ЖШС Бірлес-Көкше кәсіпорын шаруашалығының талдауы
Мазмұны
Кіріспе
I Тарау. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық
аспектілері.
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің маңызы мен мәні
2. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі мен көрсеткіштері
3. Астық өндірісі тиімділігінің экономикалық көрсеткіштері
II тарау. ЖШС Бірлес-Көкше кәсіпорын шаруашалығының талдауы.
2.1. Кәсіпорынның жалпы мінездемесі.
2.2 Кәсіпорынның ресурстік патенциалының қолданылу талдауы
2.3. Астық өндіріс тиімділігінің талдауы
III тарау Бидай өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің өсу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Астық шаруашылығы тек өсімдік шаруашылығының негізгі саласы болып
қана қоймай, сол сияқты барлық ауылшаруашылық өндірісінің негізгі саласы.
Осы саланың мағынасы біріншіден, яғни адамның тіршілік әрекетіне
қажетті заттары бар нан және астық өнімдерін алуды қамтамасыз етумен
байланысты. Астық өндірісінің дамуы мал шаруашылығын жем-шөппен қамтамасыз
етуге шешуші әсер етеді, өйткені ет және сүт сияқты маңызды азық
өнімдерінің өндірісі астықтың болуына тәуелді. Астық - бұл ұн тартуға,
наннаубай, азық, құрама жем өнеркәсібіне қажетті шикізат. Басқа егіншілік
өнімдерімен салыстырғанда ол жақсы сақталынады, сондықтан қолайсыз ауа-райы
жағдайы және астықтың теңселу жағдайлары кезінде қажетті мемлекеттік азық-
түлік және жем қорларын құрудың маңызды көзі болып табылады.
Барлық астықтылар азық-түлік және жемшөп болып бөлінеді. Азық-
түліктіге бидай және қара бидай, сондай-ақ жарма мәдениеті - қарақүмық,
тары жатады; жемшөптіге - арпа, сүлы, жүгері, астық бүршақтылар жатады.
Азық өнімдерінің негізгі бөлігі азық-түлік мәдениеті сүлы, арпа және
жүгері астықтарымен бірге қолданылатын азыққа есебінен алынады.
Республикада астық мәдениетін өндіру Қазақстанның солтүстігінде
шоғырланған. Осында астықтың жалпы түсімінің 55,4%-ы өндіріледі, соның
ішінде нан наубай қатынасында бағалы жаздық бидай астығын.
АӨК - ның астық өнімдік кешені астық өнімдерін өндіру, тасымалдау,
сақтау, үқсату және өткізумен айналысатын сала болып табылады.
Бірақ та, соңғы жылдары астық өндірісібұрын және бөлек кезеңдерде
көрінген және айтарлықтай мөлшерге айналған астықты өндіру, сатып алу және
үқсату көлемінің төмендеу тенденциясы иеленген.
Осы дипломдық жүмыстың мақсаты астық өндірісінің экономикалық
тиімділігін жоғарылату жолдарын анықтау.
Қойылған мақсатқа сәйкес оған жетуде қамтамасыз ететін келесі
мәселелер:
* нарықтық байланыстың даму жағдайындағы астйқты тауар
өндірушілердің мәселелерін теориялық деңгейде зерттеп білу;
* өнеркәсіптегі ауылшаруашылық өндірісінің қазіргі жағдайдағы
мінездемесі, сонымен қатар мәнін ашып, өлшемі, астық өндірісінің құрылымы
және оның экономикалық тиімділігін санау;
* резервтердің өндірістегі үлкеюін және табысының көлемін іске асыру;
-орындалған тексерістің негізінде қорытындыны қалыптастыру және
нақты сөйлемдердің толық қолдану резервісінің шығуы;
Тексерістің объектісі болып ЖШС Бірлес-Көкше саналады. Осы жазылған
жүмыста келесі экономикалық тексеру әдістері қолданылды:-баланстық,
талдаулық, талдау.
I Тарау. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық
аспектілері.
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің маңызы мен мәні
Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігі - бұл ауыл шаруашылығының
қаржылық шаруашылық субъектісінің нәтижелігі. өндірістілігін,
экономикалығын, табыстылығын, өнім сапасының үжен көрсеткіштерге жеткізуін
қадағалайды. Тиімділіктің осы түрдегі өлшемі - бұл тірі не затқа айналған
еңбектің кішігірім шығыны арқасында ауылшаруашылық өнімнің максималды алуы
болып табылады. Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігі мынадай көрсеткіш
жүйелері арқылы өлшенеді:
• еңбектің өндірістілігі;
• қор қайтарымы ;
• өнімнің өзіндік күны;
• табыстылығы;
• егістілігі;
басқалары;
Тиімділікті нәтиже және осы нәтиженің шығыны арасындағы байланыс
арқылы анықтауға болады. Экономикалық тиімділік барлық қоғамдық өндірістің
баға нәтижелігіне қолданылады. Барлық халық шаруашылығының көзқарасы
бойынша -барлық қоғам мүшесінің қажеттіліктері мен шектелген қорлары
қанағаттанған жағдайды тиімді деп есептеуге болады. Толығырақ, бұл жағдайды
келесі түрмен қарастыруға болады:
- шаруашылық жүйесінің экономикалық тиімділігі - бұл бір ғана адамның
қажеттіліктерінің қанағаттандыру санын үлғайту мүмкін еместігін және осы
түрде басқа қоғам мүшесінің томендетпеу жағдайын айтамыз. Бұл жағдайды
Паретто - тиімділік деп айтамыз (итальянды экономистің атымен В. Паретто).
Халықшаруашылық эконмикалық тиімділіктің көрсеткіштері барлық халық
шаруашылық көзқарасының қызығушылық тиімділік проектісін корсетеді, сонымен
қатар аймақ проектілерімен жүзеге асумен қатысатындарға, салаларға, үйымдар
мен кәсіпорындарға.
Әр түрлі проектілердің салыстыруы, мемлекеттің қатысуының қарастыруы,
экономикалық әсердің ауылшаруашылық интегралды корсеткіштерінде өндірістің
көптеген түрлері мемлекеттік түрде жүзеге асады.
Тиімділіктің елшемі халықшаруашылық өндірістің мақсатын көрсетеді,
ауылшаруашылығына қатысты экономикалық қүқық заңцарының объектілерін
қадағалайды.Ол өзіне өндіріс тиімділігінің өсуіне байланысты басты
экономикалық баға шараларын қосады. Тиімділіктің көрсеткіштері - бұл
тиімділік өлшемінің толық сипаттамасы. Нақты экономикалық көрсеткіштердің
көмегімен ауылшаруашылық өндірістің іске асқан денгейі көп мөлшерде
мінезделеді.
Мамадандыру тиімділік өлшемінің мазмұны ауылшаруашылык өндірістің
тиімділік өлшемімен байланысып және түгелдей үқсас келеді. Осы комплекстік
мінезінің байланысымен экономикалық әдебиетте оны басты тиімділік өлшемі
деп атаймыз.
Қарқындандыру тиімділігі нақты сала тиімділігі жөне оладың
үштастырылуы ылғи өзгеру арқылы іске асады. Осы көрсеткіште мақсат пен оған
жехудің басты ауылшаруашылық өндірістің экономикалық бірлігі және
мамандандыру тиімділік бірлігі болып саналады. Сонымен қатар барлық және
қүқық өлшемділігінің басындағы зерделеу принціпі ауылшаруашылығындағы
қарқындандыру мен мамандандыру тиімділігі ғылыми теориялық айқындама
арқылы шешіледі. Комплекстік қажеттіліктерге қарағанда, қазіргі жағдайда
ауылшаруашылық кәсіпорынның өндірістің басты тиімділік бірлігі және оның
мамандандыруы ауылшаруашылык өнімінің жер көлемінің бірлігін .қоғамға көп
мөлшерде беріліп, осы жағдайда еңбек шығыны мен материалдық өндірістің
бірлігінің аз болуын қадағалайды. Осы көрсетілген бірлікте қолданылатын
жердің негізгі өнімділігі қарастырылып, тірі және затқа айналып кеткен
еңбек шығынының тиімділігі жоғары болуын қарастырады. Тиімділіктің басты
бірлігі екі бағытты көрсетеді: - шектелген қорлардың арқасында максималды
өнім алу мен өндіріс көлемінің кепілдігі арқасында өнім бірлігінің
кішігірім болуы.
Құрылымның көзқарасы бойынша, әр уақытта айтылып кеткен сөздер мен
басқа да ойларкелесі экономикалықкатегорйаларға тоқталады:
- өндірістің тиімділігі;
- капиталдқ салымдар;
- ауылшаруашылықтың қарқындануы;
- қоғам мен кәсіпорынның деңгейі;
Санау әдісі мен қорытындылаудың көзқарасы бойынша, көрсеткіш жүйесінен
әр-түрлі бағыттар таралады. Бұл бағыттардың әр-қайсысы өндірістік қорлар
мен мамандандыру факторларын қүқықтық деңгейде қолданылады. Одан кейін
шаралар тиімділігі туралы айтатын синтетикалық көрсеткіштерді қолданылады.
Бұл жерде мамандандыру тиімділігінің бағасы, көптеген ауылшаруашылық
практиканың жан-жақты қоршауы қорлардың ауқымы мен көп варианты шешімі
айқын болып, сол уақыттан басталғанын және тиімділік көрсеткіші мен сапасын
бірінші жоспарға жылжытуы қазіргі кезде орын алатындығын көрсетіп кету өте
қажет.
Теория мен практиканы тереңдетіп қарағанда, ауылшаруашылық
мамандандыру және шаруашылықтың экономикалық жағдайы экономикалық
тиімділіктің салалық құрылымының көрсеткіші шектеулі дұрыс әдіснамалықтар
еңгізілді. Бұған қарамастан әдіснаманың іске асуы көбінесе жаңа
көрсеткіштердің толықтау жолдары арқылы немесе толықтауыш, жанама
саралаудың жаңа бастамасы арқылы іске асқан. Тиімділік көрсеткішінің
мамандандыру жүйесі кейбір өзгешеліктердішыдап, сонымен қатар өндіріс
тиімділігінің қарқындандыру анықтамасы, капиталдық салымдар, басқа да
тиімділік қорлары мен өнеркәсіптер іске асады. Ауылшаруашылығы бүкіл
жұмыстардың мамандандыруы мен орналасуының қарастыру мүмкін еместігін
біліп, осы қажетті жұмыстарды басты принціптеріне тоқталып, қолданылатын
көрсеткіш бағаларының басқа оңай жолдарын қарастырамыз.
Рационалдық мамандандыру өнеркәсібі жердің тиімді қолданылуын ең басты
өндірістік құрал және еңбек пен материалдық құралды қадағалайды.
Тиімділікті жалпы, тауарлық өндіріс, жалпы және таза табыс санымен
анықтауға болады:
- 100 га ауылшаруашылық пайдаланатын жері және 100 га егістік;
- 1 жұмыскерге және 1 адам.-күн (немесе адам.-сағ.);
- негізгі өндірістік қорлардың 100 теңгеге;
- барлық өндірістік шығындардың 100 теңгеге;
Осы көрсеткіштердің әр біреуі өндірістік қорлардың қорланылуын өзінің
экономикалық ақпараты арқылы жүргізіледі.
Сонымен, жалпы өндіріс және тауарлық өндіріске деген жер келемінің
бірлігі жердің ауылшаруашылық өндірісінде ең басты қолдану деңгейі деп
мінездейді.Бұл көрсеткіштердің бірігуі тауарлық шаруашылықты тольдқ
үсынады. Және де мемлекеттік тапсырыс-жоспарының ішкішаралық қорлардың
жүмылдыру деңгейінің орындалуын көрсетеді. Жалпы және жер өлшем бірлігінің
таза табысының шығуы жан-жақты өндірілетін үйымдық жоспарды қолданылатын
экономикалық жағын синтездейді. Тірі еңбектің өндірістілігін жалпы
өндірілген және тауар өнімінің жалпы еңбек шығынының байланысымен сынауға
болады. Бұл көрсеткіш адам.-күнінің таза табыстың қосымша өнімнің шығуына
қалпының құрылуынақтылайды. Таза табыстың көлемдері, басты ауылшаруашылық
өндіріс қорларының барлық өндірілетін шығынымен бағасына жатады. Бұлар
өндірістің пайдалы деңгейін мінездеп, таза табысты шығу көрсеткіші жер
көлемінің бірлігінің жеткіліктілігі ауылшаруашылыққарқындануының ары-қарай
экономикалық үлкею мүмкіндігін түлғалайды.
Осы көрсеткіштердің тізбесінде қор қайтарымының көрсеткіштері де бар.
Олар ауылшаруашылық өнімі мен басты жүмыс істеп түрған өндірістік қор
қүнының шығу бағасымен анықталады. Осы көрсеткіштер жүйесі жердің,
еңбектің, негізгі және айнымалы өндіріс қорларының қолданылған деңгейін
түлғалайды. Ал осы өзгерістердің көлемінен кейін ауылшаруашылық өндіріс
тиімділігінің өзгеруі қарастырылады. Не қайта үйымдастыру өндіріс қорлары,
не басқа жағдай мен байқалмаған себептер қарастырылады.
Көптеген экономистер мамандандыру тиімділігін шағыстыру түгел
жеткіліксіз көрсеткіштер жүйесін қарастырғандай санап, басқа
көрсеткіштердің қасына осы жүйені толықтыруды үсынады. Олар ауылшаруашылық
өндіріс өнеркәсібінің неғүрлым керекті жақтарын мінездейді. Толықтауыш
жүйесінің санына келесі көрсеткіштер жатады:
- еңбек ақы және өндірушілік;
- ауылшаруашылық мәдениетінің егістілігі және малдың өнімділігі;
- өнімнің өзіндік қүны;
- капиталдық салымның тиімділігі;
Айтылып кеткен сөйлемдердің көбінде өндіріс тиімділігінің сапалы жақтарына
көп көңіл бөлінеді. В. В. Беляевтің көзқарасы бойынша, ұйымның салалық
оңтайлығының маңызды көрсеткіштері келесілер:
- еңбек өнімділігі;
- өнімнің өзіндік қүны;
- мәдениетті егіннің шығымдылығы;
- негізгі және айнымалы қорлардың тиімділігі;
- жер және еңбек ресурстарының қолданылуы;
Қарама-қарсы тенденциясында жаңа көрсеткіш жүйелері толықтырылады. Басқа
авторлар бұл жүйеден басты көрсеткіштер мен экономикалық жағдайлардың
қалпын қолдануын дәлелдейді. Осындай сапаның көптеген түрінде өндіріс
пайдалылығының көрсеткішін үсынады және шаруашылық есептің толық жағдайында
маңызды орында түрады.
Ауылшаруашылықтың оңтайлы мамандандыруының түсіндіруі бойынша көптеген
экономистер жай экономикалық талдаудың көрсеткіштері мен әдісінің нашар
жақтары мен кемшілігінің қолдануын байқады. Сонымен, ауылшаруашылық
өнеркәсібінің мамандандыру тиімділігінің халық шаруашылығын белгілеп, К. П.
Оболенский жан-жақтылы талдаудың ақырғы мамандандыру жобасында келесілерді
көрсетуді үсынады:
- экономикалық көрсеткіштердің жүйесін;
- жалпы өнімнің мінездемелік жоғарылауын;
- жалпы және таза табысты ;
- күрделі қаржы жүмысы мен негізі және айналмалы қорлардың тиімділігінің
үлкеюі;
- өндірістің пайдалылығы;
Барлық нәтиже бағасында айыру керектігінде біргелкі сүрақтар қойылады. Бұл
сүрақтарға экономикалық және табиғи жағдайлардың ауылшаруашылық өндірісінде
дұрыс мамандандыру мен айыру қалыптасады.
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі мен көрсеткіштері
Тиімділіктің басты мәселесі -нарықтық экономика жағдайында тауар
ондірушілердің мүддссі үшін түтыну қүнын ондіру кезінде ресурстарды
мейліншс үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне
мүліктік жауапкершілігі шегінде үйымдастырушылық, қүқықтық ңормативті
актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік - үлғаймалы үдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты.
Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын
сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау,
өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелсй бағалау кезінде
қолданылады. Тауар-ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды
экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік
шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып
түрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік
кез келген ұйымдық-құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жүмыс істеуінің,
кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір )қажетті шарты болып есептеледі.
Сондай-ақ ол материалдық өндірістің барлық буынында ғылыми-техникалық
прогрестің дамуы үшін зор экономикалық қозғаушы күшке айналып, түтыну
қүнының сапасын жақсартады. Бәсекенің салыстырмалы еркін іс-әрекет жасаған
кезінде өндірісті тиімді жүргізудің басты міндеттерін бір уақытта шешуге
жол ашатын нарықтық тетік (механизм), біріншіден, тауар өндірудің дәл сол
мезгілде қоғамдық сүранымға сәйкестігін бағаласа (сандық және сапалық
жағынан), екіншіден, қойылған міңдеттерді тиімді жолмен шепгу үшін
өндіріске жаңа тәсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бағаның өзгеруі
мен ауытқуы, пайда, тағы басқадай қүнды категориялар арқылы халық
шаруашылығында өндірістік ресурстар мен тауарларды ағымды нарықтың
сүранымына сәйкес бөлуге, экономиканың оңтайлы дамуына оң ықпал ете отырып,
экономиканың тиімділігін арттырады.
Баға нарықтық экономика жағдайында әр түрлі тауарлар нарығының дамуына,
солар арқылы жалпы қоғам көлемінде өндірістік ресурстар мен тауарларды бөлу
арқылы қоғамдық өндірісті реттеуші рөлін атқарады. Мұндай жағдайда әрбір
өндірістік ресурстың өзіне тән бағасы болады және ол тауарлық баға сияқты
белгіленген ресурстың сүранымы мен үсынымының өзгеруіне байланысты өзгеріп
отырады. Осы бағаның құрылымы белгілі болғандықтан, мейлінше аз шығын
жүмсай отырып, көп өнім өндіру үшін, соған лайықты өндірістік үдерісті
таңдау мүмкіндігі туады. Жүмыс күшіне жоғары ақы төленген жағдайда өндіріс
үдерісін техникалық жарақтандыру шаруашылыкты оңтайлы жүргізуге
ынталандырып, төмен болған жағдайда өндіріс үдерісінің сңбек сыйымдылығын
уақытша тоқтатып қоюға ықпал ететіндіктен, өндірістік ресурстар бағасы
тауар өндірушілерді арзан ресурстарды өндірістік үдеріске кеңінен
қолдануға, ал қымбат ресурстарды үнемдеуге итермелейді. Бұл жағдай Тауардың
бағасы қоғамда өндірістік ресурстарды бөлуге қалай әсер еткенін еске
салады. Яғни бағаның қалыптасуының нарықтық тетігі келешекте өндіріс
тиімділігін арттырудың негізі болып табылмақ. Нарықтық бағаның калыптасуы
тетік көмегі арқылы өте тиімді шаруашылық шешімдерін жүзеге асыруға кең жол
ашпақ.
Кейбір кәсіпорындар шегінде мұндай ыңғайлы тандауға иек арту ірі
шаруашылық ксшендерінде өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін арттырудың
шешуші факторы болмақ. Екінші сөзбен айтар болсақ, барлық табиғи
ресурстарды толығымен пайдаланып, оған толық көлемде қол жсткізген жағдайда
ғана экономика қалыптаспақ. Осындай жағдайда экономика мәселелерінің маңызы
анықталынады. Өйткені ресурстардың жеткіліксіз мөлшсрде болуы өндірістің
толық көлемде тауар өндіру мүмкіндігін шектейді. Мүндағы ең басты мәселе -
ең алдымен қандай тауарлар мен қызметтерді өндіру қажет, ал қандай
түрлсрінің қажет сметігін шешіп алған жөн. Осыған байланысты өндірістің
экономикалық өсуі, барлық табиғи ресурстардың толық игерілуі, экономикалық
тиімділік, бағаның түрақты деңгейі, өндірушінің экономикалық еркіндігі,
тауарды әділеттілікпен бөлісу сияқты нсгізгі
экономикалық мақсаттар қалыптасады. Агроонеркәсіп кешенінің тиімділігін
анықтау үшін, оның мақсатын, қоғамның материалдық жағдайының оңтайлануы мен
әлеуметтік факторларды қамтамасыз етуді ескеру қажет. Нарықтық экономика
жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің
мәселелері — бұл ең қажетгі ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің
мәселесі. Бұл орайда өндірістің экономикалык тиімділігін арттыру мөселесін
нарықтық экономика жағдайында маңызды
әлеуметгік-экономикалық факторларды ескермей қарастыру мүмкін емес. Бүған
өндіріс құралдарына меншік түрлерінің өзгеруі де жатады .
Аграрлық саясаттың қазығы болып есептелген ірі кәсіпорындарға иек арту
негізінде дұрыс болатын. Мұндай өндіріс, әсіресе, енеркәсіптік
технологияларды қолданып жүмыс істейтін мамандандырылған кәсіпорын еңбек
өнімділігін арттыру мен табиғи, материалдық-техникалық еңбек ресурстарын
тиімді пайдаланудың үлкен мүмкіңдіктеріне ие болады. Бірақ та ірі өндірісті
абсолюттеу, шағын және орта өндірісті, оның ішінде шаруа қожалықтары мен
жеке қосалқы шаруашылықтарды елемеу республиканың ауыл шаруашылығына нұқсан
келтірері хақ.„
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар мен өндіріс жағдайының озгеруіне
байланысты нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі ауыл шаруашылығы
ондірісінің экономикалық тиімділігін анықтау қажетті деңгейде дей алмаймыз.
Бұл жағдай ең алдымен бағалаудың теориялық жөне әдістемелік аспектілерін
нақтылауды қажет етеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлеуметтік
-экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай деген-
ді: "...жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға кошу
тә-жірибесіндегі нақтылы қызметі тиімділігінің төмен болуы объективті
түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған
шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден болды" [3].
Сондықтан ауыл шаруашылығындағы экономикалық ахуалды жан-жақты талдау
қажет. Қазір реформалау үдерісіндегі ауыл шаруашылығы жағдайы мәнді
деңгейде өзгерді. Экономиканы ре- формалаудың баламасы жоқ деген
экономистердің көзқарасымен келісс отырып, осы реформаны жүргізудің ғылыми
тұжырымдамасын алдын ала жасау ксректігіне ден қоя отырып, социалистік
экономиканың нарықтық қатынастарға бейімделу жолдарын да қарастырған дұрыс
болар еді дейміз. Өйткені осы ерекшеліктерді ескермеудің нәтижесі
республикамыздың ауыл шаруашылығында осындай ахуалдардың қалыптасуына
әкеліп соқтырды.
Ауыл шаруашылығы экономикасының Ресей ғылыми-зерттеу институты ғалымдары
үсынған әдіснамалық нұсқауларына сәйкес ауыл шаруашылығы ондірісі күрделі,
ашық олеумсттік-экономикалық жүйс ретінде атқарымдық және үйымдастырушылық
сияқты екі ішкі жүйені қүрайды. Оның біріншісі өндіріс үдерісінің мазмүнын
бейнслесе, екіншісі қалыптасуы түрлерін қарастырады. Атқарымдық жүйе
технологиялық, экономикалық, өлеуметтік жүйені қамтиды. Осыған сәйкес
тиімділіктің атаулы түрлері технологиялық, экономикалық және әлеуметтік
болып жіктелінеді.
Технологиялық тиімділік ресурстарды пайдалануды, экономикалық тиімділік
өнімді ондірудің тиімділігі мен өндірістік қатынастардың жүргізілу
дәрежесін сипаттаса, өлеуметтік тиімділік емір деңгейінің нормативтеріне
қол жеткізу дәрежесін анық-тайды . Қоғамның үнемі өсіп отыратын
қажеттілігін қанағаттандыру үшін, шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану
мәселесі нарықтық экономиканың негізі болып саналады. Бүған К.Р. Макконел
мен С.Л.Брю, тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен сипаттама берілген-ді
5]. Сондықтан іс жүзінде экономиканың қалыптасуы үшін жүргізілетін шаралар
осы жайғасымда іске асырылуы қажет.
Бірақ та экономиканы реформалауға қажетті нақтылы шаралар тек қана
меншіктілік түрін өзгертумен, бағаны ырқына жіберумен шектелсе де,
экономиканы тиімді жүргізудің негізін қалай алмайды. Өкінішке орай,
кәсіпкерлікті дамыту, бәсекелестікке жол ашу, социалистік жүйе кезінде
қалыптасқан монополизмнің кемшіліктерін жою, тағы басқа да. көптеген
мөселелер дер кезінде дұрыс шешімін таппағандықтан, қалыптасқан басқару
экономикасына жете ой жібермеудің нөтижееінде оның ішкі байланыстарының
түрлерін бүзуға, басқаруды жоюға өкеліп соқты. Қабылданған зандарға қатысты
экономиканың қалыптасуының ғылыми тұжырымдамасының болмауы, реформаның
қүқықтық негізін қүрудағы, экономиканы реттеудегі мемлекеттің рөлі, қаржы-
несие, қазына саясатындағы кемшіліктер экономиканың дамуы нәтижелерінде
байқадды.
Нарықтық экономика — бұл күрделі жүйе. Оның дамуы жүйелік түрғыдан
қарастырылуы тиіс. Біздің ойымызша, ауыл шаруашылығы реформасының
нәтижесінде көрініс тапқан жағымсыз нсгізгі факторлар айқыңцалып, оларды
болдырмау үшін, жаңа тәсілдемелер қажеттігі айтылды. Оларды утымды
шешпейінше, нарықтық жүйеге қол жеткізу мүмкін емес. Ол үшін ең алдымен
басқару жүйесін реформалау, кадрларды даярлау, ғылыми техникалық прогресті
дамытуды ынталандыру тетігі жасальш, ауыл шаруашылығы саласында жүмыс
істейтін субъектілсрдің экономикалық, әлсуметтік мүдделерін қорғауды
қамтамасыз ететін жағдайлар туғызылуы тиіс. Бүған қоса азаматтық, қоғамдық
институттардан (сот, тәуелсіз ақпараттар жүйесі, көп партиялық, т.б.)
бөлек, аграрлық жүйеге қатысты кеңес беретін тораптарды жетілдіре отырып,
ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер бірлестігін қүрумен бірге, ауыл
шаруашылық кооперативтерін дамыта отырып, жалпыға бірдей ақпараттық
жеделдетілген жүйсні қалыптастыру қажет демекпіз.
Астықтың жалпы түсіміне ауа-райы жағдайының жақсы емес жақтары үлкен әсер
етеді. Алайда бұл ғана емес, сонымен қатар ауа-райы жақсы болған жағдайда
да егістіктің нашар болуы. Астық өндірудің түсуінің басты себептері, егер
де ерекше жылдарды ғана алмай, беталысты алғанда ТМД елдерінің көбінде
бірдей :
- егістің көлемінің қысқаруы;
- жер шаруашылығы мен ауыспалы егістің шекаралық жүйесінің бүзылуы;
- органикалық және минералдық тыңайтқыштарының қолданылуының тез арада
қысқаруы;
- өсімдік қорғауының химиялық құралдары;
- материалды- техникалық базаны айтпағандағы қатты нашарлауы;
- бюджеттік қаржыландырудың жетіспеушілігі;
ақырғы бес жылда ТМД елдерінде минералдық тыңайтқыштардың өндіруі екі есеге
дейін азайды. Қазақстанда ол 1,7 есе азайды, ал ауылды жерлерде - 7 есе,
Іга егістікке 15кг-нан ғана енгізілді, немесе нормадан қарағанда көп есе
аз. Ал органикалық тыңайтқыштар - 1 га- ға 1,3т. ғана, немесе нормаға
қарағанда 5 есе кем. Айтарлықтай, Батыс Европада ресеи тухтарының шет
елдеріне шығуының арқасында 400-500 кгга тыңайтқыштар енгізіледі.
Сондықтан да сапалы емес шартына сай тұқымдармен төмен (өнімді сорттар
жаппай (5-8) өндірісі) егісі өседі.
И. Кузьминнің айтуы бойынша : - Бұл жағдайларда (бірақ бұлар жақын арадағы
келешекте өзгере алмайды) ең басты астықтың жалпы түсімінің үлкею
резервісінің іріктелімі Достастық мемлекетінде жетістіктерінің үлкен
мөлшерде қолданылуы болып табылады.
Мемлекетаралық сүрапты санау және астық мәдениетінің жаңа сүрыптарын
енгізуінің кеңеюі өте қажетті. Осыдан тиімділіктің үлкеюі мен
аудандастыруды дәлелдеп, сорттық және гибридтік тұқымды жеткізуді тез арада
орындады. Сонымен қатар түпнұсқалық түкым шаруашылығының негізгі және ТМД
жалпы тұқым нарығын кеңейтті. ТМД елдерінің астық өндірісінің өсуінің ең
басты кілті - ол тұқым шаруашылығы екенін нығыз үйғару қажет.
Калиев Г. былайша тұжырымдаған : - ауылшаруашылық білім Қазақ
академикасының академиясы астық өндірісінің өсуі үлкен мағынада ауыспалы
егісті сақтайды және егістік аумақ анықталған құрылымы. Қазақстанда,
жекеменшікте ол астық мәдениеті мен егілетінжер мынадай келесі егістік
құрылымына тоқталуды үсынады: астық- 17,5 млн.га., сонымен қатар жаздық
бидай - 12 млн.га., егілетін жер - 4,5 млн.га..
Таза егілетін жерді 4,5 млн.га. жерге орналастыру қажет, өйткені астық
мәдениетінің көбінесе бесполялық орналасуы, сонымен қатар, үшеу және
төртполялық астықты сүрі жерлі ауыспалы егіс. Сонымен, астық мәдениеті мен
егілетін жер көлемі 22 млн.га. болуы керек. Осындай құрылымда әлуеттік
егістіктің 10 цга. астық мәдениетінде егілмейді.
Қазақ БТИ астық- шаруашылығының тұжырымы бойынша егіс кезінде қара
топырақты жер технологияны ықшамдап, жаздық бидайдың гектардағы егіннің
алғы дақыл шығымдылығы 6,5 ц. болды және 7,8 егілетін жер; технология
бойынша, сексенінші жылдардың орта кезінде келесілер қолданылады,- 13,2
және 17,1 ц; интенсивтік технология бойынша 16,2 және 24,5 ц.
Концептуалдық бағдарламаның білім рекомендациясының артқа қарай жылжуынан
егін шығымдылығы бір жарым, екі есе түсті.
Осы берілген білім жер шаруашылығының үлкен мәдениетінің шаруашылығы мысал
бола алады. Ақмолла облысының Вишневский құс шаруашылығының ұжымында және
білімнің негізгі қағидаларын күнделікті қолдануынан 18,1цга бидай алынды.
Бірақ осындай шаруашылықтардың арасында келіспеушіліктер өседі. Егерде
реформа санының егін шығымдылығы 50-70 % болса, онда қазірге 2-3 рет.
Осындай қатыгездікердің арқасында ауылшаруашылықтың техникалык
қажеттіліктеріне қаржылық көмек көрсетуге тольщ қарсы. Көбінесе
келіспеушіліктер комбайындық паркте болды. Техникалық жағдайға қарағанда
егінді алған кездегі жақсы жақтары -13 млн.га., ал жаман жақтары -
Имлн.га.. 17,5млн.га. егінді алу үшін оңтайлы агрономикалық уақыт бойынша
10-12 мың комбайн алу қажет. Бұл комбайндарды сатып алу үшін ресейде
шамамен 30 млрд. тенге қажет. Техникалық жабдықтардың жедел сүрақтарын шешу
үшін Калиев келесілерді үсынады:
- бюджете лизингтік қорларды қалыптастырып, техникалық және сервистік
үсыныстардың тауарөндірушілігін қадағалайды және несиелендіру механизімі
негізінде түтынушы техниканы талдайды;
- аграрлық сектор үшін инвестициялық қордың ауылшаруашылык машинақүрудың
өркендеуін қүру.
Нарық, адамның экономикалық байланысының жиынтығы ретінде өндіріс саласы
мен тауар өткізуді тауарөндірушілер мен залалсыздығы жәнеАӨК саласының
үлкен пайдалылығының құрылуын үсынады, Осымен өндірістің қүлдырауы мен
тауарөндірушілігінің асырауындағы жандардың тізілуі сәйкес келмеиді. өнім
өндірушілік күнделікті дамып, ілгері қарай жылжып отыруы керек.
Сонымен, П. Шевчук келесіні үйғарады: Нарық - бұл өндірістің
тексерушілігі. Тауарды сату үшін оны ең алдымен өндіруді білу қажет.
Нарыққа керектігі, өнім өндірудің деңгейінің өсуі, нарықтың пайдалылығы мен
сүраныстың баланстық көрсеткіштері соның ішінде. Нарық байланыстарының
өркендуі оның функционалдық механизімінің үқсастығы өзіне бағаларды,
ақшаларды, несиелер мен басқа қүнды категорияларды қосатыны белгілі.
Нарықта өзінің аландарын біргелкі араласып және үлкейтіп, басқа да өзара
түрлер мен шаруашылықты үлкен, орташа, кіші коммерциялық құрылымдарды
қарастырады. Нарық сүраныс пен үсыныстың негізінде өнімді алу мен бәсекенің
өсуіне бағытталған болса да онда абсолюдтік еркіндіктің болуы мүмкін емес.
Оған қарсы жағдай болса да онда монополия мен басқа жағымсыз тенденциялар
өсе бастайды да қоғамның экономикалық түрақтылығы бүзылады.
Осы жағдайдан қүтылу үшін мемлекеттік реттеудің механизімін қүру
қажет және тауарөндірушілер мен толық қоғам қызығушылықтарын әлеуметтік-
экономикалық процесте түрақтандырады. Осымен нарык байланысының өркендеуі
сүраныс пен үсыныстың байланыстары мен
анықталады да нарықты көлемі мінезделіп, республика мен аймақтардың таур
қажеттіліктерінің саны мен сапасының сатыпалушылардың қажеттіліктерін
көрсетеді.
Сонымен, нарықтағы тауар құрылымының қалыптасуы, сұраныс пен үсыныстан
басқалары, өнім өндірісінің деңгейі мен өзіндік әр-түрлі тауарөндірушілер
мен негізгі саланың дамуы мен ауылшаруашылығы өнімінің ерекше түрлерінің
мамандандыруына байланысты болады.
Экономикалық білімнің кандидаты П. Шевчук былай деп санайды: -қазіргі кезде
АӨК мемлекеттерінде өндірістің реформалау байланыстарының керектігі өсті,
сонымен қатар өндіріс жүйесі мен бидай өткізуі. Мемлекеттік -акционерлік
Астық компаниясының күнделікті уақытына дейін мемлекетте астык сатып
алудың бүкіл түрлерін үйлестірді және нан өндірісінің экспорт -импорттық
операцияларынын жүзеге асырды. Сонымен қатар шетелдік инвесторлардың қайта
қүру тәсілдері мен жаңа өндіріс құрылыстарының қызығушылықтары мен
айналысты.
Кішігірім мезгілде нан өнімінің саласын реформалау құрылымының басқаруы
бойынша қарастыру қажет болды. Монополизацияға бағытталған және шаруашылық
субъектілерінің өзіндік өсуі мен кысқарту бойынша мемлекеттік акция
пакетімен астық өндіру және элеватор өнеркәсібінің республикадағы маңызды
және компания функцияларына салғандағы атқару керектігі зор.
Нан үйлестірімінің үздіксіздігі бойынша және макарондық бүйымдар, ,үнның
спец алушыларының үлкендігі мен республикалық жүмылдыруды қүрып, босалқы
қорларының басқа коммерциялық шаруашылық үйымдастырудың теңдігі мен
мемлекеттік түрғыда контракт (өзара шарт) негізінде астық сатып алу кажет.
Контрактінің қорытындысы бойынша фьючерс және форваттық жеткізушілердің
келісімін үлкен шарада қолдануын және астық жеткізудің кепілдемесін
қамтамасыз етеді.
Мемлекетте орындалатын астык өткізудің жүйесін қазіргі кездегі анықталған
деңгейде көпканалды деп мінездеуге болады. бұл ең алдымен мемлекеттік қор
арқылы мемлекеттік корпорацияның астық сатып алуы. Және тік байланыстары
арқылы өндірістік және коммерциялық құрылым, биржалық сауда және астық
өткізуі.
Қазақстанда астық өткізу еркін баға нарығы арқылы жүргізіледі. Бұл ережені
көптеген тауарөндірушулер қолданылады. Ережеге сәйкес мемлекеттік және
колективтік түрдегі еркіндік және солардың арасында фермерлер өте аз. Бірақ
бұлар өзінің өнімін наналушылар мен бидайөндірушілер өндірісінің негізі мен
астық сатып алушылар монополистерін бірінші вице -министір қарастырады.
Экономикалық білім кадидаты С.А.Бабаев былай деп санайды:
-мемлекеттік астық сатып алудың әдетті жүйесі орталықтандырылған баға
сатудың орындалуы (сүраныс пен үсыныстыңучеттік берешектері мен өндіріс
және қызмет пен бағаның қажеттіліктерінсіз) нарықтың өркендеуін үстайды.
әлі күнге дейін айтарлықтай барлық астық тауары элеватор арқылы өтеді
немесе сақталады. Бұл көбінесе кептіргіш, тазартқыш, қайта өңцеу мен
өткізудің тұтынушыға демалысы.
Осы кезде әлемдік тәжірбиенің негізіндегі өтістің жүйесін жалпы делдалдар
қүрайды. Нарық жағдайында олар маңызды рольде ойнайды. Солардың арқасында
жеткізуші мен түтынушының арасында шаруашылық байланыстар орнатылады да
нарық бағасының қалыптастыру жағдайы құрылады. Сонымен қатар өнім мен
шикізаттың арасындағы түтынушылардың территориясы мен уақытын үйлестіруіне
көмектеседі.
Жалпы делдалдар сатыпалушыға қандай көмек көрсетсе (түтынатын баға,
запастарды сақтау, сатыпалу функциясын жеңілдету), сондай көмекті
өндірушіге (сатудың функциясын жеңілдету, запастарды сақтау, өндірісті
қаржыландыру) де көрсетеді. Нарықтық механизімі дамыған елдерде жалпы
делдалдардың екі типі өмір сүреді:
1. табатын;
2. таура жекеменшігінің қүқығын табатын;
Біріншісіне - көпхалықты үлкен жекеменшік компаниялар жатады; ал екіншісіне
- биржа саудасы, аукционалдық және жәрмеңкелік компаниялар, брокерлер,
комиссиондар, сауда агенттері жатады. Осындай нәтижені Бабаев тұжырым д ай
д ы.
Нарық инфоқұрылымының әлемдік өркендеу саласы былай тұжырымдайды: -
көптегентауарайналым процессінің тиімділігі өзіндік экономикалық үйымның
арасындағы деңгейінің шегіне жетеді. Олар өз тауарының анықталған этаптары
болып, өзіне меңгерушінің функцияларын алады да қайта өндейтін,
транспорттық және басқа өнеркәсіптің байланыстарына кіреді. Және әр-түрлі
комплекстікқызметті керекті қорытындылауды алуға көмек көрсетеді.
Осындай жалпы делдалдардың астық жеткізудің жылдамдығы (өндірушілерге
қарағанда үлкен), кішігірім және тауар өндірудің келесі партиялары. Олар
транспорттық, экономикалық, және тауарлық шығындар мен нарықтық ақпараттың
алуын көрсетеді. Осы делдалдың бұл түрі тауарқозғалысын алып жатыр. Мысалы:
А.Қ.Ш., Канада, негізгі бөлігі - 85-90 % жалпы тауар айналымы.
Сонымен С.П.Бабаев былай деиді: - элеваторлар, нан алатын кәсіпорын
универсалдық роль мен тауар делдалы мен ішікі нарық аренда беруші мен несие
беруші өндіре алады. Олар астық өндіруді одан әрі жақсы өндіре бастайды.
Оның девальдық негізіндегі сақталуы және сонымен қатар басқа функциялар
нарықтық инфоқұрылымның саласына кіреді.
Типтің екінші делдалдарға астық нарығының біреуі жатады. Олар
тауарды басқаруға кірмейді. Бұл ең біріншіден сатылатын биржалары. Алайда,
жайделдалдардан қарағанда сапалы және үлкен нәтижеде болады. Олар сауданың
өркендеуінің болуын ғана қүрмай, сонымен қатар аймақтық нарықтың құрылуы,
сақтандыру келісімдерін өткізу мен нарықтың астыққа деген еркін бағасының
объективті деңгейін анықтайды. Тауарлық биржа
ұйымдық - хаттық, ардайым стандарттық және үлгілі жалпы нарық саудасының
функционалдығын көрсетеді. Бұнда сұраныс пен үсыныс бір жерде және бір
мезгілде көрінеді.
Каналды іске асыратын астықтың сауда биржасының өркендеуі бір жағынан
демонополизация нарығының факторы өтімі, ал екінші жағынан -экономикалық
және интегралдык болысу болады. Осы айтылып кеткен сөйлем А.С.Бабаевтің
көзқарасы.
Л.А. Трисвятскидің ойы бойынша биржалық сауда өзіне фючерлік келісімді
қосады. Ол астық нарығының дұрыс орындалатын жақтарына бағытталады. Бібақ,
біздің астык нарығында биржаның рөлі әлі маңызсыз. Астық өндірушілер
биржалық сауданың көп жерлерінде астық пен дамымайды. Бірақ көбі түсінген
жерде ондай келісімдер көбіне жылдам орындалады. Мысалы, Алтай жақтарында
өтіп кеткен жылдың егінінің фьючерлік келісімі бойынша жем-шөпке биржалық
келісіммен 1 - тонна үшін 250 - 300 мың рубл төленді. Осыдан бидай
өткізудің қысқы көктемгі - кезеңдерінде коммерсанттар баға ерекшеліктерінде
қаншама пайда түсіргендерін қарастыруға болады.
ЗТБ - ның бойындағы сферасына келесі негізгі функциялар кіреді:
-тауарлық келсімдердің өткізуі мен үйымдастыруы, сақтандырыуы мен
тіркеуі; баға жариялымы мен катировкасы, биржалық стандарттың құрылуы,
келісім түрлерініңөндірілуі.
Бәсекелік ақпараттарды күнделікті көрсетулерінсіз де, сонымен қатар
биржалық сауда операцияларының сүраныстың рүқсатыңсыз да болмайды.
Көрсетіліп кеткен биржалық сауданың функцияларынан тауар бағасын анықтау
қажет. Қазіргі кезде бұл өте қажет, өйткені ол айналмалы бағаны көрсетеді.
Сонымен қатар ол контрактілердің келісімдерінің қиындауы мен келешектегі
тауар да өте керектігін көрсетеді.
Қазақстанның нан нарығы әлемдік оқшаулауы өркендей алмайды. әлемдік астық
нарығының сүранысының түсүі, сонымен қатар астық тауарының халықаралық
деңгейінін болмауы. Ауылшаруашылық министірі болған С. Кулагиннің сөзі
бойынша әлемдік астық нарығы елеулі өзгерістеріне әсер ету. Шетел нарығында
Қазақстан астығының томен бәсеке кабілеттілігі теміржол тасмалдарының
жоғары тарифтерімен және ТМД елдерінен қарым-қатнаста екі жақты салық салу
жүйесінің бар болуымен байланысты. Республикада астықты кептіру, сақтау,
өңдеу және оны сертификатауға тарифтер көтерілген.
Халықаралық Қазақстандық агроөнеркәсіптік бирханың президенті Р.Ж.
Азимовтың көз карасы бойынша егінді экспорттауды қалыпқа келтіру үшін
келісім шартқа сәйкес егінді импорттерге жеткізуіне жауапты арнайы
транспорттық-экспедициялық қызметті қүру керек.
Астық өндіретін дүние жүзінің барлық елдерінде үкімет, әр-түрлі
комитеттер, комиссиялар, несиелер, жеңілдіктер, квоталар арқылы астық
сатыпалудвы және оны қолдануды өз тарапынан бақлауы қүпия емес. Мысалы,
Канадада бидай комитеті, астық комитеті және астық туралы заңдары бар.
Солар арқылы астык пен жүмыс істеу қадағаланады. Осындай жағдайлар АҚШ,
Австралия және Франция елдерінде де болады.
Біздің астық нарығымыз көптеген өзгертулерді талап ететіні қорытындылап
айта кететін жағдай.
Коптеген камерсанттардың бойышпа астық - ол сағыз, темекі және алкоголдік
заттар секілді карастыруға болады, және оны алып - сатқанда үлкен пайда
табуға болады.
2. Астық өндірісі тиімділігінің экономикалық көрсеткіштері
Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен
мінезделеді. Осылардың негізгілірі егін шығымдылығы, еңбек өнімділігі ,
өзіндік қүн, бір адамға және бір гектар егілетін жердің жалпы және таза
табысы, пайдалылығы болып табылады.
Еңбек өнімділігін көтеру және астық өндірісінің өзіндік қүнын төмендету
үшін еңбек және материялдық - ақшалай ресурстарды үнемдеуге бағытталған
комплекстік шаралар қүру қажет. Қазақстанда 1 центнер астық өндірісіне
кеткен таза енбек шығындары 104-108 адамсағатына қүрайды. Астық
өндірісінің еңбек шығындары егізтік және шабындықтан кейінгі кезендік
операцияларға кетеды. Қазіргі уақытта жыртылатын, себілетін және астықты
жинау технологиялық процестері толығынан механизацияландырыған. Астықты
тазарту, тоқтан шығару кезіндегі артылуы толық механизацияландырыуы жақын.
Астықтың өзіндік қүн құрылымының негізгі көлемін төлемақы, тұқым,
амортизация және негізгі құралдарды жөндеу алады. Еңбек өнімділігінің
өсуінің негізгі резервісі және астық шаруашылығы өзіндік қүнының төмендеуі,
материялдық қаражаттарды үнемдеу негізінде егіннің шығымдылығын
көтеру(тұқым, ЖММ), транспорттық және тракторлық жүмыстарды арзандату,
жанама шығындарды үнемдеу өндірістік қорларын пайдалануды жақсарту.
Астық өндірісі Қазақстан Республикасында өсімдік шаруашылығының негізгі
және стратегиялық түрғыдан маңызды саласы болып табылады. Қазақстан АӨК
дамуының тарихи тәжірибесі тың игеріліп, астық өндірісінің өркендөуіне
байланысты тек аграрлық салада ғана емес, бүкіл ел экономикасында зор өрлеу
болғанын көрсетеді.
Соңғы жылдары астық өндірісінің түрақты өсіп келе жатқаны байқалады.
1999-2001 жылдары елімізде орта есеппен 13,9 млн. тоннадан астық өндірілді.
Бұл 1996-1998 жылдардағыдан 1,4 есе көп. Осы кезеңдегі дәнді дақылдар
өнімділігі гектарына 6,9 центнерден 11,5 центнөрге дейін артты. Егіс
құрылымының 62 пайызын бидай алады. 2002 жылы республикадағы бидай (жаздық
және күздік) егісі 11,7 млн.га болды. Солтүстік Қазақстанда жүмсақ жаздық
бидай негізгі дақыл ретінде саналып, 11,04 млн.га жерде өсіріледі. 2002
жылы респуб-ликада 15,9 млн.тонна дән өндірілді. Қазақстанның сыртқа
шығаратын астығының көлемі де, өткізетін елдері де көбейіп көледі. Мысалы,
2001-2002 маркетинг жылы әлемнің 40 еліне 3,9 млн.тонна, 2002-2007 жылы 5,2
млн. тонна астық шығарылды, ал 2007-2008 жылы мүны 5,5 млн. тоннаға жеткізу
көзделіп отыр.
Қазіргі уақытта республика-ның астық өнөркәсібін табысты жүргізудің қажетті
нормативтік-қүқықтың базасы жасалған. Өсімдік шаруа-шылығы салаларын дамыту-
дың берік негізін қалайтын бірқатар заңдар қабылданды. Олар: Жер Кодексі,
"Астық туралы", "Селекция жетістікте-рін сақтау туралы", "Тұқым шаруашылығы
туралы", "Өсімдік қорғау туралы", "Өсімдіктер карантині туралы" т.б.
заңдар.
Мемлекет басшысының Жарлығымен 2007-2009 жылдарға арналған Мемле-кеттік
аграрлық азық-түлік бағдарламасы мен 2008-2010 жылдарға арналған Мем-
лекеттік ауыл-аймақтарды дамыту бағдарламасы бе-лкітілді. Бұлар ауыл шаруа-
шылығында мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы үшін берік қаржылық негіз
қалады.
Астық өндірісін тиімді жүргізудің негізі - сапасы жоғары тұқым, мол әнімді
сорттар, ғылыми негізделген ауыспалы егістер, химия-ландыру деңгейі,
агротех-нологияны қатаң сақтау. Қазіргі қатаң нарық жағ-дайында бұл
мәселелердің бәрі әрбір ауыл шаруашылығы тауарын ендірушінің жадында болуы
тиіс. Мемлекет еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі мен экономикалық өрлеу
қарқыны ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейіне байла-нысты екенін ескере
отырып, әр тауар өндірушіден өн-дірістің тиімді үйымдас-тырылуын талап
етеді. Осындай талап қоя отырып мемлекет оларға айтарлықтай қаржылық қолдау
да көр-сөтеді. Мысалы, 2001 жылы ауыл шаруашылығын кетеруге республикалық
бюджеттен 21 млрд. теңге, 2002 жылы - 39,5, 2007 жылы 54,7 млрд. теңге
белінді. Ал, 2008 жылға 68,4 млрд, 2009 жылға 80,8 млрд. теңге мөлшерінде
бөлу жоспарланып отыр. Өнімнің 30 пайызға жуығы есірілетін дақыл сортының
генетикалық мүмкіндіктері мен тұқымдық материалдардың сапасына байланысты
екені белгілі.
Технологиялық қасиеті жоғары тауарлы дән партиясын жасаудағы сорт мәнінің
қандай екенін Канаданың тауарлық партия-сынан байқауға болады. Олардың
нандық қасиетінің жоғары да түрақтылығы бидай сортында жатқандығы мәлім.
Егер де үндық және нандық қасиеттері талапқа сай келмейтін болса, канадалық
бірде бір сортты таратуға рүқсат етілмейді. Канада бидайының даңқы да нақ
осында жатыр. Олай болса, селекциялық бағдарламаны дәннің сапасы, соған
сәйкес өнімділігі және пайдаланылуының технологиялық типі бойынша жасаудың
респуб-ликамыз үшін мәні зор.
Тұқым шаруашылығы жүйесін дамыту үшін негізгі үш мәселе шешілуі тиіс:
- дәстүрлі және жаңа тәсілдерді үйлестіру негізінде селекцияны үдайы
жетілдіру, дәнді дақылдардың жергілікті жағдайларға бейімделген, түрақты да
сапалы, мол өнімді сорттарын тездетіп енгізу;
- өндірісті қажетті мөл-шерде элита және репро-дуктивтік тұқыммен қамта-
масыз ету;
- егістік материал сапасын сараптау.
Қазақстан Республи-касында пайдалануға үсы-нылған Мемлекеттік селекция
жетістіктері тізіміне 2008жылы дәнді дақылдардың, жеміс-жидек т.б. дақылдар
мен жүзімнің 1089 сорты А4ен буданы енгізілді, оның 181-і отандық селекция
өнімдері, соның ішінде 25-і күздік бидай да, оның 14—і қазақстандық
селекция жемісі. Жаздык бидайдың 56 сортының 30-ы қазақстандык; ғалымдар
еңбегінің нәтижесі.
Аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін алдағы жылы бюджеттік 030 "Ауыл
шаруашылығы саласындағы қолдан-балы ғылыми зерттеулер" бағдарламасы бойынша
ғылыми-зерттеу жүмыстарына қаржы бөлінетін болады.
Алғаш рет Қазақстан Рес-публикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің ғылыми-
өндірістік орталықтарының материалдық-техникалық базасын жаңалау жөнінде
жеке қосымша бағдарлама жасау көзделуде. Дәнді дақылдардың элита тұқымын
өндіру бойынша элита тұқым шаруашы-лықтары анықталып, 53 заңды және жеке
түлға аттестация-дан өткізілді. Элита тұқым шаруашылы-ғына қолдау керсету
үшін 2008 жылы республикалық бюджеттен 645,2 млн. теңге мемлекеттік
субсидия ау-дарылды, ал осы жылы 728 млн. теңге бөлінді. 2009 жылдан бастап
таңдаулы тұқым өндіруге 64,8 млн. теңге мөлшерінде қаржы бөлінбек, бұл
тұқым шаруа-шылығының басты буындары тиімділігін көтеруге мүмкіндік берөді.
ҚР "Тұқым шаруашылығы туралы" заңында көрсетілген норма негізінде және
астық өндірушілердің көбінің тұқым сапасын тексеруге жағдай-лары
келмейтіндігін ескеріп осы жылдан бастап тұқымдық материалды сараптау
респуб-лика бюджеті есебінен жүргізілетін болды. Бұл мақсатқа биылғы жылы
142,2 млн. теңге бөлінбекші.
Талдаулар 2009 жылдың 1-маусымына дейін қамба-ларға қүйылған
тұқымның 1732,4 мың тоннасы, яғни 98 пайызы тексерілгенін көрсетіп отыр.
Кондициялық тұқым мөлшері 1418,2 мың тонна немесе 80%. Соның ішінде 344,1
мың тоннасы (19%) егістік стандарттың 1-класына, 500,5 мың тоннасы (28%) 2-
класқа, 573,6 мың тоннасы (32%) 3-класқа сай көледі. 314,2 мың тонна
мөлшеріндегі кондицияға жетпеген тұқымның 64 пайызы арамшөп тұқымы
араласып, аурулар және зиянкестермен зақымданған.2009 жылы себілген
тұқымның республика бойынша орта есеппен алғанда 32,3 пайызы VI және жалпы
репродукция болды.
II тарау. ЖШС Бірлес-Көкше кәсіпорын шаруашалығының талдауы.
2.1. Кәсіпорынның жалпы мінездемесі.
Бірлес-Көкше ЖШС -ның жер пайдалануы Ақмола облысының еңбекшілдер
ауданында орналасқан
Ақырғы кездегі шаруашылықта, ЖШС Бірлес-Көкше шаруашылығының ауылдық
өніміні орталығымен бекеті асвальті жолдармен байланысқан. Бұл жолдардың
жағдайы жақсы.
Шаруашылық аумағанаң климатының ең басты көрсеткіші оның
континентальдығы болып саналады. Оның қысы қатты және ұлғаймалы, ал жазы
ыстык және қысқв болып келеды. Жауын-шашын бірде көп, бірде аз болады.
Қыс кезі 5,5 созылады және аяздың созлуы ерекше жылдары көп немесе 0,5
айға аз болуы мүмкін.аязды емес кездері 3,5 айға дейын созылады. Орташа
жылдық ауа темпиратурасы көпжылдық метеостанциясының көрсеткіші бойынша
2,5С көрсетеды. Орташа айлық максималдық жоғарғы температура шілдеде 2б,8С-
ді көрсетті. Ең томен температура желтоқсан айында -24,2 С құрды.
Вегативтәк кезеңде орташа темпиратура +17,1С көрсетті.темпиратураның бағасы
-Н0-нан жоғары. Қатқақ мамыр айынның аяқ кезінде басылады, ал жақсы жылдары
сәуір айыннің аяқ кезінде басылады. Ең ерте қатқақ күзде тамыз айының орта
кезінде басталады.
Көпжылдық метеостанциясының көрсеткіші бойынша орташа жылдық жаңбырдың
көлемі 335 мм қүрайды, сонымен қатар вегетотивтік кезінде 166 мм қүрайды.
Қар шамамен 150-160 күн жер бетін алып жатады. Қар денгейінің орташа
үзындығы ашық жерлерде 20-30 см-ге жетеді.
Желдің негізгі бағытталатын жақтары оңтүстік-батыс пен батыс.
Климаттың жаман жақтарына ерте-көктемдік күрғақшылдықтар, катқақтық, қатты
жерлер жатады. Осыған қарамастан климат ауылшаруашылық мәдениетінің өсуіне
толығынан жақсы.
Табиғи жемшөптің шаруашылықтағы пайданылатын жердің жалпы көлемі 3781
га қүрайды. Көгерістің беті әр-түрлілігімен ерекшеленеді, бірақ бұл жерде
негізгі мінездемесі болып орташа табиғи көгерістің негізгі өсімдік
түрлерінің аз сақталуы келесі жерерде орналасады:-орманды-далалы белдеулер,
қызыл-ақселеу-дәнді және шөп әртүрлілігі осыдан кейін бағалы жем шөп
қорларының азаюына әкеп соғады, және пайдалы жер өзінің өнімділігін
жоғалтады.
Геоботаникалық материалдар мен тексеріс өрісінің табиғи көгерісіне
келесі түрлер жатады: -жусанды-типчакті, тырсактык-типчактік-жусанды және
кызыл-кавылдік-типчакті. Осы табиғи жайлаулардың барлығы көктемді-жазды-
күзды кезеңдерде қолданылады. Табиғи жайылымның орташа егін шығымдылығы шөп
үшін 3,0 цга кұрайды.
Сонымен қатар жыртылған пайдалы жерде көгерістің мәдениеті ғана емес,
сонымен қатар арам шөптер де өседі. Арам шөптердің ішінде сары қалуен,
қызғылт қалуен, овсюк, ширица және тағы басқалары жатады.
Шабындық жайлымының жақсы сақталуы үшін оңтайлы әдісі болып жайлым
жүйесінің айналымы болып табылады. Ол жүелік сапасымен жылсайын дүрүс смена
мен жайлым қолданылуынын уақытты шөп шабу болады. Олар жердің демалуына,
яғни келесі жылдары сол жерге ештеңе екпеуіне көмек көрсетеді. Қыс айлары
бүкүл жайылым жерлерінде қарұстаулар жүргізіледі, ал көктемде ылғалды жабу
жүргізіліді. Бұл шалғындықтың жақсы өсуіне ыңғайлық туғызады.
Геоморфологиялық байланыста шаруашылық Ақмолла облысының орманды-
далалы, тегісті-дөңесті жерінде орналасқан. Бұл бедел тегістіктің
көтерінкілігі мен бөлек-бөлек өзендермен көптеген жалпақ субөлімдерінен
кұрылған. Түпті пароттар да кездеседі. Олар үстірттер мен кішігірім
доңдерде кездеседі. Осы көрсетілген рельефті екі ауданға бөлуге болады:
1. Солтустүк жағы Шарық өзенінің солтустүк жағында;
2. Оңтустігі Шарық өзенінің оңтүстігіне қарай;
Жер пайдаланудың солтүстік жағы оң жиектегі орманды -далалы ауданда
орналасқан. Бұл шаруашылық ауданның бөлегі тегіз,кейбір жерлері иректелген
су бөлектердің тегістігі Үлыкөл көленің жағына карай орналасумен
мінезделеді.
Осы жерде кішігірім ыдысқа үксас торлар орналасқан. Олар көбіне се
шалшықтанған болып келеді.
Онтустік жақтағы рельеф солтустік рельефіне қарағанда кішкене қыиндау
жерлерін жиі өзендер алып жатыр, ойлар, доңдер, кішігірім дөңдердің түсуі.
Шарық өзенінің онтустігі үзын, қүламалы, балқа және ойлар жие кездеседі.
Рельеф ауданы Томар және Жамбырық өзендерінің ортасында орналасқан. Ойлар
жиі кездесуімен мінезделеді.
Сарыадыр ауылынан шығысында рельеф кіші дөңес жеолерді алып жатыр. Дөңестің
көпшілігі Сарадыр ауылының солтустік-шығыс жағына қарай созылып жатыр.
Золотонош ауылының оңтустік шығысына қарай рельеф зилекті және су бөлмелі
тегістер мен кішігірім дөңестер мен алып жатыр.
Топырқты қарастырудын материялы мен негізгі сыбағалы салмақ ауылшаруашылық
пайдалы жердің сыртқыы топырағының құрылымы қаратопырақ кең массивті
бірғелкілік алып жатыр. Сонымен қатар басқа компликстың топырағы да табиғи
жайлымдардың біраз бөлігін сортаңдар алып жатыр. Қалған топырақты кішігірім
алаңдар алып жатыр.
Жер пайдалану категорияларын ерекшклігі ауылшаруышылың пайдалы жердің
негізгі түрлерінің қолданыла алатындығ көрсетіледы. Бұл жердің сапалы
жағдайының болуін қадағалайды, бірақ басқа экономикалық факторлардың
қатарына ылғый қолдануыдың өмір сүруі сәйкес келеді.
Класификацияның екінші сатысына катогориялар сыныптарға бөлінеді.
Сыныптар табиғи және шаруашылық көрсеткіштердің бір түрлілігімен
мінездееді, жер технологиясының қолданылыуының анықталуы, күзет пен
өнімділіктің өсуінің бағытталуі. Олар накты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Тарау. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық
аспектілері.
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің маңызы мен мәні
2. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі мен көрсеткіштері
3. Астық өндірісі тиімділігінің экономикалық көрсеткіштері
II тарау. ЖШС Бірлес-Көкше кәсіпорын шаруашалығының талдауы.
2.1. Кәсіпорынның жалпы мінездемесі.
2.2 Кәсіпорынның ресурстік патенциалының қолданылу талдауы
2.3. Астық өндіріс тиімділігінің талдауы
III тарау Бидай өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің өсу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Астық шаруашылығы тек өсімдік шаруашылығының негізгі саласы болып
қана қоймай, сол сияқты барлық ауылшаруашылық өндірісінің негізгі саласы.
Осы саланың мағынасы біріншіден, яғни адамның тіршілік әрекетіне
қажетті заттары бар нан және астық өнімдерін алуды қамтамасыз етумен
байланысты. Астық өндірісінің дамуы мал шаруашылығын жем-шөппен қамтамасыз
етуге шешуші әсер етеді, өйткені ет және сүт сияқты маңызды азық
өнімдерінің өндірісі астықтың болуына тәуелді. Астық - бұл ұн тартуға,
наннаубай, азық, құрама жем өнеркәсібіне қажетті шикізат. Басқа егіншілік
өнімдерімен салыстырғанда ол жақсы сақталынады, сондықтан қолайсыз ауа-райы
жағдайы және астықтың теңселу жағдайлары кезінде қажетті мемлекеттік азық-
түлік және жем қорларын құрудың маңызды көзі болып табылады.
Барлық астықтылар азық-түлік және жемшөп болып бөлінеді. Азық-
түліктіге бидай және қара бидай, сондай-ақ жарма мәдениеті - қарақүмық,
тары жатады; жемшөптіге - арпа, сүлы, жүгері, астық бүршақтылар жатады.
Азық өнімдерінің негізгі бөлігі азық-түлік мәдениеті сүлы, арпа және
жүгері астықтарымен бірге қолданылатын азыққа есебінен алынады.
Республикада астық мәдениетін өндіру Қазақстанның солтүстігінде
шоғырланған. Осында астықтың жалпы түсімінің 55,4%-ы өндіріледі, соның
ішінде нан наубай қатынасында бағалы жаздық бидай астығын.
АӨК - ның астық өнімдік кешені астық өнімдерін өндіру, тасымалдау,
сақтау, үқсату және өткізумен айналысатын сала болып табылады.
Бірақ та, соңғы жылдары астық өндірісібұрын және бөлек кезеңдерде
көрінген және айтарлықтай мөлшерге айналған астықты өндіру, сатып алу және
үқсату көлемінің төмендеу тенденциясы иеленген.
Осы дипломдық жүмыстың мақсаты астық өндірісінің экономикалық
тиімділігін жоғарылату жолдарын анықтау.
Қойылған мақсатқа сәйкес оған жетуде қамтамасыз ететін келесі
мәселелер:
* нарықтық байланыстың даму жағдайындағы астйқты тауар
өндірушілердің мәселелерін теориялық деңгейде зерттеп білу;
* өнеркәсіптегі ауылшаруашылық өндірісінің қазіргі жағдайдағы
мінездемесі, сонымен қатар мәнін ашып, өлшемі, астық өндірісінің құрылымы
және оның экономикалық тиімділігін санау;
* резервтердің өндірістегі үлкеюін және табысының көлемін іске асыру;
-орындалған тексерістің негізінде қорытындыны қалыптастыру және
нақты сөйлемдердің толық қолдану резервісінің шығуы;
Тексерістің объектісі болып ЖШС Бірлес-Көкше саналады. Осы жазылған
жүмыста келесі экономикалық тексеру әдістері қолданылды:-баланстық,
талдаулық, талдау.
I Тарау. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық
аспектілері.
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің маңызы мен мәні
Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігі - бұл ауыл шаруашылығының
қаржылық шаруашылық субъектісінің нәтижелігі. өндірістілігін,
экономикалығын, табыстылығын, өнім сапасының үжен көрсеткіштерге жеткізуін
қадағалайды. Тиімділіктің осы түрдегі өлшемі - бұл тірі не затқа айналған
еңбектің кішігірім шығыны арқасында ауылшаруашылық өнімнің максималды алуы
болып табылады. Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігі мынадай көрсеткіш
жүйелері арқылы өлшенеді:
• еңбектің өндірістілігі;
• қор қайтарымы ;
• өнімнің өзіндік күны;
• табыстылығы;
• егістілігі;
басқалары;
Тиімділікті нәтиже және осы нәтиженің шығыны арасындағы байланыс
арқылы анықтауға болады. Экономикалық тиімділік барлық қоғамдық өндірістің
баға нәтижелігіне қолданылады. Барлық халық шаруашылығының көзқарасы
бойынша -барлық қоғам мүшесінің қажеттіліктері мен шектелген қорлары
қанағаттанған жағдайды тиімді деп есептеуге болады. Толығырақ, бұл жағдайды
келесі түрмен қарастыруға болады:
- шаруашылық жүйесінің экономикалық тиімділігі - бұл бір ғана адамның
қажеттіліктерінің қанағаттандыру санын үлғайту мүмкін еместігін және осы
түрде басқа қоғам мүшесінің томендетпеу жағдайын айтамыз. Бұл жағдайды
Паретто - тиімділік деп айтамыз (итальянды экономистің атымен В. Паретто).
Халықшаруашылық эконмикалық тиімділіктің көрсеткіштері барлық халық
шаруашылық көзқарасының қызығушылық тиімділік проектісін корсетеді, сонымен
қатар аймақ проектілерімен жүзеге асумен қатысатындарға, салаларға, үйымдар
мен кәсіпорындарға.
Әр түрлі проектілердің салыстыруы, мемлекеттің қатысуының қарастыруы,
экономикалық әсердің ауылшаруашылық интегралды корсеткіштерінде өндірістің
көптеген түрлері мемлекеттік түрде жүзеге асады.
Тиімділіктің елшемі халықшаруашылық өндірістің мақсатын көрсетеді,
ауылшаруашылығына қатысты экономикалық қүқық заңцарының объектілерін
қадағалайды.Ол өзіне өндіріс тиімділігінің өсуіне байланысты басты
экономикалық баға шараларын қосады. Тиімділіктің көрсеткіштері - бұл
тиімділік өлшемінің толық сипаттамасы. Нақты экономикалық көрсеткіштердің
көмегімен ауылшаруашылық өндірістің іске асқан денгейі көп мөлшерде
мінезделеді.
Мамадандыру тиімділік өлшемінің мазмұны ауылшаруашылык өндірістің
тиімділік өлшемімен байланысып және түгелдей үқсас келеді. Осы комплекстік
мінезінің байланысымен экономикалық әдебиетте оны басты тиімділік өлшемі
деп атаймыз.
Қарқындандыру тиімділігі нақты сала тиімділігі жөне оладың
үштастырылуы ылғи өзгеру арқылы іске асады. Осы көрсеткіште мақсат пен оған
жехудің басты ауылшаруашылық өндірістің экономикалық бірлігі және
мамандандыру тиімділік бірлігі болып саналады. Сонымен қатар барлық және
қүқық өлшемділігінің басындағы зерделеу принціпі ауылшаруашылығындағы
қарқындандыру мен мамандандыру тиімділігі ғылыми теориялық айқындама
арқылы шешіледі. Комплекстік қажеттіліктерге қарағанда, қазіргі жағдайда
ауылшаруашылық кәсіпорынның өндірістің басты тиімділік бірлігі және оның
мамандандыруы ауылшаруашылык өнімінің жер көлемінің бірлігін .қоғамға көп
мөлшерде беріліп, осы жағдайда еңбек шығыны мен материалдық өндірістің
бірлігінің аз болуын қадағалайды. Осы көрсетілген бірлікте қолданылатын
жердің негізгі өнімділігі қарастырылып, тірі және затқа айналып кеткен
еңбек шығынының тиімділігі жоғары болуын қарастырады. Тиімділіктің басты
бірлігі екі бағытты көрсетеді: - шектелген қорлардың арқасында максималды
өнім алу мен өндіріс көлемінің кепілдігі арқасында өнім бірлігінің
кішігірім болуы.
Құрылымның көзқарасы бойынша, әр уақытта айтылып кеткен сөздер мен
басқа да ойларкелесі экономикалықкатегорйаларға тоқталады:
- өндірістің тиімділігі;
- капиталдқ салымдар;
- ауылшаруашылықтың қарқындануы;
- қоғам мен кәсіпорынның деңгейі;
Санау әдісі мен қорытындылаудың көзқарасы бойынша, көрсеткіш жүйесінен
әр-түрлі бағыттар таралады. Бұл бағыттардың әр-қайсысы өндірістік қорлар
мен мамандандыру факторларын қүқықтық деңгейде қолданылады. Одан кейін
шаралар тиімділігі туралы айтатын синтетикалық көрсеткіштерді қолданылады.
Бұл жерде мамандандыру тиімділігінің бағасы, көптеген ауылшаруашылық
практиканың жан-жақты қоршауы қорлардың ауқымы мен көп варианты шешімі
айқын болып, сол уақыттан басталғанын және тиімділік көрсеткіші мен сапасын
бірінші жоспарға жылжытуы қазіргі кезде орын алатындығын көрсетіп кету өте
қажет.
Теория мен практиканы тереңдетіп қарағанда, ауылшаруашылық
мамандандыру және шаруашылықтың экономикалық жағдайы экономикалық
тиімділіктің салалық құрылымының көрсеткіші шектеулі дұрыс әдіснамалықтар
еңгізілді. Бұған қарамастан әдіснаманың іске асуы көбінесе жаңа
көрсеткіштердің толықтау жолдары арқылы немесе толықтауыш, жанама
саралаудың жаңа бастамасы арқылы іске асқан. Тиімділік көрсеткішінің
мамандандыру жүйесі кейбір өзгешеліктердішыдап, сонымен қатар өндіріс
тиімділігінің қарқындандыру анықтамасы, капиталдық салымдар, басқа да
тиімділік қорлары мен өнеркәсіптер іске асады. Ауылшаруашылығы бүкіл
жұмыстардың мамандандыруы мен орналасуының қарастыру мүмкін еместігін
біліп, осы қажетті жұмыстарды басты принціптеріне тоқталып, қолданылатын
көрсеткіш бағаларының басқа оңай жолдарын қарастырамыз.
Рационалдық мамандандыру өнеркәсібі жердің тиімді қолданылуын ең басты
өндірістік құрал және еңбек пен материалдық құралды қадағалайды.
Тиімділікті жалпы, тауарлық өндіріс, жалпы және таза табыс санымен
анықтауға болады:
- 100 га ауылшаруашылық пайдаланатын жері және 100 га егістік;
- 1 жұмыскерге және 1 адам.-күн (немесе адам.-сағ.);
- негізгі өндірістік қорлардың 100 теңгеге;
- барлық өндірістік шығындардың 100 теңгеге;
Осы көрсеткіштердің әр біреуі өндірістік қорлардың қорланылуын өзінің
экономикалық ақпараты арқылы жүргізіледі.
Сонымен, жалпы өндіріс және тауарлық өндіріске деген жер келемінің
бірлігі жердің ауылшаруашылық өндірісінде ең басты қолдану деңгейі деп
мінездейді.Бұл көрсеткіштердің бірігуі тауарлық шаруашылықты тольдқ
үсынады. Және де мемлекеттік тапсырыс-жоспарының ішкішаралық қорлардың
жүмылдыру деңгейінің орындалуын көрсетеді. Жалпы және жер өлшем бірлігінің
таза табысының шығуы жан-жақты өндірілетін үйымдық жоспарды қолданылатын
экономикалық жағын синтездейді. Тірі еңбектің өндірістілігін жалпы
өндірілген және тауар өнімінің жалпы еңбек шығынының байланысымен сынауға
болады. Бұл көрсеткіш адам.-күнінің таза табыстың қосымша өнімнің шығуына
қалпының құрылуынақтылайды. Таза табыстың көлемдері, басты ауылшаруашылық
өндіріс қорларының барлық өндірілетін шығынымен бағасына жатады. Бұлар
өндірістің пайдалы деңгейін мінездеп, таза табысты шығу көрсеткіші жер
көлемінің бірлігінің жеткіліктілігі ауылшаруашылыққарқындануының ары-қарай
экономикалық үлкею мүмкіндігін түлғалайды.
Осы көрсеткіштердің тізбесінде қор қайтарымының көрсеткіштері де бар.
Олар ауылшаруашылық өнімі мен басты жүмыс істеп түрған өндірістік қор
қүнының шығу бағасымен анықталады. Осы көрсеткіштер жүйесі жердің,
еңбектің, негізгі және айнымалы өндіріс қорларының қолданылған деңгейін
түлғалайды. Ал осы өзгерістердің көлемінен кейін ауылшаруашылық өндіріс
тиімділігінің өзгеруі қарастырылады. Не қайта үйымдастыру өндіріс қорлары,
не басқа жағдай мен байқалмаған себептер қарастырылады.
Көптеген экономистер мамандандыру тиімділігін шағыстыру түгел
жеткіліксіз көрсеткіштер жүйесін қарастырғандай санап, басқа
көрсеткіштердің қасына осы жүйені толықтыруды үсынады. Олар ауылшаруашылық
өндіріс өнеркәсібінің неғүрлым керекті жақтарын мінездейді. Толықтауыш
жүйесінің санына келесі көрсеткіштер жатады:
- еңбек ақы және өндірушілік;
- ауылшаруашылық мәдениетінің егістілігі және малдың өнімділігі;
- өнімнің өзіндік қүны;
- капиталдық салымның тиімділігі;
Айтылып кеткен сөйлемдердің көбінде өндіріс тиімділігінің сапалы жақтарына
көп көңіл бөлінеді. В. В. Беляевтің көзқарасы бойынша, ұйымның салалық
оңтайлығының маңызды көрсеткіштері келесілер:
- еңбек өнімділігі;
- өнімнің өзіндік қүны;
- мәдениетті егіннің шығымдылығы;
- негізгі және айнымалы қорлардың тиімділігі;
- жер және еңбек ресурстарының қолданылуы;
Қарама-қарсы тенденциясында жаңа көрсеткіш жүйелері толықтырылады. Басқа
авторлар бұл жүйеден басты көрсеткіштер мен экономикалық жағдайлардың
қалпын қолдануын дәлелдейді. Осындай сапаның көптеген түрінде өндіріс
пайдалылығының көрсеткішін үсынады және шаруашылық есептің толық жағдайында
маңызды орында түрады.
Ауылшаруашылықтың оңтайлы мамандандыруының түсіндіруі бойынша көптеген
экономистер жай экономикалық талдаудың көрсеткіштері мен әдісінің нашар
жақтары мен кемшілігінің қолдануын байқады. Сонымен, ауылшаруашылық
өнеркәсібінің мамандандыру тиімділігінің халық шаруашылығын белгілеп, К. П.
Оболенский жан-жақтылы талдаудың ақырғы мамандандыру жобасында келесілерді
көрсетуді үсынады:
- экономикалық көрсеткіштердің жүйесін;
- жалпы өнімнің мінездемелік жоғарылауын;
- жалпы және таза табысты ;
- күрделі қаржы жүмысы мен негізі және айналмалы қорлардың тиімділігінің
үлкеюі;
- өндірістің пайдалылығы;
Барлық нәтиже бағасында айыру керектігінде біргелкі сүрақтар қойылады. Бұл
сүрақтарға экономикалық және табиғи жағдайлардың ауылшаруашылық өндірісінде
дұрыс мамандандыру мен айыру қалыптасады.
1. Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі мен көрсеткіштері
Тиімділіктің басты мәселесі -нарықтық экономика жағдайында тауар
ондірушілердің мүддссі үшін түтыну қүнын ондіру кезінде ресурстарды
мейліншс үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне
мүліктік жауапкершілігі шегінде үйымдастырушылық, қүқықтық ңормативті
актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік - үлғаймалы үдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты.
Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын
сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау,
өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелсй бағалау кезінде
қолданылады. Тауар-ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды
экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік
шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып
түрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік
кез келген ұйымдық-құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жүмыс істеуінің,
кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір )қажетті шарты болып есептеледі.
Сондай-ақ ол материалдық өндірістің барлық буынында ғылыми-техникалық
прогрестің дамуы үшін зор экономикалық қозғаушы күшке айналып, түтыну
қүнының сапасын жақсартады. Бәсекенің салыстырмалы еркін іс-әрекет жасаған
кезінде өндірісті тиімді жүргізудің басты міндеттерін бір уақытта шешуге
жол ашатын нарықтық тетік (механизм), біріншіден, тауар өндірудің дәл сол
мезгілде қоғамдық сүранымға сәйкестігін бағаласа (сандық және сапалық
жағынан), екіншіден, қойылған міңдеттерді тиімді жолмен шепгу үшін
өндіріске жаңа тәсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бағаның өзгеруі
мен ауытқуы, пайда, тағы басқадай қүнды категориялар арқылы халық
шаруашылығында өндірістік ресурстар мен тауарларды ағымды нарықтың
сүранымына сәйкес бөлуге, экономиканың оңтайлы дамуына оң ықпал ете отырып,
экономиканың тиімділігін арттырады.
Баға нарықтық экономика жағдайында әр түрлі тауарлар нарығының дамуына,
солар арқылы жалпы қоғам көлемінде өндірістік ресурстар мен тауарларды бөлу
арқылы қоғамдық өндірісті реттеуші рөлін атқарады. Мұндай жағдайда әрбір
өндірістік ресурстың өзіне тән бағасы болады және ол тауарлық баға сияқты
белгіленген ресурстың сүранымы мен үсынымының өзгеруіне байланысты өзгеріп
отырады. Осы бағаның құрылымы белгілі болғандықтан, мейлінше аз шығын
жүмсай отырып, көп өнім өндіру үшін, соған лайықты өндірістік үдерісті
таңдау мүмкіндігі туады. Жүмыс күшіне жоғары ақы төленген жағдайда өндіріс
үдерісін техникалық жарақтандыру шаруашылыкты оңтайлы жүргізуге
ынталандырып, төмен болған жағдайда өндіріс үдерісінің сңбек сыйымдылығын
уақытша тоқтатып қоюға ықпал ететіндіктен, өндірістік ресурстар бағасы
тауар өндірушілерді арзан ресурстарды өндірістік үдеріске кеңінен
қолдануға, ал қымбат ресурстарды үнемдеуге итермелейді. Бұл жағдай Тауардың
бағасы қоғамда өндірістік ресурстарды бөлуге қалай әсер еткенін еске
салады. Яғни бағаның қалыптасуының нарықтық тетігі келешекте өндіріс
тиімділігін арттырудың негізі болып табылмақ. Нарықтық бағаның калыптасуы
тетік көмегі арқылы өте тиімді шаруашылық шешімдерін жүзеге асыруға кең жол
ашпақ.
Кейбір кәсіпорындар шегінде мұндай ыңғайлы тандауға иек арту ірі
шаруашылық ксшендерінде өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін арттырудың
шешуші факторы болмақ. Екінші сөзбен айтар болсақ, барлық табиғи
ресурстарды толығымен пайдаланып, оған толық көлемде қол жсткізген жағдайда
ғана экономика қалыптаспақ. Осындай жағдайда экономика мәселелерінің маңызы
анықталынады. Өйткені ресурстардың жеткіліксіз мөлшсрде болуы өндірістің
толық көлемде тауар өндіру мүмкіндігін шектейді. Мүндағы ең басты мәселе -
ең алдымен қандай тауарлар мен қызметтерді өндіру қажет, ал қандай
түрлсрінің қажет сметігін шешіп алған жөн. Осыған байланысты өндірістің
экономикалық өсуі, барлық табиғи ресурстардың толық игерілуі, экономикалық
тиімділік, бағаның түрақты деңгейі, өндірушінің экономикалық еркіндігі,
тауарды әділеттілікпен бөлісу сияқты нсгізгі
экономикалық мақсаттар қалыптасады. Агроонеркәсіп кешенінің тиімділігін
анықтау үшін, оның мақсатын, қоғамның материалдық жағдайының оңтайлануы мен
әлеуметтік факторларды қамтамасыз етуді ескеру қажет. Нарықтық экономика
жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің
мәселелері — бұл ең қажетгі ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің
мәселесі. Бұл орайда өндірістің экономикалык тиімділігін арттыру мөселесін
нарықтық экономика жағдайында маңызды
әлеуметгік-экономикалық факторларды ескермей қарастыру мүмкін емес. Бүған
өндіріс құралдарына меншік түрлерінің өзгеруі де жатады .
Аграрлық саясаттың қазығы болып есептелген ірі кәсіпорындарға иек арту
негізінде дұрыс болатын. Мұндай өндіріс, әсіресе, енеркәсіптік
технологияларды қолданып жүмыс істейтін мамандандырылған кәсіпорын еңбек
өнімділігін арттыру мен табиғи, материалдық-техникалық еңбек ресурстарын
тиімді пайдаланудың үлкен мүмкіңдіктеріне ие болады. Бірақ та ірі өндірісті
абсолюттеу, шағын және орта өндірісті, оның ішінде шаруа қожалықтары мен
жеке қосалқы шаруашылықтарды елемеу республиканың ауыл шаруашылығына нұқсан
келтірері хақ.„
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар мен өндіріс жағдайының озгеруіне
байланысты нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі ауыл шаруашылығы
ондірісінің экономикалық тиімділігін анықтау қажетті деңгейде дей алмаймыз.
Бұл жағдай ең алдымен бағалаудың теориялық жөне әдістемелік аспектілерін
нақтылауды қажет етеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлеуметтік
-экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай деген-
ді: "...жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға кошу
тә-жірибесіндегі нақтылы қызметі тиімділігінің төмен болуы объективті
түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған
шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден болды" [3].
Сондықтан ауыл шаруашылығындағы экономикалық ахуалды жан-жақты талдау
қажет. Қазір реформалау үдерісіндегі ауыл шаруашылығы жағдайы мәнді
деңгейде өзгерді. Экономиканы ре- формалаудың баламасы жоқ деген
экономистердің көзқарасымен келісс отырып, осы реформаны жүргізудің ғылыми
тұжырымдамасын алдын ала жасау ксректігіне ден қоя отырып, социалистік
экономиканың нарықтық қатынастарға бейімделу жолдарын да қарастырған дұрыс
болар еді дейміз. Өйткені осы ерекшеліктерді ескермеудің нәтижесі
республикамыздың ауыл шаруашылығында осындай ахуалдардың қалыптасуына
әкеліп соқтырды.
Ауыл шаруашылығы экономикасының Ресей ғылыми-зерттеу институты ғалымдары
үсынған әдіснамалық нұсқауларына сәйкес ауыл шаруашылығы ондірісі күрделі,
ашық олеумсттік-экономикалық жүйс ретінде атқарымдық және үйымдастырушылық
сияқты екі ішкі жүйені қүрайды. Оның біріншісі өндіріс үдерісінің мазмүнын
бейнслесе, екіншісі қалыптасуы түрлерін қарастырады. Атқарымдық жүйе
технологиялық, экономикалық, өлеуметтік жүйені қамтиды. Осыған сәйкес
тиімділіктің атаулы түрлері технологиялық, экономикалық және әлеуметтік
болып жіктелінеді.
Технологиялық тиімділік ресурстарды пайдалануды, экономикалық тиімділік
өнімді ондірудің тиімділігі мен өндірістік қатынастардың жүргізілу
дәрежесін сипаттаса, өлеуметтік тиімділік емір деңгейінің нормативтеріне
қол жеткізу дәрежесін анық-тайды . Қоғамның үнемі өсіп отыратын
қажеттілігін қанағаттандыру үшін, шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану
мәселесі нарықтық экономиканың негізі болып саналады. Бүған К.Р. Макконел
мен С.Л.Брю, тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен сипаттама берілген-ді
5]. Сондықтан іс жүзінде экономиканың қалыптасуы үшін жүргізілетін шаралар
осы жайғасымда іске асырылуы қажет.
Бірақ та экономиканы реформалауға қажетті нақтылы шаралар тек қана
меншіктілік түрін өзгертумен, бағаны ырқына жіберумен шектелсе де,
экономиканы тиімді жүргізудің негізін қалай алмайды. Өкінішке орай,
кәсіпкерлікті дамыту, бәсекелестікке жол ашу, социалистік жүйе кезінде
қалыптасқан монополизмнің кемшіліктерін жою, тағы басқа да. көптеген
мөселелер дер кезінде дұрыс шешімін таппағандықтан, қалыптасқан басқару
экономикасына жете ой жібермеудің нөтижееінде оның ішкі байланыстарының
түрлерін бүзуға, басқаруды жоюға өкеліп соқты. Қабылданған зандарға қатысты
экономиканың қалыптасуының ғылыми тұжырымдамасының болмауы, реформаның
қүқықтық негізін қүрудағы, экономиканы реттеудегі мемлекеттің рөлі, қаржы-
несие, қазына саясатындағы кемшіліктер экономиканың дамуы нәтижелерінде
байқадды.
Нарықтық экономика — бұл күрделі жүйе. Оның дамуы жүйелік түрғыдан
қарастырылуы тиіс. Біздің ойымызша, ауыл шаруашылығы реформасының
нәтижесінде көрініс тапқан жағымсыз нсгізгі факторлар айқыңцалып, оларды
болдырмау үшін, жаңа тәсілдемелер қажеттігі айтылды. Оларды утымды
шешпейінше, нарықтық жүйеге қол жеткізу мүмкін емес. Ол үшін ең алдымен
басқару жүйесін реформалау, кадрларды даярлау, ғылыми техникалық прогресті
дамытуды ынталандыру тетігі жасальш, ауыл шаруашылығы саласында жүмыс
істейтін субъектілсрдің экономикалық, әлсуметтік мүдделерін қорғауды
қамтамасыз ететін жағдайлар туғызылуы тиіс. Бүған қоса азаматтық, қоғамдық
институттардан (сот, тәуелсіз ақпараттар жүйесі, көп партиялық, т.б.)
бөлек, аграрлық жүйеге қатысты кеңес беретін тораптарды жетілдіре отырып,
ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер бірлестігін қүрумен бірге, ауыл
шаруашылық кооперативтерін дамыта отырып, жалпыға бірдей ақпараттық
жеделдетілген жүйсні қалыптастыру қажет демекпіз.
Астықтың жалпы түсіміне ауа-райы жағдайының жақсы емес жақтары үлкен әсер
етеді. Алайда бұл ғана емес, сонымен қатар ауа-райы жақсы болған жағдайда
да егістіктің нашар болуы. Астық өндірудің түсуінің басты себептері, егер
де ерекше жылдарды ғана алмай, беталысты алғанда ТМД елдерінің көбінде
бірдей :
- егістің көлемінің қысқаруы;
- жер шаруашылығы мен ауыспалы егістің шекаралық жүйесінің бүзылуы;
- органикалық және минералдық тыңайтқыштарының қолданылуының тез арада
қысқаруы;
- өсімдік қорғауының химиялық құралдары;
- материалды- техникалық базаны айтпағандағы қатты нашарлауы;
- бюджеттік қаржыландырудың жетіспеушілігі;
ақырғы бес жылда ТМД елдерінде минералдық тыңайтқыштардың өндіруі екі есеге
дейін азайды. Қазақстанда ол 1,7 есе азайды, ал ауылды жерлерде - 7 есе,
Іга егістікке 15кг-нан ғана енгізілді, немесе нормадан қарағанда көп есе
аз. Ал органикалық тыңайтқыштар - 1 га- ға 1,3т. ғана, немесе нормаға
қарағанда 5 есе кем. Айтарлықтай, Батыс Европада ресеи тухтарының шет
елдеріне шығуының арқасында 400-500 кгга тыңайтқыштар енгізіледі.
Сондықтан да сапалы емес шартына сай тұқымдармен төмен (өнімді сорттар
жаппай (5-8) өндірісі) егісі өседі.
И. Кузьминнің айтуы бойынша : - Бұл жағдайларда (бірақ бұлар жақын арадағы
келешекте өзгере алмайды) ең басты астықтың жалпы түсімінің үлкею
резервісінің іріктелімі Достастық мемлекетінде жетістіктерінің үлкен
мөлшерде қолданылуы болып табылады.
Мемлекетаралық сүрапты санау және астық мәдениетінің жаңа сүрыптарын
енгізуінің кеңеюі өте қажетті. Осыдан тиімділіктің үлкеюі мен
аудандастыруды дәлелдеп, сорттық және гибридтік тұқымды жеткізуді тез арада
орындады. Сонымен қатар түпнұсқалық түкым шаруашылығының негізгі және ТМД
жалпы тұқым нарығын кеңейтті. ТМД елдерінің астық өндірісінің өсуінің ең
басты кілті - ол тұқым шаруашылығы екенін нығыз үйғару қажет.
Калиев Г. былайша тұжырымдаған : - ауылшаруашылық білім Қазақ
академикасының академиясы астық өндірісінің өсуі үлкен мағынада ауыспалы
егісті сақтайды және егістік аумақ анықталған құрылымы. Қазақстанда,
жекеменшікте ол астық мәдениеті мен егілетінжер мынадай келесі егістік
құрылымына тоқталуды үсынады: астық- 17,5 млн.га., сонымен қатар жаздық
бидай - 12 млн.га., егілетін жер - 4,5 млн.га..
Таза егілетін жерді 4,5 млн.га. жерге орналастыру қажет, өйткені астық
мәдениетінің көбінесе бесполялық орналасуы, сонымен қатар, үшеу және
төртполялық астықты сүрі жерлі ауыспалы егіс. Сонымен, астық мәдениеті мен
егілетін жер көлемі 22 млн.га. болуы керек. Осындай құрылымда әлуеттік
егістіктің 10 цга. астық мәдениетінде егілмейді.
Қазақ БТИ астық- шаруашылығының тұжырымы бойынша егіс кезінде қара
топырақты жер технологияны ықшамдап, жаздық бидайдың гектардағы егіннің
алғы дақыл шығымдылығы 6,5 ц. болды және 7,8 егілетін жер; технология
бойынша, сексенінші жылдардың орта кезінде келесілер қолданылады,- 13,2
және 17,1 ц; интенсивтік технология бойынша 16,2 және 24,5 ц.
Концептуалдық бағдарламаның білім рекомендациясының артқа қарай жылжуынан
егін шығымдылығы бір жарым, екі есе түсті.
Осы берілген білім жер шаруашылығының үлкен мәдениетінің шаруашылығы мысал
бола алады. Ақмолла облысының Вишневский құс шаруашылығының ұжымында және
білімнің негізгі қағидаларын күнделікті қолдануынан 18,1цга бидай алынды.
Бірақ осындай шаруашылықтардың арасында келіспеушіліктер өседі. Егерде
реформа санының егін шығымдылығы 50-70 % болса, онда қазірге 2-3 рет.
Осындай қатыгездікердің арқасында ауылшаруашылықтың техникалык
қажеттіліктеріне қаржылық көмек көрсетуге тольщ қарсы. Көбінесе
келіспеушіліктер комбайындық паркте болды. Техникалық жағдайға қарағанда
егінді алған кездегі жақсы жақтары -13 млн.га., ал жаман жақтары -
Имлн.га.. 17,5млн.га. егінді алу үшін оңтайлы агрономикалық уақыт бойынша
10-12 мың комбайн алу қажет. Бұл комбайндарды сатып алу үшін ресейде
шамамен 30 млрд. тенге қажет. Техникалық жабдықтардың жедел сүрақтарын шешу
үшін Калиев келесілерді үсынады:
- бюджете лизингтік қорларды қалыптастырып, техникалық және сервистік
үсыныстардың тауарөндірушілігін қадағалайды және несиелендіру механизімі
негізінде түтынушы техниканы талдайды;
- аграрлық сектор үшін инвестициялық қордың ауылшаруашылык машинақүрудың
өркендеуін қүру.
Нарық, адамның экономикалық байланысының жиынтығы ретінде өндіріс саласы
мен тауар өткізуді тауарөндірушілер мен залалсыздығы жәнеАӨК саласының
үлкен пайдалылығының құрылуын үсынады, Осымен өндірістің қүлдырауы мен
тауарөндірушілігінің асырауындағы жандардың тізілуі сәйкес келмеиді. өнім
өндірушілік күнделікті дамып, ілгері қарай жылжып отыруы керек.
Сонымен, П. Шевчук келесіні үйғарады: Нарық - бұл өндірістің
тексерушілігі. Тауарды сату үшін оны ең алдымен өндіруді білу қажет.
Нарыққа керектігі, өнім өндірудің деңгейінің өсуі, нарықтың пайдалылығы мен
сүраныстың баланстық көрсеткіштері соның ішінде. Нарық байланыстарының
өркендуі оның функционалдық механизімінің үқсастығы өзіне бағаларды,
ақшаларды, несиелер мен басқа қүнды категорияларды қосатыны белгілі.
Нарықта өзінің аландарын біргелкі араласып және үлкейтіп, басқа да өзара
түрлер мен шаруашылықты үлкен, орташа, кіші коммерциялық құрылымдарды
қарастырады. Нарық сүраныс пен үсыныстың негізінде өнімді алу мен бәсекенің
өсуіне бағытталған болса да онда абсолюдтік еркіндіктің болуы мүмкін емес.
Оған қарсы жағдай болса да онда монополия мен басқа жағымсыз тенденциялар
өсе бастайды да қоғамның экономикалық түрақтылығы бүзылады.
Осы жағдайдан қүтылу үшін мемлекеттік реттеудің механизімін қүру
қажет және тауарөндірушілер мен толық қоғам қызығушылықтарын әлеуметтік-
экономикалық процесте түрақтандырады. Осымен нарык байланысының өркендеуі
сүраныс пен үсыныстың байланыстары мен
анықталады да нарықты көлемі мінезделіп, республика мен аймақтардың таур
қажеттіліктерінің саны мен сапасының сатыпалушылардың қажеттіліктерін
көрсетеді.
Сонымен, нарықтағы тауар құрылымының қалыптасуы, сұраныс пен үсыныстан
басқалары, өнім өндірісінің деңгейі мен өзіндік әр-түрлі тауарөндірушілер
мен негізгі саланың дамуы мен ауылшаруашылығы өнімінің ерекше түрлерінің
мамандандыруына байланысты болады.
Экономикалық білімнің кандидаты П. Шевчук былай деп санайды: -қазіргі кезде
АӨК мемлекеттерінде өндірістің реформалау байланыстарының керектігі өсті,
сонымен қатар өндіріс жүйесі мен бидай өткізуі. Мемлекеттік -акционерлік
Астық компаниясының күнделікті уақытына дейін мемлекетте астык сатып
алудың бүкіл түрлерін үйлестірді және нан өндірісінің экспорт -импорттық
операцияларынын жүзеге асырды. Сонымен қатар шетелдік инвесторлардың қайта
қүру тәсілдері мен жаңа өндіріс құрылыстарының қызығушылықтары мен
айналысты.
Кішігірім мезгілде нан өнімінің саласын реформалау құрылымының басқаруы
бойынша қарастыру қажет болды. Монополизацияға бағытталған және шаруашылық
субъектілерінің өзіндік өсуі мен кысқарту бойынша мемлекеттік акция
пакетімен астық өндіру және элеватор өнеркәсібінің республикадағы маңызды
және компания функцияларына салғандағы атқару керектігі зор.
Нан үйлестірімінің үздіксіздігі бойынша және макарондық бүйымдар, ,үнның
спец алушыларының үлкендігі мен республикалық жүмылдыруды қүрып, босалқы
қорларының басқа коммерциялық шаруашылық үйымдастырудың теңдігі мен
мемлекеттік түрғыда контракт (өзара шарт) негізінде астық сатып алу кажет.
Контрактінің қорытындысы бойынша фьючерс және форваттық жеткізушілердің
келісімін үлкен шарада қолдануын және астық жеткізудің кепілдемесін
қамтамасыз етеді.
Мемлекетте орындалатын астык өткізудің жүйесін қазіргі кездегі анықталған
деңгейде көпканалды деп мінездеуге болады. бұл ең алдымен мемлекеттік қор
арқылы мемлекеттік корпорацияның астық сатып алуы. Және тік байланыстары
арқылы өндірістік және коммерциялық құрылым, биржалық сауда және астық
өткізуі.
Қазақстанда астық өткізу еркін баға нарығы арқылы жүргізіледі. Бұл ережені
көптеген тауарөндірушулер қолданылады. Ережеге сәйкес мемлекеттік және
колективтік түрдегі еркіндік және солардың арасында фермерлер өте аз. Бірақ
бұлар өзінің өнімін наналушылар мен бидайөндірушілер өндірісінің негізі мен
астық сатып алушылар монополистерін бірінші вице -министір қарастырады.
Экономикалық білім кадидаты С.А.Бабаев былай деп санайды:
-мемлекеттік астық сатып алудың әдетті жүйесі орталықтандырылған баға
сатудың орындалуы (сүраныс пен үсыныстыңучеттік берешектері мен өндіріс
және қызмет пен бағаның қажеттіліктерінсіз) нарықтың өркендеуін үстайды.
әлі күнге дейін айтарлықтай барлық астық тауары элеватор арқылы өтеді
немесе сақталады. Бұл көбінесе кептіргіш, тазартқыш, қайта өңцеу мен
өткізудің тұтынушыға демалысы.
Осы кезде әлемдік тәжірбиенің негізіндегі өтістің жүйесін жалпы делдалдар
қүрайды. Нарық жағдайында олар маңызды рольде ойнайды. Солардың арқасында
жеткізуші мен түтынушының арасында шаруашылық байланыстар орнатылады да
нарық бағасының қалыптастыру жағдайы құрылады. Сонымен қатар өнім мен
шикізаттың арасындағы түтынушылардың территориясы мен уақытын үйлестіруіне
көмектеседі.
Жалпы делдалдар сатыпалушыға қандай көмек көрсетсе (түтынатын баға,
запастарды сақтау, сатыпалу функциясын жеңілдету), сондай көмекті
өндірушіге (сатудың функциясын жеңілдету, запастарды сақтау, өндірісті
қаржыландыру) де көрсетеді. Нарықтық механизімі дамыған елдерде жалпы
делдалдардың екі типі өмір сүреді:
1. табатын;
2. таура жекеменшігінің қүқығын табатын;
Біріншісіне - көпхалықты үлкен жекеменшік компаниялар жатады; ал екіншісіне
- биржа саудасы, аукционалдық және жәрмеңкелік компаниялар, брокерлер,
комиссиондар, сауда агенттері жатады. Осындай нәтижені Бабаев тұжырым д ай
д ы.
Нарық инфоқұрылымының әлемдік өркендеу саласы былай тұжырымдайды: -
көптегентауарайналым процессінің тиімділігі өзіндік экономикалық үйымның
арасындағы деңгейінің шегіне жетеді. Олар өз тауарының анықталған этаптары
болып, өзіне меңгерушінің функцияларын алады да қайта өндейтін,
транспорттық және басқа өнеркәсіптің байланыстарына кіреді. Және әр-түрлі
комплекстікқызметті керекті қорытындылауды алуға көмек көрсетеді.
Осындай жалпы делдалдардың астық жеткізудің жылдамдығы (өндірушілерге
қарағанда үлкен), кішігірім және тауар өндірудің келесі партиялары. Олар
транспорттық, экономикалық, және тауарлық шығындар мен нарықтық ақпараттың
алуын көрсетеді. Осы делдалдың бұл түрі тауарқозғалысын алып жатыр. Мысалы:
А.Қ.Ш., Канада, негізгі бөлігі - 85-90 % жалпы тауар айналымы.
Сонымен С.П.Бабаев былай деиді: - элеваторлар, нан алатын кәсіпорын
универсалдық роль мен тауар делдалы мен ішікі нарық аренда беруші мен несие
беруші өндіре алады. Олар астық өндіруді одан әрі жақсы өндіре бастайды.
Оның девальдық негізіндегі сақталуы және сонымен қатар басқа функциялар
нарықтық инфоқұрылымның саласына кіреді.
Типтің екінші делдалдарға астық нарығының біреуі жатады. Олар
тауарды басқаруға кірмейді. Бұл ең біріншіден сатылатын биржалары. Алайда,
жайделдалдардан қарағанда сапалы және үлкен нәтижеде болады. Олар сауданың
өркендеуінің болуын ғана қүрмай, сонымен қатар аймақтық нарықтың құрылуы,
сақтандыру келісімдерін өткізу мен нарықтың астыққа деген еркін бағасының
объективті деңгейін анықтайды. Тауарлық биржа
ұйымдық - хаттық, ардайым стандарттық және үлгілі жалпы нарық саудасының
функционалдығын көрсетеді. Бұнда сұраныс пен үсыныс бір жерде және бір
мезгілде көрінеді.
Каналды іске асыратын астықтың сауда биржасының өркендеуі бір жағынан
демонополизация нарығының факторы өтімі, ал екінші жағынан -экономикалық
және интегралдык болысу болады. Осы айтылып кеткен сөйлем А.С.Бабаевтің
көзқарасы.
Л.А. Трисвятскидің ойы бойынша биржалық сауда өзіне фючерлік келісімді
қосады. Ол астық нарығының дұрыс орындалатын жақтарына бағытталады. Бібақ,
біздің астык нарығында биржаның рөлі әлі маңызсыз. Астық өндірушілер
биржалық сауданың көп жерлерінде астық пен дамымайды. Бірақ көбі түсінген
жерде ондай келісімдер көбіне жылдам орындалады. Мысалы, Алтай жақтарында
өтіп кеткен жылдың егінінің фьючерлік келісімі бойынша жем-шөпке биржалық
келісіммен 1 - тонна үшін 250 - 300 мың рубл төленді. Осыдан бидай
өткізудің қысқы көктемгі - кезеңдерінде коммерсанттар баға ерекшеліктерінде
қаншама пайда түсіргендерін қарастыруға болады.
ЗТБ - ның бойындағы сферасына келесі негізгі функциялар кіреді:
-тауарлық келсімдердің өткізуі мен үйымдастыруы, сақтандырыуы мен
тіркеуі; баға жариялымы мен катировкасы, биржалық стандарттың құрылуы,
келісім түрлерініңөндірілуі.
Бәсекелік ақпараттарды күнделікті көрсетулерінсіз де, сонымен қатар
биржалық сауда операцияларының сүраныстың рүқсатыңсыз да болмайды.
Көрсетіліп кеткен биржалық сауданың функцияларынан тауар бағасын анықтау
қажет. Қазіргі кезде бұл өте қажет, өйткені ол айналмалы бағаны көрсетеді.
Сонымен қатар ол контрактілердің келісімдерінің қиындауы мен келешектегі
тауар да өте керектігін көрсетеді.
Қазақстанның нан нарығы әлемдік оқшаулауы өркендей алмайды. әлемдік астық
нарығының сүранысының түсүі, сонымен қатар астық тауарының халықаралық
деңгейінін болмауы. Ауылшаруашылық министірі болған С. Кулагиннің сөзі
бойынша әлемдік астық нарығы елеулі өзгерістеріне әсер ету. Шетел нарығында
Қазақстан астығының томен бәсеке кабілеттілігі теміржол тасмалдарының
жоғары тарифтерімен және ТМД елдерінен қарым-қатнаста екі жақты салық салу
жүйесінің бар болуымен байланысты. Республикада астықты кептіру, сақтау,
өңдеу және оны сертификатауға тарифтер көтерілген.
Халықаралық Қазақстандық агроөнеркәсіптік бирханың президенті Р.Ж.
Азимовтың көз карасы бойынша егінді экспорттауды қалыпқа келтіру үшін
келісім шартқа сәйкес егінді импорттерге жеткізуіне жауапты арнайы
транспорттық-экспедициялық қызметті қүру керек.
Астық өндіретін дүние жүзінің барлық елдерінде үкімет, әр-түрлі
комитеттер, комиссиялар, несиелер, жеңілдіктер, квоталар арқылы астық
сатыпалудвы және оны қолдануды өз тарапынан бақлауы қүпия емес. Мысалы,
Канадада бидай комитеті, астық комитеті және астық туралы заңдары бар.
Солар арқылы астык пен жүмыс істеу қадағаланады. Осындай жағдайлар АҚШ,
Австралия және Франция елдерінде де болады.
Біздің астық нарығымыз көптеген өзгертулерді талап ететіні қорытындылап
айта кететін жағдай.
Коптеген камерсанттардың бойышпа астық - ол сағыз, темекі және алкоголдік
заттар секілді карастыруға болады, және оны алып - сатқанда үлкен пайда
табуға болады.
2. Астық өндірісі тиімділігінің экономикалық көрсеткіштері
Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен
мінезделеді. Осылардың негізгілірі егін шығымдылығы, еңбек өнімділігі ,
өзіндік қүн, бір адамға және бір гектар егілетін жердің жалпы және таза
табысы, пайдалылығы болып табылады.
Еңбек өнімділігін көтеру және астық өндірісінің өзіндік қүнын төмендету
үшін еңбек және материялдық - ақшалай ресурстарды үнемдеуге бағытталған
комплекстік шаралар қүру қажет. Қазақстанда 1 центнер астық өндірісіне
кеткен таза енбек шығындары 104-108 адамсағатына қүрайды. Астық
өндірісінің еңбек шығындары егізтік және шабындықтан кейінгі кезендік
операцияларға кетеды. Қазіргі уақытта жыртылатын, себілетін және астықты
жинау технологиялық процестері толығынан механизацияландырыған. Астықты
тазарту, тоқтан шығару кезіндегі артылуы толық механизацияландырыуы жақын.
Астықтың өзіндік қүн құрылымының негізгі көлемін төлемақы, тұқым,
амортизация және негізгі құралдарды жөндеу алады. Еңбек өнімділігінің
өсуінің негізгі резервісі және астық шаруашылығы өзіндік қүнының төмендеуі,
материялдық қаражаттарды үнемдеу негізінде егіннің шығымдылығын
көтеру(тұқым, ЖММ), транспорттық және тракторлық жүмыстарды арзандату,
жанама шығындарды үнемдеу өндірістік қорларын пайдалануды жақсарту.
Астық өндірісі Қазақстан Республикасында өсімдік шаруашылығының негізгі
және стратегиялық түрғыдан маңызды саласы болып табылады. Қазақстан АӨК
дамуының тарихи тәжірибесі тың игеріліп, астық өндірісінің өркендөуіне
байланысты тек аграрлық салада ғана емес, бүкіл ел экономикасында зор өрлеу
болғанын көрсетеді.
Соңғы жылдары астық өндірісінің түрақты өсіп келе жатқаны байқалады.
1999-2001 жылдары елімізде орта есеппен 13,9 млн. тоннадан астық өндірілді.
Бұл 1996-1998 жылдардағыдан 1,4 есе көп. Осы кезеңдегі дәнді дақылдар
өнімділігі гектарына 6,9 центнерден 11,5 центнөрге дейін артты. Егіс
құрылымының 62 пайызын бидай алады. 2002 жылы республикадағы бидай (жаздық
және күздік) егісі 11,7 млн.га болды. Солтүстік Қазақстанда жүмсақ жаздық
бидай негізгі дақыл ретінде саналып, 11,04 млн.га жерде өсіріледі. 2002
жылы респуб-ликада 15,9 млн.тонна дән өндірілді. Қазақстанның сыртқа
шығаратын астығының көлемі де, өткізетін елдері де көбейіп көледі. Мысалы,
2001-2002 маркетинг жылы әлемнің 40 еліне 3,9 млн.тонна, 2002-2007 жылы 5,2
млн. тонна астық шығарылды, ал 2007-2008 жылы мүны 5,5 млн. тоннаға жеткізу
көзделіп отыр.
Қазіргі уақытта республика-ның астық өнөркәсібін табысты жүргізудің қажетті
нормативтік-қүқықтың базасы жасалған. Өсімдік шаруа-шылығы салаларын дамыту-
дың берік негізін қалайтын бірқатар заңдар қабылданды. Олар: Жер Кодексі,
"Астық туралы", "Селекция жетістікте-рін сақтау туралы", "Тұқым шаруашылығы
туралы", "Өсімдік қорғау туралы", "Өсімдіктер карантині туралы" т.б.
заңдар.
Мемлекет басшысының Жарлығымен 2007-2009 жылдарға арналған Мемле-кеттік
аграрлық азық-түлік бағдарламасы мен 2008-2010 жылдарға арналған Мем-
лекеттік ауыл-аймақтарды дамыту бағдарламасы бе-лкітілді. Бұлар ауыл шаруа-
шылығында мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы үшін берік қаржылық негіз
қалады.
Астық өндірісін тиімді жүргізудің негізі - сапасы жоғары тұқым, мол әнімді
сорттар, ғылыми негізделген ауыспалы егістер, химия-ландыру деңгейі,
агротех-нологияны қатаң сақтау. Қазіргі қатаң нарық жағ-дайында бұл
мәселелердің бәрі әрбір ауыл шаруашылығы тауарын ендірушінің жадында болуы
тиіс. Мемлекет еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі мен экономикалық өрлеу
қарқыны ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейіне байла-нысты екенін ескере
отырып, әр тауар өндірушіден өн-дірістің тиімді үйымдас-тырылуын талап
етеді. Осындай талап қоя отырып мемлекет оларға айтарлықтай қаржылық қолдау
да көр-сөтеді. Мысалы, 2001 жылы ауыл шаруашылығын кетеруге республикалық
бюджеттен 21 млрд. теңге, 2002 жылы - 39,5, 2007 жылы 54,7 млрд. теңге
белінді. Ал, 2008 жылға 68,4 млрд, 2009 жылға 80,8 млрд. теңге мөлшерінде
бөлу жоспарланып отыр. Өнімнің 30 пайызға жуығы есірілетін дақыл сортының
генетикалық мүмкіндіктері мен тұқымдық материалдардың сапасына байланысты
екені белгілі.
Технологиялық қасиеті жоғары тауарлы дән партиясын жасаудағы сорт мәнінің
қандай екенін Канаданың тауарлық партия-сынан байқауға болады. Олардың
нандық қасиетінің жоғары да түрақтылығы бидай сортында жатқандығы мәлім.
Егер де үндық және нандық қасиеттері талапқа сай келмейтін болса, канадалық
бірде бір сортты таратуға рүқсат етілмейді. Канада бидайының даңқы да нақ
осында жатыр. Олай болса, селекциялық бағдарламаны дәннің сапасы, соған
сәйкес өнімділігі және пайдаланылуының технологиялық типі бойынша жасаудың
респуб-ликамыз үшін мәні зор.
Тұқым шаруашылығы жүйесін дамыту үшін негізгі үш мәселе шешілуі тиіс:
- дәстүрлі және жаңа тәсілдерді үйлестіру негізінде селекцияны үдайы
жетілдіру, дәнді дақылдардың жергілікті жағдайларға бейімделген, түрақты да
сапалы, мол өнімді сорттарын тездетіп енгізу;
- өндірісті қажетті мөл-шерде элита және репро-дуктивтік тұқыммен қамта-
масыз ету;
- егістік материал сапасын сараптау.
Қазақстан Республи-касында пайдалануға үсы-нылған Мемлекеттік селекция
жетістіктері тізіміне 2008жылы дәнді дақылдардың, жеміс-жидек т.б. дақылдар
мен жүзімнің 1089 сорты А4ен буданы енгізілді, оның 181-і отандық селекция
өнімдері, соның ішінде 25-і күздік бидай да, оның 14—і қазақстандық
селекция жемісі. Жаздык бидайдың 56 сортының 30-ы қазақстандык; ғалымдар
еңбегінің нәтижесі.
Аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін алдағы жылы бюджеттік 030 "Ауыл
шаруашылығы саласындағы қолдан-балы ғылыми зерттеулер" бағдарламасы бойынша
ғылыми-зерттеу жүмыстарына қаржы бөлінетін болады.
Алғаш рет Қазақстан Рес-публикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің ғылыми-
өндірістік орталықтарының материалдық-техникалық базасын жаңалау жөнінде
жеке қосымша бағдарлама жасау көзделуде. Дәнді дақылдардың элита тұқымын
өндіру бойынша элита тұқым шаруашы-лықтары анықталып, 53 заңды және жеке
түлға аттестация-дан өткізілді. Элита тұқым шаруашылы-ғына қолдау керсету
үшін 2008 жылы республикалық бюджеттен 645,2 млн. теңге мемлекеттік
субсидия ау-дарылды, ал осы жылы 728 млн. теңге бөлінді. 2009 жылдан бастап
таңдаулы тұқым өндіруге 64,8 млн. теңге мөлшерінде қаржы бөлінбек, бұл
тұқым шаруа-шылығының басты буындары тиімділігін көтеруге мүмкіндік берөді.
ҚР "Тұқым шаруашылығы туралы" заңында көрсетілген норма негізінде және
астық өндірушілердің көбінің тұқым сапасын тексеруге жағдай-лары
келмейтіндігін ескеріп осы жылдан бастап тұқымдық материалды сараптау
респуб-лика бюджеті есебінен жүргізілетін болды. Бұл мақсатқа биылғы жылы
142,2 млн. теңге бөлінбекші.
Талдаулар 2009 жылдың 1-маусымына дейін қамба-ларға қүйылған
тұқымның 1732,4 мың тоннасы, яғни 98 пайызы тексерілгенін көрсетіп отыр.
Кондициялық тұқым мөлшері 1418,2 мың тонна немесе 80%. Соның ішінде 344,1
мың тоннасы (19%) егістік стандарттың 1-класына, 500,5 мың тоннасы (28%) 2-
класқа, 573,6 мың тоннасы (32%) 3-класқа сай көледі. 314,2 мың тонна
мөлшеріндегі кондицияға жетпеген тұқымның 64 пайызы арамшөп тұқымы
араласып, аурулар және зиянкестермен зақымданған.2009 жылы себілген
тұқымның республика бойынша орта есеппен алғанда 32,3 пайызы VI және жалпы
репродукция болды.
II тарау. ЖШС Бірлес-Көкше кәсіпорын шаруашалығының талдауы.
2.1. Кәсіпорынның жалпы мінездемесі.
Бірлес-Көкше ЖШС -ның жер пайдалануы Ақмола облысының еңбекшілдер
ауданында орналасқан
Ақырғы кездегі шаруашылықта, ЖШС Бірлес-Көкше шаруашылығының ауылдық
өніміні орталығымен бекеті асвальті жолдармен байланысқан. Бұл жолдардың
жағдайы жақсы.
Шаруашылық аумағанаң климатының ең басты көрсеткіші оның
континентальдығы болып саналады. Оның қысы қатты және ұлғаймалы, ал жазы
ыстык және қысқв болып келеды. Жауын-шашын бірде көп, бірде аз болады.
Қыс кезі 5,5 созылады және аяздың созлуы ерекше жылдары көп немесе 0,5
айға аз болуы мүмкін.аязды емес кездері 3,5 айға дейын созылады. Орташа
жылдық ауа темпиратурасы көпжылдық метеостанциясының көрсеткіші бойынша
2,5С көрсетеды. Орташа айлық максималдық жоғарғы температура шілдеде 2б,8С-
ді көрсетті. Ең томен температура желтоқсан айында -24,2 С құрды.
Вегативтәк кезеңде орташа темпиратура +17,1С көрсетті.темпиратураның бағасы
-Н0-нан жоғары. Қатқақ мамыр айынның аяқ кезінде басылады, ал жақсы жылдары
сәуір айыннің аяқ кезінде басылады. Ең ерте қатқақ күзде тамыз айының орта
кезінде басталады.
Көпжылдық метеостанциясының көрсеткіші бойынша орташа жылдық жаңбырдың
көлемі 335 мм қүрайды, сонымен қатар вегетотивтік кезінде 166 мм қүрайды.
Қар шамамен 150-160 күн жер бетін алып жатады. Қар денгейінің орташа
үзындығы ашық жерлерде 20-30 см-ге жетеді.
Желдің негізгі бағытталатын жақтары оңтүстік-батыс пен батыс.
Климаттың жаман жақтарына ерте-көктемдік күрғақшылдықтар, катқақтық, қатты
жерлер жатады. Осыған қарамастан климат ауылшаруашылық мәдениетінің өсуіне
толығынан жақсы.
Табиғи жемшөптің шаруашылықтағы пайданылатын жердің жалпы көлемі 3781
га қүрайды. Көгерістің беті әр-түрлілігімен ерекшеленеді, бірақ бұл жерде
негізгі мінездемесі болып орташа табиғи көгерістің негізгі өсімдік
түрлерінің аз сақталуы келесі жерерде орналасады:-орманды-далалы белдеулер,
қызыл-ақселеу-дәнді және шөп әртүрлілігі осыдан кейін бағалы жем шөп
қорларының азаюына әкеп соғады, және пайдалы жер өзінің өнімділігін
жоғалтады.
Геоботаникалық материалдар мен тексеріс өрісінің табиғи көгерісіне
келесі түрлер жатады: -жусанды-типчакті, тырсактык-типчактік-жусанды және
кызыл-кавылдік-типчакті. Осы табиғи жайлаулардың барлығы көктемді-жазды-
күзды кезеңдерде қолданылады. Табиғи жайылымның орташа егін шығымдылығы шөп
үшін 3,0 цга кұрайды.
Сонымен қатар жыртылған пайдалы жерде көгерістің мәдениеті ғана емес,
сонымен қатар арам шөптер де өседі. Арам шөптердің ішінде сары қалуен,
қызғылт қалуен, овсюк, ширица және тағы басқалары жатады.
Шабындық жайлымының жақсы сақталуы үшін оңтайлы әдісі болып жайлым
жүйесінің айналымы болып табылады. Ол жүелік сапасымен жылсайын дүрүс смена
мен жайлым қолданылуынын уақытты шөп шабу болады. Олар жердің демалуына,
яғни келесі жылдары сол жерге ештеңе екпеуіне көмек көрсетеді. Қыс айлары
бүкүл жайылым жерлерінде қарұстаулар жүргізіледі, ал көктемде ылғалды жабу
жүргізіліді. Бұл шалғындықтың жақсы өсуіне ыңғайлық туғызады.
Геоморфологиялық байланыста шаруашылық Ақмолла облысының орманды-
далалы, тегісті-дөңесті жерінде орналасқан. Бұл бедел тегістіктің
көтерінкілігі мен бөлек-бөлек өзендермен көптеген жалпақ субөлімдерінен
кұрылған. Түпті пароттар да кездеседі. Олар үстірттер мен кішігірім
доңдерде кездеседі. Осы көрсетілген рельефті екі ауданға бөлуге болады:
1. Солтустүк жағы Шарық өзенінің солтустүк жағында;
2. Оңтустігі Шарық өзенінің оңтүстігіне қарай;
Жер пайдаланудың солтүстік жағы оң жиектегі орманды -далалы ауданда
орналасқан. Бұл шаруашылық ауданның бөлегі тегіз,кейбір жерлері иректелген
су бөлектердің тегістігі Үлыкөл көленің жағына карай орналасумен
мінезделеді.
Осы жерде кішігірім ыдысқа үксас торлар орналасқан. Олар көбіне се
шалшықтанған болып келеді.
Онтустік жақтағы рельеф солтустік рельефіне қарағанда кішкене қыиндау
жерлерін жиі өзендер алып жатыр, ойлар, доңдер, кішігірім дөңдердің түсуі.
Шарық өзенінің онтустігі үзын, қүламалы, балқа және ойлар жие кездеседі.
Рельеф ауданы Томар және Жамбырық өзендерінің ортасында орналасқан. Ойлар
жиі кездесуімен мінезделеді.
Сарыадыр ауылынан шығысында рельеф кіші дөңес жеолерді алып жатыр. Дөңестің
көпшілігі Сарадыр ауылының солтустік-шығыс жағына қарай созылып жатыр.
Золотонош ауылының оңтустік шығысына қарай рельеф зилекті және су бөлмелі
тегістер мен кішігірім дөңестер мен алып жатыр.
Топырқты қарастырудын материялы мен негізгі сыбағалы салмақ ауылшаруашылық
пайдалы жердің сыртқыы топырағының құрылымы қаратопырақ кең массивті
бірғелкілік алып жатыр. Сонымен қатар басқа компликстың топырағы да табиғи
жайлымдардың біраз бөлігін сортаңдар алып жатыр. Қалған топырақты кішігірім
алаңдар алып жатыр.
Жер пайдалану категорияларын ерекшклігі ауылшаруышылың пайдалы жердің
негізгі түрлерінің қолданыла алатындығ көрсетіледы. Бұл жердің сапалы
жағдайының болуін қадағалайды, бірақ басқа экономикалық факторлардың
қатарына ылғый қолдануыдың өмір сүруі сәйкес келеді.
Класификацияның екінші сатысына катогориялар сыныптарға бөлінеді.
Сыныптар табиғи және шаруашылық көрсеткіштердің бір түрлілігімен
мінездееді, жер технологиясының қолданылыуының анықталуы, күзет пен
өнімділіктің өсуінің бағытталуі. Олар накты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz