіл әлемді жаулап алу ниетімен қанды жорықтарға
аттанады.
Бір күні Ескендір жазаға ұшырайды. Ескендірдің ашкөздігі,
қанағатсыздағы салдарынан көп әскер сусыз шөл далада түгел қырылып қала
жаздайды. Ақыры олар мөлдір бұлаққа тап болады. Ескендір шөлде бар әскері
қырылып кетпей, аман қалғанын қанағат тұтпай, қайта ол әскеріне бұлақты
табуға қатал бұйрық береді.
Сол бұлақтың басына барғанда бір қорғанға тап болады. Жер жиһанды
соғыспен алған Ескендір шатқал ішіндегі алтын қорғанның қақпасын аша алмай
қаһарға мінеді.
Сонда күзетші Ескендірге:
Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,
Мықты болсаң, өзіннің нәпсінді жең-, дейді.(7,265)
Сөйтіп, корғанның аржағынан адамның көз сүйегін лақтырады. Таразының
бір жағына адамның көз сүйегін, ал екінші жағына - Ескендірдің бар алтын,
күміс және оның жасағының қару-жарағын салады. Бірақ әлгі сүйек тұрған жағы
басым түсе береді. Бұл жұмбақтың шешімін даңышпан, ғалым Аристотель шешеді.
Данышпан қарт жерден бір уыс топырақ алып, әлгі сүйекке шашып жібергенде
ғана таразының екінші жағы сылқ етіп жерге түседі.
Бұл арқылы Абай Аристотель аузымен: Адамның көзі өлгенде ғана тояды.
Адамды адам ететін -қанағат. Қанағат ете білу керек,- деген пікір айтады.
Абай Ескендірдің бейнесін жаңа қырдан танытып, шығыс ақындары жырлаған
даңышпан Ескендір бет пердесін сыпырып, оған қарама-қарсы даңышпан
Аристотельді алады.
Әлем жырлаған данышпан, ақылды, әділ патша Ескендірді Абайдың осылай
жырлауына қандай себеп?
Сол сияқты Шәкәрім Құдайбердиевтің Ләйлі -Мәжнүнін Физулиден алған,
Тұрмағанбет Ізтілеуовтың Рүстем-Дастанын Фирдоусидің Шаһнамасынан, Шәді
Жәңгіровтың Назым чәһар дәруіш, Хикаят Орқа –Күлше шығармаларын
Хиромиден ала отырып өзінше жырлап, гуманистік, ағартушылық бағыттағы
тақырыптарды барлығы да тереңдете түскен. Жоғарыдағы көрсетілген ғалымдар
айтқан пікірлерге бұл шығармалар сай келеді.
Ал Абайдың Әзім әңгімесі, Масғұт дастандарын нәзиралық шығармалар
қатарын қосуға қандай себеп? Мысалы, Абайтанушы ғалым Мекемтас Мырзахметов:
Абай аңыз-әңгіме дастандарын нәзирагөйлік дәстүрмен жырлап, өзі ұстанған
мороль филисофиясы негізінде творчествалықпен жырлаған (8,37) десе,
Ғышықтық дастандарды зерттеген Ү.Субханбердина осы ғалымдардың пікірін
қостап, Абайдың үш дастанын нәзира дәстүрімен жазылған дейді. (9,4)
Бұлар жоғарыдағы шығыс алыптары жырлаған шығарма емес. Белгілі бір
шығыс сюжетінің желісін ала отырып, өзінше жырлап, өз позициясын ұстап, өз
қоғамының әлеуметтік мәселелерін көтерген шығармалар.
Абайдың Әзім әңгімесі Мын бір түннің Әлидің Әзімі деген
ертегісінен алған. Бірақ аяқталмаған шығармасы. Сол ертігінің ішінен жас
бала Әзімнің жетімдік шағы, жігіттік кездегі басынан кешкен бейнет соры,
кейін барып өзінің туралығы, жазықсыздығы арқылы арманына жететін оқиғалары
Абайдың дастанына негіз болған секілді... Бұл дастанның ішінде Абайды
қызықтырған тағы бір адам аяр шал болады.. Ол шалдың кәсібі өзгеше. Қара
тасты асылға айналдыру ерекшелігі бар. Осындай әрекет соңына түскен адамның
жайы шығыста ертегі ғана емес, химия ғылымының бір саласы аталып жүрген
алхимия жайынан туған неше алуан сырлы әңгімелер бар-ды. Ондай әңгіме-
нанымдар шығыста ғана көп жайылған емес. Философский камень дейтұғын қара
таспен қара метальды алтынға айналдыратын ғажайып сырлы, бөлекше бір зат
тудырытын орта ғасырлық Еуропада талай фантастикалық әңгіме, аңыздар
тудырған. Мын бір түннің Әзім әңгімесі сол жаңағы жайдың шығыста да
өзгеше орын алғанын аңғартады. Бірақ халықтың сыншыл ойы кейін ол әрекеттер
арасында болып жүретін неше алуан арамзалық іс-әрекеттердің көп
кездесетіндерін танып біледі. Дастанның басталуына қарағанда, әкесі өлген
жазықсыз баланың аярға кездесіп, алдаған бейнесі көрінеді. Дастан осы жерде
аяқталған.(10,116)
Масғұт дастанының оқиға желісін шығыс өлең әңгімелерінен алған. Ол
Абайдың 1887 ж. жазған дастаны. Әрқайсысы 4 тармақты 44 шумақтан түрады.
Бүл дастан туралы Абайдың өзі атап көрсеткен деректері жоқ. Бірақ
шығарманың ішіндегі кейбір белгілерге қарағанда, бүның оқиғасы, тақырыбы
шығыс халықтарының аңызынан алынғаны байқалады. Ең әуелгі геройдың аты –
Масғұт. Оның тіршілік еткен шәһәрі - Бағдат. Заманы - Һарон-Рашид халифтың
тұсы. Кейін Масғұтқа кездесетін қария мұсылмандардың дін аңыздарында
жүретін Қызыр, қазақша Қыдыр аталады. Ол сол айтылған аңыздар бойынша
өлмейтін, мәңгі жасайтын жалғыз жан. Әр заманда, әр ортаның адамына оқта-
текте бақ-дәулет әкелетін, ырыс үлестіруші болады. Міне, сөйтіп, осы
аталған белгі, деректердің бәріне қарап, біз Абай дастанын негізі шығыс
аңызынан алынған дейміз. (10,399)
Жалғыз-ақ Абай аңызды өзінің адамгершілік үгітіне мысал етіп, өзіндік
ойларын тарату жөнінде үлкен кәдеге жаратады. Дастанда Абай арабтың
тарихын, тірлік шындығын көрсетпек емес, Қыдырдың ерекше қасиетін баяндамақ
емес. Олардың барлығы да - дастанның идея жағынан қарағанда, тек бір
көмекші қосымша хал мен жайлар.
Ақынды шығарманың ішінде қызықтыратын бір-ақ нәрсе, шығарманың
кейіпкері - Масғұттың ғана жайы. Сол Масғұтты бірнеше ерекше халдерге,
уақиғаларға ұшыратып барып, Абай оған үлкен адамгершіліктің сапалы
қасиеттерін бітірмек болады. Бүл жағынан қарағанда, Масғұт қай заманның
адамына болса да, Абайдың ұғымынша, үлгі боларлық, жоғары дәрежедегі адам,
нравственная личность. Абай геройының және бір ерекшелігі - ол өзгеше
көрнекті күшті ортадан шыққан адам емес, қатардағы көптің бірі. Халық
ішіндегі, катардағы қалың көптің жас өкілі. Масғұтқа осындай сипат,
қасиеттер беру арқылы Абай оны өзінің жоғарыдағы атап берген Бағдатынан,
Һарон-Рашидінен, Қызырынан да аулақтап бөліп шығарады. Өзі үгіттеп жүрген
жақсы жастардың өз заманындағы мінез-құлқына, арманды адамгершілігіне
Масғұтты үлгі етеді. Оның белгісін және шартты түрдегі аңыздық бояуды алып
тастап қарасақ, айқынырақ көреміз. Қыдыр шал ұсынатын үш жеміс сол аңыздық
бояу десек, ол Масғұттай өнегелі жастың ішкі сырын, қасиетін ашуға арналған
жол, соның ар жағында көрінетін Масғұт қандай боп танылады. Ол ақылдылықтан
қашады, байлықтан қашады. Соның екеуін де сынап, талғап отырып жиреніп
шығады. Сол Масғұттың ақылдан қашуы Абайдың өз басындағы, өз ортасындағы
күйге аса жақын келеді. Ол көп айтатын шерлі уайымы бойынша, көп наданның
арасындағы бір жалғыздың халін кандай трагедиялық, ауыртпалық ретінде
суреттеген. Масғұтқа Абай сол өз басының аянышты күйін айтқызып отыр.
Байлық турасында сөйлесе де, Масғұт Абай заманындағы бай менен сол байлық
аздырып жүрген байдың өзін де және оның қоршау-қошаметтерін де сынайды.
Мекемтас Мырзахметов:Абай мұнда өз шығармаларында көп ой толғайтын,
мол тарататын, толық адам жөніндегі танымын таратуды кәдеге асырудыда
нәзирагөйлік дәстүрді қолдану әрекетін де көреміз. Бұл әрекет, әсіріесе,
поэманың бас кейіпкері Масғұтың Қызыршал ұстанатын-ақ (ақыл), сары
(дәулет), қызыл (ғашықтық сезім) жемісіті ұстатқанда, Абай достық, махаббат-
мейір сезімін ардақтап өткендіктен, кейіпкеріне қызыл жемісті таңдатуынан
-ақ байқалады,- дейді. ( 8,38)
Кейін Масғұт қызыл жемісті алғаңда, жеңсікшіл, нәпсіқұмар көп жастың
жолынан жырақ шығады. Ол әйелді, ең алдымен, адамзаттың қақ жарымы деп
түсінеді. Әйелдің достығын ерекше қадір тұтады. Адам баласына дос боламын
деген үлкен адамгершілік талапты өз өмірінің мақсаты етіп қояды. Ер жынысы
мен әйел жынысы адамдық алдында терең дәрежеде бағаланады. Осы ойлардың
барлығы да біз тексеріп өткен Абай шығармаларында ақынның өзі көп үгітпен
көркем жырлар, терең ойлар тудырған тақырыптары емес пе еді? Ендеше, Масғұт
аузыменен Абай өз заманындағы, өз ортасына қанықты болған жайларды айтады.
Үлкен гуманист ақын сол өзі тартпақ болған мораль философиясын жаңа түрде
шартты мазмұнға байланыстырып ұсынып отыр.
Масғұт қызыл жемісті жеп, әйелдердің достығын алудың орнына, ақылды
кісі болып шығады. Іс жүзінде ол қызыл жемісті жеген кісі емес, қайта өзі
жемеймін деген ақ жемісті жеген кісі боп, үлкен ақыл иесі боп көрсетіледі.
Дұрысында, дастан оқиғасының алғашқы бөлімінде жеткен өрісі бойынша,
әйелдер достығынан туған мінез оқиғалар, соның айналасындағы тартыстар
жастанның екінші бөлімінің үлкен өрісі болу шарт еді. Абайда - Масғұт бар
әйел қауымы түгіл, бір әйелдің достығына да душар болмайды. Оның үстіне
дастанның соңғы бөліміндегі жынды су мотив және одан туатын жұртың жынды
болса, ақылды болма, қоса жынды бол дейтін корытындылар шығады. Бұл
Абайдың шығармасында беріп отырған жынды суға байланысты мотив өз
заманындағы жағдайдын айқын көрінісі. Абай өмірінің бір көрінісі деуге
болады.
Бұл дастандарды Ескендір сияқты шығыс алыптары жырламаған. Абай
белгілі бір сюжетті негізге ала отырып өзінше жырлап, өзінше түйіндеген.
Ғалымдардың пікірінше нәзира ақын лирикалық шығармаға (қасида, ғазал)
жазса, онда сол алғашқы шығарманың өлең өлшемі мен ұйқасы сақталуы шарт
болуы, егер шығармаға оқиғаны баяндап айтатын сипатта болса онда нәзирагөй
ақын өзі жауап жазып отырған өлеңнің өлшемі мен фабуласының негізгі
қасиеттерін сақтап отыруы тиіс. Нәзира дәстүрі -ақындардың шеберлік жарысы,
өзара күш сынасуы деуге деген пікірлері бұл шығармаларға сай келмейді.
Ал нәзира дәстірінің негізгі мақсатына, яғни өткенге назар салып, өз
заманындағы тірлік-тынысына жауапты өткен шығармалардан іздеуі бұл
шығармалардың мазмұнына дөп келеді.
Сонда нәзираның басты сыпаты- белгілі бір сюжетті - өз қоғамының тірлік-
тынысына байланысты байланысты өз қоғасының әлеуметтік мәселелерін көтере
отырып қайта жырлау. Қазақ ақындары осы бір сарынды баса қолданған секілді.
Б. Әзібаева қазақ дастандарын екіге бөліп, шығыс дастандарының нәзира
дәстүрімен жазылғанын айтып: Шығыс сюжеттеріне дастан тудырғанда нәзира
дәстүрінің маңызы ерекше екеніне тақтала кеткеніміз жөн. Оның негізгі мәні
бір халықтың жазушысының шығармасының мазмұны мен уақиға желісінің даму
барысын екінші бір халықтың қаламгерінің уақыт және басқа да ерекшеліктерді
ескере отырып жаңғырта қайтадан жазып шығуында. Алайда, біздің
байқағанымыздай қазақ дастандарының көпшілігінде шығыс классиктерінің
поэмалары алынбай, прозалық хикаяттар мен қиссалары алынғанын байқауға
болады,-деп нәзира дәстүрінің басты ерекшелігін және анау айтпақшы шығыс
классиктерінің поэмалары емес, прозалық хикаяттар мен хиссалар деп дұрыс
көрсетті. Жоғарыдағы Масғұт, Әзім әңгімесі де нәзираға жататындығы
сондықтан. (11, 9)
Осындай дәстүр XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырда өмір сүрген
кітаби немесе қиссашыл ақындардың шығармаларынан айқын көрінді. Кітаби,
Қиссашыл ақындарды ғалым Б.Кенжебаев соңғы шыққан оқулығында Ағартушы
ақындар деп береді.(12, 27)
Осы ақындар жайлы М. Бөжеев пен З. Ахметов: ...шығыстағы келген
шығармалар әдеттегі аударма емес, белгілі бар сюжетті өлең ғып, жырғып айту
дәстүріне байланысты туған, әр алуан өңдеп, өзінше айтқан шығармалар.
Кітаби, қиссашыл ақындар осы сюжеттерді өлең қылып айтып ел арасына таратып
жүрген. Ел ішіне жайылған нұсқаларды ақындар өңдеп, жаңғыртып, жаңалап
айтқан. Шығыс әдебиетінде орын алған белгілі сюжетті поэма, дастан ету,
жаңадан өлеңмен айтып шығару (нәзира) дәстүрі қазақ арасында әдетке
айналды. Сондықтан Ақылбек, Жүсіпбек, Мәулекей сияқты ақындар бірде бар
сюжетті өлең ғып жырлаушы болса, енді бірде ел арасына тараған үлгілерді
жинаушы, бастырушының ролін атқарды,- дейді.( 13,538)
Ал А.Қыраубаева қиссашыл немесе кітаби ақындарды нәзирашы-қиссашы
ақындар деп, ол ақындар жайлы : ...және имадылықтан айырылып қалмаудың
жолын ескілікті дәстүрлерден іздеген ақындар тобы жиналды. Олар қазақтың
ежелгі жазба әдеби үрдісін жақсы білген, мифтік сюжеттер мен Құран
хикаяларын, Қисса Жүсіп пен Қисса сул әнбианы оқып көрген, Мың бір
түн, Тотынама, Шаһнама оқиғаларын жаттап өскен ақындар еді. Үлгі
алған, оқыған мектебі дәстүрлі классикалық түрік, араб-парсы әдебиеті
болған. Мысалы: Жүсіпбек Шайхұсламұлы, Ақылбек Сабалы, Шәді Жәңгірұлы, Әріп
Тәңірбергенов, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Әсет Найманбайұлы, Мұсабек Байзақов,
Тұрмағанбет Ізтілеуов тағы басқа көптеген нәзарашы-қиссашы ақындар
шығармалары елеулі рухани қызмет етті десе, ( 3,39) Өтеген Күмісбаев:
Қазақтың қиссашы-дастаншылары шығыс әдебиетінің озық шығармаларымен
түпнұсқасы арқылы танысты. Араб, парсы, шағатай түрік тілдерін жете білді.
Қысқасы, олар шығыс мәдениетімен, әдебиетімен көкірек көңілдерін суарды.
Шығыс дәстүріне қарап көздерін ашты, сол өздері тірлік жасаған уақыттың
әдеби-эстетикалық көзқарастарына сәйкес шығыстың дәстүрлі тематикасына үн
қосты. Нәзира-жауап әдісін өздерінше қайталады. Гуманистік мотивтерді
құнттады. Шығыстың атамзаманнан мәлім ертегісін аңызын немесе классикалық
шығармасын өлеңмен дастан етіп жазды. Болмаса сол қалпында аударды.
Жақсылық пен жамандықтың, адамгершілік пен арсыздықтың, әділдік пен
қизнаттың күресін көрсетті. Ғылым, білімді халықққа хардар өрісті арман ете
отырып жазды. Олар шығыстан келген сюжеттерде, образдарға творчествалықпен
қарап, шығыс тақырыбын қазақ тіршілігіне, наным-сеніміне жақындастыра
қайталады,- дейді. (14,194)
Жоғарыдағы ойларды қорытындыласақ, кітаби немесе қиссашыл ақындар
да нәзира дәстүрімен (белгілі бір сюжетті ала отырып, өз қоғамына сай,
қазақ тіршілігіне, наным-сеніміне жақындастыра отырып қайталау) төл туынды
жасағанын көреміз.
Осы ақындардың нәзиралық үлгіде қайта жырланып, баспа бетін көрген
шығармалары: Қисса-Дандан, Хикмет Нигмет, Қиса Ибрихим, Бозжігіт,
Таһир-Зуһра, Шәкір-Шәкірат, Сейфулмәлік, Сал-сал, Зарқұм, Жүсіп-
Зылиха, Ағаш ат, Ер Шеризат, Барат қыз, Бахтияр қиссасы, Қырық
уәзір, Зияда-Шаһмұрат, Атымтай жомарт, Тотының тоқсан тарауы, Мұнлық-
Зарлық т.б. жатады.
Бұл дәстүр, әсіресе, қазақ әдебиетінде ХХ ғасырдың басында мейлінше кең
өрістеді. Оған жоғарыда аталғандардан басқа да көптеген адамдар қатысып,
осы кезеңде өріс алған прозада да көрініс бере бастады. Солардың ішінде
біздің кеңінен тоқтап, толық зерттегеніміз Абайдың ақындық мектебінің нақты
мұрагерлерінің бірі болған, аталған жанрды үлкен биікке көтерген, осы
кезеңнің ірі тұлғаларының бірі Әсет Найманбаев болмақ.
ә) Әсет және нәзирагөйлік.
Әсет- нағыз сегіз қырлы өнерпаз. Ол ақындық өнердің өрен жүйрігі,
суырып салма-импровизатор, төкпе ақын. Табиғи тума қабілеті күшті, дарынды
ақын қолына домбыра алғанда, қолма-қол нөсерлете жыр төксе, домбырамен
қоса, қағаз бетіне қаламы да қатар жүріп, сауатты ақын балған.
Әсет ақын сол дәуір тудырған әдебиеттегі дәстүр үрдісін дамытуға үлес
қосып, ел өмірін, әлеумет тұрмысын, өлеңдеріне, айтыстарына, қисса-
дастандарына арқау етті. Ақындық, жалғыз өз көңілінің күйін толғай білуде
емес, басқалардың халін танып, күйіне салып толғай алуында.(15,407). Әрі
үлкен әдебиет халық өмірінің белді кезеңдерін, дәуір тудырған әлеуметтік
тартыстарды, қоғамдағы саяси ағымдарды, мифологиялық шытырмандарды айналып
өте алмайды.(16,14)
Қазақ даласында ағартушылық бағыт кездейсоқ туған жоқ. Ол әлеуметтік
дамудың қажеттілігінен, өмір талабынан туған еді. Ақын сол дәуірдің
тіршілік-тынысына, өмір-құбылыстарына сыни тұрғыда қарап, шығармаларының,
қисса-дастандарының, тақырыптық-идеялық бағытына өз қоғамының әлеуметтік
меселелерін арқау етті.
Қисса-дасдандардың халықтың рухани өміріне, тіршілік-тынысына елеулі
қызмет атқарғаны белгілі. Бірақ саясаттың сайқал шоқпарынан дін апин
саналып, қисса-дастандардың барлығы дінді уағыздаушы болып табылып,
жоғарыдағы қиссашыл ақындардың көптеген шығармалары ауызға алынбады.
Мысалы, Ш.Ш. Уалиханов өз тұсындағы ақындар туралы: Шығармаларының мазмұны
етіп небір діни уағыздарды алады. Олар қазір Сейітбаттал қожаның ерлігін,
Жүсіп пен Зылиханың махаббатын, Ибрайым т.б. өмірін жылап жүр. Олардың бәрі
өзінің фанатизм идеясы және өтірік әсірелеулерімен мүлдем жалықтырарлық
шығармалар,- деп жазса, профессор Х. Сүйіншалиев пен Шамшат Әлібеков Шоқан
ізімен: Қиссалар ислам дінің уағыздайды, реакциялық бағыттағы әдебиет
қатарында болды, мұсылмандық моральды үгіттеді, -деп (17,61) біріншіден,
қисса- дастандардың табиғатын, қызметін екермейді, екіншіден, қисса-
дастандардың барлығы діни тақырыпта болған жоқ. Кезінде А.Байтұрсынов та
қисса- өлеңмен жазылған діндәр әңгімелер деп, мазмұнына қарай дінді
құрметтеу үшін, шариғат қағидаларын орындау үшін деп екіге бөлген болатын.
(15,435)
Х.Досмұхамедов араб, парсы өмірін көрсететін әдебиетті қисса деп атаса,
(18,35) белгілі фольклортанушы ғалым Әуелбек Қоңыратбаев қисса әдебиетінің
бәрі діни мазмұнда емес деп дұрыс әрі нақты тұжырым жасады.(19,225)
Қазақ әдебиетіндегі қиса-дастандарды әлеуметік бағыты, идеялық мазмұны,
көркемдік құндылығы жағынан үш топқа жіктейді. Біріншісі, діни қиссалар
Сал-сал, Зарқұм, Сейтбаттал. Бұған Қубас, Жұнжұма, Әсеттің
Француз қиссасын қосамыз. Діни қиссалардың маңыздылығы жайлы В.В.
Радловтың: Үлкен жиындарда айтылатын осы жырды (Жұнжұманы) маған бірнеше
рет айтуға тура келді. Тыңдаушылардың үнсіз тыңыштығын тек қана О, құдірет
тәңірім, Қайырым көп құдайым-деген тәрізді лебіздер ғана бұзып отырды.
Маған қазақтың арасында исламды орнықтыруға бір Жұнжұманың әсері даланы
кезіп жүрген жүздеген молдадан артық , - деп жазды. (20, 11-12)
Екіншісі, көршілес елдер мен басқа шығыс халықтарының ежелгі аңыз-
әңгімелеріне құрылған Шаһнама, Сейфулмәлік, Бозжігіт, Шәкір-
Шәкірәт, араб елінің ертегісі Мын бір түн, Тотынама, шығыс жұлдыздары
жыллаған Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Фархад-Шырын, Ескендір, Жүсіп-
Зылиха. Бұған Әсет ақынның Ер Шеризат, Ағаш ат, Барат қыз, Үш
баланың әңгімесін қосамыз. Үшіншісі, шығыс сюжетіне құрылған, бірақ қазақ
әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольклорының дәстүрімен ұштасып, төл
шығарма сипаттас болып кеткен Мұңлық-Зарлықсекілді қисса-дастандар. (13,
540-541)
С.Мұқанов Халық мұрасы атты еңбегінде: ... бізге жеткен махаббат
жайындағы қисса-кітапшалар беттері қазақ оқушылары мен тыңдаушыларының көз
жасынан шіріді. Ауыр еңбектен қолдары босаған шақтарында қиссаларды сүйсіне
тыңдаған топтарды талай көрдік. Ғашықтық тақырыбындағы аударма
шығармалардың қазақ жастарының махаббат сезімін оятуда, оларды бас
бостандығын қорғауға, сүйсініп қосылуға шақыруда айталықтай роль
атқарған ... Қазақ халқының рухани мәдениетіне қиссалар елеулі орын алады,-
деп қиссалардың табиғатын дұрыс түсініп, келесі ұрпаққа дұрыс жол көрсетті
деп ойлаймыз.(21, 139-140)
Нәзира дәстүрін жетік менгерген ақындардың бірі - Әсет. Ақын шығыс
ақындары көтерген гуманистік ойларды өз шығармаларына арқау етті. Шығыс
хикая-хикметтер желісін пайдала отырып, өзі өмір сүрген дәуірдің аса
маңызда қоғамдық әлеуметтік мәселелерін көтере білді. Абайдан үлгі алған
Әсет қазақи салт-санамен имандылықтан айырылып қалмаудың жолын, ғылым мен
білімнің маңыздылығын, шығыс гуманистері көтерген адамға тән адалдық,
адамгершілік сертке беріктік, ерлік, т.б. қасиеттерді өз шығармаларында
көтере білді.
Әсет ақынның қисса-дастандарының нәзира дәстүрімен жырлағандығын,
белгілі бір сюжетке өзіндік төл шығарма тудырғандығын Б. Әзібаева былай
дейді: ... следуя назира можна была создать и совершенно
самостоятельное, оигинальное произведение, и перевод в широком понимании
этого слова, и переложение. Такие казахские акыны, как Асет Найманбаев,
Арип Танирбергенов, Нуралы Нысанбаев, Тармаганбет Изтлеуов, Майлыходжа
Султанходжин и др., обладая незаурядным поэтическим талантом, создали на
восточные темы оригиналыьные произведения, которые стали достоянием
письменной литератуыры (22, 11) десе осындай ерекшеліктерін ескере отырып,
Алма Қыраубаева Әсет ақынды нәзирашы- қиссашы ақындардың қатарына қосады.
(3, 39)
Ө. Күмісбаев: Шығыс әдебиетін және бір жақсы білетін қазақ ақыны Әсет
Найманбаев. ...Ол шығыс аңыз-әңгімелеріне өзінше жыр еткен. Жаңа қазақ
тілінде нұсқар жасаған. Жәмсап, Ағаш ат, Ер Шеризат, Мәлімдарай,
Үш жетім қыз дастандары соған дәлел,- дейді. (14, 200)
Ақынның шығыс әдебиетін жақсы білгендігі оның атақты Інжу-маржан
әнінен:
Гүл майысып, гүл жайнап,
Бір көрінсең, еркем-ай.
Сейфул Мәлік-Жамалдай
Бейнетіне көнсем-ай! ( 23, 41)
Немесе Ғашық жарға өлеңінен де көруге болады:
Кешегі Қасенхан мен Дайқандай,
Бадиғұл-Сейфулмәлік тең жолыққан
Қажыма Баһрам мен Күләндамдай.
Бозжігіт Әнүз үшін жанды қиған
Мустәри Сахариға болған ғашық,
Жүсіпті Зылихаға қылған нәсіп.
Фархад -Шырын, Ләйлі-Мәжнүндейін
Таһир мен Зүһрадай тұрдың асып. (23, 89)
деп әлемге әйгілі болған шығыс әдебиетінің үлгілері, сонын ішінде әлемге
мәшһүр шығыс ғашықтарын жырлауы жоғарыдағы ғалым пікірін нақтылайды.
Әсет ақынның баспа бетін көрген, шығыс хакая-хикметтерінің желісімен
нәзиралық үлгіде жырланған қисса-дастандары:
1.Шығыстың ертегілік, аңыздық сипаттағы адамгершілік, адалдық, сертке
беріктік, ғашықтық, ерлік өнер-тақырыбын көтерген қисса-дастандары: Барат
қыз, Ағаш ат, Ер Шеризат, Үш жетім қыз, Үш баланың әңгімесі,
Нұғман-Нағым 2. Діни-уағыздық сипаттағы Мұхамед (Ғ.С) пайғамбар
мұғжизасын дәріптейтін "Фрацуз патшаның баласы" қиссасы деп екіге бөлеміз.
Бұл қисса-дастандардың бәрі шығыс сюжетінің негізінде жырланған. Бірақ
бұл сюжеттерді анау айтпақшы шығыс классиктері жырламаған. Ақынның шығыс
тақырыбына жазылған қиссалары өз қоғамының әлеуметтік мәселелерін қамтыды.
Мысалы, ақынның Үш баланың әңгімесі қисса, ешкімге ұқсамайтын сертке
беріктік, ағайындар арасындағы ауыз бірлікті жырлап жатса, Ер Шеризат
дастанында ерлікті жырлап, біреуге ор қазба, дүние кезек деген ой
түйеді.
Соның ішінде нәзиралық дәстүрмен тамаша жырланған өнер, ғылым тақырыбын
көтерген қисса-дастантарының бірі- Ағаш ат.
Ағаш ат қиссасы туралы ең алғаш хабарлаған-Оспан Орынтаев. Ғалым
арабтың ауыз ертегісінен Қызыл табан деген 1300 жолдық үлкен поэмасын
жазып шығарады дейді. (24) Сосын 1968 жылы Әсет шығармалар жинағында
жарияланған. 1988 жылғы Әсет шығармадар жинағында Ж. Көлдеев нұсқасы
беріліп, аяғы О.Орынтаев нұсқасымен толықтырылған.
Қ. Толыбаев: Ағаш ат дастаны ғылым мен өнерді дәріптеуге арналған
қазақ әдебиетіндегі алғашқы көркем шығарма,- дейді. (25,195)
Әсет ақын бұл тақырыпқа қалай барып отыр? Біріншіден, Абайдың алдын
көріп, тәлім алғандықтан бұл тақырыпқа баруы заңды. Екіншіден, сол кезде
қоғам қандай еді. Надандықтың шырмауы бет алып, халық санасы төмен еді.
Мектеп, медреселер ауылдарда жоқ. Бар болса да санаулы. Мейлі мектеп, мейлі
медресе болсын, бір жағынан тек еркек балалар оқитын. Екінші жағынан
байлардың, би-болыстардың, әл-ауқатты адамдардың балалардың оқитын, кедей,
жарлы-жалшы балалары тіпті оқи алмайтын еді. Осыдан халықтың көпшілігі
ғылым-білімнен жат еді және ... мектепте, медреселерде дүнией ғылым-білім,
ана тілі, қазақ әдебиеті сияқты пәндер оқытыла бермейтін. Көбіне діни
сабақтар,, араб тілі, ислам дінінің фарыз қағидалары, философия оқытылатын.
Жаттанды, кітаби білім шәкірттерге жат, түсініксіз болатын.( 12, 5)
Осындай қоғамдық жағдайлардың бірі өнер-ғылымның артта қалғанын көрген
Әсет:
Қулық, сұмдық, бас қамы баққанымыз,
Қыз бен қымыз қыдырып тапқанымыз.
Өнер, ғылым бізде жоқ мәдениет
Қысылсаң, аяқ асты жатпағымыз.(23, 61)
-дейді.
Ағаш ат қиссасының сюжетін Мын бір түннен алғаны жайлы пікір,
болжамдар Әсет мұрасын зерттеушілер тарапынан айтылып келеді. Әсеттанушы
ғалым Қ.Мұқамедханов 1889-1890 жылдары жазылған шығармасы деп жорамалдауға
болады дейді.(26, 200)
Ағаш ат шытырман оқиғалы қисса. Ағаш ат жасап ұшу бүкіл шығармаға
өзек болады. Бастапқы нұсқасмы сонау IX ғасырда пайда болып, қолжазбалық
нұсқалары XVII-XIX ғана орнықты жүйеге түскен. Мын бір түннің үш жүз елу
бесінші және үш жүз алпыс жетінші түн аралығындағы Шаһыризаданың
ертегісінен алған.( 27,305-324)
Мын бір түндегі ертегі сюжетін Әсет ықшамдап өзінше өрген. Бірінші,
қиссаның мазмұнына тоқталсақ. Әсет ақын Сөйлейін бір мәселе тыңда жұртым
деп оқиға желісін қайда өтетінін айтады.
Тігілер, тұз таусылса ажалдан тор,
Сақтасың өлмес бұрын, болмайсың қор.
Болыпты бір патша бақытты зор
Үрімде үш жүз қала соған қарап,
Тараған өнер, мизам содан тарап.
Бай бақытты ол патшаның Бағдатта,
Қараған қол астына парсы, араб (23, 188)
Сол патша көп жыл перзент көрмей жүреді. Ақырында тілегі қабыл болып,
бала көреді.
Шықпапты неше жылдай бағына гүл
Тартыпты бала зарын бірнеше жыл.
Елудің алтауына шыққан жылы
Ханымы патшаның тапты бір ұл (23, 188)
Атын Хасен қойып, бүкіл әлемге той жасайды. Хасен өнерлі, білімді
шаһзада болып ер жетеді.
Сол бағдат Шаһарында алдына жан салмаған, аты әлемге жайылған, аса
өнерлі бір ұста болады. Жасынан өнер дарыған ұста жалғыз-ақ жасап, жан
салмаған өнерлі ұста адамнан басқасын бәрін жасайды. Ол бір керемет ағаш ат
жасап шығарады:
Пәндеден ол ұстаның өнері жат,
Ұстаны мақтайды екен Шам менен Бағдат,
Хайламен неше түрлі жел кіргізіп,
Жасады резеңкеден бір ағаш ат.
Бұл ауасын желменен құшар дейді
Екі кісі мінгессе ауыр емес.
Нәрсені одан басқа көтермейді. (23, 189)
Хасен ұстаның тарту етіп әкелген ағаш атын алып, оған он мың ділдә
береді. Хасен ағаш атқа мініп, сейіл құруды ойлайды. Ағаш атқа мініп кілтін
бұрап жібергенде, ағаш ат Хасенді аспанға алып шығып, ел мен жұрттан
аулаққа әкетеді. Ақырында ағаш аттың тетігін тауып алады:
Төмен түсер тетігін тауып алды,
Ажалға себепші еді, аман қалды.
Бір бентін машинаның бұрап еді.
Ағаш ат төңкеріліп құлап салды.(23, 191)
Хасен суыққа тоңып, ұйықтап алады. Көзін ашса жасыл сахара, биік
тауларды көреді. Онда Жәзира кеңіш деген патшаның шаһары болады. Сол жерде
бір шал кездесіп өз елінің мән-жайын айтып, өзінің баласын жоқтығын, бала
болуын айтады:
Шырағым, сен мұнда тұр балам бол да,
Жұртыңды табамын деп алаң болма.
Өзіңе өз ақылың пайда, зиян,
Түбінде өлмесіңді өзің де ойла.(23, 193)
Бір күні шаһарларды кезіп жүргенде бір үйге тап болады. Әлгі үйде отыз
адам күй тартып отырады. Хасен сырнайдың жақысын сұрап алып әр түрлі күйге
салып ойнайды. Олардың ішінде Жәзира Кеңіш деген патшаның баласы болады
Хасеннің шебер, өнерпаздығына қарап хан баласы дос болады. Бір күні
кітап қарап отырса, кітап арасынан бір асқан сұлудың суретін көреді. Ол
патша баласының қарындасы екен. Қыз еш пенде бара алмайтын, дарияның
ортасынан салынған биік зәулім сарайда тұрады. Көрген жан ғашық болып өледі
екен. Патша қызын қариялар күзетеді. Қыздың аты Гүлғасыл. Хасен ағаштың
көмегімен қызға ұшып келіп, қыздың ұйықтап жатқанын көреді. Қызды шошытып
алмайын деп, екі омыраудың ортасына хат тастап кетеді.
Жігіттің кетісімен қыз сол уақытта түс көреді. Түсінде төбесінен бір
қарақұс келіп, көп қыздың ішінен өзін қан қылып кетеді. Шошып оянған қыз
хатты көріп, оқиды.
Хатта:
Ғизатлу, о, құрметлу жан-жананым!
Мұбатта жамалыма жазамын хат.
Жарасып заманымның туған айы,
Нүрынды ұрлап көріп болдым бір шат.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Атым-Хасен шаһиза, Қамсыз-атам,
Бар екем ойлама сөзде қатам.
Бұл істі жанабыңыз мақұл көрсе,
Ел-жұртым естен шығар тартқан жапам.
Осылайша дәтін айтып, басты мөрін,
Орамалын тастады сіңген терін.
Бұл хатты сүйсінерлік жерге қойды.
Омырауы екі емшіктің ойпаң жерін.(23, 196)
Ақыры Гүлғасыл сұлумен Хасен табысып, ағаш атпен келіп-кетіп алты айдай
жастық дәурен қызық өмір сүріп жүреді. Қыз жүкті болады. Мұны патша сезіп,
қылмыскерді таба алмай жүргенде, бір кемпір бар сырды ашып бермек болады.
Кемпір:
Гүлғасылдың жататын сарайына
Ертең барып келейін бояу жағып.
Басқан адам табанынан сүртсе кетпес,
Былғарыдан алмастай өтер ағып.(23, 203)
Кемпір қыздың сарайын сырлаған болып еденге қызыл бояу жағып кетеді.
Хасен келгенде, Гүлғасыл мән-жайды айтып оның күдікті екенін айтады. Бірақ
бәрі кеш. Хасен бояуды жұқтырып алады.
Ертеңінде патша елін жиып аяқтарын қаратса, Хасеннің бір табаны қызыл
бояу болып шығады. Патша Хасенді дарға асуға бұйырады. Оның өлімін қызына
көрсетпекші болып, қызды шақыртады. Хасен өлер алдында.
Дат!-деді падишаға Хасен батыр,-
Қылмысты осы күні біз мүсәпір.
Бұйырса, дәрет алып, намаз қылам,
Үміт жоқ тіршіліктен, өлім ақыр.
Намаз, дәрет дегенге босатады.
Тағатқа тоқтау қылмыс дінсіз кәпір
Аллаға сәна деді Хасен батыр (23, 205)
Шынжырдан босатылған соң, Хасен ештеңеден қорықпай ағаш атын аладыда
аспанға бірақ ұшады. Қызды қоса ала кетеді.
Патша да, жиылған жұрт та таң қалып, алыстай береді.
Хасен өзінің жайын айтып, патшаға қош деп жөңеледі. Аман-есен еліне
оралып, әке-шешесімен, елімен көріседі. Хасеннің әкесі ағаш атты жасаған
ұстаны зынданға қамап тастаған екен. Ұстаға басына азаттық беріліп, бір
шаһарға патша болады. Ақыры қыз әкесін шақырып, қырық күн тойын жасап,
бейбіт өмір кешеді.
Түрленген күннен-күнге мына заман,
Құдайым ер жігітті қылсын аман!
Сөкпеңдер оқыған жан, қата болса,
Бұл қисса осыменен болды тәман
Қайырлы ғұмыр берсін пақырға!- деп
Бұл дұға оқыған жан етсін маған( 23, 213)
деп дастан осымен аяқталады.
Енді ертегі мен қиссаның ұқсастығы мен айырмашылығын салыстырайық.
Ұқсастықтары:
1. Ағаш атты патшаға әкелуі.
2. Жағымсыз образдар бірдей, айлалы кемпір, өзінің тағы үшін маңсабын
ойлайтын патшалар.
3. Ағаш ат арқылы қызбен кездесіп, танысу
4. Еліне аман-есен жетіп әке-шешесімен табысуы.
Айырмашылықтары:
1. Ертегіде патшаның үш қызы, бір ұлы. Қиссада елу жасында құдайдан
тілеп алған жалғыз баласы. Бұл қазақтың батырлар жырларында кездесетін
сарын.
2. Ертгіде ағаш атты үш жігіт құда түсугі келеді. Қиссада Хасен он мың
ділдәға сатып алады.
3. Ертегіде ағаш ат образы жақсылықтың да жамандықтыңда нышаны. Хасен
қызды ағаш атпен алып қашса, ақыры сол ағаш ат арқылы қыздан айырылып
қалады. Қиссада ағаш ат тек жақсылықтың нышаны.
4. Ертегіде ағаш атты жасаған өнерпаз жігіт патшаға берегеніне өкініп,
зынданда өледі, қиссада ол босатылып, бір бек немесе шаһардың патшасы
болады.
5. Ертегідегі оқиғаның Рум елінде жалғасуы, қиссада жоқ.
6. Ертегіде патша ағаш атты сиқыр деп өртеп жібереді.
7. Үлкен бір айырмашылығы ертегі қара сөзбен, Әсет оны өлеңмен жырлап
шыққан.
Ертегі мен қиссаның арасында сюжет жағынан, көркемдік шешімі жағынан
елеулі айырмашылықтар бар.
... нәзирагөйлік салтын қолданғанда шығарманың жанрлық формасы мен
мазмұн сюжетін сол күйінде сақтап қалу шарт болмаған. Ақын бұл жағдайда
белгілі бір шығарманың ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетіндегі сан түрлі
нұсқаларын үйрену негізінде, бұрынғы шығармаларға мүлдем ұқсамайтын жаңа
көркем туынды жасайды. Әдебиет тарихындағы осындай құбылыстар әзірбейжан,
түркімен, өзбек әдебиеттерімен қатар кезінде қазақ әдебиетінен орын алған.
(6, 255)
Нәзира дәстүрін қолданған Әсет шығыс әңгімелерінің дәстүрінен шығып,
өзінші жырлап, төл туынды жасағанын көреміз. Қазақтың жар-жар, көрісу
сияқты, балаға зар болу мотивтері кездесуі, жоғарыдағы ғалымдардың пікірін
нақтылайды.
Ертегідегі шығыстың ғашықтық махаббат тақырыбындағы дастандарында
кейіпкерлер бірін-бірі көрмей ғашық болатын. Тіпті сәби күніңде -ақ бір-
біріне ынтықтық пайда болатын. Олар дүниеде қосыла алмай өмір бойы зар
шегіп өтетін.
Қиссадағы Хасен мен Гүлғасылдың ғашықтық сезімін өзінше баяндайды.
Әсеттің мұнда бірінші көтеріп отырған тақырыбы-өнер-ғылым. Сол өнердің
арқасында туындаған- ғашықтық. Бұны ғылым мен өнерді дәріптеуге арналған
қазақ әдебиетіндегі алғашқы көркем шығармалардың бірі деп бекер айтпаса
керек. Осыған ұқсас шығарма қатарына осы кезде жарық көрген Тайыр
Жомартбаевтың Қыз қөрелік романын атай кеткен жөн.
Әсет қиссасында құр ағаш ат аспанға ұшты демейді. Өз шамасына қарай
ағаш аттың қалай жасалғанын, нендей күшпен көкке көтерілетінін өнер
-білімге сүйеніп сипаттайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе____________________________ ______________________ 3
I. Негізгі бөлім. Қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйлік және Әсет.
1.а) Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі._______________________ 5
ә) Әсет және нәзирагөйлік.______________________ ___________12
2. Әсет Найманбаев өмірі мен шығармашылығы және оның зерттелуі.
а) Абайдың ақындық мектебі және әсет.______________________31
ә) Әсет Найманбае шығармашылық әлемі.____________________36
II. Әсет Найманбаев шығармашылығының көркемдігі.
2.1 Әсет поэзиясының көркемдік кестелері.___________________46
Қорытынды._________________________ ______________ 58
Пайдаланылған әдебиеттер.________________________ ______ 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда өткенімізді қайта саралап,
тарихымызды үңіле зерттеу барысында халқымыздың шексіз бай әдебиетімізде
өзіміз тұмшалап, өскелең әдебиетімізді орыс әдебиетінің көлеңкесіне
түсіріп, өзімізді өзіміз кемсітіп келгеніміз айқындалуда.
ХIХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтитын
талай асыл тұлғалар аталмай келсе, аталған жағдайда біржақты қаралып, тек
датталып келген діни-ағартушылық бағыттағы ақын-жазушылар, болмаса кітаби
ақындар делініп, олардағы шығыстық сарын дегенге өре қарсы шығып келгенбіз.
Тіпті 80 жылдардың ортасына дейін жалғасқанын өтірік дей алмаспыз. Тек
еліміз егеиенді ел атанған кезден бастап бұрындары там-тұмдап қана
қозғалған әлем әдебиетінің асылы деп танылған шығыс әдебиетінің
шұғыласының, әсіресе, біздің қазақ әдебиетіне әсерінің мол болғандығын
еркін айта бастадық та, ұлыларымызға да, жалпы әдебиетке де қайта қарайтын
болдық емес пе?! Тіпті, ұлы Абайдың өзінің таңғажайып жауһарларының негізі
туған әдебиетіміз бастаулары мен шығыс әдебиетіне жатқанына да жаңа көңіл
аудардық қой.
Шәкәрімнің, Мағжанның, Сәкеннің шығармаларының негізінде шығыстық сарын
барлығын, ХХ ғасыр басындағы жүздеген дарындардың бұрын айтылмай келген жыр
асылдарын да қазір де аршып жатырмыз.
Осындай аз айтылып келе жатқан, бұрын тіпті сөз болмаған мәселе
нәзира мәселесі. Біздің жұмысымыздың өзі осы мәселе төңірегінде әрі осы
уақытқа дейін көп айтылмай жүрген Әсет Найманбаев шығармашылығы мен оның
нәзирагөйлікке қосқан үлесі сөз болмақ.
Әсет ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы ғылыми еңбектер жарияланып
жүргенімен, нақты зерттеулер жоқтың қасы. Мысалы, ақынның нәзира дәстүрін
меңгеріп, төл шығармалар тудырғаны жайлы арнаулы зерттеу еңбектері жоқ. Тек
бірлі-жарым еңбектерде ғана тілге тиек етеді. Нәзирагөйлік дейміз-ау, жалпы
ақынның өмірі, шығармашылығы, көркемдігі жайлы зерттеу еңбектері де жоқтың
қасы деуге болады.
Кезінде Абайдың алдын көріп, ақындық дәстүрі мен шығармашылық жолын
меңгерген ақынды жоққа шығармақ болып, Абайдың ақын-шәкірттерінің қатарынан
шығармақ та болды. Осын уақытқа дейін шешімін таппаған, басы толық
ашылмаған мәселелер зертеу жұмысымыздың өзектілігі болмақ.
Зерттеудің мақсаты міндеттері. Диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты Әсет
Найманбаевтың нәзира дәстүріне қосқан үлесін таныту. Мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер қойылды. Және диплом жұмысымыздың негізгі нысаны болып
табылмақ:
- нәзиара дәстүріне, соның ішінде қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүріне
тоқталу;
- Әсеттің нәзира дәстүрінне қосқан үлесі, нәзира дәстүрінде алатын
орнын анықтау;
- Ақын өмірі мен шығармашылығы жайлы тың деректер келтіре отырып, нақты
тұжырым жасау;
- Абай мен Әсет шығармашылығының үндестігін таныту;
- Ақын шығармашылығының көркемдігін таныту;
Зерттеу жұмысымыздың құрылымы. Диплом жұмысымыз кіріспеден, негізгі
бөлім және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан, бес тараушадан
тұрады. Сонынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
I. Негізгі бөлім. Қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйлік және Әсет.
1.а Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі.
Белгілі ғалым Немат Келімбетов Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі нәзира
дәстүрі атты 2005 жылы Абай журналының 4-санында шыққан мақаласында-
шығыс әсері арқылы қазақ көркем сөз өнерінде пайда болған нәзира дәстүрінің
күні бүгінге дейін кең көлемде, арнайы зерттеу объектісі болмағанын,
қазақтың өзіндік төл әдебиетінің қалыптасуына негіз болған қайнар-
бастауларының бірі - шығыстың классикалық поэзиясы екенін, шығыстың
классикалық поэзиясы өзінің көп ғасырлық тарихы бар нәзира дәстүрі арқылы
қазақ әдебиетін тақырып, мазмұн, форма. көріктеу, стиль және тілдік жағынан
едәуір байыта түскендігін айтады. Сонымен қоса кейбір әдебиет
зерттеушілердің қазақ поэзиясындағы еліктеу категориясының ішкі табиғатына
үнілмей, сыртқы формасын ғана көріп, нәзира дәстүрін сырттай еліктеу
құбылысы деп санайтындығын, сол сияқты нәзиралық үлгіде жазылған
шығармаларды аударма деп танитындығын айтады.( 1, 47)
Қазақ әдебиетінде ең алғаш нәзира дәстүріне мән беріп, анықтама берген
академик М.О.Әуезов болды. Ғалым нәзира дәстүрі жайлы былай дейді: Көпке
мәлім болған тарихи шыңдықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін, тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді. Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды
заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңің жай ғана алып қоймай және көбінше
алдыңғы айтқан оқиғалардың негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен
өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны болады. Бұлайша әр тақырыптың әр
ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір
қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен
жарысу іспетті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салты заңды деп біліп, осы
дәуірде нәзира, нәзирагөйлік деп атау да берген,- дейді. (2, 150)
Жоғарыдағы М.О.Әуезовтың пікірін түйіндесек нәзира дәстүрі жырмен
жарысу, қайта жырлау, тыңнан толғау секілді шығыс поэзиясында пайда болған
бір дәстүр екенін түсінеміз.
Ал осы нәзира дәстүрінің тарихы жайлы А. Қыраубаева: Түркі
әдебиетіндегі нәзира дәстүрі (XIII-XIV) ежелгі сюжеттерді жаңғырту
идеясынан шыққан. Нәзираның негізгі тақырыптары ежелгі шығыс сюжеттері,
жанры қисса -дастандар болды. Қисса- дастан жанры ежелгі әдебиетімізде XIII-
XIV ғасырларда туып, қазақ әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX
ғасырдың бас кезінде дамып-қалыптасты.
Қиссаның қисса араб сөзі - баяндау негізгі өзегі: Құран
сюжеттері, Мың бір түн, Тотынама, Шахнама желілері болғанымен, оның
түпкі бастауларында Ассирия-Вавилон, көне грек мифтері, тіпті архаикалық
мифтер де бар,-деп нәзирагөйліктің бастамасының өте тереңде жатқанын
меңзейді. (3, 4-26)
Нәзира дәстүрінің негізі болған- қисса араб тіліндегі әдеби үрдіс
ретінде тарап, араб халифаты қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла
бастаған парсы әдебиетінде жалғасып, парсы тілді әдеби мектеп қалыптасты.
Осы мектептің ұлағатты өкілдерінің бірі-Фирдоуси, Әл Фарабимен уақыт
жағынан шамалас өмір сүрген болса, Ансари, Низамилер түрік нәзирашыларының
замандастары еді.
Парсы әдебиетінде туындыларды түркі алыптары парсы тілінен аударып,
түркі тілінде сөйлете бастады. Фирдоусидің Шаһнамасынан Хамсаны, яки
Бестікті Науаи жырлады. Сағдидің Гүлістанының сюжетін Сәйф Сарай
жаңғыртса, Низамидің Хұсрау да Шырының Құтып ақын. Ансаридің прозалық
шығармасын Қисса Жүсіпті түркі әдебиетінде XIII ғасырда Әли ақын, Алтын
Орда әдебиетінде Дүрбек ақын Жүсіп –Зылиха деп жырлаған. Бұл дәуірдегі
шығармаларды аударма-нәзира деп те таныған. Себебі бұның бір парасы аударма
болса, енді бір парасы нәзира болған. (4,17)
Е.Э. Бертельс Новой и Джами атты еңбегінде: Түркі ақындары өздері
үлгі етіп алған парсы әдебиетінен өзгешелігі бар шығармалар жазып қана
қоймай, керісінше, парсы шығармаларымен салыстырғанда қарабайыр
көрінбейтін, талғамы биік тәкәппәр оқырманын үркітіп алмастай, үздік
шығармалар тудыруға тиісті еді. Бес ғасырлық өткені бар парсы әдебиетінің
осы уақыт ішінде аса биік көркемдік деңгейге қол жеткізіп үлгермегенін
ескерсек онымен сайысуға ниеттелген түрік ақындарының қандай
қиыншылықтармен бетпе-бет келгенін аңғаруға болады,-деді. (5,433)
Нәзира дәстүрінің тууына негіз болған шығармалар осы еді. Осы
шығармалардың, анығында нәзира дәстүрінің тууының мақсатын ғалым Алма
Қыраубаева: Нәзира дәстүрінің негізгі мақсаты - өткенге назар салу, өз
заманына, тірлік, тынысына жауапты өткен ғұламалардың шығармасынан іздеу,
- деп дұрыс көрсеткен. (4,17)
Қазақ ғалымдары бір ауыздан қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі арқылы
пайда болған, қазақ әдебиетін тақырып, мазмұн, форма, көріктеу, стиль
жағынан едәуір дамытқан қисса-дастандар XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX
ғасырдың бас кезінде дамып-қалыптасты. Бұлай топшалауды қазақ ғалымдарының
көбі қостады.
Қазақ әдебиетідегі нәзира дәстүрін зерттеуші ғалым Н. Келімбетов
нәзира жайлы: Шығыс поэзиясында барша оқырман қауымға бұрыннан мәлім
болған белгілі бір сюжетті бірнеше ақын өзара жарысып, шебірлік сынасып
жырлай беретін болған. Осылайша аға буын жырлап кеткен тақырыпты кейінгі
толқын інілер қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр
бар еді. Шығыс поэзиясында осылайша танытатындай туындылар жазу арқылы
жауап (жауап- арабша нәзира, ал парсы тілінде – татаббу деп аталады)
беріп отырған. Шығыс шайырлары мұндай туындыларды ешқашан аударма деп те,
еліктеу деп те таныған емес... Егер ақын лирикалық шығармаға (қасида,
ғазал) жазса, онда сол алғашқы шығарманың өлең өлшемі мен ұйқасы сақталуы
шарт. Ал егер жаңа шығарма оқиғаны баяндап айтатын сипатта болса онда
нәзирагөй ақын өзі жауап жазып отырған өлеңнің өлшемі мен фабуласының
негізгі қасиеттерін сақтап отыруы тиіс. Нәзира дәстүрі -ақындардың шеберлік
жарысы, өзара күш сынасуы деуге болады. Мұнда шығарма сюжеті басты роль
атқармайды. Бұрыннан мәлім белгілі бір сюжетті кім, қандай көркемдік
дәрежеде оқырманға шебер жеткізе алады деген сауалға іс жүзінде жауап беру
керек болады,-дейді. ( 6, 208, 254-255)
Ғалым қазақ әдебитіндегі классикалық нәзира дәстүрімен жазылған
шығармаларға Абай Құнанбаевтың Әзім әңгімесі, Масғұт, Ескендірін,
Евгений Онегинін, Шәкәрім Құдайбердиевтің Ләйлі -Мәжнүнін, Тұрмағанбет
Ізтілеуовтың Рүстем-Дастанын, Шәді Жәңгіровтың Назым Шәһар дәруіш,
Хикаят Орқа –Күлше дастандарын жатқызады.
Ескендірді дастанына байланысты шығыста екі жүзге жуық шығарма
жазылыпты. Бұл тақырыпта шығыстың жарық жұлдыздары Фирдауси, Низами, Әмір
Хосрау, Жәми, Науаи жырлағандығын еске алсақ, онда тақырып төңірегіндегі
нәзирашылықтың осал болмағандығы ғой.
Шығыс поэзиясында Ескендірді алғаш жырлаған-Фирдоуси. Ол өзінің
Шахнамесінде Ескендірді талай жорықтар жасап, талай ғажайып жеңістерге
жеткен теңдесі жоқ Иран әміршілерінің бірі деп суреттейді. Ақын Ескендірді
бүкіл жер жиһанның әміршісі ретінде бейнелейді.
Ал Низами өзінің Ескендір-наме атты дастанында Ескендірді үш
аспектіде көрсетеді. Біріншісі- Ескендір өзге елдерді жаулап алушы патша,
екіншісі-ол философ-патша, үшіншісі- Ескендір данышпан қарт яки белгілі
ғалым, көреген жан пайғамбар-патша.
Хосрау Дехлеви жазған Ескендір айнасы дастанында Ескендір -көркіне
көзі тоймайтын, адамгершілігі мол жауынгер ретінде бейнеленген.
Ескендірдің даналық кітабы атты дастанында Жәми мемлекетті Ескендір
секілді дана адамдар басқаруы керек деген түйін жасайды.
Науаидың Ескендірдің қорғаны атты дастанында ел билеушінің терең
білімділігі, даналығы, халық үшін атқарған игі істері, т.б. жан-жақты
көрсетілген.
Осылайша өзіне дейінгі бүкіл шығыс поэзиясы дәріптеген Ескендірді
тарихи тұлға ретінде адами қалыпта суреттеген алғашқылардың бірі -қазақ
поэзиясының алыбы Абай болатын.
Абай шығыс ақындары жырлаған дана, әділ патша Ескендірдің бет пердесін
сыпырып, шынайы келбетін ашып көрсетеді. Ескендірді ашкөз, қанағатсыз,
дүниеқор етіп суреттейді. Ол жастайынан мақтан сүйгіш, қызғаншақ болып
өседі. Таққа отырған сәттен- ақ ол өз жұртын аз көріп, көршілерге көз
алартып қарайды. Бүкіл әлемді жаулап алу ниетімен қанды жорықтарға
аттанады.
Бір күні Ескендір жазаға ұшырайды. Ескендірдің ашкөздігі,
қанағатсыздағы салдарынан көп әскер сусыз шөл далада түгел қырылып қала
жаздайды. Ақыры олар мөлдір бұлаққа тап болады. Ескендір шөлде бар әскері
қырылып кетпей, аман қалғанын қанағат тұтпай, қайта ол әскеріне бұлақты
табуға қатал бұйрық береді.
Сол бұлақтың басына барғанда бір қорғанға тап болады. Жер жиһанды
соғыспен алған Ескендір шатқал ішіндегі алтын қорғанның қақпасын аша алмай
қаһарға мінеді.
Сонда күзетші Ескендірге:
Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,
Мықты болсаң, өзіннің нәпсінді жең-, дейді.(7,265)
Сөйтіп, корғанның аржағынан адамның көз сүйегін лақтырады. Таразының
бір жағына адамның көз сүйегін, ал екінші жағына - Ескендірдің бар алтын,
күміс және оның жасағының қару-жарағын салады. Бірақ әлгі сүйек тұрған жағы
басым түсе береді. Бұл жұмбақтың шешімін даңышпан, ғалым Аристотель шешеді.
Данышпан қарт жерден бір уыс топырақ алып, әлгі сүйекке шашып жібергенде
ғана таразының екінші жағы сылқ етіп жерге түседі.
Бұл арқылы Абай Аристотель аузымен: Адамның көзі өлгенде ғана тояды.
Адамды адам ететін -қанағат. Қанағат ете білу керек,- деген пікір айтады.
Абай Ескендірдің бейнесін жаңа қырдан танытып, шығыс ақындары жырлаған
даңышпан Ескендір бет пердесін сыпырып, оған қарама-қарсы даңышпан
Аристотельді алады.
Әлем жырлаған данышпан, ақылды, әділ патша Ескендірді Абайдың осылай
жырлауына қандай себеп?
Сол сияқты Шәкәрім Құдайбердиевтің Ләйлі -Мәжнүнін Физулиден алған,
Тұрмағанбет Ізтілеуовтың Рүстем-Дастанын Фирдоусидің Шаһнамасынан, Шәді
Жәңгіровтың Назым чәһар дәруіш, Хикаят Орқа –Күлше шығармаларын
Хиромиден ала отырып өзінше жырлап, гуманистік, ағартушылық бағыттағы
тақырыптарды барлығы да тереңдете түскен. Жоғарыдағы көрсетілген ғалымдар
айтқан пікірлерге бұл шығармалар сай келеді.
Ал Абайдың Әзім әңгімесі, Масғұт дастандарын нәзиралық шығармалар
қатарын қосуға қандай себеп? Мысалы, Абайтанушы ғалым Мекемтас Мырзахметов:
Абай аңыз-әңгіме дастандарын нәзирагөйлік дәстүрмен жырлап, өзі ұстанған
мороль филисофиясы негізінде творчествалықпен жырлаған (8,37) десе,
Ғышықтық дастандарды зерттеген Ү.Субханбердина осы ғалымдардың пікірін
қостап, Абайдың үш дастанын нәзира дәстүрімен жазылған дейді. (9,4)
Бұлар жоғарыдағы шығыс алыптары жырлаған шығарма емес. Белгілі бір
шығыс сюжетінің желісін ала отырып, өзінше жырлап, өз позициясын ұстап, өз
қоғамының әлеуметтік мәселелерін көтерген шығармалар.
Абайдың Әзім әңгімесі Мын бір түннің Әлидің Әзімі деген
ертегісінен алған. Бірақ аяқталмаған шығармасы. Сол ертігінің ішінен жас
бала Әзімнің жетімдік шағы, жігіттік кездегі басынан кешкен бейнет соры,
кейін барып өзінің туралығы, жазықсыздығы арқылы арманына жететін оқиғалары
Абайдың дастанына негіз болған секілді... Бұл дастанның ішінде Абайды
қызықтырған тағы бір адам аяр шал болады.. Ол шалдың кәсібі өзгеше. Қара
тасты асылға айналдыру ерекшелігі бар. Осындай әрекет соңына түскен адамның
жайы шығыста ертегі ғана емес, химия ғылымының бір саласы аталып жүрген
алхимия жайынан туған неше алуан сырлы әңгімелер бар-ды. Ондай әңгіме-
нанымдар шығыста ғана көп жайылған емес. Философский камень дейтұғын қара
таспен қара метальды алтынға айналдыратын ғажайып сырлы, бөлекше бір зат
тудырытын орта ғасырлық Еуропада талай фантастикалық әңгіме, аңыздар
тудырған. Мын бір түннің Әзім әңгімесі сол жаңағы жайдың шығыста да
өзгеше орын алғанын аңғартады. Бірақ халықтың сыншыл ойы кейін ол әрекеттер
арасында болып жүретін неше алуан арамзалық іс-әрекеттердің көп
кездесетіндерін танып біледі. Дастанның басталуына қарағанда, әкесі өлген
жазықсыз баланың аярға кездесіп, алдаған бейнесі көрінеді. Дастан осы жерде
аяқталған.(10,116)
Масғұт дастанының оқиға желісін шығыс өлең әңгімелерінен алған. Ол
Абайдың 1887 ж. жазған дастаны. Әрқайсысы 4 тармақты 44 шумақтан түрады.
Бүл дастан туралы Абайдың өзі атап көрсеткен деректері жоқ. Бірақ
шығарманың ішіндегі кейбір белгілерге қарағанда, бүның оқиғасы, тақырыбы
шығыс халықтарының аңызынан алынғаны байқалады. Ең әуелгі геройдың аты –
Масғұт. Оның тіршілік еткен шәһәрі - Бағдат. Заманы - Һарон-Рашид халифтың
тұсы. Кейін Масғұтқа кездесетін қария мұсылмандардың дін аңыздарында
жүретін Қызыр, қазақша Қыдыр аталады. Ол сол айтылған аңыздар бойынша
өлмейтін, мәңгі жасайтын жалғыз жан. Әр заманда, әр ортаның адамына оқта-
текте бақ-дәулет әкелетін, ырыс үлестіруші болады. Міне, сөйтіп, осы
аталған белгі, деректердің бәріне қарап, біз Абай дастанын негізі шығыс
аңызынан алынған дейміз. (10,399)
Жалғыз-ақ Абай аңызды өзінің адамгершілік үгітіне мысал етіп, өзіндік
ойларын тарату жөнінде үлкен кәдеге жаратады. Дастанда Абай арабтың
тарихын, тірлік шындығын көрсетпек емес, Қыдырдың ерекше қасиетін баяндамақ
емес. Олардың барлығы да - дастанның идея жағынан қарағанда, тек бір
көмекші қосымша хал мен жайлар.
Ақынды шығарманың ішінде қызықтыратын бір-ақ нәрсе, шығарманың
кейіпкері - Масғұттың ғана жайы. Сол Масғұтты бірнеше ерекше халдерге,
уақиғаларға ұшыратып барып, Абай оған үлкен адамгершіліктің сапалы
қасиеттерін бітірмек болады. Бүл жағынан қарағанда, Масғұт қай заманның
адамына болса да, Абайдың ұғымынша, үлгі боларлық, жоғары дәрежедегі адам,
нравственная личность. Абай геройының және бір ерекшелігі - ол өзгеше
көрнекті күшті ортадан шыққан адам емес, қатардағы көптің бірі. Халық
ішіндегі, катардағы қалың көптің жас өкілі. Масғұтқа осындай сипат,
қасиеттер беру арқылы Абай оны өзінің жоғарыдағы атап берген Бағдатынан,
Һарон-Рашидінен, Қызырынан да аулақтап бөліп шығарады. Өзі үгіттеп жүрген
жақсы жастардың өз заманындағы мінез-құлқына, арманды адамгершілігіне
Масғұтты үлгі етеді. Оның белгісін және шартты түрдегі аңыздық бояуды алып
тастап қарасақ, айқынырақ көреміз. Қыдыр шал ұсынатын үш жеміс сол аңыздық
бояу десек, ол Масғұттай өнегелі жастың ішкі сырын, қасиетін ашуға арналған
жол, соның ар жағында көрінетін Масғұт қандай боп танылады. Ол ақылдылықтан
қашады, байлықтан қашады. Соның екеуін де сынап, талғап отырып жиреніп
шығады. Сол Масғұттың ақылдан қашуы Абайдың өз басындағы, өз ортасындағы
күйге аса жақын келеді. Ол көп айтатын шерлі уайымы бойынша, көп наданның
арасындағы бір жалғыздың халін кандай трагедиялық, ауыртпалық ретінде
суреттеген. Масғұтқа Абай сол өз басының аянышты күйін айтқызып отыр.
Байлық турасында сөйлесе де, Масғұт Абай заманындағы бай менен сол байлық
аздырып жүрген байдың өзін де және оның қоршау-қошаметтерін де сынайды.
Мекемтас Мырзахметов:Абай мұнда өз шығармаларында көп ой толғайтын,
мол тарататын, толық адам жөніндегі танымын таратуды кәдеге асырудыда
нәзирагөйлік дәстүрді қолдану әрекетін де көреміз. Бұл әрекет, әсіріесе,
поэманың бас кейіпкері Масғұтың Қызыршал ұстанатын-ақ (ақыл), сары
(дәулет), қызыл (ғашықтық сезім) жемісіті ұстатқанда, Абай достық, махаббат-
мейір сезімін ардақтап өткендіктен, кейіпкеріне қызыл жемісті таңдатуынан
-ақ байқалады,- дейді. ( 8,38)
Кейін Масғұт қызыл жемісті алғаңда, жеңсікшіл, нәпсіқұмар көп жастың
жолынан жырақ шығады. Ол әйелді, ең алдымен, адамзаттың қақ жарымы деп
түсінеді. Әйелдің достығын ерекше қадір тұтады. Адам баласына дос боламын
деген үлкен адамгершілік талапты өз өмірінің мақсаты етіп қояды. Ер жынысы
мен әйел жынысы адамдық алдында терең дәрежеде бағаланады. Осы ойлардың
барлығы да біз тексеріп өткен Абай шығармаларында ақынның өзі көп үгітпен
көркем жырлар, терең ойлар тудырған тақырыптары емес пе еді? Ендеше, Масғұт
аузыменен Абай өз заманындағы, өз ортасына қанықты болған жайларды айтады.
Үлкен гуманист ақын сол өзі тартпақ болған мораль философиясын жаңа түрде
шартты мазмұнға байланыстырып ұсынып отыр.
Масғұт қызыл жемісті жеп, әйелдердің достығын алудың орнына, ақылды
кісі болып шығады. Іс жүзінде ол қызыл жемісті жеген кісі емес, қайта өзі
жемеймін деген ақ жемісті жеген кісі боп, үлкен ақыл иесі боп көрсетіледі.
Дұрысында, дастан оқиғасының алғашқы бөлімінде жеткен өрісі бойынша,
әйелдер достығынан туған мінез оқиғалар, соның айналасындағы тартыстар
жастанның екінші бөлімінің үлкен өрісі болу шарт еді. Абайда - Масғұт бар
әйел қауымы түгіл, бір әйелдің достығына да душар болмайды. Оның үстіне
дастанның соңғы бөліміндегі жынды су мотив және одан туатын жұртың жынды
болса, ақылды болма, қоса жынды бол дейтін корытындылар шығады. Бұл
Абайдың шығармасында беріп отырған жынды суға байланысты мотив өз
заманындағы жағдайдын айқын көрінісі. Абай өмірінің бір көрінісі деуге
болады.
Бұл дастандарды Ескендір сияқты шығыс алыптары жырламаған. Абай
белгілі бір сюжетті негізге ала отырып өзінше жырлап, өзінше түйіндеген.
Ғалымдардың пікірінше нәзира ақын лирикалық шығармаға (қасида, ғазал)
жазса, онда сол алғашқы шығарманың өлең өлшемі мен ұйқасы сақталуы шарт
болуы, егер шығармаға оқиғаны баяндап айтатын сипатта болса онда нәзирагөй
ақын өзі жауап жазып отырған өлеңнің өлшемі мен фабуласының негізгі
қасиеттерін сақтап отыруы тиіс. Нәзира дәстүрі -ақындардың шеберлік жарысы,
өзара күш сынасуы деуге деген пікірлері бұл шығармаларға сай келмейді.
Ал нәзира дәстірінің негізгі мақсатына, яғни өткенге назар салып, өз
заманындағы тірлік-тынысына жауапты өткен шығармалардан іздеуі бұл
шығармалардың мазмұнына дөп келеді.
Сонда нәзираның басты сыпаты- белгілі бір сюжетті - өз қоғамының тірлік-
тынысына байланысты байланысты өз қоғасының әлеуметтік мәселелерін көтере
отырып қайта жырлау. Қазақ ақындары осы бір сарынды баса қолданған секілді.
Б. Әзібаева қазақ дастандарын екіге бөліп, шығыс дастандарының нәзира
дәстүрімен жазылғанын айтып: Шығыс сюжеттеріне дастан тудырғанда нәзира
дәстүрінің маңызы ерекше екеніне тақтала кеткеніміз жөн. Оның негізгі мәні
бір халықтың жазушысының шығармасының мазмұны мен уақиға желісінің даму
барысын екінші бір халықтың қаламгерінің уақыт және басқа да ерекшеліктерді
ескере отырып жаңғырта қайтадан жазып шығуында. Алайда, біздің
байқағанымыздай қазақ дастандарының көпшілігінде шығыс классиктерінің
поэмалары алынбай, прозалық хикаяттар мен қиссалары алынғанын байқауға
болады,-деп нәзира дәстүрінің басты ерекшелігін және анау айтпақшы шығыс
классиктерінің поэмалары емес, прозалық хикаяттар мен хиссалар деп дұрыс
көрсетті. Жоғарыдағы Масғұт, Әзім әңгімесі де нәзираға жататындығы
сондықтан. (11, 9)
Осындай дәстүр XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырда өмір сүрген
кітаби немесе қиссашыл ақындардың шығармаларынан айқын көрінді. Кітаби,
Қиссашыл ақындарды ғалым Б.Кенжебаев соңғы шыққан оқулығында Ағартушы
ақындар деп береді.(12, 27)
Осы ақындар жайлы М. Бөжеев пен З. Ахметов: ...шығыстағы келген
шығармалар әдеттегі аударма емес, белгілі бар сюжетті өлең ғып, жырғып айту
дәстүріне байланысты туған, әр алуан өңдеп, өзінше айтқан шығармалар.
Кітаби, қиссашыл ақындар осы сюжеттерді өлең қылып айтып ел арасына таратып
жүрген. Ел ішіне жайылған нұсқаларды ақындар өңдеп, жаңғыртып, жаңалап
айтқан. Шығыс әдебиетінде орын алған белгілі сюжетті поэма, дастан ету,
жаңадан өлеңмен айтып шығару (нәзира) дәстүрі қазақ арасында әдетке
айналды. Сондықтан Ақылбек, Жүсіпбек, Мәулекей сияқты ақындар бірде бар
сюжетті өлең ғып жырлаушы болса, енді бірде ел арасына тараған үлгілерді
жинаушы, бастырушының ролін атқарды,- дейді.( 13,538)
Ал А.Қыраубаева қиссашыл немесе кітаби ақындарды нәзирашы-қиссашы
ақындар деп, ол ақындар жайлы : ...және имадылықтан айырылып қалмаудың
жолын ескілікті дәстүрлерден іздеген ақындар тобы жиналды. Олар қазақтың
ежелгі жазба әдеби үрдісін жақсы білген, мифтік сюжеттер мен Құран
хикаяларын, Қисса Жүсіп пен Қисса сул әнбианы оқып көрген, Мың бір
түн, Тотынама, Шаһнама оқиғаларын жаттап өскен ақындар еді. Үлгі
алған, оқыған мектебі дәстүрлі классикалық түрік, араб-парсы әдебиеті
болған. Мысалы: Жүсіпбек Шайхұсламұлы, Ақылбек Сабалы, Шәді Жәңгірұлы, Әріп
Тәңірбергенов, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Әсет Найманбайұлы, Мұсабек Байзақов,
Тұрмағанбет Ізтілеуов тағы басқа көптеген нәзарашы-қиссашы ақындар
шығармалары елеулі рухани қызмет етті десе, ( 3,39) Өтеген Күмісбаев:
Қазақтың қиссашы-дастаншылары шығыс әдебиетінің озық шығармаларымен
түпнұсқасы арқылы танысты. Араб, парсы, шағатай түрік тілдерін жете білді.
Қысқасы, олар шығыс мәдениетімен, әдебиетімен көкірек көңілдерін суарды.
Шығыс дәстүріне қарап көздерін ашты, сол өздері тірлік жасаған уақыттың
әдеби-эстетикалық көзқарастарына сәйкес шығыстың дәстүрлі тематикасына үн
қосты. Нәзира-жауап әдісін өздерінше қайталады. Гуманистік мотивтерді
құнттады. Шығыстың атамзаманнан мәлім ертегісін аңызын немесе классикалық
шығармасын өлеңмен дастан етіп жазды. Болмаса сол қалпында аударды.
Жақсылық пен жамандықтың, адамгершілік пен арсыздықтың, әділдік пен
қизнаттың күресін көрсетті. Ғылым, білімді халықққа хардар өрісті арман ете
отырып жазды. Олар шығыстан келген сюжеттерде, образдарға творчествалықпен
қарап, шығыс тақырыбын қазақ тіршілігіне, наным-сеніміне жақындастыра
қайталады,- дейді. (14,194)
Жоғарыдағы ойларды қорытындыласақ, кітаби немесе қиссашыл ақындар
да нәзира дәстүрімен (белгілі бір сюжетті ала отырып, өз қоғамына сай,
қазақ тіршілігіне, наным-сеніміне жақындастыра отырып қайталау) төл туынды
жасағанын көреміз.
Осы ақындардың нәзиралық үлгіде қайта жырланып, баспа бетін көрген
шығармалары: Қисса-Дандан, Хикмет Нигмет, Қиса Ибрихим, Бозжігіт,
Таһир-Зуһра, Шәкір-Шәкірат, Сейфулмәлік, Сал-сал, Зарқұм, Жүсіп-
Зылиха, Ағаш ат, Ер Шеризат, Барат қыз, Бахтияр қиссасы, Қырық
уәзір, Зияда-Шаһмұрат, Атымтай жомарт, Тотының тоқсан тарауы, Мұнлық-
Зарлық т.б. жатады.
Бұл дәстүр, әсіресе, қазақ әдебиетінде ХХ ғасырдың басында мейлінше кең
өрістеді. Оған жоғарыда аталғандардан басқа да көптеген адамдар қатысып,
осы кезеңде өріс алған прозада да көрініс бере бастады. Солардың ішінде
біздің кеңінен тоқтап, толық зерттегеніміз Абайдың ақындық мектебінің нақты
мұрагерлерінің бірі болған, аталған жанрды үлкен биікке көтерген, осы
кезеңнің ірі тұлғаларының бірі Әсет Найманбаев болмақ.
ә) Әсет және нәзирагөйлік.
Әсет- нағыз сегіз қырлы өнерпаз. Ол ақындық өнердің өрен жүйрігі,
суырып салма-импровизатор, төкпе ақын. Табиғи тума қабілеті күшті, дарынды
ақын қолына домбыра алғанда, қолма-қол нөсерлете жыр төксе, домбырамен
қоса, қағаз бетіне қаламы да қатар жүріп, сауатты ақын балған.
Әсет ақын сол дәуір тудырған әдебиеттегі дәстүр үрдісін дамытуға үлес
қосып, ел өмірін, әлеумет тұрмысын, өлеңдеріне, айтыстарына, қисса-
дастандарына арқау етті. Ақындық, жалғыз өз көңілінің күйін толғай білуде
емес, басқалардың халін танып, күйіне салып толғай алуында.(15,407). Әрі
үлкен әдебиет халық өмірінің белді кезеңдерін, дәуір тудырған әлеуметтік
тартыстарды, қоғамдағы саяси ағымдарды, мифологиялық шытырмандарды айналып
өте алмайды.(16,14)
Қазақ даласында ағартушылық бағыт кездейсоқ туған жоқ. Ол әлеуметтік
дамудың қажеттілігінен, өмір талабынан туған еді. Ақын сол дәуірдің
тіршілік-тынысына, өмір-құбылыстарына сыни тұрғыда қарап, шығармаларының,
қисса-дастандарының, тақырыптық-идеялық бағытына өз қоғамының әлеуметтік
меселелерін арқау етті.
Қисса-дасдандардың халықтың рухани өміріне, тіршілік-тынысына елеулі
қызмет атқарғаны белгілі. Бірақ саясаттың сайқал шоқпарынан дін апин
саналып, қисса-дастандардың барлығы дінді уағыздаушы болып табылып,
жоғарыдағы қиссашыл ақындардың көптеген шығармалары ауызға алынбады.
Мысалы, Ш.Ш. Уалиханов өз тұсындағы ақындар туралы: Шығармаларының мазмұны
етіп небір діни уағыздарды алады. Олар қазір Сейітбаттал қожаның ерлігін,
Жүсіп пен Зылиханың махаббатын, Ибрайым т.б. өмірін жылап жүр. Олардың бәрі
өзінің фанатизм идеясы және өтірік әсірелеулерімен мүлдем жалықтырарлық
шығармалар,- деп жазса, профессор Х. Сүйіншалиев пен Шамшат Әлібеков Шоқан
ізімен: Қиссалар ислам дінің уағыздайды, реакциялық бағыттағы әдебиет
қатарында болды, мұсылмандық моральды үгіттеді, -деп (17,61) біріншіден,
қисса- дастандардың табиғатын, қызметін екермейді, екіншіден, қисса-
дастандардың барлығы діни тақырыпта болған жоқ. Кезінде А.Байтұрсынов та
қисса- өлеңмен жазылған діндәр әңгімелер деп, мазмұнына қарай дінді
құрметтеу үшін, шариғат қағидаларын орындау үшін деп екіге бөлген болатын.
(15,435)
Х.Досмұхамедов араб, парсы өмірін көрсететін әдебиетті қисса деп атаса,
(18,35) белгілі фольклортанушы ғалым Әуелбек Қоңыратбаев қисса әдебиетінің
бәрі діни мазмұнда емес деп дұрыс әрі нақты тұжырым жасады.(19,225)
Қазақ әдебиетіндегі қиса-дастандарды әлеуметік бағыты, идеялық мазмұны,
көркемдік құндылығы жағынан үш топқа жіктейді. Біріншісі, діни қиссалар
Сал-сал, Зарқұм, Сейтбаттал. Бұған Қубас, Жұнжұма, Әсеттің
Француз қиссасын қосамыз. Діни қиссалардың маңыздылығы жайлы В.В.
Радловтың: Үлкен жиындарда айтылатын осы жырды (Жұнжұманы) маған бірнеше
рет айтуға тура келді. Тыңдаушылардың үнсіз тыңыштығын тек қана О, құдірет
тәңірім, Қайырым көп құдайым-деген тәрізді лебіздер ғана бұзып отырды.
Маған қазақтың арасында исламды орнықтыруға бір Жұнжұманың әсері даланы
кезіп жүрген жүздеген молдадан артық , - деп жазды. (20, 11-12)
Екіншісі, көршілес елдер мен басқа шығыс халықтарының ежелгі аңыз-
әңгімелеріне құрылған Шаһнама, Сейфулмәлік, Бозжігіт, Шәкір-
Шәкірәт, араб елінің ертегісі Мын бір түн, Тотынама, шығыс жұлдыздары
жыллаған Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Фархад-Шырын, Ескендір, Жүсіп-
Зылиха. Бұған Әсет ақынның Ер Шеризат, Ағаш ат, Барат қыз, Үш
баланың әңгімесін қосамыз. Үшіншісі, шығыс сюжетіне құрылған, бірақ қазақ
әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольклорының дәстүрімен ұштасып, төл
шығарма сипаттас болып кеткен Мұңлық-Зарлықсекілді қисса-дастандар. (13,
540-541)
С.Мұқанов Халық мұрасы атты еңбегінде: ... бізге жеткен махаббат
жайындағы қисса-кітапшалар беттері қазақ оқушылары мен тыңдаушыларының көз
жасынан шіріді. Ауыр еңбектен қолдары босаған шақтарында қиссаларды сүйсіне
тыңдаған топтарды талай көрдік. Ғашықтық тақырыбындағы аударма
шығармалардың қазақ жастарының махаббат сезімін оятуда, оларды бас
бостандығын қорғауға, сүйсініп қосылуға шақыруда айталықтай роль
атқарған ... Қазақ халқының рухани мәдениетіне қиссалар елеулі орын алады,-
деп қиссалардың табиғатын дұрыс түсініп, келесі ұрпаққа дұрыс жол көрсетті
деп ойлаймыз.(21, 139-140)
Нәзира дәстүрін жетік менгерген ақындардың бірі - Әсет. Ақын шығыс
ақындары көтерген гуманистік ойларды өз шығармаларына арқау етті. Шығыс
хикая-хикметтер желісін пайдала отырып, өзі өмір сүрген дәуірдің аса
маңызда қоғамдық әлеуметтік мәселелерін көтере білді. Абайдан үлгі алған
Әсет қазақи салт-санамен имандылықтан айырылып қалмаудың жолын, ғылым мен
білімнің маңыздылығын, шығыс гуманистері көтерген адамға тән адалдық,
адамгершілік сертке беріктік, ерлік, т.б. қасиеттерді өз шығармаларында
көтере білді.
Әсет ақынның қисса-дастандарының нәзира дәстүрімен жырлағандығын,
белгілі бір сюжетке өзіндік төл шығарма тудырғандығын Б. Әзібаева былай
дейді: ... следуя назира можна была создать и совершенно
самостоятельное, оигинальное произведение, и перевод в широком понимании
этого слова, и переложение. Такие казахские акыны, как Асет Найманбаев,
Арип Танирбергенов, Нуралы Нысанбаев, Тармаганбет Изтлеуов, Майлыходжа
Султанходжин и др., обладая незаурядным поэтическим талантом, создали на
восточные темы оригиналыьные произведения, которые стали достоянием
письменной литератуыры (22, 11) десе осындай ерекшеліктерін ескере отырып,
Алма Қыраубаева Әсет ақынды нәзирашы- қиссашы ақындардың қатарына қосады.
(3, 39)
Ө. Күмісбаев: Шығыс әдебиетін және бір жақсы білетін қазақ ақыны Әсет
Найманбаев. ...Ол шығыс аңыз-әңгімелеріне өзінше жыр еткен. Жаңа қазақ
тілінде нұсқар жасаған. Жәмсап, Ағаш ат, Ер Шеризат, Мәлімдарай,
Үш жетім қыз дастандары соған дәлел,- дейді. (14, 200)
Ақынның шығыс әдебиетін жақсы білгендігі оның атақты Інжу-маржан
әнінен:
Гүл майысып, гүл жайнап,
Бір көрінсең, еркем-ай.
Сейфул Мәлік-Жамалдай
Бейнетіне көнсем-ай! ( 23, 41)
Немесе Ғашық жарға өлеңінен де көруге болады:
Кешегі Қасенхан мен Дайқандай,
Бадиғұл-Сейфулмәлік тең жолыққан
Қажыма Баһрам мен Күләндамдай.
Бозжігіт Әнүз үшін жанды қиған
Мустәри Сахариға болған ғашық,
Жүсіпті Зылихаға қылған нәсіп.
Фархад -Шырын, Ләйлі-Мәжнүндейін
Таһир мен Зүһрадай тұрдың асып. (23, 89)
деп әлемге әйгілі болған шығыс әдебиетінің үлгілері, сонын ішінде әлемге
мәшһүр шығыс ғашықтарын жырлауы жоғарыдағы ғалым пікірін нақтылайды.
Әсет ақынның баспа бетін көрген, шығыс хакая-хикметтерінің желісімен
нәзиралық үлгіде жырланған қисса-дастандары:
1.Шығыстың ертегілік, аңыздық сипаттағы адамгершілік, адалдық, сертке
беріктік, ғашықтық, ерлік өнер-тақырыбын көтерген қисса-дастандары: Барат
қыз, Ағаш ат, Ер Шеризат, Үш жетім қыз, Үш баланың әңгімесі,
Нұғман-Нағым 2. Діни-уағыздық сипаттағы Мұхамед (Ғ.С) пайғамбар
мұғжизасын дәріптейтін "Фрацуз патшаның баласы" қиссасы деп екіге бөлеміз.
Бұл қисса-дастандардың бәрі шығыс сюжетінің негізінде жырланған. Бірақ
бұл сюжеттерді анау айтпақшы шығыс классиктері жырламаған. Ақынның шығыс
тақырыбына жазылған қиссалары өз қоғамының әлеуметтік мәселелерін қамтыды.
Мысалы, ақынның Үш баланың әңгімесі қисса, ешкімге ұқсамайтын сертке
беріктік, ағайындар арасындағы ауыз бірлікті жырлап жатса, Ер Шеризат
дастанында ерлікті жырлап, біреуге ор қазба, дүние кезек деген ой
түйеді.
Соның ішінде нәзиралық дәстүрмен тамаша жырланған өнер, ғылым тақырыбын
көтерген қисса-дастантарының бірі- Ағаш ат.
Ағаш ат қиссасы туралы ең алғаш хабарлаған-Оспан Орынтаев. Ғалым
арабтың ауыз ертегісінен Қызыл табан деген 1300 жолдық үлкен поэмасын
жазып шығарады дейді. (24) Сосын 1968 жылы Әсет шығармалар жинағында
жарияланған. 1988 жылғы Әсет шығармадар жинағында Ж. Көлдеев нұсқасы
беріліп, аяғы О.Орынтаев нұсқасымен толықтырылған.
Қ. Толыбаев: Ағаш ат дастаны ғылым мен өнерді дәріптеуге арналған
қазақ әдебиетіндегі алғашқы көркем шығарма,- дейді. (25,195)
Әсет ақын бұл тақырыпқа қалай барып отыр? Біріншіден, Абайдың алдын
көріп, тәлім алғандықтан бұл тақырыпқа баруы заңды. Екіншіден, сол кезде
қоғам қандай еді. Надандықтың шырмауы бет алып, халық санасы төмен еді.
Мектеп, медреселер ауылдарда жоқ. Бар болса да санаулы. Мейлі мектеп, мейлі
медресе болсын, бір жағынан тек еркек балалар оқитын. Екінші жағынан
байлардың, би-болыстардың, әл-ауқатты адамдардың балалардың оқитын, кедей,
жарлы-жалшы балалары тіпті оқи алмайтын еді. Осыдан халықтың көпшілігі
ғылым-білімнен жат еді және ... мектепте, медреселерде дүнией ғылым-білім,
ана тілі, қазақ әдебиеті сияқты пәндер оқытыла бермейтін. Көбіне діни
сабақтар,, араб тілі, ислам дінінің фарыз қағидалары, философия оқытылатын.
Жаттанды, кітаби білім шәкірттерге жат, түсініксіз болатын.( 12, 5)
Осындай қоғамдық жағдайлардың бірі өнер-ғылымның артта қалғанын көрген
Әсет:
Қулық, сұмдық, бас қамы баққанымыз,
Қыз бен қымыз қыдырып тапқанымыз.
Өнер, ғылым бізде жоқ мәдениет
Қысылсаң, аяқ асты жатпағымыз.(23, 61)
-дейді.
Ағаш ат қиссасының сюжетін Мын бір түннен алғаны жайлы пікір,
болжамдар Әсет мұрасын зерттеушілер тарапынан айтылып келеді. Әсеттанушы
ғалым Қ.Мұқамедханов 1889-1890 жылдары жазылған шығармасы деп жорамалдауға
болады дейді.(26, 200)
Ағаш ат шытырман оқиғалы қисса. Ағаш ат жасап ұшу бүкіл шығармаға
өзек болады. Бастапқы нұсқасмы сонау IX ғасырда пайда болып, қолжазбалық
нұсқалары XVII-XIX ғана орнықты жүйеге түскен. Мын бір түннің үш жүз елу
бесінші және үш жүз алпыс жетінші түн аралығындағы Шаһыризаданың
ертегісінен алған.( 27,305-324)
Мын бір түндегі ертегі сюжетін Әсет ықшамдап өзінше өрген. Бірінші,
қиссаның мазмұнына тоқталсақ. Әсет ақын Сөйлейін бір мәселе тыңда жұртым
деп оқиға желісін қайда өтетінін айтады.
Тігілер, тұз таусылса ажалдан тор,
Сақтасың өлмес бұрын, болмайсың қор.
Болыпты бір патша бақытты зор
Үрімде үш жүз қала соған қарап,
Тараған өнер, мизам содан тарап.
Бай бақытты ол патшаның Бағдатта,
Қараған қол астына парсы, араб (23, 188)
Сол патша көп жыл перзент көрмей жүреді. Ақырында тілегі қабыл болып,
бала көреді.
Шықпапты неше жылдай бағына гүл
Тартыпты бала зарын бірнеше жыл.
Елудің алтауына шыққан жылы
Ханымы патшаның тапты бір ұл (23, 188)
Атын Хасен қойып, бүкіл әлемге той жасайды. Хасен өнерлі, білімді
шаһзада болып ер жетеді.
Сол бағдат Шаһарында алдына жан салмаған, аты әлемге жайылған, аса
өнерлі бір ұста болады. Жасынан өнер дарыған ұста жалғыз-ақ жасап, жан
салмаған өнерлі ұста адамнан басқасын бәрін жасайды. Ол бір керемет ағаш ат
жасап шығарады:
Пәндеден ол ұстаның өнері жат,
Ұстаны мақтайды екен Шам менен Бағдат,
Хайламен неше түрлі жел кіргізіп,
Жасады резеңкеден бір ағаш ат.
Бұл ауасын желменен құшар дейді
Екі кісі мінгессе ауыр емес.
Нәрсені одан басқа көтермейді. (23, 189)
Хасен ұстаның тарту етіп әкелген ағаш атын алып, оған он мың ділдә
береді. Хасен ағаш атқа мініп, сейіл құруды ойлайды. Ағаш атқа мініп кілтін
бұрап жібергенде, ағаш ат Хасенді аспанға алып шығып, ел мен жұрттан
аулаққа әкетеді. Ақырында ағаш аттың тетігін тауып алады:
Төмен түсер тетігін тауып алды,
Ажалға себепші еді, аман қалды.
Бір бентін машинаның бұрап еді.
Ағаш ат төңкеріліп құлап салды.(23, 191)
Хасен суыққа тоңып, ұйықтап алады. Көзін ашса жасыл сахара, биік
тауларды көреді. Онда Жәзира кеңіш деген патшаның шаһары болады. Сол жерде
бір шал кездесіп өз елінің мән-жайын айтып, өзінің баласын жоқтығын, бала
болуын айтады:
Шырағым, сен мұнда тұр балам бол да,
Жұртыңды табамын деп алаң болма.
Өзіңе өз ақылың пайда, зиян,
Түбінде өлмесіңді өзің де ойла.(23, 193)
Бір күні шаһарларды кезіп жүргенде бір үйге тап болады. Әлгі үйде отыз
адам күй тартып отырады. Хасен сырнайдың жақысын сұрап алып әр түрлі күйге
салып ойнайды. Олардың ішінде Жәзира Кеңіш деген патшаның баласы болады
Хасеннің шебер, өнерпаздығына қарап хан баласы дос болады. Бір күні
кітап қарап отырса, кітап арасынан бір асқан сұлудың суретін көреді. Ол
патша баласының қарындасы екен. Қыз еш пенде бара алмайтын, дарияның
ортасынан салынған биік зәулім сарайда тұрады. Көрген жан ғашық болып өледі
екен. Патша қызын қариялар күзетеді. Қыздың аты Гүлғасыл. Хасен ағаштың
көмегімен қызға ұшып келіп, қыздың ұйықтап жатқанын көреді. Қызды шошытып
алмайын деп, екі омыраудың ортасына хат тастап кетеді.
Жігіттің кетісімен қыз сол уақытта түс көреді. Түсінде төбесінен бір
қарақұс келіп, көп қыздың ішінен өзін қан қылып кетеді. Шошып оянған қыз
хатты көріп, оқиды.
Хатта:
Ғизатлу, о, құрметлу жан-жананым!
Мұбатта жамалыма жазамын хат.
Жарасып заманымның туған айы,
Нүрынды ұрлап көріп болдым бір шат.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Атым-Хасен шаһиза, Қамсыз-атам,
Бар екем ойлама сөзде қатам.
Бұл істі жанабыңыз мақұл көрсе,
Ел-жұртым естен шығар тартқан жапам.
Осылайша дәтін айтып, басты мөрін,
Орамалын тастады сіңген терін.
Бұл хатты сүйсінерлік жерге қойды.
Омырауы екі емшіктің ойпаң жерін.(23, 196)
Ақыры Гүлғасыл сұлумен Хасен табысып, ағаш атпен келіп-кетіп алты айдай
жастық дәурен қызық өмір сүріп жүреді. Қыз жүкті болады. Мұны патша сезіп,
қылмыскерді таба алмай жүргенде, бір кемпір бар сырды ашып бермек болады.
Кемпір:
Гүлғасылдың жататын сарайына
Ертең барып келейін бояу жағып.
Басқан адам табанынан сүртсе кетпес,
Былғарыдан алмастай өтер ағып.(23, 203)
Кемпір қыздың сарайын сырлаған болып еденге қызыл бояу жағып кетеді.
Хасен келгенде, Гүлғасыл мән-жайды айтып оның күдікті екенін айтады. Бірақ
бәрі кеш. Хасен бояуды жұқтырып алады.
Ертеңінде патша елін жиып аяқтарын қаратса, Хасеннің бір табаны қызыл
бояу болып шығады. Патша Хасенді дарға асуға бұйырады. Оның өлімін қызына
көрсетпекші болып, қызды шақыртады. Хасен өлер алдында.
Дат!-деді падишаға Хасен батыр,-
Қылмысты осы күні біз мүсәпір.
Бұйырса, дәрет алып, намаз қылам,
Үміт жоқ тіршіліктен, өлім ақыр.
Намаз, дәрет дегенге босатады.
Тағатқа тоқтау қылмыс дінсіз кәпір
Аллаға сәна деді Хасен батыр (23, 205)
Шынжырдан босатылған соң, Хасен ештеңеден қорықпай ағаш атын аладыда
аспанға бірақ ұшады. Қызды қоса ала кетеді.
Патша да, жиылған жұрт та таң қалып, алыстай береді.
Хасен өзінің жайын айтып, патшаға қош деп жөңеледі. Аман-есен еліне
оралып, әке-шешесімен, елімен көріседі. Хасеннің әкесі ағаш атты жасаған
ұстаны зынданға қамап тастаған екен. Ұстаға басына азаттық беріліп, бір
шаһарға патша болады. Ақыры қыз әкесін шақырып, қырық күн тойын жасап,
бейбіт өмір кешеді.
Түрленген күннен-күнге мына заман,
Құдайым ер жігітті қылсын аман!
Сөкпеңдер оқыған жан, қата болса,
Бұл қисса осыменен болды тәман
Қайырлы ғұмыр берсін пақырға!- деп
Бұл дұға оқыған жан етсін маған( 23, 213)
деп дастан осымен аяқталады.
Енді ертегі мен қиссаның ұқсастығы мен айырмашылығын салыстырайық.
Ұқсастықтары:
1. Ағаш атты патшаға әкелуі.
2. Жағымсыз образдар бірдей, айлалы кемпір, өзінің тағы үшін маңсабын
ойлайтын патшалар.
3. Ағаш ат арқылы қызбен кездесіп, танысу
4. Еліне аман-есен жетіп әке-шешесімен табысуы.
Айырмашылықтары:
1. Ертегіде патшаның үш қызы, бір ұлы. Қиссада елу жасында құдайдан
тілеп алған жалғыз баласы. Бұл қазақтың батырлар жырларында кездесетін
сарын.
2. Ертгіде ағаш атты үш жігіт құда түсугі келеді. Қиссада Хасен он мың
ділдәға сатып алады.
3. Ертегіде ағаш ат образы жақсылықтың да жамандықтыңда нышаны. Хасен
қызды ағаш атпен алып қашса, ақыры сол ағаш ат арқылы қыздан айырылып
қалады. Қиссада ағаш ат тек жақсылықтың нышаны.
4. Ертегіде ағаш атты жасаған өнерпаз жігіт патшаға берегеніне өкініп,
зынданда өледі, қиссада ол босатылып, бір бек немесе шаһардың патшасы
болады.
5. Ертегідегі оқиғаның Рум елінде жалғасуы, қиссада жоқ.
6. Ертегіде патша ағаш атты сиқыр деп өртеп жібереді.
7. Үлкен бір айырмашылығы ертегі қара сөзбен, Әсет оны өлеңмен жырлап
шыққан.
Ертегі мен қиссаның арасында сюжет жағынан, көркемдік шешімі жағынан
елеулі айырмашылықтар бар.
... нәзирагөйлік салтын қолданғанда шығарманың жанрлық формасы мен
мазмұн сюжетін сол күйінде сақтап қалу шарт болмаған. Ақын бұл жағдайда
белгілі бір шығарманың ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетіндегі сан түрлі
нұсқаларын үйрену негізінде, бұрынғы шығармаларға мүлдем ұқсамайтын жаңа
көркем туынды жасайды. Әдебиет тарихындағы осындай құбылыстар әзірбейжан,
түркімен, өзбек әдебиеттерімен қатар кезінде қазақ әдебиетінен орын алған.
(6, 255)
Нәзира дәстүрін қолданған Әсет шығыс әңгімелерінің дәстүрінен шығып,
өзінші жырлап, төл туынды жасағанын көреміз. Қазақтың жар-жар, көрісу
сияқты, балаға зар болу мотивтері кездесуі, жоғарыдағы ғалымдардың пікірін
нақтылайды.
Ертегідегі шығыстың ғашықтық махаббат тақырыбындағы дастандарында
кейіпкерлер бірін-бірі көрмей ғашық болатын. Тіпті сәби күніңде -ақ бір-
біріне ынтықтық пайда болатын. Олар дүниеде қосыла алмай өмір бойы зар
шегіп өтетін.
Қиссадағы Хасен мен Гүлғасылдың ғашықтық сезімін өзінше баяндайды.
Әсеттің мұнда бірінші көтеріп отырған тақырыбы-өнер-ғылым. Сол өнердің
арқасында туындаған- ғашықтық. Бұны ғылым мен өнерді дәріптеуге арналған
қазақ әдебиетіндегі алғашқы көркем шығармалардың бірі деп бекер айтпаса
керек. Осыған ұқсас шығарма қатарына осы кезде жарық көрген Тайыр
Жомартбаевтың Қыз қөрелік романын атай кеткен жөн.
Әсет қиссасында құр ағаш ат аспанға ұшты демейді. Өз шамасына қарай
ағаш аттың қалай жасалғанын, нендей күшпен көкке көтерілетінін өнер
-білімге сүйеніп сипаттайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz