Кәсіпорынның еңбек ресурстарының құрылымы
ЖОСПАР
Кіріспе
Тарау І Астық өңдеудің және сақтаудың теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының астық өнімінің маңызы . . . . . . . . . .
5-9
1.2 Астық өңдеудің және сақтаудың ұйымдастыру жолдары . . .. . . .9-15
1.3 Астық сапасын арттырудың жолдары . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .16-23
1.4 Астық өңдеудің басты көрсеткіштері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .23-28
Тарау ІІ Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің талдауы
2.1 Кәсіпорынның еңбек ресурстарының құрылымы . . . . . . . . . . . .32-
33
2.2 Кәсіпорынның материалдық ресурстары . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .33-35
2.3 Кәсіпорынның қаржы нәтижесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 35-38
2.4 Астықты өңдеудің сақтаудың өзіндік құны және өндіріс анализі . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 38-39
2.5 Астық қабылдау кәсіпорынның пайда мен рентабельдігін талдау . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39-43
Тарау ІІІ Кәсіпорын қызметінің тиімділігін көтеру үшін бидайды қайта
өңдеу
3.1 Бизнес – жоспар туралы жалпы түсінік . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 43-46
3.2 Маркетингтік зерттеулер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .46-47
3.3 Ұйымдастыру жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .47-56
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Астық шаруашылығы республикамыздың аймақтарының аса маңызды саласының
бірі болып табылады. Сонымен бірге еліміздің азық-түлікке және жемге
қажетін қамтамасыз ету, тиісті мемлекеттік қор жасау және шетелдерге
шығарылатын ресурстарды арттыру міндеті қойылып отыр. Бұл дәнді дақылдар
егісінің көлемін ұлғайту есебінен емес, оның шығымдылығын арттыру және
астықты дер кезінде ысырапсыз жинап алу, сапасын төмендетпей сақтау
есебінен орындалуы тиіс.
Астықты сақтап және сапасын арттыруда дайындау мекемелерінің ролі өте
зор. Соңғы кездері АҚК-дың материалдардық-техниканың базасы дами түсуде.
Техникалық базаның үздіксіз жақсаруы астық қоймаларының негізгі
көрсеткіші – комплексті және жалпы комплексті жүк айналымы көлемін жедел
қарқынымен арттырды.
Астықтың сапасын жақсарту үшін қажетті өңдеуден, яғни келесі
аталғандардан (кептіру, тазарту, салқындату, т.б.) өткізеді.
Астықты шаруашылықтардан алып қана қоймай одан әрі,астық қабылдайтын
кәсіпорындардан дер кезінде жеткізу жүргізіліп, орақ кезіндегі ылғал және
ластанған дәнді дақылдарды өңдеу жұмысы жақсартып отырады.
Кәсіпорындарды басқаруды одан әрі жетілдіру, мамандандыру мен
шоғырланудың экономикалық тиімділігін арттыру міндеттері астық қабылдау
кәсіпорыны орналастыру жолдары сиымдылығы анықталған.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ уақыт сақталады, әр түрлі пішінді
қамбаларға құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы
солардың салдарынанда астық,ыстықтанда, суықтанда қорықпайды.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады.
Жұмсақ бидай көбеінесе нан пісіруге пайдаланылады.
Астықтан ұн, нан, макарон, жарма, тәтті тағамдар сиқяты адам баласына
ең керекті де көректі өнімдер алынады және оны күрделі жем ретінде мал
шаруашылығында да кеңінен пайдаланыла қана қоймай көптеген салаларда
қолданылады.
Үлкен астық партияларын жасау қазіргі кездегі сақтау және өңдеу
мекемелерінің ең бір басты міндеті болып есептеледі. Осы міндетті дұрыс
шеше білсек, іс жүзінде барлық астықтан, жоғары сапалы өнім алуды
қамтамасыз етуге болады.
Егіншілікті дамыту, өнім өндіруді, ұлғайту мен сапасын жақсарту
бидайдың сорттарына қойылатын талапты да арттыра түседі,оның кластылығына
да сұраныс өседі деп есептеуі қажет дейді агрономия.
Жаздың жұмсақ дәнді
бидайлары Омбы-19, Омбы-29, Саратов-29 және т.б.
Өндірілетін жаздық бидайлар жоғары белоктігімен әрі товарлық
сапалығымен бағалы.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынының маңызды еркшелігі – жұмысшы күшін,
техниканы, басқа да негізгі және айналым қорларын, пайдаланудан тұратын
өндірістік процестерді ұйымдастырудың технологиялық жағы болып табылады.
Өте тез дамып, қысқы және көктемгі ылғалды барынша тиімді пайдаланып,
вегетация кезеңінің бірінші жартысында-ақ, яғни 70-80 күннің ішінде пісіп
үлгереді. Өнім өндіруді, еңбек өнімділігі мен рентабельдігін мамандандыру
негізінде арттырудың резервтері сақталуға тиіс болатын өнімді өндіру мен
өңдеу процестерінің ұштасқан тұсында пайда болады.
Жүргізілген операцияларға, яғни өнім өндіруге жұмсалған шығындарды сол
өнімді сатудан түскен табыспен толық жабуға кепілдік береді, әрбір
еңбеккерлердің өз еңбегінің жоғары нәтижелі, өнімнің шығымы мен оның
сапасының көтеріңкі болуына материалдық жағынан қызығушылығын арттырады.
Ал егер сол жылы еңбеккер немесе хрестиандық қожалық егін егіп шығынға
ұшараса ол келесі жылға егін егуге өз капиталымен шығуы екі талай.
Егін шаруашылығында астық өнімінің биологиялық себептерден кемуі де
мүмкін. Бұған әртүрлі себептерге байланысты дәннің өсіп толу кезіндегі
кездесетін ауа райының қолайсыздығы салдарынан болатын өнімнің төмендеуі
жатады.
Егін шаруашылығының жүйесі деп жоғары сапалы өнім алуға, жердің
құнарлығын үнемі арттырып отыруға арналған, әр табиғи аймақтың жер және ауа
райы жағдайларына қолайлы түрде ұйымдастыруға арналған агротехникалық
шаралар жиынтығын айтамыз.
Бидайдың сапасын тексеруде құрғақ клейковинаның мөлшері де белгілі
орын алады.Егер сулы клейковинаны кептірсек, онда құрғақ клейковинаның
мөлшері табылады, ал ұшып кеткен судың көлемі клейковинаның су ұстамдылық
қабілеті немесе гидротациясы деп аталады. Егер клейковина әбден піскен,
жақсы сақталған дәннен алынса оның су ұстамдылық қабілеті жоғары болады.
Диплом жұмысының мақсаты: кәсіпорынның теоретикалық аспектілерін
қарастыру, кәсіпорынның экономикалық және қаржылық нәтижелерін талдау
кезінде алынған қорытындыны қолданып экономикалық тиімділікті жоғарлатудын
жолдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыстың алдында келесі міндеттер
қойылды:
- бидай өндіру процессінің теориялық аспектілерін жан-жақты және терен
талқылау;
- кәсіпорын қызметіне нақты талдау жасау;
- кәсіпорын қызметінің пайдасын арттыру үшін жобалық шараларды ұсынып,
оларды экономикалық жағынан негіздеп алу.
Диплом жұмысының обьектісі Кенесары-астық жауапкершілігі шектеулі
серіктестік, бұл кәсіпорынның негізгі бағыты бидаи өндіру және оны тиімді
іске асыру табылады, екінші бағыты – сактау, үшінші бағыт – тазарту,
төртінші бағыт – кептіру, бесінші бағыт – салқындату.
Дипломдық жұмыс кіріспеден 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде зерттелінетін сұрақтын теориялақ аспектілері қарастырылған.
Екінші бөлімде кәсіпорын қызметіне жан жақты және терен талдау жасалған.
Үшінші бөлімде кәсіпорпын қызметіннің пайдасын арттыру үшін экономикалық
негізделген жоба ұсынысы берілген.
1 тарау Астық өңдеудің және сақтаудың теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасында астық өнімінің маңызы
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан,
макарон, жарма, тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер
алынады және оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен
пайдаланады.
Дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар және лайлы тұқымды дақылдар өндірістің
көптеген салаларында пайдаланады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта,
адамға керекті көптеген қаттар алынады.
Астық піскен кезде дәннің құрамына кіріп сақталады.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді қамбаларға
құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды.
Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап кеткен. Міне осындай
маңызды ерекшеліктеріне қарай дүние жүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мал өндіруге үлкен мән береді.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп жыл
сайын орташа есеппен өндірілген астықтың көлемін 26,5-28,5 млн. тоннаға
жеткізу көзделіп отыр.
Қазақстан астықтың сапасы жағынан бірінші орын алып отыр. Қазақстанның
солтүстік облыстарының бәрінде дерлік күшті және қатты бидай өсіріледі.
Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес және оны шет мемлекеттерге алтынға
балап сатуға болады.
ҚР-да астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары
шығарлып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп
өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор және астық қамбалары көп салынып,
ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған және
автоматтандырылған.
Республиканың егін шаруашылығана жаңа техника мен озық технология кеңінен
енгізілуде. Ол астықта көп өнідіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік
беріп отыр.
Қазақстан астық өнімдері 1953 жылдан, яғни тың және тыңайған жерлерді
игеруден бастап тез өсе бастады. Қазір республикамызда 25,5млн. гектардан
артық егіс егіледі.
Осындай жетістіктерге қарамастан, астық өнімдері тамақ өнеркәсібін
шикізатпен, мал шаруашылығымен күрделі жеммен қамтамасыз етуге әлі де
жетіспейді. Сондықтан республикамыздаң 2000-2010 жылдары
әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында егіс өнімін
арттыру ең басты бағыт деп есептеліп, әр адам басына жылына 1,5 тоннадан
астық өндіру міндетін алға қойып отыр. Сонда ғана Қазақстанда ұн, нан
сияқты халық күнделікті пайдаланатын тағамдармен қатар, мал азығына қажетті
сапалы жем де жеткілікті болмақ.
Қай дәуірді алсақ та адам өмірі бидаймен тығыз байланыста болған.
Қазақстан – еліміздің аса ірі астықты аймағының бірі. Қазіргі кезде дүние
жүзі бойынша екі жүз миллион га астам жерді бидай алқабы алып жатыр.
Қазақстанда егілген бидайлар негізінен жаздық бидайдың жұмсақ және қатты
түрлерінде жатады. Қатты бидай өнімін беретін көбінесе гордеиформе,
аракідік мелянопус тәрізді түрлері.
Ал Қазақстанның оңтүстігінде егіліп келген бидайдың құрамы түр жағынан
әлдеқайда байырақ.
Егіншілікті дамыту, өнім өндіруді ұлғайту мен сапасын жақсарту бидайдың
сорттарына қойылатын талапты да артыра түседі.
Жаздың жұмсақ дәнді бидайлар Қазақстан-4, Омбы-9, Саратов-42. Жаздың
қатты бидайлары – Алмас, Алтай, Саратов-40.
Қазақстанның ерекше климатына бейім сорт шығару оңай жұмыс емес.
Қазақстанның ерекше табиғи осы жерлерге өте бейімделген әрі мол өнім
беретін сорттарды шығаруды талап етеді. Бұл сорттардың топырақ талғамайтын,
жер өңдеу тәсіліне қайшы келмейтін, суармалы жерлерде минералды
тыңайтқыштарды барынша мол сіңіре алатын тағы басқа да өндірісті қасиеттері
болуы қажет.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда өндірілетін жаздық бидайлар жоғары
белоктігімен әрі товарлық сапалылығымен бағалы. Аймақтың табиғат
ерекшеліктеріне байланысты мұнда еліміздің астық байланысында өте құнды
саналатын күшті және қатты сорттарын және оның өнім сапасын жақсарту үшін
қолданылатын түрлерін егуге мүмкіндік мол.
Қазіргі кезде Қазақстанда жергілікті табиғат жағдайына бейімделген жаздық
бидайдың өнімді сорттары аз емес. Олардың өнімділігі агротехникалық
шаралардың дұрыс және уақтылы қолданылуына байланысты. Алдағы міндет осы
сорттардың өнімділігін арттырып, сапалық құрамын одан әрі жақсарту.
Орталық Қазақстанда жаз айларында атмосфера мен топырақтың өте құрғақ
болуына және жиі-жиі аңызақ соғуына байланысты тек қана ерте пісетін
сорттарын егуге тура келеді. Бұлар өте тез дамып, қысқы және көктемгі
ылғалды барынша тиімді пайдаланып, вегетация кезеңінің бірінші жартысында-
ақ, яғни 70-80 күннің ішінде пісіп үлгереді.
Климаттың, әр жылы алынған астық өнімі туралы мәліметтерге зер салсақ,
онда Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарында әрбір екі
жылда егіс құрғақшылықтан зардап шегетінін көреміз. Осындай жағдайлар
Қазақстанның Солтүстік облысында әр 10 жылда 3-4 ретқайталанып отырады
екен. Сонымен Қазақстан жаздық бидайын өсіруі республиканың табиғат және
климат ерекшеліктерін, атап айтқанда климаттың өте континентальды,
құбылмалы екендігін, жауын-шашынның әр жылы әр мезгілде біркелкі еместігін,
құрғақшылықтың жиі болатындығын, көптеген аудандарда көктемнің соңын ала
және ерте күзде байқалатын үсікті, топырақ эрозиясын тудыратын, қатты қары
аз жылдары болатын қатты аяздарды, топырақ түрлерінің әртүрлілігін, тағы
басқа жағдайларды ескере отырып жүргізіліп келе жатқанын айтқан жөн.
Бидайдың басқа түрлері өте аз көлемде егіледі. Бидай өсімдігінің бір-
бірі жалғаса ауысып отыратын осы бір уақыт аралықтары мен кезеңдердің
ұзақтығы сорттарына байланысты әр түрлі болады. Күшті бидай Казақстанның
тек солтүстік облыстарында өседі. Құны өте жоғары, ауыл шаруашылығы
дақылдарының ішінде ерекше орын алады және оның көлемі жылдан-жылға өсуде.
Қазақстанда негізінен ежелден мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі
халықтар мекен еткен. Мұнымен қатар тарихи-әдебиеттерге қарағанда, кейбір
топырағы құнарлы сулы аудандарда аздаған егін шаруашылығының болғаны туралы
да мәліметтер бар.
Тарихи деректерге қарағанда алғашқы кезде бұл жерлерде жұмсақ бидай,
құрғақшылық аудандарда тары егілген.
Бидайдың аласа бойлы қожа бидай түрі осы қазақ жерінде пайда болып
тараған. Оның себебі көшпелі халықтар бидайды қыстауда егіп, өздері мал
бағып жайлауға шығып кететін де, күзде жайлаудан қайтып оралған соң ғана
бидайды орып алатын болған.
Сонда жуан сабақты ауа райының қолайсыздығына төзімді түрлері жығылмай
қалып, көшпелі халық соларды жинап алып қажетіне жаратқан. Қожа бидай атты
бидайдың бұл түрі табиғи жағдайда қазақ жерінде қалыптасқан және осы
уақытқа дейін кейбір аудандарда егіледі. Қазақстан жерінде жоғары сапалы
бидай өсетіні баяғыдан белгілі. Ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде бидай
жер жүзінде өте көп тараған дақыл және қара бидайды есептемегенде, ұн мен
нан сияқты кең тараған тағамдарды тек бидайдан ғана алуға болады. Жер
шарында оның көптеген түрлері бар. Оның ішінде көп тараған екі түрі бар.
Олар жұмсақ және қатты бидай түрлері. Жұмсақ бидай көбінесе нан пісіруге
пайдаланылады. Ол өзінің наубайхананың қабілетіне қарай үш топқа бөлінеді.
Бірінші топ-күшті бидай. Оның наубайхананың қабілеті өте жоғары, хан
бидайдың наубайханалық қабілетін қатардағы дәрежеге жеткізе
алады, оның құрамына ақуыз( белок) және дән маңызы (клейковина) көп
болады және олардың сапасы өте жақсы болып келеді.
Екінші топқа – қатардағы бидай жатады.
Үшінші топ–осал бидай - наубайхананың қабілеті қанағаттанарлықсыз, өзі
таза күйінде нан пісіруге жарамайды. Ауыл шаруашылығында, технологиялық
ғылымдарда және тәжірибе жүзінде ең көп тараған жіктеу бірлігі - сорт.
Сорт дегеніміз ғылым жүзінде, жерде себіліп келе жатқан, әбден танымал,
қалыптасқан өсімдіктер тобы. Оған жататын өсімдіктердің бойы, түсімі және
т.б. қолайсыз жағдайларға төзімділігі бірдей қалыптасқан бір түр-тармаққа
жататын өсімдіктер тобы кіреді. Қазақстанда кең тараған сорттар саны көп.
Егін шаруашылығының жүйесі деп жоғары сапалы өнім алуға, жердің
құнарлығын үнемі арттырып отыруға арналған, әр табиғи аймақтың жер және ауа
райы жағдайларына қолайлы түрде ұйымдастыруға арналған агротехникалық
шаралар жиынтығын айтамыз.
Егін орағы-егін шаруашылығындағы ең жауапты кезең. Мұнда ауыл шаруашылығы
еңбекшілерінің бір жыл бойы істеген еңбектерінің қорытындысы шағарылады. Өз
уақытында, ерте де емес, кеш те қалмай егінді жинап алу - өскен егіннен көп
және жоғары сапалы өнім алудың бірден-бір кепілі. Қазіргі кезде ауыл
шаруашылығында егін ору екі тәсілде жүргізіледі. Орақ кезінде көптеген
астық төгіледі, құсқа, т.б. зиянкестерге жем болады.
Мұнымен қатар комбайн жұмыс істегенде төгілу, сабанмен кету кемшіліктері
де кездеседі.Барлық төгілген астықты 100% деп алсақ оның ішінде шығын болу
көлемі 70% асады, ал басқадай өнімнің кему жолдары 30% шамасында болады.
Өнімнің механикалық кемуіне дәннің масақтан түсіп қалуы, сынып түсуі және
т.б. себептерден болатын түсімнің кемуі жатады. Бұлармен қатар астықтың
аздаған бөлігі сынып немесе басқа да механикалық жарақаттарға ұшырауы
ықтимал.
Егін шаруашылығында астық өнімінің биологиялық себептерден кемуі де
мүмкін. Бұған әртүрлі себептерге байланысты дәннің өсіп толу кезіндегі
кездесетін ауа райының қолайсыздығы салдарынан болатын өнімнің төмендеуі
жатады.
Егін пісіп келе жатқан кезде ыстық ұрып, ауа құрғақшылығы басталса дән
толмай, піспей семіп қалады. Осы себептен жеке дәннің көлемі кішірейеді,
сақтауға да тұрақсыз болады, дәні ұсақ, әлжуаз келеді. Бұл жағдай
Қазақстанның солтүстік аймақтарында жиі кездеседі. Бұған жазда соғатын жел
де көмектеседі.
Егін орудың әдістері. Ең тараған көптен пайдаланылып келе жатқан астықты
комбайнмен тура жинау әдісі. Бұл жинау тәсілінде комбайн
дәнді дақылдарды өзі орады, өзі бастырады да астық топанымен бірге
қырманға түседі. Қырманда оны тазалайды, кептіреді де мемлекетке тапсырады,
немесе қоймаға құяды. Тура комбайндау тәсілі тек жақсы піскен,
арамшөптерден таза егістіктерді күн ашық-жарық жағдайда жақсы нәтижеге
жетеді. Ору мен бастыруды бөлек жүргізу. Тура жиналғанда шығын болатын
әбден піскен, сапасы жоғары дәндер де сақталып қалады. Солтүстік
Қазақстанда күздің ерте түсуіне байланысты жаңбыр және қар ерте жауып,
егістіктер көп шығынға ұшырайды. Су астықтың өніп, шіріп кету қауыптары
туады. Сондықтан көптеген астық кептіретін агрегаттар қоюды керек етеді.
Кейінгі кезде ору, одан түскен массаны түгел маяға салып, егістіктің шетіне
шығарып, қырманға жинап, қыста бастыру әдісі қолданылып жүр.
2. Астық өңдеудің және сақтаудың ұйымдастыру жолдары
1. Барлық астықты қабылдау, өңдеумен айналысатын мекемелердің негізгі
міндеті өздерінің қарамағындағы бір шикізаттан (астықтан) мүмкіншілігі
болғанша көп және жоғары сапалы дайын өнімдер алу болып табылады.
2. Мол астықты ысырапсыз жинап, кәсіпорындарға дер кезінде жеткізуде
автомашиналардың атқаратын ролі зор. Олардың жұмысын жақсарту үшін егіді
ору, жинау, тасу, өңдеу және сақтау процестеріне қатысатын әрбір буынның
жұмысын дұрыс ұйымдастыру. Астықты қабылдағаннан кейін кәсіпорындарда
жүргізілетін өңдеу процесінің ішінде маңызды орын алатын тазарту болып
табылады. Тазарту арқылы дәнді дақылдар құрамындағы қоспалардың мөлшері
нормаға дейін азайтылады. Тазарту жұмысының технологиялық тізбекте
жүргізілу реті әр түрлі жағдайларға байланысты. Астықтың сапасын
төмендететін себептер:
- астықты толық қыздырмау;
- рециркуляция айналымын азайту;
- жылу- масса айырбастауда астықтың аз болуы;
- астықты тиісінше салқындату;
- қызметкерлер мамандығының төмен болуы.
3. АҚК-ы көптеген өндірістік процестермен, әсіресе бидаймен (қабылдау,
тазалау, кептіру, сақтау және өткізу) немесе тарадағы өніммен байланысты
күрделі жүйе болып табылады.
Бидайды қабылдау және өңдеу процесі міндетті түрде сапасының бақылауымен
тығыз байланысты. Бидаймен бірге сегіз жинақталған және бір локальді
процестерді орындауға болады. Қандай да өндірістік прцесс алғашқы өнімі
бар сыйымдылықтан басталады, ал өндірістік процесс
нәтижесінде қасиеті өзгертілген өнімі бар сыйымдылықтан аяқталады.
Өндіріс процесінде сыйымдылық бидаймен толтырылады, ол жинақталған
оперативті сыйымдылық болып табылады. Сыйымдылық жинақталған оперативті
болғаннан кейін онда сақтау процесі басталады. Осыдан, бидайды сақтау – бұл
қандай да АҚК-ы өндіріс процесіндегі аяқталынатын процесс. АҚК-да шығын
айналымының құрылымы, оның бөлігі қабылдау, сақтаумен байланысты. Егін
шаруашылығында астық өнімінің биологиялық себептерден кемуі де мүмкін.
Бұған әртүрлі себептерге байланысты дәннің өсіп толу кезіндегі кездесетін
ауа райының қолайсыздығы салдарынан болатын өнімнің төмендеуі жатады.
Егін пісіп келе жатқан кезде ыстық ұрып, ауа құрғақшылығы басталса дән
толмай, піспей семіп қалады. Осы себептен жеке дәннің көлемі кішірейеді,
сақтауға да тұрақсыз болады, дәні ұсақ, әлжуаз келеді. Бұл жағдай
Қазақстанның солтүстік аймақтарында жиі кездеседі. Бұған жазда соғатын жел
де көмектеседі.
Егін орудың әдістері. Ең тараған көптен пайдаланылып келе жатқан астықты
комбайнмен тура жинау әдісі. Бұл жинау тәсілінде комбайн
дәнді дақылдарды өзі орады, өзі бастырады да астық топанымен бірге
қырманға түседі. Қырманда оны тазалайды, кептіреді де мемлекетке тапсырады,
немесе қоймаға құяды. Тура комбайндау тәсілі тек жақсы піскен,
арамшөптерден таза егістіктерді күн ашық-жарық жағдайда жақсы нәтижеге
жетеді. Ору мен бастыруды бөлек жүргізу. Тура жиналғанда шығын болатын
әбден піскен, сапасы жоғары дәндер де сақталып қалады. Солтүстік
Қазақстанда күздің ерте түсуіне байланысты жаңбыр және қар ерте жауып,
егістіктер көп шығынға ұшырайды. Су астықтың өніп, шіріп кету қауыптары
туады. Сондықтан көптеген астық кептіретін агрегаттар қоюды керек етеді.
Кейінгі кезде ору, одан түскен массаны түгел маяға салып, егістіктің шетіне
шығарып, қырманға жинап, қыста бастыру әдісі қолданылып жүр.
АҚК-да өндірістік процесті ұйымдастыру екі өзгешеліктен тұрады.
Біріншіден, АҚК өндірістік қызметінде бір жыл ішінде үш кезең
белгіленеді: қабылдау және дайындау кезеңінде бидайды өңдеу; сапасын
жақсарту мақсатында дайындалған бидайды өңдеу және сақтауын қамтамасыз ету;
Ұзақтылы мен еңбек сыйымдылығы бойынша өндірістік процестер тұрақты емес
болғанда материалдық- техникалық базаны жаңа дайындыққа дайындау.
Екіншіден, өндірістік процестің тиімділігін және өндірісті жуық-
натуралды көрсеткіштер бойынша бағалайды.
АҚК- да материалдық- техникалық база өндірістік процестің сапалық және
сандық жағын көрсетіп, әр түрлі жүк көтергішті автомашина көлігіне түсетін
бидаймен басқа дақылды дайындау кезеңінде қабылдауды және де келесі өңдеу
мен сақтау үшін сапалық баға және партия құруды қамтамасыз етеді. Әрбір АҚК-
да бидайды тазалау мен кептіру аяқталғаннан кейін материалды- техникалық
базаны дайындау және келесі астық бидайын қабылдау жоспарын жасайды.
Сонымен қатар мына себептер талданады; алаңда автомашиналардың бидаймен
тұрып қалуы; бидайды сыйдыру фактілік жоспарының келіспеуі, технологиялық,
көтергішті-көліктік және энергетикалық жабдықтардың істемей қалуы. Еңбек
және материалдық ресурстардың тиімді пайдалануын талдайды. Техникалық
базаны дайындауда ең маңыздысы- өндірістік процестің механизация және
автоматизациясы, бидай қоимасы немесе жаңа бидай сақтайтын орын салуды
құрастыру нәтижесінде қамтамасыз етіледі. Бидай қабылдауды тәуліктік
үлкейту жұмыстық ғимаратта технологиялық және көтергішті-көліктік
жабдықтарды күшейту болып табылады, нәтижесінде оларды модернизациялау
немесе қосымша жабдықтарды құрайды. Бидай кептіргіш және бидай тазалағыш
агрегаттардың өнімділігін көтеру үшін жинақтағыш бункердегі қабылданған
бидай партиясын құруға болады.
Техникалық базаны дайындау бойынша жаңа кұрылыстан басқа ұйымдастыру
техникалық ұйымдардың жоспары өндірістік қондырғымен жабдықтардың жөндеуін
қарастырады. Жоспар бойынша барлық ұйымдардың экономикалық негізделуі,
сонымен қатар нақта
экономикалық тиімділігі болуы керек. АҚК-да астықтың бидайын қабылдау
материалды техникалық базасын дайындау кезеңінде өндірістік персоналмен
техникалық оқу жүргізеді; бидай кептіргіштер, лаборанттар, автомобильдер-
жүкшілер, операторлар және т.б. Басқарушы жұмысшылармен мамандардың
квалификациясын жоғарылату салалық институтында.
Бидай қабылдауда материалды-техникалық базаның дайындығын комиссия
анықтайды, оның ішіне нан өнімін өндірістік басқару жұмыскерімен бірге
кәсіпорын жетекшісі кіреді.
Комиссия тексереді:
- бидай сапасын бақылаумен дәмін анықтайтын құралдармен қамтамасыз
етілген лаборатория ;
- мемлекеттік стандарт органдарымен берілген таразылық жабдықтар
аттестациясы;
- бидай кептіретін, бидай тазалайтын және көтергішті-көліктік
жабдықтардың жұмыс істеуі;
- бидай сақталатын орындарды бидаймен толтыруға дайындығы;
- аймақта керекті мәліметтің болуы;түсіру орны,бос және жүкті автомашина
көлігінің қозғалыс бағыты бидай сақтайтын орынның аты мен нөмірі және
т.б.
АҚК- да бидайды орналастыру, өңдеу және қабылдауды дақыл бойынша
түрі,сорты, дымқылдығы мен температурасы және т.б. сапалық
көрсеткіштермен белгіленеді.
Бидай қабылдауды ұйымдастыру сақтау және өңдеу негізінде техникалық карта
бойынша жоспар жасалынуы тиіс.
4. Астықтың сапасы әр аймақта, әр жылы, әр мекемеде, оның ішінде әр
қоймада әртүрлі болады. Сондықтан астықтың технологиялық қасиеті деп
мүмкіншілігінше аз шикізаттан аз энергия жұмсап, көп және жоғарғы сапалы
дайын өнімдер алуды ұғамыз. Бұл ағымды астықтың бағалығы неше технологияның
сапасы немесе технологияның кәмелеттігі деп те атайды. Астықтан алынатын
өнімдердің шығымы, олардың сапасы, т.б. мәліметтер түгелдей стандарттар
арқылы анықталады.
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан,
макарон, жарма, тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер
алынады және оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен
пайдаланады.
Дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар және лайлы тұқымды дақылдар өндірістің
көптеген салаларында пайдаланады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта,
адамға керекті көптеген қаттар алынады.
Астық піскен кезде дәннің құрамына кіріп сақталады.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді қамбаларға
құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды.
Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап кеткен. Міне осындай
маңызды ерекшеліктеріне қарай дүние жүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мал өндіруге үлкен мән береді.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп жыл
сайын орташа есеппен өндірілген астықтың көлемін 26,5-28,5 млн. тоннаға
жеткізу көзделіп отыр.
Қазақстан астықтың сапасы жағынан бірінші орын алып отыр. Қазақстанның
солтүстік облыстарының бәрінде дерлік күшті және қатты бидай өсіріледі.
Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес және оны шет мемлекеттерге алтынға
балап сатуға болады.
ҚР-да астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары
шығарлып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп
өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор және астық қамбалары көп салынып,
ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған және
автоматтандырылған.
Республиканың егін шаруашылығана жаңа техника мен озық технология кеңінен
енгізілуде. Ол астықта көп өнідіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік
беріп отыр.
Қазақстан астық өнімдері 1953 жылдан, яғни тың және тыңайған жерлерді
игеруден бастап тез өсе бастады. Қазір республикамызда 25,5млн. гектардан
артық егіс егіледі.
Осындай жетістіктерге қарамастан, астық өнімдері тамақ өнеркәсібін
шикізатпен, мал шаруашылығымен күрделі жеммен қамтамасыз етуге әлі де
жетіспейді. Сондықтан республикамыздаң 2000-2010 жылдары
әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында егіс өнімін
арттыру ең басты бағыт деп есептеліп, әр адам басына жылына 1,5 тоннадан
астық өндіру міндетін алға қойып отыр. Сонда ғана Қазақстанда ұн, нан
сияқты халық күнделікті пайдаланатын тағамдармен қатар, мал азығына қажетті
сапалы жем де жеткілікті болмақ.
Қай дәуірді алсақ та адам өмірі бидаймен тығыз байланыста болған.
Қазақстан – еліміздің аса ірі астықты аймағының бірі. Қазіргі кезде дүние
жүзі бойынша екі жүз миллион га астам жерді бидай алқабы алып жатыр.
Қазақстанда егілген бидайлар негізінен жаздық бидайдың жұмсақ және қатты
түрлерінде жатады. Қатты бидай өнімін беретін көбінесе гордеиформе,
аракідік мелянопус тәрізді түрлері.
Ал Қазақстанның оңтүстігінде егіліп келген бидайдың құрамы түр жағынан
әлдеқайда байырақ.
Егіншілікті дамыту, өнім өндіруді ұлғайту мен сапасын жақсарту бидайдың
сорттарына қойылатын талапты да артыра түседі.
Жаздың жұмсақ дәнді бидайлар Қазақстан-4, Омбы-9, Саратов-42. Жаздың
қатты бидайлары – Алмас, Алтай, Саратов-40.
Қазақстанның ерекше климатына бейім сорт шығару оңай жұмыс емес.
Қазақстанның ерекше табиғи осы жерлерге өте бейімделген әрі мол өнім
беретін сорттарды шығаруды талап етеді. Бұл сорттардың топырақ талғамайтын,
жер өңдеу тәсіліне қайшы келмейтін, суармалы жерлерде минералды
тыңайтқыштарды барынша мол сіңіре алатын тағы басқа да өндірісті қасиеттері
болуы қажет.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда өндірілетін жаздық бидайлар жоғары
белоктігімен әрі товарлық сапалылығымен бағалы. Аймақтың табиғат
ерекшеліктеріне байланысты мұнда еліміздің астық байланысында өте құнды
саналатын күшті және қатты сорттарын және оның өнім сапасын жақсарту үшін
қолданылатын түрлерін егуге мүмкіндік мол.
Қазіргі кезде Қазақстанда жергілікті табиғат жағдайына бейімделген жаздық
бидайдың өнімді сорттары аз емес. Олардың өнімділігі агротехникалық
шаралардың дұрыс және уақтылы қолданылуына байланысты. Алдағы міндет осы
сорттардың өнімділігін арттырып, сапалық құрамын одан әрі жақсарту.
Орталық Қазақстанда жаз айларында атмосфера мен топырақтың өте құрғақ
болуына және жиі-жиі аңызақ соғуына байланысты тек қана ерте пісетін
сорттарын егуге тура келеді. Бұлар өте тез дамып, қысқы және көктемгі
ылғалды барынша тиімді пайдаланып, вегетация кезеңінің бірінші жартысында-
ақ, яғни 70-80 күннің ішінде пісіп үлгереді.
Климаттың, әр жылы алынған астық өнімі туралы мәліметтерге зер салсақ,
онда Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарында әрбір екі
жылда егіс құрғақшылықтан зардап шегетінін көреміз. Осындай жағдайлар
Қазақстанның Солтүстік облысында әр 10 жылда 3-4 ретқайталанып отырады
екен. Сонымен Қазақстан жаздық бидайын өсіруі республиканың табиғат және
климат ерекшеліктерін, атап айтқанда климаттың өте континентальды,
құбылмалы екендігін, жауын-шашынның әр жылы әр мезгілде біркелкі еместігін,
құрғақшылықтың жиі болатындығын, көптеген аудандарда көктемнің соңын ала
және ерте күзде байқалатын үсікті, топырақ эрозиясын тудыратын, қатты қары
аз жылдары болатын қатты аяздарды, топырақ түрлерінің әртүрлілігін, тағы
басқа жағдайларды ескере отырып жүргізіліп келе жатқанын айтқан жөн.
Бидайдың басқа түрлері өте аз көлемде егіледі. Бидай өсімдігінің бір-
бірі жалғаса ауысып отыратын осы бір уақыт аралықтары мен кезеңдердің
ұзақтығы сорттарына байланысты әр түрлі болады. Күшті бидай Казақстанның
тек солтүстік облыстарында өседі. Құны өте жоғары, ауыл шаруашылығы
дақылдарының ішінде ерекше орын алады және оның көлемі жылдан-жылға өсуде.
Қазақстанда негізінен ежелден мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі
халықтар мекен еткен. Мұнымен қатар тарихи-әдебиеттерге қарағанда, кейбір
топырағы құнарлы сулы аудандарда аздаған егін шаруашылығының болғаны туралы
да мәліметтер бар.
Тарихи деректерге қарағанда алғашқы кезде бұл жерлерде жұмсақ бидай,
құрғақшылық аудандарда тары егілген.
Бидайдың аласа бойлы қожа бидай түрі осы қазақ жерінде пайда болып
тараған. Оның себебі көшпелі халықтар бидайды қыстауда егіп, өздері мал
бағып жайлауға шығып кететін де, күзде жайлаудан қайтып оралған соң ғана
бидайды орып алатын болған.
Сонда жуан сабақты ауа райының қолайсыздығына төзімді түрлері жығылмай
қалып, көшпелі халық соларды жинап алып қажетіне жаратқан. Қожа бидай атты
бидайдың бұл түрі табиғи жағдайда қазақ жерінде қалыптасқан және осы
уақытқа дейін кейбір аудандарда егіледі. Қазақстан жерінде жоғары сапалы
бидай өсетіні баяғыдан белгілі. Ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде бидай
жер жүзінде өте көп тараған дақыл және қара бидайды есептемегенде, ұн мен
нан сияқты кең тараған тағамдарды тек бидайдан ғана алуға болады. Жер
шарында оның көптеген түрлері бар. Оның ішінде көп тараған екі түрі бар.
Олар жұмсақ және қатты бидай түрлері. Жұмсақ бидай көбінесе нан пісіруге
пайдаланылады. Ол өзінің наубайхананың қабілетіне қарай үш топқа бөлінеді.
Бірінші топ-күшті бидай. Оның наубайхананың қабілеті өте жоғары, хан
бидайдың наубайханалық қабілетін қатардағы дәрежеге жеткізе
Бидай мен қара бидайдың беретін ең басты өрімі-ұн.
Сондықтан оның ұн тартуға жарамдылығы деп оның шикізат пен энергияны аз
жұмсап, көбірек және сапалы ұн беру қабілетін айтады. Бидайдың ұнтартылғыш
қабілеті екі түрлі себепке байланысты:
- біріншіден – оның ұнтақталғыш қасиеті;
- екінші – ұнтартылғыш құндылығы;
Бидайдың ұнтақталғыштығы деп дирмендегі бидайдың әр түрлі әрекеттерге
ұшырғандағы тұрақтылығы, сонымен қатар ұнтақтала білу,
оған керекті энергия мөлшері, ұнға кебекке бөліне білу қабілеті және ұнның
шығымдылығы сияқты астықтың физикалық қасиеттерін алсақ, ал ұн тартылғыш
құндылығы деп-астықты ұн тартуға дайындаудан бастап, одан түскен ұнның
сапасына дейін қамтитын комплекті айтады. Бұған бидайды сулауға қанша су
керек, суды сіңіру үшін қанша уақыт керек, қанша дунстар, қиыршықталған
заттар пайда болады, оларды ұнтақтауға қанша уақыт кетеді, қанша ұн шығады,
онда клейковинаның мөлшері мен сапасы қандай болады, ұнның ірілігі, күл
беретін заттардың мөлшері, ұнның түсі- түгі т.б. толып жатқан
көрсеткіштердің комплексін айтады.
Толық піскен, толған дәннің ішіндегі химиялық заттар өзара тығыз
орналасады да, оның орташа тығыздығы жоғары болады. Егер астықтың ішінде әр
түрлі жеңіл немесе ауыр қосындылар болса оларды да осы қасиеттерінің
айырмашылықтарын пайдаланып бөліп алуға болады және астықты қоймаға
құйғанда, өз еркімен құлағанда екшеліп жіктелуі мүмкін. Бұл да оның жақсы
сақталуына өзінің әсерін тигізеді. Ұсақ, ауыр заттар бөлек екшеленіп
орналасып, осы арада өзінен өзі жылитын активтік аймақ пайда болады, астық
осы аймақтан бастап шіри бастайды.
3. Астық сапасын арттырудың жолдары
Халықты жоғары сапалы азық түлікпен қамтамасыз ету – тамақ өнеркәсібі
саласының ең басты міндеті. Осы міндетті орындауда Қазақстанның да үлесі
өте зор. Қазақстан астығының товарлық сапасы өте жоғары, республиканың
барлық облстарында тек күшті, бағалы және қатты бидайдың сорттары егіледі.
Олар басқа елдердегі төмен сапалы бидайдың технологиялық қасиеттерін
жақсартуға пайдаланылады, шет мемлекеттерге сатылады. Осындай бағалы бидай
өндіру жөнінен Қазақстан бірінші орын алады. Астықтың сапасы дегеніміз өте
күрделі фактор. Ол ауыл шаруашылығында себілген тұқымнан бастап, оны АҚК
тапсыру, тазалау, өңдеу, ең ақыры тамақ өнеркәсібінде нан пісіру
процесімен аяқталады. Осы процестерге көптеген адам күші, машиналар мен
аппараттар қатысады.
Ауыл шаруашылығында ең шешуші факторларға дақылдың сорты, оны өсірудің
технологиясы, ауа райы, жер қыртысының құнары, зиянды жәндіктер мен
аурулардың зардабы, астықты орып - жинаудың тәсілдері және көптеген басқа
да жәйттер жатқызылады. Астықтың сапалы болуы сол көрсетілген факторларды
мүлтіксіз орындауға байланысты. Астықты өсіру тек жазда ғана болатын
науқандық жұмыс, ал оны тамақ өнеркәсібінде жыл бойы үздіксіз пайдаланады.
Сондықтан астық сақтау орындар қызметкерлерінің астықтың сапасын арттыруда
алатын орны ерекше. Астықтың өзіне тән, басқа ешқандай тамақ өндірісінде
пайдаланылатын шикізаттарда кездеспейтін ерекшелігі, оның шексіз сақтауға
шыдамдылығы. Астықты сақтау үшін, ол толық піскен кезінде орылып жиналған,
құрғақ және таза болуы керек. Сондықтан қоймадағы астықты, оның сапасын
төмендетпей, толық сақтау үшін мына төмендегі шараларды іске асыру қажет:
- егін орағын алдыңғы қатарлы технологияларды пайдаланып тез және сапалы
жүргізу;
- кәсіпорындардан астықты дер кезінде, сағаттың график әдісімен тасып
жеткізу;
- астықтың сапасын алдын ала ауыл шаруашылық мекемелерінің өзінде
анықтау;
- астық қабылдау мекемелерінің технологиялық базасын науқанға тыңғылықты
әзірлеу;
- астықты дұрыс қабылдау, үлкен астық партияларын жасақтап, оларды
тазалау, кептіру т.б. астықты қоймаға құю науқанын бір мезгілде
жүргізу, қоймаға тек кондициясын жеткізілген астықты ғана құю, оны көп
уақыт бойы сапасын төмендетпей сақталуын қамтамасыз етеді.
Астықтың сапасы әр аймақта, әр жылы, әр мекемеде, оның ішінде әр қоймада
әртүрлі болады. Сондықтан астықтың технологиялық қасиеті деп
мүмкіншілігінше аз шикізаттан аз энергия жұмсап, көп және жоғарғы сапалы
дайын өнімдер алуды ұғамыз. Бұл ағымды астықтың бағалығы неше технологияның
сапасы немесе технологияның кәмелеттігі деп те атайды. Астықтан алынатын
өнімдердің шығымы, олардың сапасы, т.б. мәліметтер түгелдей стандарттар
арқылы анықталады.
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан,
макарон, жарма, тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер
алынады және оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен
пайдаланады.
Дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар және лайлы тұқымды дақылдар өндірістің
көптеген салаларында пайдаланады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта,
адамға керекті көптеген қаттар алынады.
Астық піскен кезде дәннің құрамына кіріп сақталады.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді қамбаларға
құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды.
Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап кеткен. Міне осындай
маңызды ерекшеліктеріне қарай дүние жүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мал өндіруге үлкен мән береді.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп жыл
сайын орташа есеппен өндірілген астықтың көлемін 26,5-28,5 млн. тоннаға
жеткізу көзделіп отыр.
Қазақстан астықтың сапасы жағынан бірінші орын алып отыр. Қазақстанның
солтүстік облыстарының бәрінде дерлік күшті және қатты бидай өсіріледі.
Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес және оны шет мемлекеттерге алтынға
балап сатуға болады.
ҚР-да астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары
шығарлып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп
өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор және астық қамбалары көп салынып,
ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған және
автоматтандырылған.
Республиканың егін шаруашылығана жаңа техника мен озық технология кеңінен
енгізілуде. Ол астықта көп өнідіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік
беріп отыр.
Қазақстанның солтүстік облыстарында өсірілген астықтың бірқатары орақ
кезінде немесе кәсіпорындардың қырмандарында, ылғалдылығы жоғары
болғандықтан өніп, өзінен өзі қызып бұзылады.Мұндай астықтың сапасы кенет
төмендейді. Бұл көбінесе орақтың кешігуінен болады. Сондықтан піскен
астықты тез түгел жинап алу проблемасы барлық ауыл шаруашылық мамандарының
алдына қойылған, кезек күттірмейтін міндеттердің бірі болып есептеледі. Күз
ерте түскен жылдары, егін орағы жауын-шашынға ұрынып, өнімнің 20-30
процентке дейінгі бөлігі шіріп кетіп жүр. Бұл кемшілікті жоюдың бір жолы
өте ерте пісетін астықтың сорттарын шығару.
Егер астық піскен мезгілінде орылмай, сабағында тұрып қалса, жауын-
шашынның, ауа қозғалыстарының, құстардың әсерінен оның масағындағы ірі
дәндер төгіліп, түсімі азаяды. Тұрып қалған астықтың орағы қанша күн
кешіксе, соншама түсімнің мөлшері де, сапасы да төмендейді.
Астықты жинау қазіргі жағдайда ең кезек күттірмейтін міндеттердің бірі.
Астықтың сапасы құбылмалы фактор. Ол көбінесе ауа райының қолайына қарай
тез өзгеріп тұрады. Еліміздің өз ішінде пайдалану үшін және шет елге шығару
үшін де өте сапалы астық керек. Мемлекет қоймаларында оларды бірімен бірін
біріктіріп, сапасына қарай қалыптастырып үлкен партиялар жасайды. Үлкен
астық партияларын жасау қазіргі кездегі астық сақтау және өңдеу
мекемелерінің ең бір басты міндеті болып есептеледі. Осы міндетті дұрыс
шеше білсек, іс жүзінде барлық астықтан жоғары сапалы өнім алуды
қамтамасыз етуге болады. Бұл жұмыс астықтың пайдаланатын саласын анықтаудан
басталады. Мұның ең басты көрсеткіштері: дақылдың сорты, астықтың типі,
тармағы, көлемдік массасы, оның шыны тәрізділігі, дән маңызының саны мен
сапасы,астықтың ылғалдылығы мен тазалығы тағы басқалар.
Барлық астықты қабылдау, оны өңдеумен айналысытын мекемелердің негізгі
міндеті өздерінің қарамағындағы бар шикізаттан (астықтан) мүмкіншілігі
болғанша көп және жоғары сапалы дайын өнімдер алу болып табылады.
Астықтың сапасы әр аймақта, әр жылы, әр мекемеде оның әшәнде әр қоймада
әртүрлі болады.
Сондықтан астықтың технологиялық қасиеті деп мүмкіндігінше аз шикізаттан
аз энергия жұмсап, көп және жоғарғы сапалы дайын өнім алуды ұғамыз. Бұл
ұғымды астықтың бағалылығы немесе технологиялық кәмелеттігі деп те атайды.
Астықтан алынатын өнімдердің шығымы, олардың сапасы, т.б. мәліметтер
түгелдей стандарттар арқылы анықталады. Ол стандарттарда астықтың сапасына
байланысты дайын өнімдердің шағымы, оның сапасының қалай өзгертетіні толық
көрсетілген. Астықтың технологиялық қасиеттеріне оның ұн тартуға, нан
пісіруге жарамдылық қабілеті, макарондық ұн және жарма беру қасиеті,
кондитерлік, крахмалдық, спирттік, сыралық өнім беру қасиеттері жатады.
Бұлардың өзіндік ерекшеліктері бар. Астықпен жұмыс істейтін мамандар мына
төмендегідей – дақыл, астық қоспалары, негізгі дақыл, партия,біркелкі
партия және астық қосындылары деген негізгі ұғымдарды жақсы білуі керек.
Астық қоспаларын орып-жинау, тазалау, кептіру, сақтау және өңдеу
процестерінде, олар өздерінің табиғи қасиеттері мен сапасын өзгертіп
тұрады. Көп сақталған астық кәртайып, өзінің алғашқы қасиеттерін төмендетуі
мүмкін. Астықтың технологиялық ерекшеліктерін анықтау үшін мыны бірнеше
ұғымдарды білген жөн: дәннің табиғи қасиеті, сапасы, ол сапаның
көрсеткіштері, бір сапалық көрсеткіш, сапалық көрсеткіштер комплексі,
сапаның дәрежесі немесе шегі және оның дәл қазіргі қал-жағдайы сияқты, осы
астықтың өзіне тән ұғымдар. Астықтың табиғи қасиеті деп осы дақылдан
алынған астықтың ерекшеліктері, оның пісіп жетілу мерзімі, жинау, тазалау,
кептіру, сақтау және тамақ өнеркәсібіндегі пайдалану ерекшеліктері тағы
басқа да осы дақылдың өзіне тән және меншікті ерекшеліктерін айтады.
Астықтың сапасы–бұл кешенді көрсеткіш. Астықтың сапасы оның
пайдаланылатын орнына байланысты. Сапа деген сөзді өнімнің өзінің
пайдаланылатын орнына жарамдылығын көрсететін барлық қасиеттерінің
жиынтығы.
Астықтың сапасы деп - биологиялық, физика-химиялық және әр түрлі
тағамдар алуға жарамдылық көрсеткіштерінің жиынтығын айтамыз. Астықтың
сапасын анықтауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Тарау І Астық өңдеудің және сақтаудың теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының астық өнімінің маңызы . . . . . . . . . .
5-9
1.2 Астық өңдеудің және сақтаудың ұйымдастыру жолдары . . .. . . .9-15
1.3 Астық сапасын арттырудың жолдары . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .16-23
1.4 Астық өңдеудің басты көрсеткіштері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .23-28
Тарау ІІ Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің талдауы
2.1 Кәсіпорынның еңбек ресурстарының құрылымы . . . . . . . . . . . .32-
33
2.2 Кәсіпорынның материалдық ресурстары . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .33-35
2.3 Кәсіпорынның қаржы нәтижесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 35-38
2.4 Астықты өңдеудің сақтаудың өзіндік құны және өндіріс анализі . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 38-39
2.5 Астық қабылдау кәсіпорынның пайда мен рентабельдігін талдау . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39-43
Тарау ІІІ Кәсіпорын қызметінің тиімділігін көтеру үшін бидайды қайта
өңдеу
3.1 Бизнес – жоспар туралы жалпы түсінік . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 43-46
3.2 Маркетингтік зерттеулер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .46-47
3.3 Ұйымдастыру жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .47-56
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Астық шаруашылығы республикамыздың аймақтарының аса маңызды саласының
бірі болып табылады. Сонымен бірге еліміздің азық-түлікке және жемге
қажетін қамтамасыз ету, тиісті мемлекеттік қор жасау және шетелдерге
шығарылатын ресурстарды арттыру міндеті қойылып отыр. Бұл дәнді дақылдар
егісінің көлемін ұлғайту есебінен емес, оның шығымдылығын арттыру және
астықты дер кезінде ысырапсыз жинап алу, сапасын төмендетпей сақтау
есебінен орындалуы тиіс.
Астықты сақтап және сапасын арттыруда дайындау мекемелерінің ролі өте
зор. Соңғы кездері АҚК-дың материалдардық-техниканың базасы дами түсуде.
Техникалық базаның үздіксіз жақсаруы астық қоймаларының негізгі
көрсеткіші – комплексті және жалпы комплексті жүк айналымы көлемін жедел
қарқынымен арттырды.
Астықтың сапасын жақсарту үшін қажетті өңдеуден, яғни келесі
аталғандардан (кептіру, тазарту, салқындату, т.б.) өткізеді.
Астықты шаруашылықтардан алып қана қоймай одан әрі,астық қабылдайтын
кәсіпорындардан дер кезінде жеткізу жүргізіліп, орақ кезіндегі ылғал және
ластанған дәнді дақылдарды өңдеу жұмысы жақсартып отырады.
Кәсіпорындарды басқаруды одан әрі жетілдіру, мамандандыру мен
шоғырланудың экономикалық тиімділігін арттыру міндеттері астық қабылдау
кәсіпорыны орналастыру жолдары сиымдылығы анықталған.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ уақыт сақталады, әр түрлі пішінді
қамбаларға құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы
солардың салдарынанда астық,ыстықтанда, суықтанда қорықпайды.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады.
Жұмсақ бидай көбеінесе нан пісіруге пайдаланылады.
Астықтан ұн, нан, макарон, жарма, тәтті тағамдар сиқяты адам баласына
ең керекті де көректі өнімдер алынады және оны күрделі жем ретінде мал
шаруашылығында да кеңінен пайдаланыла қана қоймай көптеген салаларда
қолданылады.
Үлкен астық партияларын жасау қазіргі кездегі сақтау және өңдеу
мекемелерінің ең бір басты міндеті болып есептеледі. Осы міндетті дұрыс
шеше білсек, іс жүзінде барлық астықтан, жоғары сапалы өнім алуды
қамтамасыз етуге болады.
Егіншілікті дамыту, өнім өндіруді, ұлғайту мен сапасын жақсарту
бидайдың сорттарына қойылатын талапты да арттыра түседі,оның кластылығына
да сұраныс өседі деп есептеуі қажет дейді агрономия.
Жаздың жұмсақ дәнді
бидайлары Омбы-19, Омбы-29, Саратов-29 және т.б.
Өндірілетін жаздық бидайлар жоғары белоктігімен әрі товарлық
сапалығымен бағалы.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынының маңызды еркшелігі – жұмысшы күшін,
техниканы, басқа да негізгі және айналым қорларын, пайдаланудан тұратын
өндірістік процестерді ұйымдастырудың технологиялық жағы болып табылады.
Өте тез дамып, қысқы және көктемгі ылғалды барынша тиімді пайдаланып,
вегетация кезеңінің бірінші жартысында-ақ, яғни 70-80 күннің ішінде пісіп
үлгереді. Өнім өндіруді, еңбек өнімділігі мен рентабельдігін мамандандыру
негізінде арттырудың резервтері сақталуға тиіс болатын өнімді өндіру мен
өңдеу процестерінің ұштасқан тұсында пайда болады.
Жүргізілген операцияларға, яғни өнім өндіруге жұмсалған шығындарды сол
өнімді сатудан түскен табыспен толық жабуға кепілдік береді, әрбір
еңбеккерлердің өз еңбегінің жоғары нәтижелі, өнімнің шығымы мен оның
сапасының көтеріңкі болуына материалдық жағынан қызығушылығын арттырады.
Ал егер сол жылы еңбеккер немесе хрестиандық қожалық егін егіп шығынға
ұшараса ол келесі жылға егін егуге өз капиталымен шығуы екі талай.
Егін шаруашылығында астық өнімінің биологиялық себептерден кемуі де
мүмкін. Бұған әртүрлі себептерге байланысты дәннің өсіп толу кезіндегі
кездесетін ауа райының қолайсыздығы салдарынан болатын өнімнің төмендеуі
жатады.
Егін шаруашылығының жүйесі деп жоғары сапалы өнім алуға, жердің
құнарлығын үнемі арттырып отыруға арналған, әр табиғи аймақтың жер және ауа
райы жағдайларына қолайлы түрде ұйымдастыруға арналған агротехникалық
шаралар жиынтығын айтамыз.
Бидайдың сапасын тексеруде құрғақ клейковинаның мөлшері де белгілі
орын алады.Егер сулы клейковинаны кептірсек, онда құрғақ клейковинаның
мөлшері табылады, ал ұшып кеткен судың көлемі клейковинаның су ұстамдылық
қабілеті немесе гидротациясы деп аталады. Егер клейковина әбден піскен,
жақсы сақталған дәннен алынса оның су ұстамдылық қабілеті жоғары болады.
Диплом жұмысының мақсаты: кәсіпорынның теоретикалық аспектілерін
қарастыру, кәсіпорынның экономикалық және қаржылық нәтижелерін талдау
кезінде алынған қорытындыны қолданып экономикалық тиімділікті жоғарлатудын
жолдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыстың алдында келесі міндеттер
қойылды:
- бидай өндіру процессінің теориялық аспектілерін жан-жақты және терен
талқылау;
- кәсіпорын қызметіне нақты талдау жасау;
- кәсіпорын қызметінің пайдасын арттыру үшін жобалық шараларды ұсынып,
оларды экономикалық жағынан негіздеп алу.
Диплом жұмысының обьектісі Кенесары-астық жауапкершілігі шектеулі
серіктестік, бұл кәсіпорынның негізгі бағыты бидаи өндіру және оны тиімді
іске асыру табылады, екінші бағыты – сактау, үшінші бағыт – тазарту,
төртінші бағыт – кептіру, бесінші бағыт – салқындату.
Дипломдық жұмыс кіріспеден 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде зерттелінетін сұрақтын теориялақ аспектілері қарастырылған.
Екінші бөлімде кәсіпорын қызметіне жан жақты және терен талдау жасалған.
Үшінші бөлімде кәсіпорпын қызметіннің пайдасын арттыру үшін экономикалық
негізделген жоба ұсынысы берілген.
1 тарау Астық өңдеудің және сақтаудың теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасында астық өнімінің маңызы
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан,
макарон, жарма, тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер
алынады және оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен
пайдаланады.
Дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар және лайлы тұқымды дақылдар өндірістің
көптеген салаларында пайдаланады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта,
адамға керекті көптеген қаттар алынады.
Астық піскен кезде дәннің құрамына кіріп сақталады.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді қамбаларға
құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды.
Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап кеткен. Міне осындай
маңызды ерекшеліктеріне қарай дүние жүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мал өндіруге үлкен мән береді.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп жыл
сайын орташа есеппен өндірілген астықтың көлемін 26,5-28,5 млн. тоннаға
жеткізу көзделіп отыр.
Қазақстан астықтың сапасы жағынан бірінші орын алып отыр. Қазақстанның
солтүстік облыстарының бәрінде дерлік күшті және қатты бидай өсіріледі.
Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес және оны шет мемлекеттерге алтынға
балап сатуға болады.
ҚР-да астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары
шығарлып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп
өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор және астық қамбалары көп салынып,
ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған және
автоматтандырылған.
Республиканың егін шаруашылығана жаңа техника мен озық технология кеңінен
енгізілуде. Ол астықта көп өнідіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік
беріп отыр.
Қазақстан астық өнімдері 1953 жылдан, яғни тың және тыңайған жерлерді
игеруден бастап тез өсе бастады. Қазір республикамызда 25,5млн. гектардан
артық егіс егіледі.
Осындай жетістіктерге қарамастан, астық өнімдері тамақ өнеркәсібін
шикізатпен, мал шаруашылығымен күрделі жеммен қамтамасыз етуге әлі де
жетіспейді. Сондықтан республикамыздаң 2000-2010 жылдары
әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында егіс өнімін
арттыру ең басты бағыт деп есептеліп, әр адам басына жылына 1,5 тоннадан
астық өндіру міндетін алға қойып отыр. Сонда ғана Қазақстанда ұн, нан
сияқты халық күнделікті пайдаланатын тағамдармен қатар, мал азығына қажетті
сапалы жем де жеткілікті болмақ.
Қай дәуірді алсақ та адам өмірі бидаймен тығыз байланыста болған.
Қазақстан – еліміздің аса ірі астықты аймағының бірі. Қазіргі кезде дүние
жүзі бойынша екі жүз миллион га астам жерді бидай алқабы алып жатыр.
Қазақстанда егілген бидайлар негізінен жаздық бидайдың жұмсақ және қатты
түрлерінде жатады. Қатты бидай өнімін беретін көбінесе гордеиформе,
аракідік мелянопус тәрізді түрлері.
Ал Қазақстанның оңтүстігінде егіліп келген бидайдың құрамы түр жағынан
әлдеқайда байырақ.
Егіншілікті дамыту, өнім өндіруді ұлғайту мен сапасын жақсарту бидайдың
сорттарына қойылатын талапты да артыра түседі.
Жаздың жұмсақ дәнді бидайлар Қазақстан-4, Омбы-9, Саратов-42. Жаздың
қатты бидайлары – Алмас, Алтай, Саратов-40.
Қазақстанның ерекше климатына бейім сорт шығару оңай жұмыс емес.
Қазақстанның ерекше табиғи осы жерлерге өте бейімделген әрі мол өнім
беретін сорттарды шығаруды талап етеді. Бұл сорттардың топырақ талғамайтын,
жер өңдеу тәсіліне қайшы келмейтін, суармалы жерлерде минералды
тыңайтқыштарды барынша мол сіңіре алатын тағы басқа да өндірісті қасиеттері
болуы қажет.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда өндірілетін жаздық бидайлар жоғары
белоктігімен әрі товарлық сапалылығымен бағалы. Аймақтың табиғат
ерекшеліктеріне байланысты мұнда еліміздің астық байланысында өте құнды
саналатын күшті және қатты сорттарын және оның өнім сапасын жақсарту үшін
қолданылатын түрлерін егуге мүмкіндік мол.
Қазіргі кезде Қазақстанда жергілікті табиғат жағдайына бейімделген жаздық
бидайдың өнімді сорттары аз емес. Олардың өнімділігі агротехникалық
шаралардың дұрыс және уақтылы қолданылуына байланысты. Алдағы міндет осы
сорттардың өнімділігін арттырып, сапалық құрамын одан әрі жақсарту.
Орталық Қазақстанда жаз айларында атмосфера мен топырақтың өте құрғақ
болуына және жиі-жиі аңызақ соғуына байланысты тек қана ерте пісетін
сорттарын егуге тура келеді. Бұлар өте тез дамып, қысқы және көктемгі
ылғалды барынша тиімді пайдаланып, вегетация кезеңінің бірінші жартысында-
ақ, яғни 70-80 күннің ішінде пісіп үлгереді.
Климаттың, әр жылы алынған астық өнімі туралы мәліметтерге зер салсақ,
онда Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарында әрбір екі
жылда егіс құрғақшылықтан зардап шегетінін көреміз. Осындай жағдайлар
Қазақстанның Солтүстік облысында әр 10 жылда 3-4 ретқайталанып отырады
екен. Сонымен Қазақстан жаздық бидайын өсіруі республиканың табиғат және
климат ерекшеліктерін, атап айтқанда климаттың өте континентальды,
құбылмалы екендігін, жауын-шашынның әр жылы әр мезгілде біркелкі еместігін,
құрғақшылықтың жиі болатындығын, көптеген аудандарда көктемнің соңын ала
және ерте күзде байқалатын үсікті, топырақ эрозиясын тудыратын, қатты қары
аз жылдары болатын қатты аяздарды, топырақ түрлерінің әртүрлілігін, тағы
басқа жағдайларды ескере отырып жүргізіліп келе жатқанын айтқан жөн.
Бидайдың басқа түрлері өте аз көлемде егіледі. Бидай өсімдігінің бір-
бірі жалғаса ауысып отыратын осы бір уақыт аралықтары мен кезеңдердің
ұзақтығы сорттарына байланысты әр түрлі болады. Күшті бидай Казақстанның
тек солтүстік облыстарында өседі. Құны өте жоғары, ауыл шаруашылығы
дақылдарының ішінде ерекше орын алады және оның көлемі жылдан-жылға өсуде.
Қазақстанда негізінен ежелден мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі
халықтар мекен еткен. Мұнымен қатар тарихи-әдебиеттерге қарағанда, кейбір
топырағы құнарлы сулы аудандарда аздаған егін шаруашылығының болғаны туралы
да мәліметтер бар.
Тарихи деректерге қарағанда алғашқы кезде бұл жерлерде жұмсақ бидай,
құрғақшылық аудандарда тары егілген.
Бидайдың аласа бойлы қожа бидай түрі осы қазақ жерінде пайда болып
тараған. Оның себебі көшпелі халықтар бидайды қыстауда егіп, өздері мал
бағып жайлауға шығып кететін де, күзде жайлаудан қайтып оралған соң ғана
бидайды орып алатын болған.
Сонда жуан сабақты ауа райының қолайсыздығына төзімді түрлері жығылмай
қалып, көшпелі халық соларды жинап алып қажетіне жаратқан. Қожа бидай атты
бидайдың бұл түрі табиғи жағдайда қазақ жерінде қалыптасқан және осы
уақытқа дейін кейбір аудандарда егіледі. Қазақстан жерінде жоғары сапалы
бидай өсетіні баяғыдан белгілі. Ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде бидай
жер жүзінде өте көп тараған дақыл және қара бидайды есептемегенде, ұн мен
нан сияқты кең тараған тағамдарды тек бидайдан ғана алуға болады. Жер
шарында оның көптеген түрлері бар. Оның ішінде көп тараған екі түрі бар.
Олар жұмсақ және қатты бидай түрлері. Жұмсақ бидай көбінесе нан пісіруге
пайдаланылады. Ол өзінің наубайхананың қабілетіне қарай үш топқа бөлінеді.
Бірінші топ-күшті бидай. Оның наубайхананың қабілеті өте жоғары, хан
бидайдың наубайханалық қабілетін қатардағы дәрежеге жеткізе
алады, оның құрамына ақуыз( белок) және дән маңызы (клейковина) көп
болады және олардың сапасы өте жақсы болып келеді.
Екінші топқа – қатардағы бидай жатады.
Үшінші топ–осал бидай - наубайхананың қабілеті қанағаттанарлықсыз, өзі
таза күйінде нан пісіруге жарамайды. Ауыл шаруашылығында, технологиялық
ғылымдарда және тәжірибе жүзінде ең көп тараған жіктеу бірлігі - сорт.
Сорт дегеніміз ғылым жүзінде, жерде себіліп келе жатқан, әбден танымал,
қалыптасқан өсімдіктер тобы. Оған жататын өсімдіктердің бойы, түсімі және
т.б. қолайсыз жағдайларға төзімділігі бірдей қалыптасқан бір түр-тармаққа
жататын өсімдіктер тобы кіреді. Қазақстанда кең тараған сорттар саны көп.
Егін шаруашылығының жүйесі деп жоғары сапалы өнім алуға, жердің
құнарлығын үнемі арттырып отыруға арналған, әр табиғи аймақтың жер және ауа
райы жағдайларына қолайлы түрде ұйымдастыруға арналған агротехникалық
шаралар жиынтығын айтамыз.
Егін орағы-егін шаруашылығындағы ең жауапты кезең. Мұнда ауыл шаруашылығы
еңбекшілерінің бір жыл бойы істеген еңбектерінің қорытындысы шағарылады. Өз
уақытында, ерте де емес, кеш те қалмай егінді жинап алу - өскен егіннен көп
және жоғары сапалы өнім алудың бірден-бір кепілі. Қазіргі кезде ауыл
шаруашылығында егін ору екі тәсілде жүргізіледі. Орақ кезінде көптеген
астық төгіледі, құсқа, т.б. зиянкестерге жем болады.
Мұнымен қатар комбайн жұмыс істегенде төгілу, сабанмен кету кемшіліктері
де кездеседі.Барлық төгілген астықты 100% деп алсақ оның ішінде шығын болу
көлемі 70% асады, ал басқадай өнімнің кему жолдары 30% шамасында болады.
Өнімнің механикалық кемуіне дәннің масақтан түсіп қалуы, сынып түсуі және
т.б. себептерден болатын түсімнің кемуі жатады. Бұлармен қатар астықтың
аздаған бөлігі сынып немесе басқа да механикалық жарақаттарға ұшырауы
ықтимал.
Егін шаруашылығында астық өнімінің биологиялық себептерден кемуі де
мүмкін. Бұған әртүрлі себептерге байланысты дәннің өсіп толу кезіндегі
кездесетін ауа райының қолайсыздығы салдарынан болатын өнімнің төмендеуі
жатады.
Егін пісіп келе жатқан кезде ыстық ұрып, ауа құрғақшылығы басталса дән
толмай, піспей семіп қалады. Осы себептен жеке дәннің көлемі кішірейеді,
сақтауға да тұрақсыз болады, дәні ұсақ, әлжуаз келеді. Бұл жағдай
Қазақстанның солтүстік аймақтарында жиі кездеседі. Бұған жазда соғатын жел
де көмектеседі.
Егін орудың әдістері. Ең тараған көптен пайдаланылып келе жатқан астықты
комбайнмен тура жинау әдісі. Бұл жинау тәсілінде комбайн
дәнді дақылдарды өзі орады, өзі бастырады да астық топанымен бірге
қырманға түседі. Қырманда оны тазалайды, кептіреді де мемлекетке тапсырады,
немесе қоймаға құяды. Тура комбайндау тәсілі тек жақсы піскен,
арамшөптерден таза егістіктерді күн ашық-жарық жағдайда жақсы нәтижеге
жетеді. Ору мен бастыруды бөлек жүргізу. Тура жиналғанда шығын болатын
әбден піскен, сапасы жоғары дәндер де сақталып қалады. Солтүстік
Қазақстанда күздің ерте түсуіне байланысты жаңбыр және қар ерте жауып,
егістіктер көп шығынға ұшырайды. Су астықтың өніп, шіріп кету қауыптары
туады. Сондықтан көптеген астық кептіретін агрегаттар қоюды керек етеді.
Кейінгі кезде ору, одан түскен массаны түгел маяға салып, егістіктің шетіне
шығарып, қырманға жинап, қыста бастыру әдісі қолданылып жүр.
2. Астық өңдеудің және сақтаудың ұйымдастыру жолдары
1. Барлық астықты қабылдау, өңдеумен айналысатын мекемелердің негізгі
міндеті өздерінің қарамағындағы бір шикізаттан (астықтан) мүмкіншілігі
болғанша көп және жоғары сапалы дайын өнімдер алу болып табылады.
2. Мол астықты ысырапсыз жинап, кәсіпорындарға дер кезінде жеткізуде
автомашиналардың атқаратын ролі зор. Олардың жұмысын жақсарту үшін егіді
ору, жинау, тасу, өңдеу және сақтау процестеріне қатысатын әрбір буынның
жұмысын дұрыс ұйымдастыру. Астықты қабылдағаннан кейін кәсіпорындарда
жүргізілетін өңдеу процесінің ішінде маңызды орын алатын тазарту болып
табылады. Тазарту арқылы дәнді дақылдар құрамындағы қоспалардың мөлшері
нормаға дейін азайтылады. Тазарту жұмысының технологиялық тізбекте
жүргізілу реті әр түрлі жағдайларға байланысты. Астықтың сапасын
төмендететін себептер:
- астықты толық қыздырмау;
- рециркуляция айналымын азайту;
- жылу- масса айырбастауда астықтың аз болуы;
- астықты тиісінше салқындату;
- қызметкерлер мамандығының төмен болуы.
3. АҚК-ы көптеген өндірістік процестермен, әсіресе бидаймен (қабылдау,
тазалау, кептіру, сақтау және өткізу) немесе тарадағы өніммен байланысты
күрделі жүйе болып табылады.
Бидайды қабылдау және өңдеу процесі міндетті түрде сапасының бақылауымен
тығыз байланысты. Бидаймен бірге сегіз жинақталған және бір локальді
процестерді орындауға болады. Қандай да өндірістік прцесс алғашқы өнімі
бар сыйымдылықтан басталады, ал өндірістік процесс
нәтижесінде қасиеті өзгертілген өнімі бар сыйымдылықтан аяқталады.
Өндіріс процесінде сыйымдылық бидаймен толтырылады, ол жинақталған
оперативті сыйымдылық болып табылады. Сыйымдылық жинақталған оперативті
болғаннан кейін онда сақтау процесі басталады. Осыдан, бидайды сақтау – бұл
қандай да АҚК-ы өндіріс процесіндегі аяқталынатын процесс. АҚК-да шығын
айналымының құрылымы, оның бөлігі қабылдау, сақтаумен байланысты. Егін
шаруашылығында астық өнімінің биологиялық себептерден кемуі де мүмкін.
Бұған әртүрлі себептерге байланысты дәннің өсіп толу кезіндегі кездесетін
ауа райының қолайсыздығы салдарынан болатын өнімнің төмендеуі жатады.
Егін пісіп келе жатқан кезде ыстық ұрып, ауа құрғақшылығы басталса дән
толмай, піспей семіп қалады. Осы себептен жеке дәннің көлемі кішірейеді,
сақтауға да тұрақсыз болады, дәні ұсақ, әлжуаз келеді. Бұл жағдай
Қазақстанның солтүстік аймақтарында жиі кездеседі. Бұған жазда соғатын жел
де көмектеседі.
Егін орудың әдістері. Ең тараған көптен пайдаланылып келе жатқан астықты
комбайнмен тура жинау әдісі. Бұл жинау тәсілінде комбайн
дәнді дақылдарды өзі орады, өзі бастырады да астық топанымен бірге
қырманға түседі. Қырманда оны тазалайды, кептіреді де мемлекетке тапсырады,
немесе қоймаға құяды. Тура комбайндау тәсілі тек жақсы піскен,
арамшөптерден таза егістіктерді күн ашық-жарық жағдайда жақсы нәтижеге
жетеді. Ору мен бастыруды бөлек жүргізу. Тура жиналғанда шығын болатын
әбден піскен, сапасы жоғары дәндер де сақталып қалады. Солтүстік
Қазақстанда күздің ерте түсуіне байланысты жаңбыр және қар ерте жауып,
егістіктер көп шығынға ұшырайды. Су астықтың өніп, шіріп кету қауыптары
туады. Сондықтан көптеген астық кептіретін агрегаттар қоюды керек етеді.
Кейінгі кезде ору, одан түскен массаны түгел маяға салып, егістіктің шетіне
шығарып, қырманға жинап, қыста бастыру әдісі қолданылып жүр.
АҚК-да өндірістік процесті ұйымдастыру екі өзгешеліктен тұрады.
Біріншіден, АҚК өндірістік қызметінде бір жыл ішінде үш кезең
белгіленеді: қабылдау және дайындау кезеңінде бидайды өңдеу; сапасын
жақсарту мақсатында дайындалған бидайды өңдеу және сақтауын қамтамасыз ету;
Ұзақтылы мен еңбек сыйымдылығы бойынша өндірістік процестер тұрақты емес
болғанда материалдық- техникалық базаны жаңа дайындыққа дайындау.
Екіншіден, өндірістік процестің тиімділігін және өндірісті жуық-
натуралды көрсеткіштер бойынша бағалайды.
АҚК- да материалдық- техникалық база өндірістік процестің сапалық және
сандық жағын көрсетіп, әр түрлі жүк көтергішті автомашина көлігіне түсетін
бидаймен басқа дақылды дайындау кезеңінде қабылдауды және де келесі өңдеу
мен сақтау үшін сапалық баға және партия құруды қамтамасыз етеді. Әрбір АҚК-
да бидайды тазалау мен кептіру аяқталғаннан кейін материалды- техникалық
базаны дайындау және келесі астық бидайын қабылдау жоспарын жасайды.
Сонымен қатар мына себептер талданады; алаңда автомашиналардың бидаймен
тұрып қалуы; бидайды сыйдыру фактілік жоспарының келіспеуі, технологиялық,
көтергішті-көліктік және энергетикалық жабдықтардың істемей қалуы. Еңбек
және материалдық ресурстардың тиімді пайдалануын талдайды. Техникалық
базаны дайындауда ең маңыздысы- өндірістік процестің механизация және
автоматизациясы, бидай қоимасы немесе жаңа бидай сақтайтын орын салуды
құрастыру нәтижесінде қамтамасыз етіледі. Бидай қабылдауды тәуліктік
үлкейту жұмыстық ғимаратта технологиялық және көтергішті-көліктік
жабдықтарды күшейту болып табылады, нәтижесінде оларды модернизациялау
немесе қосымша жабдықтарды құрайды. Бидай кептіргіш және бидай тазалағыш
агрегаттардың өнімділігін көтеру үшін жинақтағыш бункердегі қабылданған
бидай партиясын құруға болады.
Техникалық базаны дайындау бойынша жаңа кұрылыстан басқа ұйымдастыру
техникалық ұйымдардың жоспары өндірістік қондырғымен жабдықтардың жөндеуін
қарастырады. Жоспар бойынша барлық ұйымдардың экономикалық негізделуі,
сонымен қатар нақта
экономикалық тиімділігі болуы керек. АҚК-да астықтың бидайын қабылдау
материалды техникалық базасын дайындау кезеңінде өндірістік персоналмен
техникалық оқу жүргізеді; бидай кептіргіштер, лаборанттар, автомобильдер-
жүкшілер, операторлар және т.б. Басқарушы жұмысшылармен мамандардың
квалификациясын жоғарылату салалық институтында.
Бидай қабылдауда материалды-техникалық базаның дайындығын комиссия
анықтайды, оның ішіне нан өнімін өндірістік басқару жұмыскерімен бірге
кәсіпорын жетекшісі кіреді.
Комиссия тексереді:
- бидай сапасын бақылаумен дәмін анықтайтын құралдармен қамтамасыз
етілген лаборатория ;
- мемлекеттік стандарт органдарымен берілген таразылық жабдықтар
аттестациясы;
- бидай кептіретін, бидай тазалайтын және көтергішті-көліктік
жабдықтардың жұмыс істеуі;
- бидай сақталатын орындарды бидаймен толтыруға дайындығы;
- аймақта керекті мәліметтің болуы;түсіру орны,бос және жүкті автомашина
көлігінің қозғалыс бағыты бидай сақтайтын орынның аты мен нөмірі және
т.б.
АҚК- да бидайды орналастыру, өңдеу және қабылдауды дақыл бойынша
түрі,сорты, дымқылдығы мен температурасы және т.б. сапалық
көрсеткіштермен белгіленеді.
Бидай қабылдауды ұйымдастыру сақтау және өңдеу негізінде техникалық карта
бойынша жоспар жасалынуы тиіс.
4. Астықтың сапасы әр аймақта, әр жылы, әр мекемеде, оның ішінде әр
қоймада әртүрлі болады. Сондықтан астықтың технологиялық қасиеті деп
мүмкіншілігінше аз шикізаттан аз энергия жұмсап, көп және жоғарғы сапалы
дайын өнімдер алуды ұғамыз. Бұл ағымды астықтың бағалығы неше технологияның
сапасы немесе технологияның кәмелеттігі деп те атайды. Астықтан алынатын
өнімдердің шығымы, олардың сапасы, т.б. мәліметтер түгелдей стандарттар
арқылы анықталады.
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан,
макарон, жарма, тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер
алынады және оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен
пайдаланады.
Дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар және лайлы тұқымды дақылдар өндірістің
көптеген салаларында пайдаланады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта,
адамға керекті көптеген қаттар алынады.
Астық піскен кезде дәннің құрамына кіріп сақталады.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді қамбаларға
құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды.
Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап кеткен. Міне осындай
маңызды ерекшеліктеріне қарай дүние жүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мал өндіруге үлкен мән береді.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп жыл
сайын орташа есеппен өндірілген астықтың көлемін 26,5-28,5 млн. тоннаға
жеткізу көзделіп отыр.
Қазақстан астықтың сапасы жағынан бірінші орын алып отыр. Қазақстанның
солтүстік облыстарының бәрінде дерлік күшті және қатты бидай өсіріледі.
Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес және оны шет мемлекеттерге алтынға
балап сатуға болады.
ҚР-да астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары
шығарлып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп
өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор және астық қамбалары көп салынып,
ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған және
автоматтандырылған.
Республиканың егін шаруашылығана жаңа техника мен озық технология кеңінен
енгізілуде. Ол астықта көп өнідіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік
беріп отыр.
Қазақстан астық өнімдері 1953 жылдан, яғни тың және тыңайған жерлерді
игеруден бастап тез өсе бастады. Қазір республикамызда 25,5млн. гектардан
артық егіс егіледі.
Осындай жетістіктерге қарамастан, астық өнімдері тамақ өнеркәсібін
шикізатпен, мал шаруашылығымен күрделі жеммен қамтамасыз етуге әлі де
жетіспейді. Сондықтан республикамыздаң 2000-2010 жылдары
әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында егіс өнімін
арттыру ең басты бағыт деп есептеліп, әр адам басына жылына 1,5 тоннадан
астық өндіру міндетін алға қойып отыр. Сонда ғана Қазақстанда ұн, нан
сияқты халық күнделікті пайдаланатын тағамдармен қатар, мал азығына қажетті
сапалы жем де жеткілікті болмақ.
Қай дәуірді алсақ та адам өмірі бидаймен тығыз байланыста болған.
Қазақстан – еліміздің аса ірі астықты аймағының бірі. Қазіргі кезде дүние
жүзі бойынша екі жүз миллион га астам жерді бидай алқабы алып жатыр.
Қазақстанда егілген бидайлар негізінен жаздық бидайдың жұмсақ және қатты
түрлерінде жатады. Қатты бидай өнімін беретін көбінесе гордеиформе,
аракідік мелянопус тәрізді түрлері.
Ал Қазақстанның оңтүстігінде егіліп келген бидайдың құрамы түр жағынан
әлдеқайда байырақ.
Егіншілікті дамыту, өнім өндіруді ұлғайту мен сапасын жақсарту бидайдың
сорттарына қойылатын талапты да артыра түседі.
Жаздың жұмсақ дәнді бидайлар Қазақстан-4, Омбы-9, Саратов-42. Жаздың
қатты бидайлары – Алмас, Алтай, Саратов-40.
Қазақстанның ерекше климатына бейім сорт шығару оңай жұмыс емес.
Қазақстанның ерекше табиғи осы жерлерге өте бейімделген әрі мол өнім
беретін сорттарды шығаруды талап етеді. Бұл сорттардың топырақ талғамайтын,
жер өңдеу тәсіліне қайшы келмейтін, суармалы жерлерде минералды
тыңайтқыштарды барынша мол сіңіре алатын тағы басқа да өндірісті қасиеттері
болуы қажет.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда өндірілетін жаздық бидайлар жоғары
белоктігімен әрі товарлық сапалылығымен бағалы. Аймақтың табиғат
ерекшеліктеріне байланысты мұнда еліміздің астық байланысында өте құнды
саналатын күшті және қатты сорттарын және оның өнім сапасын жақсарту үшін
қолданылатын түрлерін егуге мүмкіндік мол.
Қазіргі кезде Қазақстанда жергілікті табиғат жағдайына бейімделген жаздық
бидайдың өнімді сорттары аз емес. Олардың өнімділігі агротехникалық
шаралардың дұрыс және уақтылы қолданылуына байланысты. Алдағы міндет осы
сорттардың өнімділігін арттырып, сапалық құрамын одан әрі жақсарту.
Орталық Қазақстанда жаз айларында атмосфера мен топырақтың өте құрғақ
болуына және жиі-жиі аңызақ соғуына байланысты тек қана ерте пісетін
сорттарын егуге тура келеді. Бұлар өте тез дамып, қысқы және көктемгі
ылғалды барынша тиімді пайдаланып, вегетация кезеңінің бірінші жартысында-
ақ, яғни 70-80 күннің ішінде пісіп үлгереді.
Климаттың, әр жылы алынған астық өнімі туралы мәліметтерге зер салсақ,
онда Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарында әрбір екі
жылда егіс құрғақшылықтан зардап шегетінін көреміз. Осындай жағдайлар
Қазақстанның Солтүстік облысында әр 10 жылда 3-4 ретқайталанып отырады
екен. Сонымен Қазақстан жаздық бидайын өсіруі республиканың табиғат және
климат ерекшеліктерін, атап айтқанда климаттың өте континентальды,
құбылмалы екендігін, жауын-шашынның әр жылы әр мезгілде біркелкі еместігін,
құрғақшылықтың жиі болатындығын, көптеген аудандарда көктемнің соңын ала
және ерте күзде байқалатын үсікті, топырақ эрозиясын тудыратын, қатты қары
аз жылдары болатын қатты аяздарды, топырақ түрлерінің әртүрлілігін, тағы
басқа жағдайларды ескере отырып жүргізіліп келе жатқанын айтқан жөн.
Бидайдың басқа түрлері өте аз көлемде егіледі. Бидай өсімдігінің бір-
бірі жалғаса ауысып отыратын осы бір уақыт аралықтары мен кезеңдердің
ұзақтығы сорттарына байланысты әр түрлі болады. Күшті бидай Казақстанның
тек солтүстік облыстарында өседі. Құны өте жоғары, ауыл шаруашылығы
дақылдарының ішінде ерекше орын алады және оның көлемі жылдан-жылға өсуде.
Қазақстанда негізінен ежелден мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі
халықтар мекен еткен. Мұнымен қатар тарихи-әдебиеттерге қарағанда, кейбір
топырағы құнарлы сулы аудандарда аздаған егін шаруашылығының болғаны туралы
да мәліметтер бар.
Тарихи деректерге қарағанда алғашқы кезде бұл жерлерде жұмсақ бидай,
құрғақшылық аудандарда тары егілген.
Бидайдың аласа бойлы қожа бидай түрі осы қазақ жерінде пайда болып
тараған. Оның себебі көшпелі халықтар бидайды қыстауда егіп, өздері мал
бағып жайлауға шығып кететін де, күзде жайлаудан қайтып оралған соң ғана
бидайды орып алатын болған.
Сонда жуан сабақты ауа райының қолайсыздығына төзімді түрлері жығылмай
қалып, көшпелі халық соларды жинап алып қажетіне жаратқан. Қожа бидай атты
бидайдың бұл түрі табиғи жағдайда қазақ жерінде қалыптасқан және осы
уақытқа дейін кейбір аудандарда егіледі. Қазақстан жерінде жоғары сапалы
бидай өсетіні баяғыдан белгілі. Ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде бидай
жер жүзінде өте көп тараған дақыл және қара бидайды есептемегенде, ұн мен
нан сияқты кең тараған тағамдарды тек бидайдан ғана алуға болады. Жер
шарында оның көптеген түрлері бар. Оның ішінде көп тараған екі түрі бар.
Олар жұмсақ және қатты бидай түрлері. Жұмсақ бидай көбінесе нан пісіруге
пайдаланылады. Ол өзінің наубайхананың қабілетіне қарай үш топқа бөлінеді.
Бірінші топ-күшті бидай. Оның наубайхананың қабілеті өте жоғары, хан
бидайдың наубайханалық қабілетін қатардағы дәрежеге жеткізе
Бидай мен қара бидайдың беретін ең басты өрімі-ұн.
Сондықтан оның ұн тартуға жарамдылығы деп оның шикізат пен энергияны аз
жұмсап, көбірек және сапалы ұн беру қабілетін айтады. Бидайдың ұнтартылғыш
қабілеті екі түрлі себепке байланысты:
- біріншіден – оның ұнтақталғыш қасиеті;
- екінші – ұнтартылғыш құндылығы;
Бидайдың ұнтақталғыштығы деп дирмендегі бидайдың әр түрлі әрекеттерге
ұшырғандағы тұрақтылығы, сонымен қатар ұнтақтала білу,
оған керекті энергия мөлшері, ұнға кебекке бөліне білу қабілеті және ұнның
шығымдылығы сияқты астықтың физикалық қасиеттерін алсақ, ал ұн тартылғыш
құндылығы деп-астықты ұн тартуға дайындаудан бастап, одан түскен ұнның
сапасына дейін қамтитын комплекті айтады. Бұған бидайды сулауға қанша су
керек, суды сіңіру үшін қанша уақыт керек, қанша дунстар, қиыршықталған
заттар пайда болады, оларды ұнтақтауға қанша уақыт кетеді, қанша ұн шығады,
онда клейковинаның мөлшері мен сапасы қандай болады, ұнның ірілігі, күл
беретін заттардың мөлшері, ұнның түсі- түгі т.б. толып жатқан
көрсеткіштердің комплексін айтады.
Толық піскен, толған дәннің ішіндегі химиялық заттар өзара тығыз
орналасады да, оның орташа тығыздығы жоғары болады. Егер астықтың ішінде әр
түрлі жеңіл немесе ауыр қосындылар болса оларды да осы қасиеттерінің
айырмашылықтарын пайдаланып бөліп алуға болады және астықты қоймаға
құйғанда, өз еркімен құлағанда екшеліп жіктелуі мүмкін. Бұл да оның жақсы
сақталуына өзінің әсерін тигізеді. Ұсақ, ауыр заттар бөлек екшеленіп
орналасып, осы арада өзінен өзі жылитын активтік аймақ пайда болады, астық
осы аймақтан бастап шіри бастайды.
3. Астық сапасын арттырудың жолдары
Халықты жоғары сапалы азық түлікпен қамтамасыз ету – тамақ өнеркәсібі
саласының ең басты міндеті. Осы міндетті орындауда Қазақстанның да үлесі
өте зор. Қазақстан астығының товарлық сапасы өте жоғары, республиканың
барлық облстарында тек күшті, бағалы және қатты бидайдың сорттары егіледі.
Олар басқа елдердегі төмен сапалы бидайдың технологиялық қасиеттерін
жақсартуға пайдаланылады, шет мемлекеттерге сатылады. Осындай бағалы бидай
өндіру жөнінен Қазақстан бірінші орын алады. Астықтың сапасы дегеніміз өте
күрделі фактор. Ол ауыл шаруашылығында себілген тұқымнан бастап, оны АҚК
тапсыру, тазалау, өңдеу, ең ақыры тамақ өнеркәсібінде нан пісіру
процесімен аяқталады. Осы процестерге көптеген адам күші, машиналар мен
аппараттар қатысады.
Ауыл шаруашылығында ең шешуші факторларға дақылдың сорты, оны өсірудің
технологиясы, ауа райы, жер қыртысының құнары, зиянды жәндіктер мен
аурулардың зардабы, астықты орып - жинаудың тәсілдері және көптеген басқа
да жәйттер жатқызылады. Астықтың сапалы болуы сол көрсетілген факторларды
мүлтіксіз орындауға байланысты. Астықты өсіру тек жазда ғана болатын
науқандық жұмыс, ал оны тамақ өнеркәсібінде жыл бойы үздіксіз пайдаланады.
Сондықтан астық сақтау орындар қызметкерлерінің астықтың сапасын арттыруда
алатын орны ерекше. Астықтың өзіне тән, басқа ешқандай тамақ өндірісінде
пайдаланылатын шикізаттарда кездеспейтін ерекшелігі, оның шексіз сақтауға
шыдамдылығы. Астықты сақтау үшін, ол толық піскен кезінде орылып жиналған,
құрғақ және таза болуы керек. Сондықтан қоймадағы астықты, оның сапасын
төмендетпей, толық сақтау үшін мына төмендегі шараларды іске асыру қажет:
- егін орағын алдыңғы қатарлы технологияларды пайдаланып тез және сапалы
жүргізу;
- кәсіпорындардан астықты дер кезінде, сағаттың график әдісімен тасып
жеткізу;
- астықтың сапасын алдын ала ауыл шаруашылық мекемелерінің өзінде
анықтау;
- астық қабылдау мекемелерінің технологиялық базасын науқанға тыңғылықты
әзірлеу;
- астықты дұрыс қабылдау, үлкен астық партияларын жасақтап, оларды
тазалау, кептіру т.б. астықты қоймаға құю науқанын бір мезгілде
жүргізу, қоймаға тек кондициясын жеткізілген астықты ғана құю, оны көп
уақыт бойы сапасын төмендетпей сақталуын қамтамасыз етеді.
Астықтың сапасы әр аймақта, әр жылы, әр мекемеде, оның ішінде әр қоймада
әртүрлі болады. Сондықтан астықтың технологиялық қасиеті деп
мүмкіншілігінше аз шикізаттан аз энергия жұмсап, көп және жоғарғы сапалы
дайын өнімдер алуды ұғамыз. Бұл ағымды астықтың бағалығы неше технологияның
сапасы немесе технологияның кәмелеттігі деп те атайды. Астықтан алынатын
өнімдердің шығымы, олардың сапасы, т.б. мәліметтер түгелдей стандарттар
арқылы анықталады.
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан,
макарон, жарма, тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер
алынады және оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен
пайдаланады.
Дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар және лайлы тұқымды дақылдар өндірістің
көптеген салаларында пайдаланады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта,
адамға керекті көптеген қаттар алынады.
Астық піскен кезде дәннің құрамына кіріп сақталады.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді қамбаларға
құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды.
Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап кеткен. Міне осындай
маңызды ерекшеліктеріне қарай дүние жүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мал өндіруге үлкен мән береді.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдің қатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп жыл
сайын орташа есеппен өндірілген астықтың көлемін 26,5-28,5 млн. тоннаға
жеткізу көзделіп отыр.
Қазақстан астықтың сапасы жағынан бірінші орын алып отыр. Қазақстанның
солтүстік облыстарының бәрінде дерлік күшті және қатты бидай өсіріледі.
Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес және оны шет мемлекеттерге алтынға
балап сатуға болады.
ҚР-да астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары
шығарлып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп
өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор және астық қамбалары көп салынып,
ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған және
автоматтандырылған.
Республиканың егін шаруашылығана жаңа техника мен озық технология кеңінен
енгізілуде. Ол астықта көп өнідіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік
беріп отыр.
Қазақстанның солтүстік облыстарында өсірілген астықтың бірқатары орақ
кезінде немесе кәсіпорындардың қырмандарында, ылғалдылығы жоғары
болғандықтан өніп, өзінен өзі қызып бұзылады.Мұндай астықтың сапасы кенет
төмендейді. Бұл көбінесе орақтың кешігуінен болады. Сондықтан піскен
астықты тез түгел жинап алу проблемасы барлық ауыл шаруашылық мамандарының
алдына қойылған, кезек күттірмейтін міндеттердің бірі болып есептеледі. Күз
ерте түскен жылдары, егін орағы жауын-шашынға ұрынып, өнімнің 20-30
процентке дейінгі бөлігі шіріп кетіп жүр. Бұл кемшілікті жоюдың бір жолы
өте ерте пісетін астықтың сорттарын шығару.
Егер астық піскен мезгілінде орылмай, сабағында тұрып қалса, жауын-
шашынның, ауа қозғалыстарының, құстардың әсерінен оның масағындағы ірі
дәндер төгіліп, түсімі азаяды. Тұрып қалған астықтың орағы қанша күн
кешіксе, соншама түсімнің мөлшері де, сапасы да төмендейді.
Астықты жинау қазіргі жағдайда ең кезек күттірмейтін міндеттердің бірі.
Астықтың сапасы құбылмалы фактор. Ол көбінесе ауа райының қолайына қарай
тез өзгеріп тұрады. Еліміздің өз ішінде пайдалану үшін және шет елге шығару
үшін де өте сапалы астық керек. Мемлекет қоймаларында оларды бірімен бірін
біріктіріп, сапасына қарай қалыптастырып үлкен партиялар жасайды. Үлкен
астық партияларын жасау қазіргі кездегі астық сақтау және өңдеу
мекемелерінің ең бір басты міндеті болып есептеледі. Осы міндетті дұрыс
шеше білсек, іс жүзінде барлық астықтан жоғары сапалы өнім алуды
қамтамасыз етуге болады. Бұл жұмыс астықтың пайдаланатын саласын анықтаудан
басталады. Мұның ең басты көрсеткіштері: дақылдың сорты, астықтың типі,
тармағы, көлемдік массасы, оның шыны тәрізділігі, дән маңызының саны мен
сапасы,астықтың ылғалдылығы мен тазалығы тағы басқалар.
Барлық астықты қабылдау, оны өңдеумен айналысытын мекемелердің негізгі
міндеті өздерінің қарамағындағы бар шикізаттан (астықтан) мүмкіншілігі
болғанша көп және жоғары сапалы дайын өнімдер алу болып табылады.
Астықтың сапасы әр аймақта, әр жылы, әр мекемеде оның әшәнде әр қоймада
әртүрлі болады.
Сондықтан астықтың технологиялық қасиеті деп мүмкіндігінше аз шикізаттан
аз энергия жұмсап, көп және жоғарғы сапалы дайын өнім алуды ұғамыз. Бұл
ұғымды астықтың бағалылығы немесе технологиялық кәмелеттігі деп те атайды.
Астықтан алынатын өнімдердің шығымы, олардың сапасы, т.б. мәліметтер
түгелдей стандарттар арқылы анықталады. Ол стандарттарда астықтың сапасына
байланысты дайын өнімдердің шағымы, оның сапасының қалай өзгертетіні толық
көрсетілген. Астықтың технологиялық қасиеттеріне оның ұн тартуға, нан
пісіруге жарамдылық қабілеті, макарондық ұн және жарма беру қасиеті,
кондитерлік, крахмалдық, спирттік, сыралық өнім беру қасиеттері жатады.
Бұлардың өзіндік ерекшеліктері бар. Астықпен жұмыс істейтін мамандар мына
төмендегідей – дақыл, астық қоспалары, негізгі дақыл, партия,біркелкі
партия және астық қосындылары деген негізгі ұғымдарды жақсы білуі керек.
Астық қоспаларын орып-жинау, тазалау, кептіру, сақтау және өңдеу
процестерінде, олар өздерінің табиғи қасиеттері мен сапасын өзгертіп
тұрады. Көп сақталған астық кәртайып, өзінің алғашқы қасиеттерін төмендетуі
мүмкін. Астықтың технологиялық ерекшеліктерін анықтау үшін мыны бірнеше
ұғымдарды білген жөн: дәннің табиғи қасиеті, сапасы, ол сапаның
көрсеткіштері, бір сапалық көрсеткіш, сапалық көрсеткіштер комплексі,
сапаның дәрежесі немесе шегі және оның дәл қазіргі қал-жағдайы сияқты, осы
астықтың өзіне тән ұғымдар. Астықтың табиғи қасиеті деп осы дақылдан
алынған астықтың ерекшеліктері, оның пісіп жетілу мерзімі, жинау, тазалау,
кептіру, сақтау және тамақ өнеркәсібіндегі пайдалану ерекшеліктері тағы
басқа да осы дақылдың өзіне тән және меншікті ерекшеліктерін айтады.
Астықтың сапасы–бұл кешенді көрсеткіш. Астықтың сапасы оның
пайдаланылатын орнына байланысты. Сапа деген сөзді өнімнің өзінің
пайдаланылатын орнына жарамдылығын көрсететін барлық қасиеттерінің
жиынтығы.
Астықтың сапасы деп - биологиялық, физика-химиялық және әр түрлі
тағамдар алуға жарамдылық көрсеткіштерінің жиынтығын айтамыз. Астықтың
сапасын анықтауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz