Ағаш шеберлігін үйрету әдістемесі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І. Қолөнер. Ағашты көркемдеп өңдеу. Еңбекті қорғау
3 Қазақ халқының қолөнер тарихы. (киіз үй, ыдыс-аяқ, ер қосу) ... ... ..6-20
4 ағаш өңдеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 21-27
a) ағашты кептіру
б) ағашты сүргілеу
в) ағаш ою құралдары
г)ағаш ою тәсілдері
д) ағаштарды қолөнерде пайдалану
ж) әрлеу бояу, май немесе лак жағу
1.3 Ағаштың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..28-30
1.4 Ағаштың негізгі
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .31-37
ІІ. Ағаш шеберлігін үйрету әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-39
2.1 "Шебер" қолөнер үйірмесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-
42
2.2.
Астау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.3. Астау жасау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...44-45
2.
4.Тостаған ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-49
2.5. Еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
2.6. Техника қауіпсіздігі
ережесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
-52
IІІ . Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53-55
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..56-57
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Бізді қоршаған заттардың барлығы шеберлердің қолынан шыққанын жақсы
білесіздер. Бұл заттар адам тұрмысының әр саласында жасалады. Күнделікті
тұрмыс қажетін өңдейді. Айналамызға дұрыстап, шын көңілімізбен анықтап
қарайықшы. Нені байқадық ? Әрине , сол заттардың әдемі әшекейленгенін, ойып
жасалынғанын, көркем кестеленгенін аңғардық. Киім-кешекте, ыдыс-аяқта,
күнделікті тұрмысымыздағы заттардың әсем ою-өрнектері мыңдаған жылдар бойы
халықпен біте қайнасып келе жатқан бай қазына екенін көрдік. Міне, адам
өзінің күнделікті өмірінде көріп, қолданып жүрген заттардың, жай ғана
заттар емес, әдемі көз қуантарлық, таңдай қағып тамсанаралық, күнделікті
тұрмыс тіршілігінде ыңғайлы екенін байқадық. Табиғаттың бай қазынасы-темір,
ағаш, тас, балшық, тері, жүн, аң мүйіздерін ата-бабаларымыз кеңінен білді.
өз істеріне жаратты. Тек пайдаланып қоймай, жасаған бұйымдарына әр түрлі
көркемді әшекейлер мен оюлар, адамдар мен жануарлардың бейнелерін әсем
безендіріп өрнектей білді. Сол ғасырдан бастап қазақ халқының тамаша көркем
қолөнер дәстүрі қалыптасты.
Өкініштісі, қазақ халқының бай қолөнерінің көбі бізге жетпейді,
ұмытыла бастады. Мақтаулы, құнды бұйымдар жасаған қолөнер шеберлерінің
тәжірибелері өздерімен бірге жоғалып отырды. Қазір қарапайым шеберлердің
өзі саусақпен санарлық, тәжірибелері көбінекей пайдаланып отырылмай, оқушы
жастарға жете бермейді.
Сендер, неге мұндай күйге душар болды?- деп сұрарсындар. Оның себебі
көп: дүниеге өнеркәсіптің келуі, халықтың әл-ауқатының жақсарып, талап-
тілегінің, талғампаздығының артуы, сонымен қатар завод-фабрикадан жүздеп,
мыңдап шыққан заттар өнеркәсіптік негізгі қойылып халықты қамтамасыз ете
алды. Фабрикадан шыққан ”егіз” заттар тұтынушыларды қамтамасыз еткенімен
сапасы, көркемдік, әсемдік жағынан шебер қолынан шыққан затпен таласа
алмады.
Бүгінгі күнгі тұтынушыны қамтамасыз ету, көрерменді әсемдік аясымен
баулу үшін, қазіргі өмірімізге, талғампаздығымызға сай кілемдер, сырмақ,
текеметтер, киімдер, ыдыстар, үй жиһаздарын жасай білуіміз керек. Олар
темір, ағаш, мата, балшықтан жасалғанына қарамай нақышты, ою-өрнекті халық
көңілінен шығатын заттар болып, үйінің төрінен орын алатынын ойлаған жөн.
Ендеше, халықтың қолөнерге деген ынтасы жойылған жоқ. Сондықтан
талпынып, ынталанып, талаптансаңдар көркем, қолөнердің жан-жақты қырым мен
сырын үйреніп меңгере аласыңдар. Өздерінің қоршаған заттардың әдемі
әшекейіне қызығып қоймай, қолдарыңмен жасайтын, тіпті, әлі ешкімнің ойына
келмеген ою-өрнектердің ойлап табатындарыңа сенімдердің болсын, өз күші мен
жігеріне сенбеген адам өмірде игілікті іске, арманына жете алмайды!
Біз, бұл шағын еңбекте, қазақ халқының барлық қолөнерінің дәстүрлі мол
тәжірибелерін толық қамтуды мақсат етпедік. Жас жеткіншек, талапкерлерді
халықтың мол мұрасының сарқылмас көздерінің бір кішкене ғана бөлігімен
таныстырып, содан мағлұмат беруді көздейді. Өйткені ол тек өнер тарихына
немесе олардың түрлерімен әана шектеліп қоймайды, сол өнерді бүгінгі таңда
мектеп оқушыларына дұрыс жеткізудің әдістелік жұмыстарын қамтиды.
Қазақ халқының қолөнері деп халақ тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай
түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоәамдық тарихымен, күн
көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
“Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар , аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау- басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, жүннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өріп өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік,
және т.б көптеген заттарды халық шеберлері , өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды.”. Ертеден біздің заманымызға
дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстардың
қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан
қашалып жасалған діңгектер-халық қолөнрінің тамаша туындылары.
Қазіргі уақытта халықтың сәндік қолданбалы өнері даму үстінде. Соның
ішінде тұрмыста ең көп тарағаны ағаштан тұрмыстық бұйымдарою болып
табылады.
“ Біз көпғасырлық қазақ халқының тілі мен мәдениетін сақтап және
жетілдіре отырып ұлтаралық келісімділікті қамтамасыз ету арқылы халықаралық
қоғамдастықта геосаяси тұрақтылықтыдамыта бермекпіз” -деді ( Қ.Р.Президенті
2 наурыз 2006 жолдауынан). Алға қойылған мақсаттар мен тапсырмаларды жүзеге
асыру үшін көптеген қиыншылықтар туындап жатады. Бұл кемшіліктердің ең
бастапқы себептері білім саласындағы бейнелеу өнері , тарих өнері,
технология сабақтарындағы пәнаралық байланыстың дұрыс жолға қойылмағаны.
Осының себебінен оқушылардың жаңа тақырыпты іс жүзінде алға дамыта алмауы.
Соңғы уақытта дәстүрлі әдіспен қатар жаңа техникалық құрал- жабдықтарды
пайдалану әдістемесі қолданылуда.
І. Қолөнер. Ағашты көркемдеп өңдеу. Еңбекті қорғау
1. Қазақ халқының қолөнер тарихы
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай
түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн
көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
"Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік,
және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді. Ертеден біздің заманымызга дейін сақталған мазарлар мен
ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен
мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған
діңгектер — халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Батырлық пен саяатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар,
сойыл мен босмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы
мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына,
кәсібіне байланысты туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халык,
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтың колөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы — қайыс өру, қару-жарақ, көшу-кону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданады.
Диплом жұмысының мәселесін көтеру себебім осы жазылған деректердің
қазақ халқының шеберлік, іскерлік жолындағы технологиясын біліп мектеп
бағдарламасына енетін болса онда келешекте бала үлкен деңгейде ағаш шебері
болып шығады деп сенемін.
Сондықтан қолөнер "еркектерге тән іс", "әйелдерге тән іс" деп екіге
бөлініп келеді. Мысалы, тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен
ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек току, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, шілтер
шалу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты әйелдер атқарды. Тері илеу, киіз
басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп
істеді. Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, киім тігу, жүн сабау, арқан
тарту, тері ыстау жұмыстарынан да шет қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері
ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш тесек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу,
өрмек тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ
халқының "Қарыс қазы — балықта, қалың қазына — халықта" деген мақалды да
осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді
керек етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы
жаңа әдіс тауып, жана түрге ие болды, кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен
шлак сияқты және басқа да сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра
берді. Енді илеген балшыққа май салу, жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу
керексіз болып қалды. Аяқ киім молшылығы жасалғаннан кейін қолдан тері
илеу, қайыстан, көннен етік тігу, шәрке байлап, шабата кию мүлдем жойылды.
Ел салтанат құрды, ерлер даңққа бөленді, азаматтар сән түзеді.
Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың
сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады.
Еңбек үстіңдегі творчестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті
заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-
өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және
жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалады, тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалады, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылады.
Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды,
ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта
халық қолөнерінін бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға лайықты
сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек. Мысалы, жеңіл
күпі, каптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ жүн қолқап, бөкебай, шарф
сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір де қажет. Киіз үйдің
сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен ер-тоқым тұрмандары
керексіз деп ешкім де айта қоймайды. Осыған байланысты осы еңбекте қазақтың
халықтың қолөнері саласының біраз түрлеріне тоқталып өтуді жөн көрдік.
Олар: ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары.
Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
жүн және одан ұқсатылатын заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті мен
қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның, құстың жүндері,
олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу, қайнату, сабау, түту,
шүйкелеу, иіру, басу, бояу және т. б. Бұл тарауда түрлі жіптер, жиектер,
өрмектер, бау-шулар, басқұрлар, арқандар туралы айтыла келіп, өрмек өнері
туралы (кілем, алаша, шекпен, қоржын т. б.) егжей-тегжейлі мағлұмат
беріледі. Бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары; киіз басу. Мұнда
жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты заттарды өрнектеу әдістері мен
жұмыс процесі айтылады, кейбір істердің үлгі-суреттері келтіріледі;
кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу
әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;
зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары,
зергерлік ісінін өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу әдістері. Ат-
тұрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға, алқа, шолпы жасаудағы
зергерлер ісінің мәнерлері және т. б. жайлардан деректер келтіріледі; сүйек
пен мүйізден істелген әдемі заттар — жүк-аяқ, асадал, кебеже, ожау, піспек,
адалбақан т. б. Олардың түрлері, әшекей жасау әдістері; ағаш шеберлерінің
жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу әдістері, киіз үйдің сүйегін
басу, олардың түрлері мен атаулары, ағаштарды құрастыру, бояу, сүйектеу,
күмістеу және т. б. мал мен аң терілерін ұқсату, олардың түрлері мен
атаулары, ұқсату әдістері, іп салу, қайыс илеу, көң қатыру, тері ыстау, көн
тілу, өрімшілік, ат-тұрман жасау өнері; былғары ұқсату, етікшілік,
тігіншілік, етік, кебіс, мәсілдердің түрлері мен атаулары, кіселер, күмісті
белдіктер, олардың істелу әдістері; ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу,
өрнектеу, шидің түрлері мен атаулары. Сондай-ақ бояу түстерін орналастыру
туралы тарихи мағлұматтар да беріледі.
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады.
Балташылар, ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып,
шыбық өріп тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп,
арба, шана, жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді. Ағаш ұстасы
стол, шкаф, сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар
оны жонып күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар
қамыстан, шидан қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл
жұмысқа бұтақсыз, оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бүрғы, ағаш түрпісі,
тез, қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі
елшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да
болады. Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі,
қызыл қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның
түбірі (безі), жеке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды
пайдаланады. Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі
жарылмайтын, қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін,
бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр
түрлі сападағы ағаштар пайдаланылады. Мысалы, қазақ шеберлері әрі жеңіл,
әрі жонуға жақсы деп ерді, арбаның төс ағашын, кереуеттің басын қайыңнан
істейді. Күйменің, тарантастың өре ағаштарын әрі солқылдақ, әрі мықты
болады деп үйеңкі мен мойылдан жасаса, найзаның сабын, садақтың жебесін,
соқа мен арбаның оқтық және т. б. бөлшектерін темірдей берік деп еменнен,
мал суаратын науаны (астауды) су сіңіп ісінбейді деп самырсыннан жасайды.
Құстың тұғыры балдағы, пышақтың сабы, қасық, шөміш сияқты әрі жеңіл,
әрі қызыл, көк, ақ түстер аралас, иісі жақсы болғандықтан арша ағашынан
жасалады. Балтаның, балғаның, қамшының саптарын көбінесе ырғай мен шырғай,
ұшқат ағаштарынан, тобылғыдан істейді. Қазақ үйдің уық, керегелерін талдан,
қара мойылдан, шаңырағы, маңдайша мен табалдырығын қайыңнан істейді.
Күйдіріп, өрнектеу көбінесе қайыңға, ал оюластырып шегелеп өрнектеу емен
мен қызыл ағашқа жасалады.
Киіз үй. Қазақтың байырғы ұлттық баспанасы киіз үй болған, оны кейде
киіз үй, кейде қазақ үйі деп атайды. Қазақ үйлерішң үлкен-кішілігін
керегелер санына қарай белгілейді. Академик Ә. Марғұлан өзінің "Қазақ үйі
және оның жиһаздары" деген еңбегінде киіз үйлердің екі, үш қанаттан бастап
он екі, он сегіз, отыз қанатқа дейін жететін үлкен түрлері болғандығын, бір
үйдің керегелерінің басы 70-80-нен бастап 360-қа дейін болатындығын айтады.
Соған орай киіз үйлердің түрлері мен атаулары да көп. Бұрынғы хан-сұлтандар
мен атақты байлардың үйлері 8 қанаттан бастап 30 қанатқа дейін баратын
үлкен және өте бай жиһазды, әшекейлі болып қелген. Бұларды ақ ала орда, ақ
орда, ақ шаңқан, алтын орда, алтын үзік деп атаған. Ал орташа шаруа мен
кедей шаруаларға тән киіз үйлерді алты қанат ақ үй, боз үй, қоңыр үй, қара
үй, қара лашық, қалмақ үй, лашық, аран, жаба салма, көтерме туырлықты,
кепе, ұранқай, күрке, қамсау (шошала), отау, итарқа, жаппа деп
атаған.Жолаушылар мен жорықшыларға тән үйлерді абылайша, ақ қос,
қаңқа(арбаның үстіне тігілетін киіз үй), қоспа, жоламай (жол амалы), жорық
үй, жұлым үй (түзу уықтарға туырлық жаба салатын үй) деп, ас үйлерді:
асхана, ас үй, бойра, кібіт (түбірі татарша — кибіт), кілет үй деген.
Сондай-ақ құрым киізден, қамыстан, шиден (кейде құрым, қамыс, шиді
сыртынан былжырмен сылаған) қақыра, доғара, аран, қалқа, қалға сияқты киіз
үй тектес үйшіктер салынатын болған.
8-18 қанат сәнді үйлердің киіздерін ақ жүннен басып, үстінен күйдірген
әкпен, ақ бормен, күйген сүйектің күлімен ағартып бояған. Ал кіші-гірім
қақыра немесе қалқа сияқты үйлер көбінесе соғыста майдан шебіндегі далада,
кейде қорған есебінде тігілетін.
Қазақ киіз үйлерінің неғізінен "қыпшақ үлгісі", "қалмақ үлгісі" деп
аталатын екі түрі бар. Оның біріншісі — иығы шығыңқы, мінсіз дөңгелек те,
екіншісі, еңсесіз шошақ үй. Қазақ киіз үйлерінің "үзікті үй", "көтерме
туырлықты" үй деп аталатын да түрлері бар. Көтерме туырлықты үйдің де екі
түрі болады. Көтерме туырлықты үйде бөлек үзік болмайды, оның орнына
туырлық шаңыраққа бір-ақ жетіп тұратын биік қасты болып жасалады.
Қазақ үйлерінің сүйегі кереге, уық, шаңырақ, маңдайша, таяныш,
табалдырық, сықырлауық деп аталатын ағаш құралдардан тұрады.
Кереге арналып кесіліп, тезге салып иген, ішкі жағын бірнеше сызықты,
бояу, сырмен кейде бас-аяғын күміспен күптеген ағаштарды тор көзден көктеп
құрастыру арқылы жасалады. Оның әрбір бөлек қабырғаларын қанат деп атайды.
Қанатқа көктелетін жеке-жеке ағаштарды кереге деп, қоспаларында болатын
қысқа керегелерді сағанақ деп атайды. Керегелер торкөз, желкөз деп түрге
бөлінеді. Торкөзді керегенің ағаштары жиі көктеледі, көздері тар, көбінесе
20-22 басты болып келеді. Желкөз сирек көктеліп, кездері кең, көбінесе
бастары 17-21 болып келеді. Керегелер тез керіліп жазылады, тез жиырылып
жиналады және жайған кезде жарты шеңбер жасап дөңгелене қалады.
Керегенің басы мен шаңырақтың ортасын тұтастырып тұратын ұзын ағаш
шыбықтарды уық дейді. Уық деген сөз үй оқ (үйдің оғы) деген сөздерден
алынған. Оның кереге жақ басын уықтың иіні дейді. Ол әнтек доғалана бүгіліп
барып, шаңырақ жағы түзуленіп келеді. Осы шаңырақ жағын уықтың қары дейді.
Шаңыраққа сұғылысатын үшы төрт қырлы сүйір болып келеді, оны қалам немесе
уықтың қаламы дейді. Үйдегі керегенің басы нешеу болса, сонша уық керек.
Шаңырақ — киіз үйдің төбесі. Мұны керегенің қанат саны мен басына
қарай мөлшерлеп, қайыңнан иіп немесе бірнеше иіндіні қималастырып шеңбер
бейнелес етіп жасайды да, өн бойынан уық шанышатын төрт бұрышты тесіктер
қашайды. Оны шаңырақтың көзі немесе қаламдығы дейді. Көздер керегенің
басына, үш-үштен, кейде төрт-төрттен айқастырған бүгулі шыбықтар бар. Оны
күлдіреуіш дейді. Олар жапқан түндік киізді көтеріп тұрады.
Күлдіреуіштердің екі жақ басы шаңыраққа қашалады. Шаңыраққа қашалар тұсында
оларды тізіп бекіткен тағы үш не төрт қысқа көлденең таяқшалар болады, оны
кепілдік дейді. Шаңырақтың шеңбері қырланып, иректеліп кейде күміс
білезіктермен әсемделінеді.
Маңдайша — екі босағаның үстіңгі жағынан бекітіп тұратын әшекейлі
көлденең ағаш. Маңдайшаның үстіңгі қырында бес, алты уық тұратын ұялар
болады. Кейде мандайшаға сықырлауық қиюласатын ыра (ырып жасаған шұңқыр
ернеу) қашалады.
Киіз үй есігінің екі жақтау ағашын таяныш дейді. Ол маңдайша,
табалдырықтан бөлек, жеке-жеке жасалып, екі басы табалдырық пен мандайшаға
сұғылып бекітіледі.
Табалдырық (табан тұрық, яки табан ілдірік)— екі таяныштың аяғын
көлденең бекітіп тұратын ағаш. Табалдырық пен маңдайшаның екеуінде екі
тобыршық бар, ол сықырлауықтың жабық тұруын қамтамасыз етеді. Бұлардың
ішінде шаңырақ, табалдырық, маңдайша қайыннан, ал басқалары тал, қара
мойыл, терек сияқты ағаштардан жасалады. Киіз үй үлкеңді-кішілі көлемі мен
керегесінің санына қарай жоғарыда айтылып өткендей төрт қанат, бес қанат,
алты қанат, жеті қанат, сегіз қанат, тоғыз, он төрт қанат болып бөлінеді.
Кереге қанаттың саны көбейген сайын оның уығы да ұзарып, уыққа уық қосылып,
шаңырағы ауқымдана береді.
Кереге ағаштары жуан болса керегесі, сүйекті дейді де, жіңішке болса,
сүйегі нашар, яки кәукеншек кереге деп атайды. Керегенің ең шеткі басы
сыңар келіп, ол келесі керегенің сыңарымен айқасады. Сыңар баста бүлдірге,
оған байланған таңғыш болады. Кереге қоспаларының жоғары және төменгі
жағында кейбір бас ағаштар өзгелерден шолақ тұрады, оны да сағанақ дейді.
Сықырлауық— киіз үйдің өте әшекейленіп жасалатын сәнді есігі. Бұл
ортасынан ашылып жабылатын жарма есіктерге ұқсас. Ол екі таянышқа кекпен
немесе шот ілмек арқылы ұстасады да, ашып, жапқанда сықырлап тұрады.
Сықырлауықтарды көздеп, оймалап, сүйектеп, бояп жасайды.
Осы аталып өткен барлық киіз үй ағаштарын киіз үйдің сүйегі деп
атайды.
Киіз үйдің сүйектерікің барлығы да морға салып балқытып, тезге салып,
иіп, ырғаққа тастап кептіру арқылы жасалады. Мор салып, үй жасайтын
шеберлерді халық үйші дейді. "Тоғай аралаған — үйші, ел аралаған — сыншы"
деген мақал осыдан қалса керек. Үйшілер киіз үйдің сүйегіне лайықтап,
ұзындығы мен жуандығына және түзулігіне қарай ағашты орманнан өздері
таңдап, өздері әзірлейді. Бұрынғы кезде үй ағашын ел жайлауға шыққан кезде
кесетін. Кесілген ағаштың сыртқы қабығын сындырып, ал ішкі сары қабығын
бұзбай сау қалдырып, бас-аяғын тұжырымдап көлеңкеге кептіріп қояды. Уық,
кереге жасалатын ағаштар 45-50 күн, шаңырақ пен босаға ағаштары кемінде 60-
70 күн осылай сақталады. Кейде үй ағаштары бір жыл бұрын дайындалады.
Мұндай ағаш жақсы ағаш деп саналады. Кейде кептіруге қойған үй ағашыи оқтын-
оқтын жаңбырға шығарып немесе су бүркіп дымдайды, сонда ағаш қурамай сары
тап болып кебеді. Мұны қақсал (кепкен ағаш) деп атайды.Үй ағаштары әрі
иілғіш, әрі жұмсақ болуы үшін және сол иген қалпындатез қатыру үшін оларды
морға салып балқытады. Мор дегеніміз ұзынан қазылған шұңқыр жерге қойдың
қиын тұтатып, үстіне дымқыл көң, қи үйіп,қымтап жауып қойып бықсытып қана
жаққан ыстық қорда (қоламта). Мор лапылдап тез жанып кетпеу үшін оның
төмінгі қабатына жылқының жас тезектерін майдалап салып, анда-саңда
тұншықтырып тастап отырады.
Ауыр, қатты ағаштан жасап, жерге мықтап орнатқан үш аяқты бақа ауыз
ағаш немесе ортасын кертіп ойған жуан арқалық ағашты тез дейді. Осы бақа
ауызға немесе арқалықтағы кертпекке салып ағашты түзетеді немесе иіп әр
түрлі бейнеге келтіреді. Мұны тезге салу дейді. Халықтың "Қисық ағаш
жатпайды тез қасында" дейтіні осыдан. Тездің аузына асатқан ағашты басып,
оны керегінше бір қалыпқа түсіріп, сықап тұрып ырғайтын бел-ағашты
сықауырын дейді. Сықауырын кепкен қайыңнан жасалып, оны ұстаушы шебер бір
басын беліне салып түрып ырғап басу арқылы іске қосады.
Кептірілген ағаштарды морға салып балқытқан соң, оны ыстық күйінде
тезге салып, сықауырынмен басып түзетеді немесе қажетті бейнеге келтіріп
иеді, иілген ағаштарды ырғаққа салып қатырады. Ырғақ деп не кірпіштен, "не
тастан қалап, не жуан ағаштан кертіп жасаған қалыпты айтады. Бұл кереге
сияқты кей жері бүгілген, кей жері шалқақ келеді. Бұдан соң кереге
ағаштарын тазалап сарнайды. Сарнау деп керегенің бас жағын, уықтың қарын
сай-сай етіп сызықтауды айтады. Мұны сарнауық дейтін, тісті, бүкір қырғы
темірмен істейді. Бұдан кейін кереге бойын тор көз, жел көз торларының
буыңдарына бөліп, көктеуге қажетті тесіктерді теседі. Керегенің көк келетін
орындарын әуелі өлшеп отырып кертіп белгі салып алады. Сол белгіні үйшілер
дембі салу деп атайды. Бұл процесс бүкіл керегенің бүктеліп, жазылып,
жайылуына және оның келесі керегемен қабысу техникасын үйші ұстаның дұрыс
меңгеруіне байланысты. Керегелердің неше басты болуы, киіз үйдің
шаңырағының көлемі, көз саны, болашақ үйдің уық санының бәрі де осы көктеу
орнын тесуден басталып, белгіленеді.
Химиялық өңдеудің ғылыми тәсілі табыла қоймаған кезде халық керегені
жосылаудың оңай да қарапайым түрлерін қолданды. Осы тиімді әдіс кереге
бояуға да пайдаланылады. Қазақ үйдің керегесін жосамен (қызыл түсті
топырақ) бояйды. Кейбір аймақтарда жосаның көк, сары түстері де ұшырайды.
Керегені сырмен бояп, бастарын, көздерінің әр жерін күміспен күпсеп те
жасайды.
Әрі санап, әрі көлемін өлшей отырып тескен кереге шыбықтарын көктеп
құрастырады. Көктеуге жүнін ұстарамен алған (жидітіп алуға болмайды)
қыртысы бүтін, илен-беген, яғни көн, қайыс таспа пайдаланылады. Мұндай
таспаны көк деп атайды. Мұндай таспадан түйген кереге көктері әрі иліккіш,
әрі берік болады. Керегенің көгін түйенің, өгіздің үйегінен (малдың
тамағынан бастап бауырын қуалай тілініп алынған, ені 15-20 сантиметрдей
жалпақ қайыс), жылқының бас терісінен тіліп алады. Кереге ағаштарын
бұрандалармен де бекітеді. Кейде көктердің түйіншек басына күміс қапсырма
шытыраш кигізеді.
Киіз үйдің уығы кереге басының санына қарай есеп-теліп жасалады. Бұған
қоса әр үйде мандайшаға шаншылатын 5 уық болуы тиіс. Уықтың керегеге
байланатын басы әнтек жалпақтау етіліп иіледі. Мұны уықтың иіні дейді де,
уықтың түзу жағын қары, шаңырақтың көзіне дәлдеп, төрт қырлап жонған басын
уықтың қаламы дейді. Уық бұтағы жоқ құрықша ағаштан жасалады. Уықтың кереге
жағы мен иін басында тесіп байлаған уық бау тұрады, ал әрбір қанат кереге
тұсында уықтарды бір бөлек жинауға арналған аяқ бау бар. Аяқ бау жібі әдемі
есіліп, ұшы шашақталған екі қабат қос тін немесе өрнектеп тоқыған терме
түрінде келеді. Сондай-ақ киіз үйдің шаңырағын жасау да үлкен
талғампаздықты талап етеді. Ең әуелі бұтақсыз қайыңнан кептірген шаңырақ
ағашын морға салып балқытып, тезге басып дөңгелектеп иеді. Мұндай ағаштар
кейде екі бөлек, кейде үш бөлектен құрастырылады. Бұларды шаңырақтың
қоспасы дейді. Иілген қоспалар біраз уақыт ырғақта жатып қатқан соң, оларды
жонып, сыздықтата қырлап әдемілейді. Қазақ шаңырақтарының қыр аралықтарында
көп кездесетін оюлар: "ырғақ", "тіс", "мүйіз" оюлары. Бұл қоспаларды
бірімен-бірін ұстастыра шегелеп бекітеді. Сәнді жасалған шаңырақтардың
қоспаларын күміс білезікпен құрсаулап, шегелерін күміс түйіртпекті,
көрнекті етіп қағады. Содан кейін дөңгелек шеңбердің жалпы аумағын өлшеп,
оны жасалған кереге бастарының жалпы санына қарай бөледі. Мысалы, шаңырақ
шеңбері 6 метр болса, істелген 4 қанат керегеде 60 бас бар. Оған
маңдайшаның үстінен келетін 5 уықтың орнын қосқанда 65 болады да, бұған 65
көз жасалады. Көзді төрт бұрыштап, сыртын төмендете, ішкі жағын жоғары
тайқита қашайды. Жай тесік етіп шығарса, оңда шаңырақ уықтың қаламдығын
ұстай алмай жылжып кетеді.
Шаңырақтың үстінен жабылатын түңдікті (кейде "қайырма" деп те атайды)
ұстап тұру үшін және үйдің төбесіне жаңбыр суы іркілмес үшін 45° шамасында
дөңгелене иілген ағаштан айқыш-ұйқыш көктеп күлдіреуіш орнатады. Күлдіреуіш
3-4 ағаштан тұрады. Күлдіреуіштің ортасыңдағы тор көзден бақан тіреп,
шаңырақ көтереді. Шаңырақтың екі жеріне есіп екі желбау жасайды.
Әдетте қазақ үйдің шаңырағы әр жерде әр түрлі мәнермен өрнектеледі.
Республиканың бірсыпыра аудандарында шаңырақ күлдіреуіштер 6 не 10 имек
шыбықтан тұрады. Мұндай шыбықтар үштен не бестен өзара қатарласып алып, әр
қатар шаңырақ ортасында бірін-бірі қиып өтіп, үштары шеңбердің қарсы
беттегі тесіктеріне сұғылады. Ондай күлдіреуіштердің де екі жақ басы
кепілдіктермен бекітіледі. Ал бірсыпыра аудандарда шаңырақтың дәл ортасыңда
әдеміленген төрт бұрышты, не дөңгелек қалың тақтай тұрады. Оның сырт
көрінісі төңкерген табаққа ұқсайды. Күлдіреуіш шыбықтар сол — "табақтың"
төрт жағынан төрт-төрттен өткізіліп, оның екінші басы шаңыраққа барып
бекиді.
Қазақ үйінің есігі табалдырық пен маңдайша және екі жақ босағадан
тұрады. Босаға кепкен, түзу ағаштан жасалады. Маңдайша мен табалдырық жуан
қайыңнан шабылып сүргіленеді, ою-өрнектермен әшекейленеді. Маңдайшаға уық
шаншитын 5 ұя жасайды. Оның астыңғы жағыңда екі босағаның жоғарғы басы
сұғылып тұратын 8-10 см терең екі қашамасы болады. Табалдырықтың үстіңгі
жағында да маңдайшадағыдай екі қашама бар. Бұған екі босағаның төменгі жағы
сұғылысады. Босаға ағаштары киіз есік қана жабылатын қырсыз және сықырлауық
орнатылатын қырлы, ұялы жақтаудан құрастырылады. Киіз үйдің тақтай есігін
ағаш ұсталары, ал жай босағаны үйшілер жасайды. Әсіресе маңдайша мен
таяныштардың ішкі жақ беттері оюланып, күмістеліп, кейде жалтырауық тастар
орнатылып, өте көрнекті етіліп әшекейленеді. Кейді екі босағаның
(таяныштың) алдында екі жерде алтын, күміс діңгектер, адалбақандар тұрады.
Оған қару-құралдар мен киім-кешек ілінеді. Хан-сұлтандар осындай босаға
діңгектерге көбінесе айдаһар, арыстан сияқты қаһарлы жыртқыштардың суретін
салдырып қоятын болған. Әсіресе Оңтүстік Қазақстанда жиі кездесетін ағаштан
істелген жасаулардың бетіндегі ою-өрнектердің көбінесе бояумен
жүргізілетіні белгілі.
Ал арнаулы пышақпен безелген оюлар мұнда сирек қолданылады. Әрине,
бояу кебеженің және киіз үй есігінің беттеріне жасалатын оюдың, сондай-ақ
түрлі сызаттармен белгіленетін әшекейдің әрін енгізеді. Кейбір ағаш
жасаулардың беттерін тек бояумен ғана өрнектеп, әшекейлеу де кездеседі,
әсіресе шкаф, жүк аяқ, адалбақан сияқты үй мүліктерін көбінесе бояумен
әшекейлейді. Олардың бояуы өте ашықтығымен қатар тым нәзіктігімен де кездің
жауын алады. Бедерлеп оюлауда болсын, бояу өнерінде болсын қазақ өрнегінің
негізгі түрі "қошқар мүйіз" өрнегі мен өсімдік түрлері және геометриялық
фигуралар болып саналады.
Ыдыс –аяқ. Революцияға дейінгі қазақ халқының өмір жолы көшпелілік,
жартылай көшпелілік және отырықшылық жағдайда өтті. Осыған орай, олардың
күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші жиһаздары
(мебельдері) мен ыдыс-аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп
жасалады.
Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына төсек ағаш, жастық ағаш,
жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ,
піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, күбі, ағаш
шелек, келі, келсап және басқа да көптеген бұйымдар кірді. Қазақта бұл
бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған шеберлер
болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй бұйымдарының
қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын үй
бұйымдарының беттеріне ою ойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып,
әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен,
шынылармен көркемдей білген. Ендеше, мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс
ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған. Қазақ арасында он
саусағынан өнер тамған қолөнердің сан-саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз
болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін меңгерсе, екіншісі
темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнердің бірнеше саласын игерудің
нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін аса көркем етіп
шығарды, еңбектері де өнімді болды.
Ер қосу. Аттың таулы жерлерде мінуге, аңшылық пен мал шаруашылығы үшін
де ете қолайлы көлік екені белгілі. Сондықтан атты міну үшін оның арқасына
батпайтын, жүрісіне бөгет болмайтын, мінген адамға жайлы ер-тоқым керек.
Дұрыс жасалмаған ер атты жауыр етіп, мінген адамды шаршатады. Ұлы Абай:
"Ер қосқанға ұсайды сөз сөйлемек,
Қиыстырып қиыннан айтсам демек.
Атқа жайлы, мінуге және ыңғайлы,
Алды-арты бірден келсін дөп-дөңгелек",—
дегенде ер қосу өнерінің аса қиын да, қажетті өнер екенін, үлгі етті.
Ерге өте жақсы ағашты қолданады. Мұндай ағаш қайыңның, үйеңкінің, қара
мойылдың түбірінен немесе сол ағаштардың жуан ортасынан алынып, мұқият
кептіріледі. Бір рет жонылған соң тағы кептіріледі. Содан кейін оны қосуға
кіріседі. Ер қосу деп ердің бөлшектерін жонып, қиюластырып қосуды айтады.
Ердің "қазақ ері", "қоқан ері", "құранды ер", "ашамай ер", "қазық бас
ер", "орыс ері" деп аталатын түрлері бар. Қоқан ерін көбінесе әйелдер мен
қарттар пайдаланады. Оның арты жалпақ, отыруға өте жайлы, бірақ атқа ауыр.
Орыс ерін киізбен қалыңдап былғарымен қаптайды немесе темірден,
алюминийден, ағаштан жасайды. Ашамай ердің алды-арты биік сүйемелі келіп,
мұны көбінесе жас балалар мінеді. Ердің жасалу үлгісіне қарай "арғын ері",
"найман ері", "дулат ері", "мұрын ері" деп аталатын түрлері де бар. Ердің
күміспен сәнделгенін күміс ер деп атайды.
Ердің алдыңғы қасы, артқы қасы, екі қаптал ағашы, белдік ағашы (бел
ағаш) деген бөлшектері бар. Алдыңғы қас артқы қастан гөрі биік, алқымы
көтеріңкі, бет жағы әдеміленген, сыртына қарай аздап томпақтау болып
келеді. Артқы қастың алқымы тайыз, қуысы ендірек, алдыңғы қасқа қарағанда
жатағандау, үсті жалпақтау. Ердің қапталы аттың қапталдығына сай, орта тұсы
жатыңқы, екі басы жоғары көтеріле аттың шоқтық шұңқыры мен сауырына бейім
болып келеді. Бел ағаш — ердің екі қасының аралығына дәл келіп, еңкіштелген
жұқа ағаш. Мұның екі басы қаптал ағашқа бекітіледі.
Бөлшектерді әзірлеген соң, екі қаптал ағашты жарыстыра салып, әуелі
алдыңғы қасты, содан кейін артқы қасты қондырады. Бел ағашты қаптал ағашқа
ырып немесе ағаш шегемен шегелеп ұстатады.
Күмістелетін ердің әшекейлеу ісін ерді қоспай тұрып жасайды. Қаптал
ағаштардың алдыңғы жағына таман, орта шенінен таралғы өткізетін тесік
қашайды. Екі басының екі жағын шеттік өткізу үшін теседі. Қанжыға
тесіктерінің қасынан тағы әнжімеге арнап тесік теседі.
Кейде әнжіменің, таралғы тесігінің орнына доға, шығыр орнатады да,
өмілдірік, құйысқан, таралғыны соған өткізіп қояды.
1.2 Ағаш өңдеу технологиясы
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеудің ең ежелгі түрі оған
өрнек ою болып табылады. Адам баласы ғасырлар бойы өзінің тұрғын үйін, ат
әбзелдерін, қолөнер бұйымдарын ою өрнекпен көркемдеп безендіріп отырған.
Мысалы, сақтар кезеңінде ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнері кең етек
алған. Ағаштан ойып жасалған шағын мүсіншелермен сақтар ер-тұрман
әбзелдерін көркемдеген, ағаш бұйымдарын безендірген.
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі — геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетіне геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Олар үшбұрышты, төртбұрышты немесе шаршыны бірнеше үшбұрышқа бөлу арқылы
өрнектеледі. Мұндай өрнектер өте шағын әрі кішкентай ойықтар болғандықтан,
оларды зімпарамен тазалау немесе әрлеу қиын. Сондықтан өрнекті орындау
сапасы пышақ пен қашаудың өткірлігіне тікелей байланысты.
Екінші тәсіл — өрнекті жұқалай тіліп салу (плоско-рельефная резьба).
Мұндай өрнекті салғанда оның ізін пышақпен тіліп, өрнектің жиектерін
көлбеулей жұқалап жонып алады. Бұл тәсілдің ерекшелігі, мұнда нобайы
бойынша өңделетін бейне шет жақтарынан да өңделеді. Сондықтан да өрнекті
жұқалай тіліп салу әдісі алынады. Мұндай оюды бірнеше әдістермен орындайды:
- біріншіден, өрнектің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп, өрнекке
кеңістіктегі көрініс беріледі;
- екіншіден, өрнектің сыртқы жиегін өрнек денесінің ортасынан да
ойықшалап бедер беріледі;
- үшіншіден, бірінші және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін
(фоньон) бедерлеу, бедерді өрнектің мәніне қарай таңдап, бедер беру
тәсілімен орындайды.
1. Өрнекті тақтай бетінің бір шетінен бастап салу әдісі.
Тақтайдың өрнек салынатын бетінің көлеміне қарай сызылатын өрнек
үлгінің көмегімен симметриялы жиек етіп салынады. Барлық жағдайда базалық
жиек 5 мм-ден кем болмауы керек.
Салынатын өрнек тақтайдың бетіне симметриялы түсуі үшін тақтайдың
бетіндегі бөлінген бөлшектер міндетті түрде жұп болуы керек. Сонда ғана
өрнек иықтары бір бағытқа (а, ә) бағытталады (30-сурет).
Тақтайдың бетін тең бөліктерге бөліп түсірілген сызықтар мен базалық
сызықтардың шекарасында өрнектер ырғағы бір-біріне түйісіп тұрулары шарт.
Егер сызылатын өрнек өрнектелетін тақтайдың бетіне толық көшірілуі
қажет болаған жағдайда, көшірме кальканың немесе үлгінің көмегімен
көшіріледі.
а) Ағашты өңдеу жұмыстарына қажет құрал-саймандармен танысайық. Ағашты
кесіп, дайындауға қол ара, балта, кернеу ара қолданылады. Балтамен ағаш
бұтақтарын шапса, қабығын әр түрлі қырғыштармен алады. Ағаштан алынған
тақтайды түрпімен, қарапайым сүргімен, үлке сүргімен т. б. құралдармен
өңдейді, сондай-ақ бұрғы мен үскіні де пайдаланған.
Ағашты кесуге қажетті ең басты құрал - қол ара. Оны негізгі түрлері
суретте көрсетілген. Ара қалыңдығы әр түрлі болат жолақтардан жасалады,
оларды төсем деп атайды. Төсем өте қатты, тегіс және иілгіш болуы шарт.
Оның иілгіштігі аз әрі тым қатты болса, төсемнің тістер тез сынады.
Араның тістері екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден ол ағаштың
талшығын кеседі, екіншіден, кесілгенде пайда болған ағаштың ұнтағын сыртқа
ысырып, шығарып отырады.
Ағашты кесу үшін араның әр түрін пайдаланады. Ағаш талшықтарын кесу
бағытына байланысты оны көлденең ұзына бойы және аралас әдіспен кесуге
болады. Көлденең кескенде, кесу бағыты ағаш талшығына перпендикулляр, ұзына
бойы кескенде, параллель болады. Көлденең кесу үшін, ара тісінің кескіні -
тік үшбұрыш, ал ұзына бойы кесу үшін қиғаш болады.
а) Ағаш кептіру
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған. Мысалы,
қазақтар жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей дәрежеде
сиырдың жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал кейбір шеберлер
күлдің астында сақтаған. Кең тараған тәсіл - жаңа кесілген су ағаштан
бұйымды барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3 сағат суға салып
қайнатқан. Сөйтіп ағаштың бойындағы химиялық заттардың бәрін сыртқа
шығарған. Кейбіреулер суға ас тұзын қосады. Бұл тәсіл қазір де қолданылады.
Өндірістік саланың дамуына байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы
камералардың күшімен белгілі бір температурада кептіріледі. Кептірудің
бірнеше түрі бар. Олар: атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру
арқылы, жоғары ток өрісі арқылы және балқытылған ортада кептіру.
б) Ағашты сүргілеу
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді, ол арқылы
ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу барысында ағаштың бетінен
оның жұқа қабаты алынып тасталады. Оны жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп тараған түрлері –
сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының жүзі доға тәріздес дөңес
келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық сияқты болады. Шерхебельмен
алғашқы, дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе, сүргімен таза (тегіс) өңдеу жұмысы
орындалады. Фуганок – жалпақ беттерді тазалап тегістеу үшін қажет аспап.
Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге қарағанда есе үлкен, сондықтан онымен ұзын,
жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, дененің көп қозғалтпа.
Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп, төсемнің алдыңғы жағын
басыңқыра, содан соң екі қолыңа бірдей салмақ салып, соңында
салмақты төсемнің арт жағына ауыстыр.
в) Ағаш ою құралдары
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды көркемдеп
өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар: тік жүзді өткір
қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар. Қашаулардың жүзде 6 мм-ден 32
мм-ге дейін жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар -қашау мен үшкір пышақ.
Ең көп қолданылатын қашау түрлері: үшкір пышақ (1), тік жүзді (2) және ойык
жүзді (3) қашау құралдары жөне олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген.Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.
г) Ағаш ою тәсілдері
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен оларды бедерлеп ою және
жұмырлап ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп
тегіс тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіп мүсіндік бейнелерді
жартылай көлемімен мүсіндеуді, ағашқа бедерленетін барельефті атайды. Ал
тұтас ағаштан шабылатын келі-келсап, аяқ-табақ, саптаяқ, ожау сияқтыларды
жасау арқылы жұмырлап ою тәсілін үйренеміз.
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай әр түрлі келеді.
Егер тақтаға өрнекті тіліп түсірсең, жосықтау деп, қашау ізін тік салсаң,
қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқи ойсаң, кертіп ою деп атағаның
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхананың температурасы тұрақты, жел соқпайтын,
ауасы құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі ағаш ою - шулы
жұмыс әрі керек-жарағы да, құрал-сайманы да көп. Ағаш оюға жарық түсуінің
де әсері бар. Ағаш оятын орынға жарық қарсы алдыңнан немесе сол жағыннан
түспесе, бедердің көлеңкесі молайып, назарыңды шатыстырады.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді де бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден мүмкін.
Себебі бедерлеп ою тікелей қол күшімен жасалады. Сондықтан бос қолыңды
пышақ жүзі жүретін бағытқа апаруға болмайды.
Ағашты оймас бұрын, ең алдымен көңілің қалаған ою үлгісін қағазға
салып ал. Содан соң сол үлгіні ағаш тақта бетіне көшір.
Ағаш ойған кезде жөке ағашын қолданған жөн, өйткені ол әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І. Қолөнер. Ағашты көркемдеп өңдеу. Еңбекті қорғау
3 Қазақ халқының қолөнер тарихы. (киіз үй, ыдыс-аяқ, ер қосу) ... ... ..6-20
4 ағаш өңдеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 21-27
a) ағашты кептіру
б) ағашты сүргілеу
в) ағаш ою құралдары
г)ағаш ою тәсілдері
д) ағаштарды қолөнерде пайдалану
ж) әрлеу бояу, май немесе лак жағу
1.3 Ағаштың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..28-30
1.4 Ағаштың негізгі
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .31-37
ІІ. Ағаш шеберлігін үйрету әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-39
2.1 "Шебер" қолөнер үйірмесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-
42
2.2.
Астау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.3. Астау жасау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...44-45
2.
4.Тостаған ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-49
2.5. Еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
2.6. Техника қауіпсіздігі
ережесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
-52
IІІ . Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53-55
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..56-57
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Бізді қоршаған заттардың барлығы шеберлердің қолынан шыққанын жақсы
білесіздер. Бұл заттар адам тұрмысының әр саласында жасалады. Күнделікті
тұрмыс қажетін өңдейді. Айналамызға дұрыстап, шын көңілімізбен анықтап
қарайықшы. Нені байқадық ? Әрине , сол заттардың әдемі әшекейленгенін, ойып
жасалынғанын, көркем кестеленгенін аңғардық. Киім-кешекте, ыдыс-аяқта,
күнделікті тұрмысымыздағы заттардың әсем ою-өрнектері мыңдаған жылдар бойы
халықпен біте қайнасып келе жатқан бай қазына екенін көрдік. Міне, адам
өзінің күнделікті өмірінде көріп, қолданып жүрген заттардың, жай ғана
заттар емес, әдемі көз қуантарлық, таңдай қағып тамсанаралық, күнделікті
тұрмыс тіршілігінде ыңғайлы екенін байқадық. Табиғаттың бай қазынасы-темір,
ағаш, тас, балшық, тері, жүн, аң мүйіздерін ата-бабаларымыз кеңінен білді.
өз істеріне жаратты. Тек пайдаланып қоймай, жасаған бұйымдарына әр түрлі
көркемді әшекейлер мен оюлар, адамдар мен жануарлардың бейнелерін әсем
безендіріп өрнектей білді. Сол ғасырдан бастап қазақ халқының тамаша көркем
қолөнер дәстүрі қалыптасты.
Өкініштісі, қазақ халқының бай қолөнерінің көбі бізге жетпейді,
ұмытыла бастады. Мақтаулы, құнды бұйымдар жасаған қолөнер шеберлерінің
тәжірибелері өздерімен бірге жоғалып отырды. Қазір қарапайым шеберлердің
өзі саусақпен санарлық, тәжірибелері көбінекей пайдаланып отырылмай, оқушы
жастарға жете бермейді.
Сендер, неге мұндай күйге душар болды?- деп сұрарсындар. Оның себебі
көп: дүниеге өнеркәсіптің келуі, халықтың әл-ауқатының жақсарып, талап-
тілегінің, талғампаздығының артуы, сонымен қатар завод-фабрикадан жүздеп,
мыңдап шыққан заттар өнеркәсіптік негізгі қойылып халықты қамтамасыз ете
алды. Фабрикадан шыққан ”егіз” заттар тұтынушыларды қамтамасыз еткенімен
сапасы, көркемдік, әсемдік жағынан шебер қолынан шыққан затпен таласа
алмады.
Бүгінгі күнгі тұтынушыны қамтамасыз ету, көрерменді әсемдік аясымен
баулу үшін, қазіргі өмірімізге, талғампаздығымызға сай кілемдер, сырмақ,
текеметтер, киімдер, ыдыстар, үй жиһаздарын жасай білуіміз керек. Олар
темір, ағаш, мата, балшықтан жасалғанына қарамай нақышты, ою-өрнекті халық
көңілінен шығатын заттар болып, үйінің төрінен орын алатынын ойлаған жөн.
Ендеше, халықтың қолөнерге деген ынтасы жойылған жоқ. Сондықтан
талпынып, ынталанып, талаптансаңдар көркем, қолөнердің жан-жақты қырым мен
сырын үйреніп меңгере аласыңдар. Өздерінің қоршаған заттардың әдемі
әшекейіне қызығып қоймай, қолдарыңмен жасайтын, тіпті, әлі ешкімнің ойына
келмеген ою-өрнектердің ойлап табатындарыңа сенімдердің болсын, өз күші мен
жігеріне сенбеген адам өмірде игілікті іске, арманына жете алмайды!
Біз, бұл шағын еңбекте, қазақ халқының барлық қолөнерінің дәстүрлі мол
тәжірибелерін толық қамтуды мақсат етпедік. Жас жеткіншек, талапкерлерді
халықтың мол мұрасының сарқылмас көздерінің бір кішкене ғана бөлігімен
таныстырып, содан мағлұмат беруді көздейді. Өйткені ол тек өнер тарихына
немесе олардың түрлерімен әана шектеліп қоймайды, сол өнерді бүгінгі таңда
мектеп оқушыларына дұрыс жеткізудің әдістелік жұмыстарын қамтиды.
Қазақ халқының қолөнері деп халақ тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай
түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоәамдық тарихымен, күн
көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
“Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар , аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау- басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, жүннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өріп өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік,
және т.б көптеген заттарды халық шеберлері , өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды.”. Ертеден біздің заманымызға
дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстардың
қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан
қашалып жасалған діңгектер-халық қолөнрінің тамаша туындылары.
Қазіргі уақытта халықтың сәндік қолданбалы өнері даму үстінде. Соның
ішінде тұрмыста ең көп тарағаны ағаштан тұрмыстық бұйымдарою болып
табылады.
“ Біз көпғасырлық қазақ халқының тілі мен мәдениетін сақтап және
жетілдіре отырып ұлтаралық келісімділікті қамтамасыз ету арқылы халықаралық
қоғамдастықта геосаяси тұрақтылықтыдамыта бермекпіз” -деді ( Қ.Р.Президенті
2 наурыз 2006 жолдауынан). Алға қойылған мақсаттар мен тапсырмаларды жүзеге
асыру үшін көптеген қиыншылықтар туындап жатады. Бұл кемшіліктердің ең
бастапқы себептері білім саласындағы бейнелеу өнері , тарих өнері,
технология сабақтарындағы пәнаралық байланыстың дұрыс жолға қойылмағаны.
Осының себебінен оқушылардың жаңа тақырыпты іс жүзінде алға дамыта алмауы.
Соңғы уақытта дәстүрлі әдіспен қатар жаңа техникалық құрал- жабдықтарды
пайдалану әдістемесі қолданылуда.
І. Қолөнер. Ағашты көркемдеп өңдеу. Еңбекті қорғау
1. Қазақ халқының қолөнер тарихы
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай
түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн
көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
"Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік,
және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді. Ертеден біздің заманымызга дейін сақталған мазарлар мен
ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен
мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған
діңгектер — халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Батырлық пен саяатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар,
сойыл мен босмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы
мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына,
кәсібіне байланысты туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халык,
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтың колөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы — қайыс өру, қару-жарақ, көшу-кону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданады.
Диплом жұмысының мәселесін көтеру себебім осы жазылған деректердің
қазақ халқының шеберлік, іскерлік жолындағы технологиясын біліп мектеп
бағдарламасына енетін болса онда келешекте бала үлкен деңгейде ағаш шебері
болып шығады деп сенемін.
Сондықтан қолөнер "еркектерге тән іс", "әйелдерге тән іс" деп екіге
бөлініп келеді. Мысалы, тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен
ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек току, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, шілтер
шалу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты әйелдер атқарды. Тері илеу, киіз
басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп
істеді. Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, киім тігу, жүн сабау, арқан
тарту, тері ыстау жұмыстарынан да шет қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері
ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш тесек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу,
өрмек тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ
халқының "Қарыс қазы — балықта, қалың қазына — халықта" деген мақалды да
осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді
керек етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы
жаңа әдіс тауып, жана түрге ие болды, кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен
шлак сияқты және басқа да сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра
берді. Енді илеген балшыққа май салу, жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу
керексіз болып қалды. Аяқ киім молшылығы жасалғаннан кейін қолдан тері
илеу, қайыстан, көннен етік тігу, шәрке байлап, шабата кию мүлдем жойылды.
Ел салтанат құрды, ерлер даңққа бөленді, азаматтар сән түзеді.
Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың
сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады.
Еңбек үстіңдегі творчестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті
заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-
өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және
жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалады, тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалады, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылады.
Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды,
ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта
халық қолөнерінін бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға лайықты
сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек. Мысалы, жеңіл
күпі, каптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ жүн қолқап, бөкебай, шарф
сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір де қажет. Киіз үйдің
сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен ер-тоқым тұрмандары
керексіз деп ешкім де айта қоймайды. Осыған байланысты осы еңбекте қазақтың
халықтың қолөнері саласының біраз түрлеріне тоқталып өтуді жөн көрдік.
Олар: ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары.
Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
жүн және одан ұқсатылатын заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті мен
қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның, құстың жүндері,
олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу, қайнату, сабау, түту,
шүйкелеу, иіру, басу, бояу және т. б. Бұл тарауда түрлі жіптер, жиектер,
өрмектер, бау-шулар, басқұрлар, арқандар туралы айтыла келіп, өрмек өнері
туралы (кілем, алаша, шекпен, қоржын т. б.) егжей-тегжейлі мағлұмат
беріледі. Бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары; киіз басу. Мұнда
жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты заттарды өрнектеу әдістері мен
жұмыс процесі айтылады, кейбір істердің үлгі-суреттері келтіріледі;
кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу
әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;
зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары,
зергерлік ісінін өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу әдістері. Ат-
тұрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға, алқа, шолпы жасаудағы
зергерлер ісінің мәнерлері және т. б. жайлардан деректер келтіріледі; сүйек
пен мүйізден істелген әдемі заттар — жүк-аяқ, асадал, кебеже, ожау, піспек,
адалбақан т. б. Олардың түрлері, әшекей жасау әдістері; ағаш шеберлерінің
жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу әдістері, киіз үйдің сүйегін
басу, олардың түрлері мен атаулары, ағаштарды құрастыру, бояу, сүйектеу,
күмістеу және т. б. мал мен аң терілерін ұқсату, олардың түрлері мен
атаулары, ұқсату әдістері, іп салу, қайыс илеу, көң қатыру, тері ыстау, көн
тілу, өрімшілік, ат-тұрман жасау өнері; былғары ұқсату, етікшілік,
тігіншілік, етік, кебіс, мәсілдердің түрлері мен атаулары, кіселер, күмісті
белдіктер, олардың істелу әдістері; ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу,
өрнектеу, шидің түрлері мен атаулары. Сондай-ақ бояу түстерін орналастыру
туралы тарихи мағлұматтар да беріледі.
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады.
Балташылар, ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып,
шыбық өріп тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп,
арба, шана, жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді. Ағаш ұстасы
стол, шкаф, сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар
оны жонып күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар
қамыстан, шидан қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл
жұмысқа бұтақсыз, оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бүрғы, ағаш түрпісі,
тез, қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі
елшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да
болады. Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі,
қызыл қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның
түбірі (безі), жеке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды
пайдаланады. Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі
жарылмайтын, қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін,
бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр
түрлі сападағы ағаштар пайдаланылады. Мысалы, қазақ шеберлері әрі жеңіл,
әрі жонуға жақсы деп ерді, арбаның төс ағашын, кереуеттің басын қайыңнан
істейді. Күйменің, тарантастың өре ағаштарын әрі солқылдақ, әрі мықты
болады деп үйеңкі мен мойылдан жасаса, найзаның сабын, садақтың жебесін,
соқа мен арбаның оқтық және т. б. бөлшектерін темірдей берік деп еменнен,
мал суаратын науаны (астауды) су сіңіп ісінбейді деп самырсыннан жасайды.
Құстың тұғыры балдағы, пышақтың сабы, қасық, шөміш сияқты әрі жеңіл,
әрі қызыл, көк, ақ түстер аралас, иісі жақсы болғандықтан арша ағашынан
жасалады. Балтаның, балғаның, қамшының саптарын көбінесе ырғай мен шырғай,
ұшқат ағаштарынан, тобылғыдан істейді. Қазақ үйдің уық, керегелерін талдан,
қара мойылдан, шаңырағы, маңдайша мен табалдырығын қайыңнан істейді.
Күйдіріп, өрнектеу көбінесе қайыңға, ал оюластырып шегелеп өрнектеу емен
мен қызыл ағашқа жасалады.
Киіз үй. Қазақтың байырғы ұлттық баспанасы киіз үй болған, оны кейде
киіз үй, кейде қазақ үйі деп атайды. Қазақ үйлерішң үлкен-кішілігін
керегелер санына қарай белгілейді. Академик Ә. Марғұлан өзінің "Қазақ үйі
және оның жиһаздары" деген еңбегінде киіз үйлердің екі, үш қанаттан бастап
он екі, он сегіз, отыз қанатқа дейін жететін үлкен түрлері болғандығын, бір
үйдің керегелерінің басы 70-80-нен бастап 360-қа дейін болатындығын айтады.
Соған орай киіз үйлердің түрлері мен атаулары да көп. Бұрынғы хан-сұлтандар
мен атақты байлардың үйлері 8 қанаттан бастап 30 қанатқа дейін баратын
үлкен және өте бай жиһазды, әшекейлі болып қелген. Бұларды ақ ала орда, ақ
орда, ақ шаңқан, алтын орда, алтын үзік деп атаған. Ал орташа шаруа мен
кедей шаруаларға тән киіз үйлерді алты қанат ақ үй, боз үй, қоңыр үй, қара
үй, қара лашық, қалмақ үй, лашық, аран, жаба салма, көтерме туырлықты,
кепе, ұранқай, күрке, қамсау (шошала), отау, итарқа, жаппа деп
атаған.Жолаушылар мен жорықшыларға тән үйлерді абылайша, ақ қос,
қаңқа(арбаның үстіне тігілетін киіз үй), қоспа, жоламай (жол амалы), жорық
үй, жұлым үй (түзу уықтарға туырлық жаба салатын үй) деп, ас үйлерді:
асхана, ас үй, бойра, кібіт (түбірі татарша — кибіт), кілет үй деген.
Сондай-ақ құрым киізден, қамыстан, шиден (кейде құрым, қамыс, шиді
сыртынан былжырмен сылаған) қақыра, доғара, аран, қалқа, қалға сияқты киіз
үй тектес үйшіктер салынатын болған.
8-18 қанат сәнді үйлердің киіздерін ақ жүннен басып, үстінен күйдірген
әкпен, ақ бормен, күйген сүйектің күлімен ағартып бояған. Ал кіші-гірім
қақыра немесе қалқа сияқты үйлер көбінесе соғыста майдан шебіндегі далада,
кейде қорған есебінде тігілетін.
Қазақ киіз үйлерінің неғізінен "қыпшақ үлгісі", "қалмақ үлгісі" деп
аталатын екі түрі бар. Оның біріншісі — иығы шығыңқы, мінсіз дөңгелек те,
екіншісі, еңсесіз шошақ үй. Қазақ киіз үйлерінің "үзікті үй", "көтерме
туырлықты" үй деп аталатын да түрлері бар. Көтерме туырлықты үйдің де екі
түрі болады. Көтерме туырлықты үйде бөлек үзік болмайды, оның орнына
туырлық шаңыраққа бір-ақ жетіп тұратын биік қасты болып жасалады.
Қазақ үйлерінің сүйегі кереге, уық, шаңырақ, маңдайша, таяныш,
табалдырық, сықырлауық деп аталатын ағаш құралдардан тұрады.
Кереге арналып кесіліп, тезге салып иген, ішкі жағын бірнеше сызықты,
бояу, сырмен кейде бас-аяғын күміспен күптеген ағаштарды тор көзден көктеп
құрастыру арқылы жасалады. Оның әрбір бөлек қабырғаларын қанат деп атайды.
Қанатқа көктелетін жеке-жеке ағаштарды кереге деп, қоспаларында болатын
қысқа керегелерді сағанақ деп атайды. Керегелер торкөз, желкөз деп түрге
бөлінеді. Торкөзді керегенің ағаштары жиі көктеледі, көздері тар, көбінесе
20-22 басты болып келеді. Желкөз сирек көктеліп, кездері кең, көбінесе
бастары 17-21 болып келеді. Керегелер тез керіліп жазылады, тез жиырылып
жиналады және жайған кезде жарты шеңбер жасап дөңгелене қалады.
Керегенің басы мен шаңырақтың ортасын тұтастырып тұратын ұзын ағаш
шыбықтарды уық дейді. Уық деген сөз үй оқ (үйдің оғы) деген сөздерден
алынған. Оның кереге жақ басын уықтың иіні дейді. Ол әнтек доғалана бүгіліп
барып, шаңырақ жағы түзуленіп келеді. Осы шаңырақ жағын уықтың қары дейді.
Шаңыраққа сұғылысатын үшы төрт қырлы сүйір болып келеді, оны қалам немесе
уықтың қаламы дейді. Үйдегі керегенің басы нешеу болса, сонша уық керек.
Шаңырақ — киіз үйдің төбесі. Мұны керегенің қанат саны мен басына
қарай мөлшерлеп, қайыңнан иіп немесе бірнеше иіндіні қималастырып шеңбер
бейнелес етіп жасайды да, өн бойынан уық шанышатын төрт бұрышты тесіктер
қашайды. Оны шаңырақтың көзі немесе қаламдығы дейді. Көздер керегенің
басына, үш-үштен, кейде төрт-төрттен айқастырған бүгулі шыбықтар бар. Оны
күлдіреуіш дейді. Олар жапқан түндік киізді көтеріп тұрады.
Күлдіреуіштердің екі жақ басы шаңыраққа қашалады. Шаңыраққа қашалар тұсында
оларды тізіп бекіткен тағы үш не төрт қысқа көлденең таяқшалар болады, оны
кепілдік дейді. Шаңырақтың шеңбері қырланып, иректеліп кейде күміс
білезіктермен әсемделінеді.
Маңдайша — екі босағаның үстіңгі жағынан бекітіп тұратын әшекейлі
көлденең ағаш. Маңдайшаның үстіңгі қырында бес, алты уық тұратын ұялар
болады. Кейде мандайшаға сықырлауық қиюласатын ыра (ырып жасаған шұңқыр
ернеу) қашалады.
Киіз үй есігінің екі жақтау ағашын таяныш дейді. Ол маңдайша,
табалдырықтан бөлек, жеке-жеке жасалып, екі басы табалдырық пен мандайшаға
сұғылып бекітіледі.
Табалдырық (табан тұрық, яки табан ілдірік)— екі таяныштың аяғын
көлденең бекітіп тұратын ағаш. Табалдырық пен маңдайшаның екеуінде екі
тобыршық бар, ол сықырлауықтың жабық тұруын қамтамасыз етеді. Бұлардың
ішінде шаңырақ, табалдырық, маңдайша қайыннан, ал басқалары тал, қара
мойыл, терек сияқты ағаштардан жасалады. Киіз үй үлкеңді-кішілі көлемі мен
керегесінің санына қарай жоғарыда айтылып өткендей төрт қанат, бес қанат,
алты қанат, жеті қанат, сегіз қанат, тоғыз, он төрт қанат болып бөлінеді.
Кереге қанаттың саны көбейген сайын оның уығы да ұзарып, уыққа уық қосылып,
шаңырағы ауқымдана береді.
Кереге ағаштары жуан болса керегесі, сүйекті дейді де, жіңішке болса,
сүйегі нашар, яки кәукеншек кереге деп атайды. Керегенің ең шеткі басы
сыңар келіп, ол келесі керегенің сыңарымен айқасады. Сыңар баста бүлдірге,
оған байланған таңғыш болады. Кереге қоспаларының жоғары және төменгі
жағында кейбір бас ағаштар өзгелерден шолақ тұрады, оны да сағанақ дейді.
Сықырлауық— киіз үйдің өте әшекейленіп жасалатын сәнді есігі. Бұл
ортасынан ашылып жабылатын жарма есіктерге ұқсас. Ол екі таянышқа кекпен
немесе шот ілмек арқылы ұстасады да, ашып, жапқанда сықырлап тұрады.
Сықырлауықтарды көздеп, оймалап, сүйектеп, бояп жасайды.
Осы аталып өткен барлық киіз үй ағаштарын киіз үйдің сүйегі деп
атайды.
Киіз үйдің сүйектерікің барлығы да морға салып балқытып, тезге салып,
иіп, ырғаққа тастап кептіру арқылы жасалады. Мор салып, үй жасайтын
шеберлерді халық үйші дейді. "Тоғай аралаған — үйші, ел аралаған — сыншы"
деген мақал осыдан қалса керек. Үйшілер киіз үйдің сүйегіне лайықтап,
ұзындығы мен жуандығына және түзулігіне қарай ағашты орманнан өздері
таңдап, өздері әзірлейді. Бұрынғы кезде үй ағашын ел жайлауға шыққан кезде
кесетін. Кесілген ағаштың сыртқы қабығын сындырып, ал ішкі сары қабығын
бұзбай сау қалдырып, бас-аяғын тұжырымдап көлеңкеге кептіріп қояды. Уық,
кереге жасалатын ағаштар 45-50 күн, шаңырақ пен босаға ағаштары кемінде 60-
70 күн осылай сақталады. Кейде үй ағаштары бір жыл бұрын дайындалады.
Мұндай ағаш жақсы ағаш деп саналады. Кейде кептіруге қойған үй ағашыи оқтын-
оқтын жаңбырға шығарып немесе су бүркіп дымдайды, сонда ағаш қурамай сары
тап болып кебеді. Мұны қақсал (кепкен ағаш) деп атайды.Үй ағаштары әрі
иілғіш, әрі жұмсақ болуы үшін және сол иген қалпындатез қатыру үшін оларды
морға салып балқытады. Мор дегеніміз ұзынан қазылған шұңқыр жерге қойдың
қиын тұтатып, үстіне дымқыл көң, қи үйіп,қымтап жауып қойып бықсытып қана
жаққан ыстық қорда (қоламта). Мор лапылдап тез жанып кетпеу үшін оның
төмінгі қабатына жылқының жас тезектерін майдалап салып, анда-саңда
тұншықтырып тастап отырады.
Ауыр, қатты ағаштан жасап, жерге мықтап орнатқан үш аяқты бақа ауыз
ағаш немесе ортасын кертіп ойған жуан арқалық ағашты тез дейді. Осы бақа
ауызға немесе арқалықтағы кертпекке салып ағашты түзетеді немесе иіп әр
түрлі бейнеге келтіреді. Мұны тезге салу дейді. Халықтың "Қисық ағаш
жатпайды тез қасында" дейтіні осыдан. Тездің аузына асатқан ағашты басып,
оны керегінше бір қалыпқа түсіріп, сықап тұрып ырғайтын бел-ағашты
сықауырын дейді. Сықауырын кепкен қайыңнан жасалып, оны ұстаушы шебер бір
басын беліне салып түрып ырғап басу арқылы іске қосады.
Кептірілген ағаштарды морға салып балқытқан соң, оны ыстық күйінде
тезге салып, сықауырынмен басып түзетеді немесе қажетті бейнеге келтіріп
иеді, иілген ағаштарды ырғаққа салып қатырады. Ырғақ деп не кірпіштен, "не
тастан қалап, не жуан ағаштан кертіп жасаған қалыпты айтады. Бұл кереге
сияқты кей жері бүгілген, кей жері шалқақ келеді. Бұдан соң кереге
ағаштарын тазалап сарнайды. Сарнау деп керегенің бас жағын, уықтың қарын
сай-сай етіп сызықтауды айтады. Мұны сарнауық дейтін, тісті, бүкір қырғы
темірмен істейді. Бұдан кейін кереге бойын тор көз, жел көз торларының
буыңдарына бөліп, көктеуге қажетті тесіктерді теседі. Керегенің көк келетін
орындарын әуелі өлшеп отырып кертіп белгі салып алады. Сол белгіні үйшілер
дембі салу деп атайды. Бұл процесс бүкіл керегенің бүктеліп, жазылып,
жайылуына және оның келесі керегемен қабысу техникасын үйші ұстаның дұрыс
меңгеруіне байланысты. Керегелердің неше басты болуы, киіз үйдің
шаңырағының көлемі, көз саны, болашақ үйдің уық санының бәрі де осы көктеу
орнын тесуден басталып, белгіленеді.
Химиялық өңдеудің ғылыми тәсілі табыла қоймаған кезде халық керегені
жосылаудың оңай да қарапайым түрлерін қолданды. Осы тиімді әдіс кереге
бояуға да пайдаланылады. Қазақ үйдің керегесін жосамен (қызыл түсті
топырақ) бояйды. Кейбір аймақтарда жосаның көк, сары түстері де ұшырайды.
Керегені сырмен бояп, бастарын, көздерінің әр жерін күміспен күпсеп те
жасайды.
Әрі санап, әрі көлемін өлшей отырып тескен кереге шыбықтарын көктеп
құрастырады. Көктеуге жүнін ұстарамен алған (жидітіп алуға болмайды)
қыртысы бүтін, илен-беген, яғни көн, қайыс таспа пайдаланылады. Мұндай
таспаны көк деп атайды. Мұндай таспадан түйген кереге көктері әрі иліккіш,
әрі берік болады. Керегенің көгін түйенің, өгіздің үйегінен (малдың
тамағынан бастап бауырын қуалай тілініп алынған, ені 15-20 сантиметрдей
жалпақ қайыс), жылқының бас терісінен тіліп алады. Кереге ағаштарын
бұрандалармен де бекітеді. Кейде көктердің түйіншек басына күміс қапсырма
шытыраш кигізеді.
Киіз үйдің уығы кереге басының санына қарай есеп-теліп жасалады. Бұған
қоса әр үйде мандайшаға шаншылатын 5 уық болуы тиіс. Уықтың керегеге
байланатын басы әнтек жалпақтау етіліп иіледі. Мұны уықтың иіні дейді де,
уықтың түзу жағын қары, шаңырақтың көзіне дәлдеп, төрт қырлап жонған басын
уықтың қаламы дейді. Уық бұтағы жоқ құрықша ағаштан жасалады. Уықтың кереге
жағы мен иін басында тесіп байлаған уық бау тұрады, ал әрбір қанат кереге
тұсында уықтарды бір бөлек жинауға арналған аяқ бау бар. Аяқ бау жібі әдемі
есіліп, ұшы шашақталған екі қабат қос тін немесе өрнектеп тоқыған терме
түрінде келеді. Сондай-ақ киіз үйдің шаңырағын жасау да үлкен
талғампаздықты талап етеді. Ең әуелі бұтақсыз қайыңнан кептірген шаңырақ
ағашын морға салып балқытып, тезге басып дөңгелектеп иеді. Мұндай ағаштар
кейде екі бөлек, кейде үш бөлектен құрастырылады. Бұларды шаңырақтың
қоспасы дейді. Иілген қоспалар біраз уақыт ырғақта жатып қатқан соң, оларды
жонып, сыздықтата қырлап әдемілейді. Қазақ шаңырақтарының қыр аралықтарында
көп кездесетін оюлар: "ырғақ", "тіс", "мүйіз" оюлары. Бұл қоспаларды
бірімен-бірін ұстастыра шегелеп бекітеді. Сәнді жасалған шаңырақтардың
қоспаларын күміс білезікпен құрсаулап, шегелерін күміс түйіртпекті,
көрнекті етіп қағады. Содан кейін дөңгелек шеңбердің жалпы аумағын өлшеп,
оны жасалған кереге бастарының жалпы санына қарай бөледі. Мысалы, шаңырақ
шеңбері 6 метр болса, істелген 4 қанат керегеде 60 бас бар. Оған
маңдайшаның үстінен келетін 5 уықтың орнын қосқанда 65 болады да, бұған 65
көз жасалады. Көзді төрт бұрыштап, сыртын төмендете, ішкі жағын жоғары
тайқита қашайды. Жай тесік етіп шығарса, оңда шаңырақ уықтың қаламдығын
ұстай алмай жылжып кетеді.
Шаңырақтың үстінен жабылатын түңдікті (кейде "қайырма" деп те атайды)
ұстап тұру үшін және үйдің төбесіне жаңбыр суы іркілмес үшін 45° шамасында
дөңгелене иілген ағаштан айқыш-ұйқыш көктеп күлдіреуіш орнатады. Күлдіреуіш
3-4 ағаштан тұрады. Күлдіреуіштің ортасыңдағы тор көзден бақан тіреп,
шаңырақ көтереді. Шаңырақтың екі жеріне есіп екі желбау жасайды.
Әдетте қазақ үйдің шаңырағы әр жерде әр түрлі мәнермен өрнектеледі.
Республиканың бірсыпыра аудандарында шаңырақ күлдіреуіштер 6 не 10 имек
шыбықтан тұрады. Мұндай шыбықтар үштен не бестен өзара қатарласып алып, әр
қатар шаңырақ ортасында бірін-бірі қиып өтіп, үштары шеңбердің қарсы
беттегі тесіктеріне сұғылады. Ондай күлдіреуіштердің де екі жақ басы
кепілдіктермен бекітіледі. Ал бірсыпыра аудандарда шаңырақтың дәл ортасыңда
әдеміленген төрт бұрышты, не дөңгелек қалың тақтай тұрады. Оның сырт
көрінісі төңкерген табаққа ұқсайды. Күлдіреуіш шыбықтар сол — "табақтың"
төрт жағынан төрт-төрттен өткізіліп, оның екінші басы шаңыраққа барып
бекиді.
Қазақ үйінің есігі табалдырық пен маңдайша және екі жақ босағадан
тұрады. Босаға кепкен, түзу ағаштан жасалады. Маңдайша мен табалдырық жуан
қайыңнан шабылып сүргіленеді, ою-өрнектермен әшекейленеді. Маңдайшаға уық
шаншитын 5 ұя жасайды. Оның астыңғы жағыңда екі босағаның жоғарғы басы
сұғылып тұратын 8-10 см терең екі қашамасы болады. Табалдырықтың үстіңгі
жағында да маңдайшадағыдай екі қашама бар. Бұған екі босағаның төменгі жағы
сұғылысады. Босаға ағаштары киіз есік қана жабылатын қырсыз және сықырлауық
орнатылатын қырлы, ұялы жақтаудан құрастырылады. Киіз үйдің тақтай есігін
ағаш ұсталары, ал жай босағаны үйшілер жасайды. Әсіресе маңдайша мен
таяныштардың ішкі жақ беттері оюланып, күмістеліп, кейде жалтырауық тастар
орнатылып, өте көрнекті етіліп әшекейленеді. Кейді екі босағаның
(таяныштың) алдында екі жерде алтын, күміс діңгектер, адалбақандар тұрады.
Оған қару-құралдар мен киім-кешек ілінеді. Хан-сұлтандар осындай босаға
діңгектерге көбінесе айдаһар, арыстан сияқты қаһарлы жыртқыштардың суретін
салдырып қоятын болған. Әсіресе Оңтүстік Қазақстанда жиі кездесетін ағаштан
істелген жасаулардың бетіндегі ою-өрнектердің көбінесе бояумен
жүргізілетіні белгілі.
Ал арнаулы пышақпен безелген оюлар мұнда сирек қолданылады. Әрине,
бояу кебеженің және киіз үй есігінің беттеріне жасалатын оюдың, сондай-ақ
түрлі сызаттармен белгіленетін әшекейдің әрін енгізеді. Кейбір ағаш
жасаулардың беттерін тек бояумен ғана өрнектеп, әшекейлеу де кездеседі,
әсіресе шкаф, жүк аяқ, адалбақан сияқты үй мүліктерін көбінесе бояумен
әшекейлейді. Олардың бояуы өте ашықтығымен қатар тым нәзіктігімен де кездің
жауын алады. Бедерлеп оюлауда болсын, бояу өнерінде болсын қазақ өрнегінің
негізгі түрі "қошқар мүйіз" өрнегі мен өсімдік түрлері және геометриялық
фигуралар болып саналады.
Ыдыс –аяқ. Революцияға дейінгі қазақ халқының өмір жолы көшпелілік,
жартылай көшпелілік және отырықшылық жағдайда өтті. Осыған орай, олардың
күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші жиһаздары
(мебельдері) мен ыдыс-аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп
жасалады.
Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына төсек ағаш, жастық ағаш,
жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ,
піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, күбі, ағаш
шелек, келі, келсап және басқа да көптеген бұйымдар кірді. Қазақта бұл
бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған шеберлер
болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй бұйымдарының
қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын үй
бұйымдарының беттеріне ою ойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып,
әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен,
шынылармен көркемдей білген. Ендеше, мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс
ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған. Қазақ арасында он
саусағынан өнер тамған қолөнердің сан-саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз
болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін меңгерсе, екіншісі
темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнердің бірнеше саласын игерудің
нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін аса көркем етіп
шығарды, еңбектері де өнімді болды.
Ер қосу. Аттың таулы жерлерде мінуге, аңшылық пен мал шаруашылығы үшін
де ете қолайлы көлік екені белгілі. Сондықтан атты міну үшін оның арқасына
батпайтын, жүрісіне бөгет болмайтын, мінген адамға жайлы ер-тоқым керек.
Дұрыс жасалмаған ер атты жауыр етіп, мінген адамды шаршатады. Ұлы Абай:
"Ер қосқанға ұсайды сөз сөйлемек,
Қиыстырып қиыннан айтсам демек.
Атқа жайлы, мінуге және ыңғайлы,
Алды-арты бірден келсін дөп-дөңгелек",—
дегенде ер қосу өнерінің аса қиын да, қажетті өнер екенін, үлгі етті.
Ерге өте жақсы ағашты қолданады. Мұндай ағаш қайыңның, үйеңкінің, қара
мойылдың түбірінен немесе сол ағаштардың жуан ортасынан алынып, мұқият
кептіріледі. Бір рет жонылған соң тағы кептіріледі. Содан кейін оны қосуға
кіріседі. Ер қосу деп ердің бөлшектерін жонып, қиюластырып қосуды айтады.
Ердің "қазақ ері", "қоқан ері", "құранды ер", "ашамай ер", "қазық бас
ер", "орыс ері" деп аталатын түрлері бар. Қоқан ерін көбінесе әйелдер мен
қарттар пайдаланады. Оның арты жалпақ, отыруға өте жайлы, бірақ атқа ауыр.
Орыс ерін киізбен қалыңдап былғарымен қаптайды немесе темірден,
алюминийден, ағаштан жасайды. Ашамай ердің алды-арты биік сүйемелі келіп,
мұны көбінесе жас балалар мінеді. Ердің жасалу үлгісіне қарай "арғын ері",
"найман ері", "дулат ері", "мұрын ері" деп аталатын түрлері де бар. Ердің
күміспен сәнделгенін күміс ер деп атайды.
Ердің алдыңғы қасы, артқы қасы, екі қаптал ағашы, белдік ағашы (бел
ағаш) деген бөлшектері бар. Алдыңғы қас артқы қастан гөрі биік, алқымы
көтеріңкі, бет жағы әдеміленген, сыртына қарай аздап томпақтау болып
келеді. Артқы қастың алқымы тайыз, қуысы ендірек, алдыңғы қасқа қарағанда
жатағандау, үсті жалпақтау. Ердің қапталы аттың қапталдығына сай, орта тұсы
жатыңқы, екі басы жоғары көтеріле аттың шоқтық шұңқыры мен сауырына бейім
болып келеді. Бел ағаш — ердің екі қасының аралығына дәл келіп, еңкіштелген
жұқа ағаш. Мұның екі басы қаптал ағашқа бекітіледі.
Бөлшектерді әзірлеген соң, екі қаптал ағашты жарыстыра салып, әуелі
алдыңғы қасты, содан кейін артқы қасты қондырады. Бел ағашты қаптал ағашқа
ырып немесе ағаш шегемен шегелеп ұстатады.
Күмістелетін ердің әшекейлеу ісін ерді қоспай тұрып жасайды. Қаптал
ағаштардың алдыңғы жағына таман, орта шенінен таралғы өткізетін тесік
қашайды. Екі басының екі жағын шеттік өткізу үшін теседі. Қанжыға
тесіктерінің қасынан тағы әнжімеге арнап тесік теседі.
Кейде әнжіменің, таралғы тесігінің орнына доға, шығыр орнатады да,
өмілдірік, құйысқан, таралғыны соған өткізіп қояды.
1.2 Ағаш өңдеу технологиясы
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеудің ең ежелгі түрі оған
өрнек ою болып табылады. Адам баласы ғасырлар бойы өзінің тұрғын үйін, ат
әбзелдерін, қолөнер бұйымдарын ою өрнекпен көркемдеп безендіріп отырған.
Мысалы, сақтар кезеңінде ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнері кең етек
алған. Ағаштан ойып жасалған шағын мүсіншелермен сақтар ер-тұрман
әбзелдерін көркемдеген, ағаш бұйымдарын безендірген.
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі — геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетіне геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Олар үшбұрышты, төртбұрышты немесе шаршыны бірнеше үшбұрышқа бөлу арқылы
өрнектеледі. Мұндай өрнектер өте шағын әрі кішкентай ойықтар болғандықтан,
оларды зімпарамен тазалау немесе әрлеу қиын. Сондықтан өрнекті орындау
сапасы пышақ пен қашаудың өткірлігіне тікелей байланысты.
Екінші тәсіл — өрнекті жұқалай тіліп салу (плоско-рельефная резьба).
Мұндай өрнекті салғанда оның ізін пышақпен тіліп, өрнектің жиектерін
көлбеулей жұқалап жонып алады. Бұл тәсілдің ерекшелігі, мұнда нобайы
бойынша өңделетін бейне шет жақтарынан да өңделеді. Сондықтан да өрнекті
жұқалай тіліп салу әдісі алынады. Мұндай оюды бірнеше әдістермен орындайды:
- біріншіден, өрнектің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп, өрнекке
кеңістіктегі көрініс беріледі;
- екіншіден, өрнектің сыртқы жиегін өрнек денесінің ортасынан да
ойықшалап бедер беріледі;
- үшіншіден, бірінші және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін
(фоньон) бедерлеу, бедерді өрнектің мәніне қарай таңдап, бедер беру
тәсілімен орындайды.
1. Өрнекті тақтай бетінің бір шетінен бастап салу әдісі.
Тақтайдың өрнек салынатын бетінің көлеміне қарай сызылатын өрнек
үлгінің көмегімен симметриялы жиек етіп салынады. Барлық жағдайда базалық
жиек 5 мм-ден кем болмауы керек.
Салынатын өрнек тақтайдың бетіне симметриялы түсуі үшін тақтайдың
бетіндегі бөлінген бөлшектер міндетті түрде жұп болуы керек. Сонда ғана
өрнек иықтары бір бағытқа (а, ә) бағытталады (30-сурет).
Тақтайдың бетін тең бөліктерге бөліп түсірілген сызықтар мен базалық
сызықтардың шекарасында өрнектер ырғағы бір-біріне түйісіп тұрулары шарт.
Егер сызылатын өрнек өрнектелетін тақтайдың бетіне толық көшірілуі
қажет болаған жағдайда, көшірме кальканың немесе үлгінің көмегімен
көшіріледі.
а) Ағашты өңдеу жұмыстарына қажет құрал-саймандармен танысайық. Ағашты
кесіп, дайындауға қол ара, балта, кернеу ара қолданылады. Балтамен ағаш
бұтақтарын шапса, қабығын әр түрлі қырғыштармен алады. Ағаштан алынған
тақтайды түрпімен, қарапайым сүргімен, үлке сүргімен т. б. құралдармен
өңдейді, сондай-ақ бұрғы мен үскіні де пайдаланған.
Ағашты кесуге қажетті ең басты құрал - қол ара. Оны негізгі түрлері
суретте көрсетілген. Ара қалыңдығы әр түрлі болат жолақтардан жасалады,
оларды төсем деп атайды. Төсем өте қатты, тегіс және иілгіш болуы шарт.
Оның иілгіштігі аз әрі тым қатты болса, төсемнің тістер тез сынады.
Араның тістері екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден ол ағаштың
талшығын кеседі, екіншіден, кесілгенде пайда болған ағаштың ұнтағын сыртқа
ысырып, шығарып отырады.
Ағашты кесу үшін араның әр түрін пайдаланады. Ағаш талшықтарын кесу
бағытына байланысты оны көлденең ұзына бойы және аралас әдіспен кесуге
болады. Көлденең кескенде, кесу бағыты ағаш талшығына перпендикулляр, ұзына
бойы кескенде, параллель болады. Көлденең кесу үшін, ара тісінің кескіні -
тік үшбұрыш, ал ұзына бойы кесу үшін қиғаш болады.
а) Ағаш кептіру
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған. Мысалы,
қазақтар жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей дәрежеде
сиырдың жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал кейбір шеберлер
күлдің астында сақтаған. Кең тараған тәсіл - жаңа кесілген су ағаштан
бұйымды барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3 сағат суға салып
қайнатқан. Сөйтіп ағаштың бойындағы химиялық заттардың бәрін сыртқа
шығарған. Кейбіреулер суға ас тұзын қосады. Бұл тәсіл қазір де қолданылады.
Өндірістік саланың дамуына байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы
камералардың күшімен белгілі бір температурада кептіріледі. Кептірудің
бірнеше түрі бар. Олар: атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру
арқылы, жоғары ток өрісі арқылы және балқытылған ортада кептіру.
б) Ағашты сүргілеу
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді, ол арқылы
ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу барысында ағаштың бетінен
оның жұқа қабаты алынып тасталады. Оны жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп тараған түрлері –
сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының жүзі доға тәріздес дөңес
келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық сияқты болады. Шерхебельмен
алғашқы, дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе, сүргімен таза (тегіс) өңдеу жұмысы
орындалады. Фуганок – жалпақ беттерді тазалап тегістеу үшін қажет аспап.
Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге қарағанда есе үлкен, сондықтан онымен ұзын,
жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, дененің көп қозғалтпа.
Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп, төсемнің алдыңғы жағын
басыңқыра, содан соң екі қолыңа бірдей салмақ салып, соңында
салмақты төсемнің арт жағына ауыстыр.
в) Ағаш ою құралдары
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды көркемдеп
өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар: тік жүзді өткір
қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар. Қашаулардың жүзде 6 мм-ден 32
мм-ге дейін жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар -қашау мен үшкір пышақ.
Ең көп қолданылатын қашау түрлері: үшкір пышақ (1), тік жүзді (2) және ойык
жүзді (3) қашау құралдары жөне олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген.Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.
г) Ағаш ою тәсілдері
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен оларды бедерлеп ою және
жұмырлап ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп
тегіс тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіп мүсіндік бейнелерді
жартылай көлемімен мүсіндеуді, ағашқа бедерленетін барельефті атайды. Ал
тұтас ағаштан шабылатын келі-келсап, аяқ-табақ, саптаяқ, ожау сияқтыларды
жасау арқылы жұмырлап ою тәсілін үйренеміз.
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай әр түрлі келеді.
Егер тақтаға өрнекті тіліп түсірсең, жосықтау деп, қашау ізін тік салсаң,
қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқи ойсаң, кертіп ою деп атағаның
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхананың температурасы тұрақты, жел соқпайтын,
ауасы құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі ағаш ою - шулы
жұмыс әрі керек-жарағы да, құрал-сайманы да көп. Ағаш оюға жарық түсуінің
де әсері бар. Ағаш оятын орынға жарық қарсы алдыңнан немесе сол жағыннан
түспесе, бедердің көлеңкесі молайып, назарыңды шатыстырады.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді де бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден мүмкін.
Себебі бедерлеп ою тікелей қол күшімен жасалады. Сондықтан бос қолыңды
пышақ жүзі жүретін бағытқа апаруға болмайды.
Ағашты оймас бұрын, ең алдымен көңілің қалаған ою үлгісін қағазға
салып ал. Содан соң сол үлгіні ағаш тақта бетіне көшір.
Ағаш ойған кезде жөке ағашын қолданған жөн, өйткені ол әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz