АТАУЛЫ СӨЙЛЕМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ . . . 3

І. ЖАЙ СӨЙЛЕМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Жай сөйлем типтері мен жасалу жолдары . . . 5
Жай сөйлемнің түрлері мен жасалу жолдары . . . 12

ІІ. АТАУЛЫ СӨЙЛЕМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

2. 1. Атаулы сөйлем - жай сөйлемнің бір түрі . . . 15

2. 2 Атаулы сөйлемнің жасалуы . . . 17

2. 3 Атаулы сөйлемнің құрылымы . . . 19

2. 4 Атаулы сөйлемнің мағыналық түрлері . . . 22

2. 5 Атаулы сөйлемнің грамматикалық сипаты . . . 23

ІІІ. АТАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ

3. 1 Атаулы сөйлем жайлы теориялық тұжырымдар . . . 28

3. 2Қазіргі қазақ тіл біліміндегі атаулы сөйлемдердің топтастырылуы . . . 32

3. 3 Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі атаулы сөйлемдер . . . 39

ІҮ. ҚОРЫТЫНДЫ . . . 44

Ү. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ . . . 45

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі.

Синтаксис саласы сөйлемді зерттейтін басты сала. Сөйлем белгілі бір тиянақты ойды білдіретіні анық. Ол белгілі бір дәрежеде хабарды жеткізу үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Сөйлемнің қолданысын зерттелуін саралау, теориялық пікірлерді айқындау, сөйлем құрылымы өзекті мәселе болып табылады. Синтаксистегі басты зерттеу обьектісінің бірі - сөйлем. Сөйлем - пікір алысуды, қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ететін тілдік материалдың біртұтас бөлшегі.

Сөйлемнің сөзден, сөз тіркесінен бөлек единица екенін айқындайтын басты белгілері мыналар:

сөйлем біршама ойды, модальділікті білдіреді;
сөйлем өз ара байланысқа енген сөздерден, сөз тіркестерінен құралады;
сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған предикаттық қатынасты білдіреді; әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады.

Атаулы сөйлемдер жайлы теориялық тұжырымдарды бір арнаға тоғыстыру өзекті мәселе болып табылады. Атаулы сөйлемдер жайлы ғылыми көзқарастарды жүйелеу, сонымен қатар, атаулы сөйлемнің көркем туындыға қаншалықты әсер ететіндігін, оның шығарма мәнін ашудағы қызметін ашу негізгі мәселе болып табылады.

Зерттеу нысаны . Қазақ тіліндегі атаулы сөйлем. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі сөйлеу мәніндегі атаулы сөйлемдер.

Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ тіліндегі атаулы сөйлем түрлерін, жасалуын, зерттелуін, тілдік табиғатын анықтау;

- суретті мәнді атаулы сөйлемдердің жазушы тілін байытып шығарма мәнін ашуда қосқан үлесін айқындау;

- суретті мәнді атаулы сөйлемдерді қолданудағы авторлық қолтаңбаны дәлелдеу.

Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:

- жай сөйлемдер туралы теориялық көзқарастарды жинақтап, атаулы сөйлемді ғылыми негізде тұжырымдау;

- қазақ тіл біліміндегі атаулы сөйлемдер жайлы ғылыми еңбектерді саралау;

- атаулы сөйлемдердің грамматикалық сипатын айқындау;

- атаулы сөйлемнің көркем шығарма тілінде қолданысын талдау.

- суретті мәнді атаулы сөйлемдерді қолданудағы авторлық қолтаңбаны дәлелдеу;

- атаулы сөйлемдердің жазушы тілін байытып шығарма мәнін ашуда қосқан үлесін айқындау.

Зерттеудің әдістері. Ғылыми талдау, жинақтау әдістері, қорыту әдістері де қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста атаулы сөйлем қазақ тіл білімінде, мүмкіндігінше, зерттелгендігі анықталды.

Атаулы сөйлемнің зерттелуі оның өзіндік ерекшеліктері анықталды;
Қазақ тіл біліміндегі теориялық көзқарастар тұжырымдалды, семантикасы туралы тың пікірлер қарастырылды.
Атаулы сөйлемнің грамматикалық сипаты анықталды;
Атаулы сөйлемнің көркем шығармадағы көрінісі айқындалды.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Атаулы сөйлем туралы теориялық мәселелер толықтырып, одан әрі дамытуға өзіндік үлес қосады. Атаулы сөйлем көркем шығармаға ерекше өң береді.

Сондай-ақ, жұмыста берілген пікірлер мен тұжырымдар жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде қазіргі қазақ тілінен дәріс беруде, арнайы курстар жүргізуде қосымша құрал бола алады. Зерттеу жұмысының материалдары қаламгерлердің тіл шеберлігін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.

Қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдер жайлы теориялық пікірлер бір арнада тоғысады;
Атаулы сөйлемдерді зерттеу мәселесі жүйелі;

атаулы сөйлемдердің грамматикалық сипатын айқын;

Атаулы сөйлемдер көркем шығармаларда ерекшелігімен танылады;
Атаулы сөйлем шығармаға ерекше өң береді.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, әр бөлім тараушаларға бөлінген және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.

І. ЖАЙ СӨЙЛЕМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

1. 1 ЖАЙ СӨЙЛЕМ ТИПТЕРІ МЕН ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

Сөйлем және оның құрамы. Синтаксистегі басты зқерттеу обьектісінің бірі - сөйлем. Сөйлем - пікір алысуды, қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ететін тілдік материалдың біртұтас бөлшегі.

Сөйлемнің сөзден, сөз тіркесінен бөлек единица екенін айқындайтын басты белгілері мыналар:

сөйлем біршама ойды, модальділікті білдіреді;
сөйлем өз ара байланысқа енген сөздерден, сөз тіркестерінен құралады;
сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған предикаттық қатынасты білдіреді; әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады.
Осыларды негізіге алып сөйлемге мынадай анықтама беруге болады:

Предикаттық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты сөздер тізбеген сөйлем дейміз.

Сөйлемдегі сөздердің әрқайсысы өзінің лексикалық мағынасына лайық сөйлем құруға қатысып, тұтас ойдың мазмұнына ортақтасып тұрады. Олар сонымен қатар, сөйлемде жалаң мүше қызметінде не күрделі мүше құрамында тұрып, өздерінің лексикалық және грамматикалық мағыналарын айқындай, толықтыра түседі.

Сөздер сөз тіркестерінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материалы болады

да, бастауыш-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш (тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады. Тұрлаулы мүшелер сөйлем құрудың бас арқауы, негізі болса, тұрлаусыз мүшелер олардың маңына ұйысып бастауыш, баяндауыш арқылы айтылған ойды толықтырып, айқындай түседі.

Сөйлемдер айтылу мақсатына қарай х а б а р л ы, с ұ р а у л ы, б ұ й р ы қ т ы, және л е п т і болып бөлінеді.

Хабарлы сөйлем.

Бірдеңенің не бір жайын баяндау мақсатымен айтылған сөйлем хабарлы болады.

Асау Терек долданып, буырқанып, тауды бұзып, жол салған, тасты жарып (Абай) . Күн қызыл арай шатырынан жаңа ғана шыққан. Аспан айдай ашық (Ғ. Мұстафин) .

Хабарлы сөйлемдердің мазмұны әртүрлі болады. Олардың мазмұны сөйлемге қатысқан сөздердің, сөйлем мүшелерінің, әсіресе баяндауыштарының мағыналық, тұлғалық ерекшеліктермен байланысты. Баяндауыштарының тұлғалық ерекшеліктеріне қарай хабарлы сөйлемдер, мысалы, болымды (Жаңбыр жауды), болымсыз (Жаңбыр жаумайды), қалаулы (Енді қырманға барайықшы), болжалды (Жездең ертең келетін шығар) болады, ал баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына қарай етістікті (Үйдің іші жылынды), есімді (Күн жылы. Аспан ашық. Айнала жым-жырт) болып бөлінеді.

Хабарлы сөйлемдер, жалпы алғанда, бірсыдырғы баяу әуенмен айтылады: жалаң сөйлемдер тақ-тұқ қайырылса, жайылма сөйлемдерді айтқанда, дауыс сөйлемнің соңында бәсендей түсіп тынады.

Мысалы: Түн жым-жырт. Жел де жоқ. Бірақ сәл ғана білінген салқын бар (М. Әуезов) .

Сұраулы сөйлем.

Сөйлеу - тіл жұмсаудың басты тәсілінің бірі жүздесіп және басқа амалдар арқылы өзара сөйлескен адамдар істің, әр нәрсенің мән-жайын білгісі келгенде, сұраулы сөйлемнің сұраулы түрлерін қолданады. Ауызекі сөйлеу стиліне тән пікір алысудың бұл түрі әдебиетте, әсіресе көркем әдебиет тілінде жиі қолданылады; мысалы:

- Әй, тілің бар ма өзінің? Неге бұғасың? . . . Неге жөніңді айтпайсың? - деді Қадырбек (С. Сейфуллин) .
- Сен мұнда қайдан келдің?

- Сен қайдан келдің? - деп екеуі де сасқалақтап қатар сұрасты.

- Әуелі өзің айтшы (Ж. Аймауытов)

Басқадан (кейде өзінен) жауап күту мақсатымен айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз.

Сұраулы сөйлемдер интонация арқылы және сұрау есімдіктері, сұраулық

шылаулар, кейбір көмекші етістіктер мен қосымшалардың қатысуы арқылы жасалады. Олардың бастылары мыналар:

Сұраулы сөйлемдерма//ме, па//пе, ба//бесұраулық шылаулары арқылы жасалады:

Жиналыс басталды ма? Баяндамашыға сұрақ бар ма? Анау келе жатқан Жақып па, Әсет пе? - Өзі атпен баратын жер ме, машинамен баратын жер ме? (Ғ. Мүсірепов) .

Сұраулық шылаулар қысқарып жіктік жалғаулардан бұрын келу арқылы да сұраулы сөйлем жасайды:

Сен немене, тоңып қағанбысың? - деді офицер.
Ой, сенбісің? Сені де сақал басып кетіпті ғой (Ғ. Мүсірепов) . Сұраулы сөйлемді

бұлай құру сөйлеу тіліне тән болатындықтан олар диалогтарда жиі ұшырайды.

Сөйлемде кім, не, қашан, қайдан, қандай, кімді . . . сияқты сұрау есімдіктері айтылу

арқылы сұраулы сөйлем жасалады:

Мұнда қайдан жүрсіз? (З. Шашкин) .
Сені кім шақырды? - Жиналыста қандай мәселе қаралды?

Шығар, болар, қайтеді деген көмекші етістіктер күрделі баяндауыштың құрамына

еніп, сұраулық интонациямен айтылғанда, сөйлем сұраулы болады: Сен осы ауылдың баласы шығарсың? Оның өзін тыңдап көрсек қайтеді? (Ғ. Мүісрепов) .

Баяндауыштың құрамында - ау, ғой шылаулары мен одағай айтылып та сұраулы

сөйлем жасалады: Сен кіп-кішкене қуыршақтай едің - ау, ә? (Ғ. Мүісрепов) .

5. Ше демеулігі баяндауыштардың құрамына ену арқылы сұраулы сөйлем жасалады:

- Ал Жамал ше? Өзің ше?

- Атым - Қайырғали, өзінің атың ше? (Ғ. Мүсірепов) .

6. Кейде (көбінесе диалогтарда) хабарлы сөйлемдерді сұраулық интонация арқылы

сұраулы етіп айтуға болады:

Богданов: Сіздер ертеңнен бастап теңізге шығу жұмысына кірісіңіздер.

Мәжен: Ертеңнен бастап?

Богданов: Иә! (Ә. Әбішев) .

Мынау - қызыл отаудың бастығы Бектасова Әсия деген әйел.
Әйел? - деп қалдық Қалиса екеуміз (С. Мұқанов) .

Сұраулы сөйлемдерге қойылатын сұрақтардың мазмұны әр түрлі болады. Олардың

негізгілері мыналар:

Ашық сұрақ. Біреудің ойын немесе біреудің я бірдеңенің жайын, бар-жоқтығын

білу мақсатымен айтылған сұраулы сөйлемдерде сұрау ашық қойылады. :

Атың кім? - деді ересек бала.
Қайырғали . . . Өзіңнің атың кім?
Шеген . . . (Ғ. Мүсірепов) .

Ашық мәнді сұраулы сөйлемдердің баяндауыштарына ой екпінін түсіре, сұраққа жауап

алу үшін бір сөйлемде сұрақ кейде екі рет айтылады. Осындай екі рет айтылатын сұрақтар көбінесе біріне-бірі қарсы мәнді сөздер болады. Сұраулы сөйлемнің сондай экспрессивті мәнін күшейту үшін бір сұрақ қазбаланып кейде бірнеше рет қойылады: Ол бүгін келе ме, келмей ме? Әне өрге шыққан немене? Тау ешкісі ме? Сенің ешкің бе? (Ғ. Сланов) .

Қарсы сұрақ. Бірқатар сұраулы сөйлемдерге ашық жауап берілмей, сұраққа сұрақ

түрінде де жауап беріледі де, қарсы сұрақ қойылады.

Біздің ауылға барасың ғой, қызым?
Бармағанда қайтем? (Ғ. Сланов) .

Күмәнді сұрақ. Бірқатар сұраулы сөйлемдер бірдеңенің жайын білуі ғана көздеп

айтылмай, айтушының бірдеңенң күмәнданғанын да білдірді: Ондай әрі сұраулы, әрі күмәнді сөйлемдердің баяндауыштарының құрамында ма // ме . . . екен, екен-ау және ә деген сөздер болады.

Сол жаққа мен де барсам ба екен?
Мына мың болғыр бой бермей кетер ме екен? (Ғ. Сланов) .

Таңырқаулы сұрақ. Баяндауышының құраылысы күмәнді сұрақ формаларында

немесе деймісің деген сөзбен келетін сұраулы сөйлемдер кейде бірдеңеге тандану, таңырқау мағынасында да айтылады. Ондай сөйлемдер әрі сұраулы, әрі лепті болатындықтан, жазуда олардан соң сұрақ белгісі мен леп белгісі қатар қойылады:

Сізде де арман бар ма екен?! (Ә. Әбішев) .

Жоғары сұраулы сөйлемдердің ішінде кісінің көңіл күйін білдіретін одағай сөздер

болса, сұраулы сөйлемдердің мазмұнына тағы басқа эмоциялық реңк қосыла береді.

Апырмай, біздің таласымыз не болды екен?! (Ә. Әбішев) .

Риторикалық сұрақ. Кейбір сұраулы сөйлемдер жауап күту мақсатымен

айтылмай, бірдеңенің жайын хабарлау мақсатымен айтылады. Ондай сөйлемдерде риторикалық (риторика гректің rhilos - шешен - деген сөзінен алынған) мән болады. Риторикалық сұраулы сөйлемдер көркем әдебиетте жиі қолданылады.

1. Күнде жақсы бола ма,

Бір қылығы жаққанға?

Оқалы тон тола ма,

Ар-ұятын сатқанға?

Ойлансаңшы, Мағышым,

Кімнің гүлі солмайды?

(Абай)

Халық ұстазынан айрылса, не таппақ? Ел не ел? Жақсысымен ел. Басшысы

болмаған елде елдік бар ма? (М. Әуезов) . Баянауыл сияқты жерді кім сүймейді? Енді жұрт машина мен мотоцикл іздейді, арбаны қайтсін? . . . (З. Шашкин) .

Риторикалық сұраулы сөйлемдер күйде салалас құрмалас сөйлемнің құрамына енгенде

құрмаластың аралығында әйтеуір, қалайда деген сөзер қолданылады: Әлде ақсиған тістері ме, әлде ақ көңілділігі ме, әлде қабағына қақ тұрмайтын ойнақылығы ма? - әйтеуір Шеген мені біржола тартып әкетті (Ғ. Мүсірепов) .

Бұйрықты сөйлем

Бұйрықты сөйлем біреуді іс істеуге жұмсау мақсатымен айтылады. Ондай

мақсатпен айтылатын сөйлемдер жалаң бұйрық ретінде ғана айтылмайды, сонымен қатар кісінің еркін, талабын, кеңесін, тілегін, жалынышын т. б. білдіреді.

Бұйрықты сөйлем, негізінде, ауызекі тілге тән. Көркем әдебиетте ондай сөйлем

диалогта жиі ұшырайды.

Бұйрықты сөйлемдер етістіктің бұйрық және қалау райы арқылы жасалады. Олар

сөйлемнің баяндауышы болып жұмсалады да, сөйлем түгелімен асқақ әуенмен айтылады.

Бұйрықты сөйлемдердің айтылу әуені оларды қандай мазмұнда жұмсалуына қарай

түрліше болады. Егег бұйрықты сөйлем бұйыру, қатал талап мағынасында жұмсалса, ол көтеріңкі дауыс екпінімен айтылады; егер кеңес, жалыныш, тілек мағыналарында жұмсалса, олар бәсең дауыспен айтылады. Алдыңғы жағдайда баяндауыш көбінесе сөйлемнің басына қойылады, мысалы:

Шеген! Тоқта! Қайрыла кет! (Ғ. Мүсірепов) . Еріңдер соңыма! (Ғ. Мүсірепов) .

Тарт қолыңды! (М. Әуезов) . - Тоқташы, балам! - деді Шығанақ өтіп бара жатып. - Тарыңнан титтей берші (Ғ. Мұстафин) .

Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары қандай сөз болғанына қарай жөне

сөйлемнің кұрамы қандай болуына қарай, олардың мазмұны әр түрлі болады:

Баяндауыштары етістіктің бұйрық райының екінші жағында айтылған

сөйлемдерді көбінесе бұйрық, талап кейде үндеу мәнді болады:

Тарттіліңді!Жоғалкөзіме көрінбей! -деп Ысқақ кимелеп күтті (С. Ерубаев) .

Өшір үніңді, оңбағанның баласы! (Ә. Сәрсенбаев) . Төл өсір, малыңды бақ, күтіп бапта!

Ел сенген, Отан сенген сенімді ақта! (А. Тоқмағанбетов) .

- Жоспарды басқарма бекіткен күйінде қабылдайтының қол көтер! (Ғ. Мұстафин) .

2. Баяндауыштары бұйрық райының үшінші жағында айтылған сөйлемдер

көбінесе талап, тілек мәнді болады:

Керімбек малды тез жайлауға айдасын! Бағар көбейсін, шалым! (Ғ. Мүсірепов) .

Баяндауыштары етістіктің бұйрық райында айтылып, оған -шы/-ші қосымшасы

жалғанып, тілек, жалыныш не сыпайы түрде бұйыруды білдіретін сөйлемдер жасалады. Ондай сөйлемдер I жақта қалау мағынасында да айтылады: Келші, қалам, менің қасыма отыршы! Қарағым, мына баланы риза қылшы! Мына жұмысты тезірек бітірші! Сабыр ертең біздің үйге келсенші! Бір ауыз сөз айтайын, қатар тұрып тыңдаңыздаршы! (Ә. Әбішев) .

шы, шіқосымшасы жалғанған бұйрық рай тұлғалы баяндауыштары бар сөйлемдер

кейде біреуге сес көрсетіп, қорқыта сөйлегенді білдіреді: Қане, осы баланың бәйгесін бермей көрші! (Ғ. Мұстафин) .

Етістіктің қалау, бұйрық рай тұлғасынан жасалған баяндауыштары бар сөйлемдер

ұран, үндеу мағынасында да жұмсалады: Колхозшылар мен совхоз қызметкерлері, ауыл шаруашылық, мамандары! Егіс көлемін үлғайтыңдар, егіншіліктің мәдениетін арттырыңдар, егіннен мол өнім алатын болыңдар! Тың және тықайған жерлерді онан әрі игеру үшін күресіңдер! (Газеттен) .

Лепті сөйлем

Лепті сөйлемдердің эмоциялық мағыналары олардың құрамындағы одағай, модаль

сөздермен, сөйлемдердің лептілік әуенімен байланысты:

Қорқу, сескену, аяу, өкіну, таңырқау сияқты кісінің көңіл күйін білдірентін

сөйлемдердің баяндауыштарының құрамында ау, ай демеуліктері айтылады:

Құлайды-ау! Құлайды-ау!Ол бүгінкелмеді-ау(Ғ. Мұстафин) .

а) баяндауышы бұйрық рай тұлғадағы етістік баяндауышты сөйлем кейде

тілек мағынасында айтылады:

Жасаған-ау, балабере көр!- деді (ол) . Бірақ тілек іске аспады (М. Жұмабаев) .

б) баяндауыштары етістіктің шартты рай тұлғасында айтылып, бірдіңені көксеу, арман

ету мағынасында лепті сөйлем жасалады: Ондай сөйлем шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас болып айтылмай, жай сөйлем ретінде жұмсалады: Мына көгалға бауырыңды төсеп жатсаң! Әрбір бригадаға жерді өлшеп, сыбаға берсе! Сонан соң социалистік жарыс ұйымдастырса! Колхоз басқармасы көшпелі қызыл ту жасап, оны озық бригаданың қосына тігін қойса! (Ғ. Мұстафин) . Па, шіркін, мына атқа мінер ме еді! Ана көк шөпке бауырыңды төсеп жатар ма едің! -О, шіркін, ең болмаса, біздің қолымызда пышағымыз болар ма еді! (Ж. Верн. )

3. Өткенде істелуге тиісті, бірақ істелмеген, болмаған іске өкіну ретінде айтылатын да лепті сөйлемдер болады. Ондай сөйлемдердің баяндауыштары көбінесе екі түрлі болып келеді.

а) Болымсыз тұлғадағы өткен шақтық есімше мен есімше тұлғасындағы көмекші етістік (екен), одан кейін демеулік де тұрады: Қап, орылған астықты кеше жиып алмаған екенбіз де!

ә) Бірінші жақтық шартты рай тұлғасындағы етістікке -шы, -ші қосымшасы жалғанады. -Қап, кеше кешке қонаққа барғанша, театрға барсамшы! Апамның тілін алсамшы»!

4. Бірдеңені асыра мақтан ету, масаттану мағынасында да лепті сөйлемдер болады. Ондай сөйлемдердің ішінде қандай, ғажап, неткен, пай-пай деген сөздер болады.

-Айналаңа қарашы! Дүние қандай сәнді! (Ғ. Сыланов) .

Тұлғасы сұраулы сөйлемдер де кейде экспрессивті мағынадағы лепті болып жұмсалады: - Ол неғылған оңбаған адам ! Мұндай сөздің кімге керегі бар.

Болымды және болымсыз сөйлемдер

Адам объективті болмысты, ойлаған ойын хабарлауда сөйлемді болымды не болымсыз етіп құрайды. Мысалы, Бүгін қар жауады деген де, бүгін қар жаумайды деген де өз кезінде шындық хабар болуы мүмкін. Бірақ сол хабардың бірінде ауа райының бізге таныс құбылысы болымды түрде айтылса, екіншісінде ол құбылыстың бүгін болмайтыны болымсыз түрде хабарланады.

Болымсыз сөйлем болымды арқылы жасалады және болымдының қарама -қарсы мағынасын білдіреді. Сөйлемнің болымды түрі - ойды айтудың негізгі формасы да, болымсыз түрі одан гөрі сирек қолданылатын қосымша формасы.

1. Болымсыз сөйлемдер -ма, -ме. . тұлғалы болымсыз етістіктердің баяндауыш қызметінде, не баяндауыш құрамында жұмсалуы арқылы жасалады: - Жамандатқыр, мынау бір ит екен, тіпті жүрмейді (Б. Майлин. )

2. Есім және есімшелі баяндауыштардың құрамында емес деген көмекші етістік жұмсалады: - Сен енді жас бала емессің. Поэзия - ажарлап құраған сөз тізбегі емес . . . (Т. Нұртазин. )

3. Жоқ сөзі баяндауыш қызметінде не күрделі баяндауыш құрамында айтылу арқылы да болымсыз сөйлем жасалады: Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ (Мақал. )

4. -сыз, -сіз тұлғалы сын есімдер баяндауыш қызметінде жұмсалғанда да сөйлемнің мазмұны болымсыз болады, мысалы: сөзі түсініксіз, баласы ақылсыз, тауы қарсыз .

5. Болымсыз сөйлем құрауға болымсыз есімдіктердің қатысы ерекше болады. Саны көп болмағанмен (ешкім, ештеңе, ешбір, ешқандай, түк), олардың қатысымен жасалатын болымсыз сөйлемдер жиі ұшырайды. Болымсыз есімдіктер сөйлемнің белгілі мүшесі қызметінде жұмсалады да, сол сөйлемнің баяндауышы қалайда болымсыздық тұлғаның бірінде жұмсалады.

- Қане, кімнің сұрауы бар? -деп мәжіліс ағасы екі-үш қайырып сұраса да, ешкім үн шығармады . - Өзіміздің балалар ғой, бұлар ешкімге айтпас . - Біз ешкімді ешқайда зорлап сайламаймыз (Б. Майлин. )

Кейбір сөйлемдердің тұлғасы болымды, мазмұны болымсыз ыңғайда да айтылады, мысалы: оның үні өшті, оның жағы қарысты (ол үндемеді) неге көндім екен? - көнбеу керек еді д. м.

Зылиқа . . . көрмеген - білмеген біреудің соңына ерген. Неге ерді, . . . жылатып тастап кеткендей Қарымсақтың не жазығы бар? (Б. Майлин. )

Жай сөйлемнің түрлері мен жасалу жолдары

Жақты сөйлем

Грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра, атау септігінің сұрақтарын қою арқылы білуге болатын сөйлем жақты сөйлем болады.

Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше айтылмай да оның қай сөз екені айқын болып тұра береді. Ондай жақты сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп айту мынадай жағдайларда болуы мүмкін:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.