ШОРТАНДЫ ОРТА МЕКТЕБІНІҢ БІЛІМ ОРТАСЫНЫҢ ЖЫЛТУ ҚАЗАНДЫҒЫ ЖӨНІНДЕ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР ЖӘНЕ АТМОСФЕРАНЫ ЛАСТАУШЫ КӨЗ РЕТІНДЕ СИПАТТАМАСЫ

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.АТМОСФЕРАЛЫҚ АУАНЫҢ
ЛАСТАНУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Тіршілік ортасының антропогендік
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
1.2 Атмосфералық ауаның ластануының түрлері мен
көздері ... ... ... ... ... ...10
1.3 Ақмола обылысы және ондағы атмосфералық ауаны
жағдайы ... ... ... ...13
2. ШОРТАНДЫ ОРТА МЕКТЕБІНІҢ БІЛІМ ОРТАСЫНЫҢ ЖЫЛТУ ҚАЗАНДЫҒЫ ЖӨНІНДЕ
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР ЖӘНЕ АТМОСФЕРАНЫ ЛАСТАУШЫ КӨЗ РЕТІНДЕ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2.1 Кәсіпорын жөнінде
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 18
2.2 Өндіріс технологиясы мен технологиялық
құрал-жабдықтардың қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Шығарынды тазалауға қолданылатын құралдардың сипаттамасы ... ... ..34
2.4 Кәсіпорынның қауіптілік санатын
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3. ШЕКТЕУЛІ РАУАЛЫ ШЫҒАРЫНДЫЛАР НОРМАТИВТЕРІН ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ
АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...39
3.1 Атмосфера ластануын есептеу барысында жерргілікті жерлерді
ерекшеліктерін есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 39
3.2 Қазіргі жағдайдағы атмосфераның зиянды заттармен ластану есебінің
нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .41
3.3 Санитарлы қорғау аймағының (СҚА) сипаттамасы және аймақты

ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.4 Жобаның экономикалық
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
4. ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКА МЕН ТЕХНОЛОГИЯ
ҚАУІПСІЗДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48

ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...58

Кіріспе

ГУ Шортандының №1 орта мектебінің атмосфералық ауаны зиянды
қалдықтармен ластауының шектеулі рауалды шығарындылар нормативінің нағыз
жобасы ретінде бағалауда, сондай-ақ 5 жылға жарамды шектеулі рауалды
шығарындыларды (ШРШ) ұсынып отыруда.
Негізгі тапсырма- саяси білім ортасының мемлекеттік бірден-бір іске
асыруы, мектепке дейінгі тәрбиені, бастаушы және орта білімді, мектеп
ішілік (қосымша) білім алуды мемлекеттік саяси ортада қамтамассыз ету.
Кәсіпорын шығарындылары екі шығарынды көздерден құралады: 1-сі
ұйымдастырылған көздер (пеш) және 2-і ұйымдастырылмаған шығарынды көздері
(көмір қоймасы және золы)
ШРШ-дың нормативі 1-ші топ бағалауымен өндіріс шығарындыларының 3
ластанған заттарынан тұрады.
Әртүрлі максималды шығарындылар деңгейі – 2,276 гсек.
Ластайтын заттардың деңгейі – 39,17 тг.
Лимиттелген шығарындылар деңгейі – 353,209 тжыл.
Атмосфераның ластану есебін ЭРА v 1.7 жоғары сападағы бағдарлама
бойынша атмосферадағы ластайтын заттардан шығатын максималды концентрация
есептелінеді.
Атмосфераны ластайтын заттардың шығарындыларның құрамындағы түрі және
салмағына байланысты категория қауіпсіздігінің кәсіпорынға бөлінуін ұсыну
бұның құрылымының есебімен сәйкес келуі IV категория қауіпсіздігіне немесе
жоба құрамына кіреді.
Атмосфераның экология бағдайының өзгеруіне байланысты қаралады және
жарамдылығы ШРШ нормативтерінде қарастырылған. Табиғи қоршаған ортаны
қорғау және жергілікті оргондарды бақылауда қоршаған табиғи ортаны
ластайтын көздер пайда болуда.

Қазақстан Республикасының негізгі заңында ГУ Шортандының №1 орта
мектебінің шектеулі рауалы шығарынды жоба нормасында қарастырылған, оның
ішінде базалық болып келесілер табылады:
-Қазақстан Республикасының кодексында №212-Ш, 2007 жылдың қаңтарынан
басталады;
-Құжаттың жобасы және алдын алу жобасы, қоршаған орта әсерінің
біртіндеп жақсаруы және өткізілген құрылым әсерін бағалау №68-Ш, 2004
жылдың 28 ақпанында өткізілген;
-Кәсіпопындардың қалдықтарды кешіктіруі, атмосфералық ауаны ластайтын
заттардың концентрациясының есеп әдістемесі РНД 211.2.01.0-97;
-2005 жылдың 8 шілдесіндегі №334 СанПин;
-Қоныстанған жердің ауаны ластайтын заттардың шектеулі рауалды
концентрациясының (ШРК). Гигиеналық нормасы ҚР 3.02.036.99;
Экологиялық тізектің негізгі буыны жер атмосферасы болып табылады, ол
арқылы оттегі мен ылғалдың жер шарының әртүрлі аймақтары арасында алмасуы
болады: атмосфераның жағдайы климат пен ауа райын анықтатайды, температура,
қысымның, ылғалдың және атмосфераның басқа ерекшеліктерімен келісуі
адамдардың денсаулығы мен жануарларғат ықпал етеді. Ең бастысы: ауаға
ұшатын өндірістік шығарындылар (булар, газдар, аэрозольдар) атмосфераға
енгенде ауалық ағыспен жүздеген, мыңдаған километр қашықтыққа таралып,
бағалауға қиын және болжауға одан да қиын болатын континенталды мен
жаһандық масштабтағы жағдайды туғызады. Егер олар атмосферада өздерінің
пайда болу жерінің айналасында салыстырмалы аз кеңістікте шоғырланса, онда
беттік концентрациялардың шамасын нақтылау және тұрғын аймақта адам
ағзасына және жануарларға зияндылықтың әсерін бағалау қажет.
Қазақстанда көптеген жылдар бойы, көбінесе қоршаған орта жоғары
экстремальды техногенді әсермен, табиғат пайдаланудың шикізаттық жүйесі
қалыптасады [1].

Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты: атмосфералық ауаға таралатын зиянды
шығарындыларды төмендету болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
1. Кәсіпорын жөнінде жалпы мәліметті зерттеу.
2. ШРШ нормативтерін есептеу және анықтау.
3. Шығарындыларды зиянды бөлшектерден тазалау шаралары.
4. Еңбекті қорғау және техника мен технология қауіпсіздігін қадағалау
шаралары.

1. Атмосфералық ауаның ластануы

1.1 Тіршілік ортасына антропогендік әсер
Соңғы жылдардағы жаһандық өзгерулер, әлемдік қауымдыққа үлкен әсер
етуінен, қоршаған ортаны қорғау саласындағы зерттеулердің басты
мәселелеріне айналды. Көптеген табиғатты – ғалымдар қоршаған орта
терминін табиғат сөзіне синоним ретңнде қарастырады. Алайда, табиғат
қоршаған орта болып тек әлуеметтік контексте қаралғанда ғана болады : адам
қауымдастығы табиғатқа және онымен әрекеттесуіне тәуелді, оны әртүрлі
кеңістік – уақыттық масштаба өзгертеді.
Көптеген уақыт бойы антропогендік факторлардың әсерінен табиғи ортаның
өзгеруі қоршаған ортаның радикалды түрленуіне әкеледі. Өйіткені соңғы 10 –
20 мыңдаған жылдар бойы азаматтың іс - әрекеті құрлықтың барлық аумағында
айқындалып, барлық жерлерде адам өз айналасында өзгерулер ошақтарын, кейде
табиғаттың түрленуін туғызады. Бұл ошақтар үлкейіп, көбейе бастады,
қоршаған ортаның қайта құрылуы радикалды бола бастап, біздің ғасырда
шынында таралуына ғана емес, сонымен қатар қарқындылықта жаһандық
масштаптарға жетеді.
Жыл сайын адам жер қойнауынан шамамен 200 млрд. Тонна тау жыныстарын
шығарады, 9 млрд. Тоннадан артық шартты отынды жағады, алқаптарда 3 млрд.
тоннаға дейін пестициттерді шашыратады және с.с. Әсіресе өзекті мәселе,
қоршаған ортаның антропогендік улы заттектермен (токсиканттармен) ластану
мәселесі болып табылады. Жыл сайынғы әлемдік көміртегі оксидінің түсуі 25,5
млрд. т., азот оксидінің – 65 млрд. т. және т.б. құрайды. Қоршаған ортаға
өндірістік кәсіпорындар, автокөліктер, ядролық қарудың сынақтары,
пестицидтер мен минералды тыңайтқыштарды аса көп қолдану кері әсер етеді.
Әлемдік бақылау Иниститутының мәліметтері бойынша адамзаттың антропогендік
іс - әрекетінің салдарынан:

• 11 млн. Гектар аумағында ылғалды тропикалық ормандардың жыл
сайынғы жойылуы;
• жер шарында шамамен 6 млн. гектар аумағында антропогендік
шөлдердің жыл сайынғы пайда болуы;
• жыртылатын жерлерде 26 млрд. тонна құнарлы қабаттың жыл
сайынғы жойылуы;
• қышқыл жаңбыр салдарынан 31 млн. гектардан артық аумақта
орманның зақымдалуы;
• кейбір елдерде қышқыл жаңбырлар салдарынан мыңдаған көлдердің
биологиялық өлі көдерге айналуы;
Тамырлы өсімдіктердің 25 – 30 мың түрлеріне жойылу қауіпі төніп тұр.
Қоршаған ортаның қарқынды тозуы адамның өзінің тіршілік етуіне нақты қауіп
туғызады. БҰҰ мен ЮНЕСКО халықаралық ұйымдарының жолында мониторингтің
жаһандық жүйесі құрылды, оның негізгі міндеттері қоршаған ортаға
антропогендік әсер етудің дәрежесін анықтау, болашақта оның жағдайын болжау
болып табылады.
Адамның мекендеу ортасы – қоршаған орта белгілі бір жағдайларды адам
денсаулығы мен іс - әрекетіне тура немесе жанама, шұғыл немесе алшақты әсер
ете алатын физикалық, химиялық және биологиялық факторлардың жиынтығын
ерекшеленеді. Сондықтан, қазіргі таңда Қоршаған орта және адамның
денсаулығы мәселесі өзекті болып отырады. Қоршаған ортаға улы заттар
түсуінің үздіксіз өсуі, ең бірінші, халықтың денсаулығы әсер етеді, ауыл
шгаруашылығы сапасы нашарлайды, егін төмен, бөлек аймақтағы климаттың және
Жердің озондық қабатының жағдайына әсер етеді, хлора мен фаунаның өлуіне
әкеледі.
Атмосфераға көбірек түсетін қауіпті қоршаған ортаны ластаушылар –
көміртегі оксиді, күкірт, азот, көмірсутегі, шаң қоспаларыадамның ағзасына
әртүрлі улы әсер етеді.
Көміртегі оксиді (СО). Түсі мен иісі жоқ газ. Жүйке, жүрек пен қан
жолдары жүйесіне әсер етіп, тұншығуға әкеледі. СО уланудың бірінші белгісі

бас ауруының пайда болуы құрамында 200 – 220 НГм3 СО бар атмосферада 2-3
сағат болғаннан кейін адамда өмір пайда болады; СО жоғары концентрациясы
кезінде самай тамырларының соғуы, бас айналуы басталады. СО улылығы ауада
азот оксиді болса өседі, бұл жағдайда ауадағы СО концентрациясын шамамен
1,5 есе азайту керек.
Азот оксидтері NOx (NO, NO2, NO3, NO5, N2O3). Атмосфераға көбінесе
демалу мүшелерін қоздыратын, азот диоксиді NO2- түссіз, исі жоқ улы газ
шығарылады. Әсіресе азот диоксиді қалаларда қауіпті, олар фотохимиялық
тұман- тұмшаның пайда болуына әкеледі. Азот оксидтерімен улану әрекеті
жеңіл жөтелден басталады. NOx концентрациялары жоғарлаған кезде қатты
жөтел, лоқсу, кейде бас ауруы пайда болады. Шырышты қабықтың ылғалды
бетімен байланысқан кезде азот оксидтері HNO3 және NO2 қышқылдары пайда
болады, олар өкпенің ісінуіне әкеледі.
Күкірт диоксиді SO2 – түссіз, иссіз газ, аз концентрацияның (20-30
мгм3) өзінде ауызда ұнамсыз дәмнің пайда болуына себепші, көздің шырышты
қабатын және демалу жолдарын қоздырады.
Көмірсутектер (бензин буы, пентан, гексан және т.б.). есірткі әсеріне
ие, аз концентарция кезінде бас ауыруын, айналуын және с.с. туғызады.
Мәселен, 8 сағат бойы 600 мгм3 концентрациялы бензин буымен дем алғанда
бас ауруы, жөтел, тамақта жағымсыз сезімдер пайда болады.
Альдегиттер. Адамға ұзақ әсер ету кезінде көзбен дем алу жолдарының
шырышты қабығының қозуына себепші болады, ал жоғары концентрациялар кезінде
(формальдегит үшін – 20-70 мгм3) бас ауруы, әлсіздік, тәбеттің болмауы,
ұйқысыздық байқалады.
Шаң мен тұмандардың дисперті құрамы олардың адамның ағзағсына ену
қабілеттілігін анықтайды. Әсіресе қауіпті бөлшектер 0,5 – 10 мкм жұқа -
дисперсті шаңдар болып табылады, олар демалу мүшелеріне жеңіл енеді.
Минералды ластауыштары бар қалдықтар, көбінесе, жағдайлар маңайында
шоғырлананды, тек кейбір бөлігі ғана аумақтық сулардың шекараларынан
алыстайды. Сулардың сынаппен ластануы әсіресе қауіпті, өйткені мұхиттық
ағзалардың улануы адамның улануының себепшісі болуы мүмкін. Қышгқыл
жаңбырлардың пайда болуы ылғалды атмосфераға күкірт оксиді мен азоттың
тзүсуіне байланысты. Көбірек қауіпті статционарлы көздер (ЖЭС және т.б)
төндіреді. Қышқыл жаңбырлар топырақтың құнарлығын азайтады, халықтың
денсаулығын нашарлатады. Қоршаған ортаға түсетін химиялық заттардың және
физикалық факторлардың әртүрлігі арасында ең қауіптісі концерогенділер
болып табылады – тірі ағзаларда қатерлі ісіктердің дамуын туғызуға
қабілетті заттар немесе факторлар. Ағзадан контрогендер шығарылмайды.
Концрогенді физикалық факторларға рентгендік сәулелер, радиоактивті
изотоптар және басқа да ортаның радиоактивті ластануы, соны мен қатар
ультрат күлгін сәлелер жатады. Сәулелердің аз мөлшері әдетте көп жылдардан
кейін анықталатын қатерлі ісіктерге әкелуі мүмкін. Сәулелердің көп
мөлшерінен туатын зақымдану бірнеше сағат немесе күндерден кейін
анықталады. Озондық қабаттың бұзылуы маңызды фактор болып табылады.
Мәселен, 1973 жылы фреондар мен азондық қабаттың 1 % бұзылған, 2000 жылы 3
% бұзылды, ал 2050 жылы – 10 % бұзылады. Бұл бұзылулар Жер полюстерінің
үстінде ғарыштық зымырандар мен дыбыстан жоғары ариация ұшатын аимақтарында
анық байқалады. Азондық қабат үшін хлор, азот оксидінің түсуіне әкелетін
атмосферадағы ядерлік жарылыстар әсіресе қауіпті.
Бүгінгі күнге дейін адамның ақылы табиғаттың соқыр күштеріне
қожалықты жхүргізудің құралы болуда. Адам табиғаттың күші келмейтін тамаша
техниканы өмірге әкеліп жерге жақын ғарышқа, кейбір планеталарға өз жәсерін
тарататын жаппай әлемдік фактордан ғарыштық факторға айналады.
Осыдан біраз уақыт бұрын техникалық жхүйелер ... болашақта – Ана –
табиғатқа қарағанда әлдеқайда қиын, бірақ әлдеқайда оңпайлы және ақылды
жасанды Табиғатты құрайды деп көрінді. Осылай ағылшын физигі Д. Вернал
жазды. Біз табиғи ландшафтарды жер бетінің белгілі физикалық аймақтарға
нығыз бейімделгендіктен табиғаттың даналығын түсінуді бастадық. Біз жақын
және алыс болашаққа негізделген болжауи беру үшін жаңа белгісіз табиғи
шешімдерді іздеуге, жаңа ландшафтарды жасауға, олардың дамуын бақылап, оны
бағыттауға мәжбүрміз. Табиғат пен адамның, табиғат пен адам жөнінде білім
бірлігі ылайық болу керек. Ғылымдардың жетістіктері табиғат, қауымдастық,
өз тіршілігіміздің көпьеген аспектерін білмеуден босатпайды. Сондықтан, тек
ұлы ғылыми – техникалық ғасырдың біліміне сенуге болмайды, олардың
шектеулілігін есепке алу керек, әдемілікке талпыну, табиғатқа сену қажет.
Осылай, біздің айналадағы әлем мен біздің ағзамыз бір тұтас және
атмосфераға түсетін барлық шығарындалар мен ластаушылар біздің
денсаулығымызға зиян келтіреді. Ал егер, біз қоршаған орта үшін көбірек оң
істерді жасасақ, өзіміздің өмір сүру ұзақтығын ұзартамыз. Ал бұл әлемде
бкарлығы өзара байланысқан, ештеңе өзінен - өзі пайда болмайды және ешқайда
жоғалып кетпейді деген сөздермен келіспеу қиын [13. 3].

1.2 Атмосфералық ауаның ластануының түрлері мен көздері

Атмосфера- Жердің сыртқы газдық қабаты, әртүрлі газдардың, ылғал
жулардың және қатты (аэрозольді) бөлшектердің механикалық қоспасы.
Атмосфералық ауа тірі ағзалардың дем алуы үшін қажет, жану мен балқытудың
технологиялық үрдістерінде оттегі, азот, инертті газдарды, көміртегі
оксидтерін алу үшін шикізат ретінде қолданылады.Атмосфера өндірістен
шығатын газ тәрізді қалдықтардың орналасу ортасы болып табылады.
Атмосфера келесі функцияларды атқарады:
1. тірі ағзалардың дем алуына керекті оттегісі бар;
2. өсімдіктердің фотосинтезі үшін көмірқышқыл газдың көзі болып
табылады;
3. зат алмасуының газ тәріздес өнімдерін түрлендіреді;
4. химиялық шикізат пен энергия көзі болып табылады;
5. газ және шаң тәріздес қалдықтарды қабылдайды және түрлендіреді;
6. планета бойынша ылғалды буларды тасмалдайды;
7. ұшатын формадағы ағзалардың мекендеу ортасы болып табылады.
Атмосфераның құрамы ауалық массалардың жылжуы (жел мен конвекция) және
атмосфералық жауын-шашын, жануар мен өсімдік әлемдерінің тіршілік әрекеті,
әсіресе орман мен әлемдік мұхиттың планктондары сияқты климаттық
факторлармен, сонымен қатар ғарыштық үрдістер, адамның шарушылық іс-әрекеті
нәтижесінде геохимиялық құжылыстармен қолдайтын динамикалық тепе-теңдік
жағдайында болып тұр. Атмосфераның орташа массасы 5,14-1015т. Атмосфера
массасының шамамен 50% қалыңдығы 5 км болатын төменгі қабатты құрайды.
Қалыңдығы 30 км болатын қабаттың массасы атмосфераның барлық массасынан 99%
құрайды. Тік бағыт бойынша атмосфера қабатты әртүрлі құрылымға ие. Бөлек
қабаттарды бөлу температура мен биіктігінің өзгеруіне негізделген.

1- кесте Атмосфераға бөлінетін негізгі қабаттардың сипаттамасы

Атмосфераның Аймақтың мұхит Температура.ос
аймғы деңгейінен жоғарғы
және төменгі
шекарасы, км
Аймақтың төменгі Аймақтың жоғарғы
шекарасы шекарасы
Тропосфера 0-11 +15 -56
Стросфера 11-50 -56 -2
Мезосфера 50-85 -2 -92
Термосфера 85-500 -92 +1200

Атмосфераның ең жоғарғы шекарасы нақты айқындалмайды.Ол ғарыштық
кеңістікке баяу ауысады. Атмосфераның орташа температурасы орта ендікте
биіктігі 11 км белгіде сызықты түрде азаяды. Бұндағы мұхит деңгейінің
орташа температурасы 288К тең, ал 11 км биіктікте – 216,7 К алынады. Ауалық
массалардың ауысуына Жердің айналуынан пайда болатын Кориолис күші, жоғары
және төмен қысымдар аудандарына жақын аймақтарда пайда болтын ортадан
тепкіш үдеу, жер бетіне жақын ауаның қозғалуын баяулататын үйкеліс күші
әсер етеді.
Солтүстік жартышарда жоғары қысым орталықтарының айналасында ауалық
ағындардың қозғалуы айналмалы қозғалуынан төмен және сыртқа ауытқуымен
сағат тілінің бағытыаен қозғалады. Бұл ағын төмендеткіш атына ие болды және
атмосферада ластаушы заттардың шашырауына қарсы бөгеттердің бірі болуы
мүмкін. Бұл жағдайда ластаушы заттар атмосфераның төменгі қабаттарынан
жоғарыға ауысады және ауаның үлкен аумағына шашырайды. Ауаның солтүстік
жартышарда сағат тіліне қарсы қозғалысы кезінде төмен қысымның
орталықтарының айналасында циклон қалыптасады, төмен қысымның айналасында
сағат тілінің бойымен қозғалыс кезінде антициклон қалыптасады.
Атмосфераның ластануы- оған қоспалардың енуі салдарынан атмосфера
құрылысының өзгеруі болып есептеледі.
Ауаны ластаушы зат- бұл қоршаған орта мен халық денсаулығына қолайсыз
әсер ететін атмосферадағы қоспалары. Атмосферадағы қоспалар әртүрлі
өзгерістерге тап болатындықтан оларды шартты түрде алғашқы және қайталама
деп бөлуге болады.
Атмосферадағы алғашқы қоспа- қаралатын уақыт интервалында өзінің
физикалық және химиялық қасиеттерін сақтай алатын қоспа.
Атмосферада қоспалардың айналуы- атмосферадағы қоспалар табиғи және
антропогенді факторлардың әсерінен физикалық және химиялық өзгертулерге тап
болатын, сонымен қатар өздері арасында әрекеттесу нәтижесіндегі үрдіс.
Атмосферадағы қайталама қоспа- алғашқы қоспалардың айналуы нәтижесінде
пайда болатын атмосферадағы қоспалар.
Адам ағзасына әсер етуі бойынша атмосфераның ластануын физикалық және
химиялыққа бөледі. Физикалық радиактивті сәулелену, жылулық әсер, шу, төмен
жиілікті дірілде, электрмагниттік өрістер жатады. Химиялыққа – химиялық
заттар мен олардың қосылыстарының болуы кіреді. Атмосферада ластаушы
заттардың шығарындылары 4 белгі бойынша сипатталады: агрегаттық күйі,
химиялық құрамы, бөшектердің мөлшері мен шығарылған заттың жаппай шығыны.
Ластаушы заттар атмосфераға шаң, түтін, бу мен газ тәріздес заттардың
қоспалары ретінде шығарылады. Атмосферадағы шығарындыкөздері табиғи
үрдістермен байланысты табиғи және адамның іс-әрекетінің нәтижесі болып
табылатын антропогендік (техногенді) болып екіге бөлінеді.
Атмосфералық ауа ластануының табиғи көздеріне шаңды дауылдар, гүлдену
кезеңіндегі жасыл алқаптар, орман және дала өртері, жанартаулардың атқылауы
жатады.
Табиғи көздерден бөлінетін қоспалар:
-шығу тегі өсімдік, жанартаулық, ғарыштық шаңдар, топырақ эрозиясының
өнімдері, мұхит тұзының бөлшектері;
-орман және дала өрттерінен шығатын тұмандар, түтін мен газдар.
Табиғи көздер әдетте алаңдық келбетте болады және салыстырмалы қысқа
уақытта әсер етеді. Атмосфераның табиғи көздермен ластану деңгейі аялық
болып табылады және уақыт кезеңінде аз өзгереді.
Атмосфералық ауа көп жағдайда өндірістік кәсіп орындар мен автокөліктер
шығарындылармен байланысты туындайтын антропагендік (техногендік) көздермен
ластану түрлерінің көптігімен ерекшеленеді [2].

1.3 Ақмола обылысы және ондағы атмосфералық ауаның
Жағдайы

Ақмола обылысы 147 мың км2 ауданы бар аймақты алып жатыр, обылыстың
тұрғындары 837,4 мың адамды құрайды. Тұрғындар тығыздығы обылыс бойынша
орта есеппен (ауданның 1 км2) 5,7 адам құрайды.
Ақмола обылысының климаты шұғыл континненталды, ыстық, құрғақ жазбен
және ауа температурасының тәуліктік толқу амплитудалаоымен сипатталады.
Шілденің орташа максималды температурасы +190С, +210С, қаңтардың
температурасы -160С.
Оңтүстік-батыс және батыс желдер басым келеді. Ақмола обылысының
аумағында желдің орташа жылдық жылдамдығы 5,6 мс құрайды. Шілде йы бойынш
желдің ортша жылдамдығы – 4,6 мс, қаңтар айы бойынша – 5,8 мс.
Обылыс аумағында жыл ішінде орта есеппен 250-400 мм жауын-шашын
түседі. Жауын-шашынның көп мөлшері (49 %) жазайларына (маусым-тамыз), ең аз
мөлшері-желтоқсан-ақпан айларына келеді; көктем кезеңінде (наурыз-мамыр)
жауын-шашын мөлшері жылдық норманың 18 % құрайды.
Климаттың қолайсыз жағына ерте көктемгі құрғақшылықты, шаңды дауылға
(топырақ эрозиясы) жиі әкелетін қатты желдер, кеш көктемгі үсіктің қайта
келуі және ерте күзгі үсіктің басталуын жатқызуға болды. Топырақтың мұздану
тереңдігі 110 см жетеді, жер-жерде 200 см дейін жетеді.
Обылыс аумағының солтүстік бөлігін Көкшетау (Көкше тауы -947м),
Жақсыжаңғызтау (730м), Жыланды (665м), Зеренді (587м) тауларымен Көкшетау
биіктігі алып жатыр. Обылыстың оңтүстік бөлігін 300-400м абсолютті
биіктікпен дуалды-толқынды, белесті-дөңесті жазықтық құрайды. Орталық
бөлікте Сандықтау, Домбыралы, оңтүстік шығыста – Селеті жазықтығы, орталық
бөлігінде – Атбасарлық жазықтық, оңтүстік-батыста-Теңіз-Қорғалжын ойпаты
орналасқан.
Обылыс минералды ресуртарға бай. Оның көп бөлігі келесі пайдалы
қазбалардың қорымен ерекшеленген: алтын, уранды кендер, тас көмір, құрылыс
материалдары. Кен орындардың кендері әдетте құрамы бойынша құрылған және
құрамында негізгі және қосалқы құрамбірліктермен зиянды қоспалар, соның
ішінде экологиялық жағынан қауіпті, улы элементтер немесе олардың минералды
қосылыстары: уранның, калий-40, торидің радиактивті изотоптары; мышьяк,
бериллий, селен, фосфор, сірме, таскендір және т.б. бар. Солардың ішінде
ториймен уранды-фосфорлы және сирек жерді элементтері (Заозерное және
Ишимск кен орындары), висмут пен уран және мышьякпен Васильковск алтын
кенді; бетиллий мен торийлі Павловск кен орындары бар. Алтын кенді Ақсу,
Бестөбе, Жолымбет, Новоднепровск кенорындары құрамында мышьяк бар.
Еңбекшілер ауданында темірдің Атансор кен орны, Ерейментау ауданында-тас
көмірдің Сарыадыр кен орны бар. Металдық емес пайдалы қазбалар мен орындары
ішінде фосфордың Дубрава кен орнын, Жолдыбай асбест кен шоғырларын
айтуға болады. Жергілікті құрылыс материалдарына кен орындардағы зиянды
минералды қосындылары барына қарай обылыс аумағында әртүрлі. Обылыстың
солтүстік бөлігінің өзіндік ерекшелігі жыныстардың ежелгі метамофиялық
кешендері мен әртүрлі жасты интрузия граноитоидтардан құралған Көкшетау
орталық массиві алып жатыр. Ол уран, торий және калий құрамының жоғары болу
есебінен жоғары радиактивті жыныстардан құралған. Граниттердің
радиактивтілігі ая көрсеткіштерінен жоғары және интрузивті жыныстардың жасы
мен негіздемесіне байланысты. Осылайша, құрылыс тастары кен орындарының көп
бөлігін тек өндірістік құрылыста пайдалануға болады. Аймақтың оңтүстік
бөлігі геология жағынан, әдетте, өзінің тау жыныстарында табиғи уран мен
торийдің құрамы жоғары емес.
Обылыс аумағында 20-дан астам тау-кен байыту және өңдеу кәсіпорындары
бар.
Обылыс өндірістің жекеше салалары кен байыту, өңдеу, химиялық,
жылуэнергетика, жеңіл және ауыр өндірістік болып табылады.
Экономика, әсіресе ауыл шаруашылықта болып жатқан реформаларға
байланысты қазіргі уақытта көптеп ірі кәсіпорындар жойылып, жаңалары пайда
болуда, жұрыңғы кеніштер мен карьерлер жабылып, жаңадан ашылып жатады. Жұл
табиғат пайдаланушылардың есебін жүргізуге және олардың қоршаған ортаға
әсерін анықтауға қиындық туғызады. Тұрақты жағдайда тек жылуэнергетика
кәсіпорындары жұмыс істейді. Машина жасау және химиялық кәсіпорындар
көбінесе тоқтатылған.
Ақмола обылысы бойынша атмосфералық ауаны ластаушы заттар
шығарындыларының негізгі көздері автокөліктер, бу қазандықтары және
жылуэлектрстанциялары болып табылады.
Ақмола обылысының атмосфераның стационарлы және жылжымалы көздерден
ластануы 2006 жылдың 2 тоқсанында 16,7 мың тоннаны құрады, ол өткен жылдың
2 тоқсанымен салыстырғанда-не бәрі 10,35 мың тоннаға артқан. Бұл өсу (61,35
%) шығарындыларда автокөліктік ластаудың үлесінің шұғыл өсуімен (өткен
жылғы 2 тоқсанындағы 1023,3 тоннасымен салыстырғанда есептік тоқсанда
8057,126 тонна) түсіндіріледі. Бұл өз кезегінде обылыс бойынша автокөліктік
шығарындыларын есепке алудағы өскен қатаңдық пен тексеру сапасымен
түсіндіріледі. Стационарлы көздерден шығарындылары, жалпы алғанда, сонымен
қатар қатты және газ тәріздес шығарындылар елеулі өзгерістерге тап болған
жоқ. Өйткені жылту кезеңінде бу қазандықтар да, атмосфераның стационарлы
көздердің шығарындылармен ластайтын табиғат пайдаланушылар да қалыпты жұмыс
жасайды.
2006 жылдың жарты жылдығы бойынша шығарындылардың жалпы көлемі (42,3
мың тонна) өткен жылдың сәйкес кезеңіндегі шығарындылардың жалпы көлемінен
(26,2 мың тонна) асуы да көліктердің өсуінен болып отыр. Ал ағымдағы жарты
жылдықта стационарлы көздерден шығарындылардың көлемі (29 мың тонна) өткен
жылдың жарты жылдығындағы сәйкес шығарындылармен (24,3 мың тонна)
салыстырғанда елеулі өзгерген жоқ.
Көкшетау қаласының орнату салдарынан шағын кәсіпорындар автономды жылту
құралдарын орнату салдарынан атмосфераға зиянды заттар шығарындыларының
арту қарқыны байқалуда. Жиынтық шығарындылардың өсуі, жоғарыда айтылған
автокөліктік шығарындыларын есепке алуды жақсартқаннан басқа, отын ретінде
көмірдің пайдаланатын БҚ-2 орталығының қуаттығы толық іске қосылғандығына
және қалада қарамай жағатын бу қазандықтарының жұмыстары тоқтатылуына да
байланысты.
Обылыстық басқармада автакөлік шығаындыларын бақылау одан ары қатаң
бақылаумен өткізіледі. Ал, бұрын автакөлік шығарындыларының келбеті дәл
емес, ал көлемдері – төмендетілген болған. Обылыста атмосфералық ауаның
негізгі ластаушы көздерінің бірі автвкөліктер болып табылады.
Кәсіпорындарда автвкөліктердің өндірістік бақылауы әлсіз. Өйткені, бақылау
құралдарының (газоталдау, түтінөлшеуіштер), әсіресе аудандарда саны аз. Ал
қолдағы бар бақылау құралдары уақытында стандарт мекемелерінде мемлекеттік
тексерістен өтпеген, олардың бір бөлігі жұмыс істейді, автосервис
кәсіпорындары көбінесе өз міндеттерін орындамайды. Нәтижесінде
автокөліктердің 20-дан 40% дейін улылық пен түтіндік нормалардң жоғарғы
көрсеткіштерімен қолданылады.
Ағымдағы жылда қоршаған ортаны қорғау басқармасымен
әдеттегідейкәсіпорындар мен ұйымдармен табиғат қорғау заңнамасын сақтауды
бақылау жүргізілуде, Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексін
бұзушыларына талаптар жоғарылады. Көптеген кәсіпорындарда қиын экономикалық
жағдайда қарамастан табиғат қорғау шараларын орындау бойынша жұмыстар
жүргізілуде, қоршаған орта ластаушы заттардың шығарындылар көздеріне
тазартқыш құрылымдар қойылуда.

2. Шротанды орта мектебіне білім ортасының жылту қазандығы жөнінде жалпы
мәліметтер және атмосфераны ластайтын көз ретінде сипаттама.
2.1 Кәсіпорынға мәләметтеме

Обьектінің атауы- ГУ Шортанды №1 орта мектебінің атмосфера
ауасындағы шектеулі рауалды шығарынды жобасына.
Заңды мекенжайы- Ақмола облысы, Шортанды ауданы, Шортанды ауылы.
РНН-031 300 211 349.
Жеке формасы- мемлекеттік.
Орналасқан жері- ақмола обылыс, Шортанды ауданы, Шортанды ауылы.
Физико-географиялық және климаттық жағдайлардың сипаттамасы бойынша
атмосферадағы ластаушы заттардың шашырау жағдайын анықтайтын
метеорологиялық сипаттамалар және коэффициенттер кестеде берілген.
Ауданның климаты қатаң көа қарлы қыспен және құрғақ ыстық жазбен шұғыл
континенталды болып табылады. Ең суық ай – қаңтар, ең жылысы – шілде.
Желтоқсан-ақпан айларында желдің басым бағыты – батыс. Маусым-тамыз
айларында желдің басым – бағыты батыс. Аудан жергілікті жағынан қауіпті
емес. Жергілікті жерде биіктіктің ауытқуы 2 км радиусында 1 км-не 50м
аспайды.

Шортанды ауданы және ондағы атмосфералық ауаның
жағдайы
Аудан климатына сипаттама
Аудан климаты жиі континентті және ылғалды. Қысы суық және қардың
жаууы, қатты желдің және ызғармен жалғасуда. Жазы қысқа болсада,, ыстық.
Аудан аумағында тұрақсыз ылғалдылық пен жетіспеушілік бар., онда көп
мөлшерде ауа тұрақтылығы басым.

Ауа температурасы
Қыс мезгіліндегі қатты аязбен тұрақтануы ауа температурасының жылдық
есебімен сипатталады, қысқа жаздың ыстығы және интенципті аралықтағы
көктемнің қысқа мезгілі.
Жеке не, өте қатты қыс температурасы 49 – 52 С0 – қа дейін түсуі мүмкін
(абсалютті минут), бірқта осындай температура 5 % артық болмайды.
Ыстық күндері темпхература 39 – 40 С0 жылыға көтерілуі мүмкін. Ауа
температурасы өлшемі бойынша ең суық бес күндігі 35 С0, ал ең жылы бес
күндігі 28 С0, орта мезгіліндегі жағуды жалқғастыру 215 күн.

Атмосфера жаңбыры
Атмосфералық жаңбырдың орташа түскен саны жылына 320 -330 мм – ге тең.
Жыл жаңбырдың мерзімі тоолық анықталмайды, олардың көп саны жылдық жылы
мезгілдерінде (мамыр - қыркүйек) – 238 мм түседі. Желтоқсанда түскен қардың
қалыңдығы 22 мм, ал қарға қосымша судың түсуі 67 мм.
III – қар салмағының түсуі ауданның СНИП 2. 01.07.-85 номерімен сәйкес.

Жел
Ауданды қарастыру барысынжағы желдің сипаттамасы , соққан желдің бағыты
Оңтүстік – Батысқа бет алады. Желдің жыл ортасындағы жылдамдығы 5,3 мсек
тең.

2 – кесте Айлардағы желдің жылдамдығы
Айлар
I
5,6 5,5 6,2
1 2 3
1. Атмосфера стратификациясына тәуелді коэфициент, А 200
2. Жергілікті жер бетінің коэффициенті 1
3. Жылдың ең ыстық айының сырқы ауасының орташа максималды 27,0
температурасы, 0С
4. Ең суық айдың ауасының орташа максималды температурасы, - 15,9
0С
5. Жел орташа жылдық өрнегі,%
С 6
СБ 12
Б 11
ОБ 12
О 14
ОШ 20
Ш 17
СШ 8
6. Жоғарлау қайталануы 5% құрайтын, желдің жылдамдығы мс 5,3

Геоморфологиялық жағынан зерттеу аумағы делювиальді – пролювиальді
жазықтық шекарасында орналасқан.
Геологиялық жағынан зерттеу алаңы саздақтар, балшық, қиыршық тасты
топырақпен көрсетілген орташа-жоғары ширекті жасты делювиальді-
пролювиальді түзілімдерден құралған.
Гидрогеологиялық жағынан зерттеу аумағы барлық жерде дамыған сулы
горизонттың болуымен сипатталады. Жер асты суларының максималды көтерілуі
сәуір айының соңына келеді және жер бетінен 8м тереңдікте берілген.

4 – кесте Тұрғын алқаптарына дейін ара қашықтық, метр

Бағыт С СШ Ш ОШ О
румбалары
0328 Күйе 0,15 0,05 8,078 1
0301 Азот диоксиді 8,085 0,04 20,104 2
0304 Азот оксиді 0,4 0,06 5,028 1
0330 Күкіртті 0,5 0,05 3,073 2
ангидрит
0337 Көміртегі 5 3 8,07 1
тотығы
2908 Органикалық 0,5 0,015 27,24 3
емес шаң:
70-20% екі
оксидті кремний
(цемент, цемент
өндірісінің
шаңы- глина,
шаң, клинкер )
Барлығы: 71,593

6 – кесте Атсосферға шығарылатын ластаушы заттардың тізімі
(атмосфераға шығарылатын ластаушы заттардың шығарындыларын төмендету
шараларын өткізгенен кейін)

Ластушы Заттың атауы ШРК макс. ШРШ Заттың Заттың
заттың бірреттік орт.тәулік шығарындысы қауіптілік
коды мгм3 мгм3 тжыл санаты
0328 Күйе 0,15 0,05 6,397 1
0301 Азот диоксиді 0,085 0,04 20,104 2
0304 Азот оксиді 0,4 0,06 5,028 1
0330 Күкіртті 0,5 0,05 3,073 2
ангидрид
0337 Көміртегі тотығы5 3 8,07 1
2908 Органикалық емес0,5 0,15 27,24 3
шаң: 70-20%
екіоксидті
кремний (цемент,
цемент
өндірісінің
шаңы-глина, шаң,
клинкер)
Барлығы: 69,972

63 тжыл – циклонның өнімділігі
69,972-63=6,912тжыл

Жабық көмір қоймасы, №001 көзді анықтауы
Жабық көмір қоймасынан атмосфераға түсу шығарындыларының есебі (тжыл,
гсек), процесстері саналады, көмірдің шаңын анықтауда:
-Формирования қоймасы;
-ашық қойманың жоғары үрлеуі;
Формировнаия қоймасы.
Жылдық шығарындылар мына формула арқылы анықталады:
Пфск.= К0*К1*К4*К5*qскуд*Мп*10-6, тжыл
Мұндағы:
К0 – көмір ылғалдығын санаудағы коэффициент;
К1 – жел жылдамдығын санаудағы коэффициент;
К4 – ішкі әсерін сақтау, тұрғылықты міндетін санаудағы коэффициенті;
К5 – материалдарды орналастырудағы саналу коэффициенті;
qскуд – тонна көмірдің қатты бөлігін белгілеуі, қоймаға әкелінетіні, тжыл
(пайдалануы 3,0 тжыл);
Мп – қоймаға әкелінетін көмірдің саны, тжыл;
Пфск.= 1,0*1,4*0,1*0,7*3,0*280*10-6 = 0,001764 тг
Секундтық шығарындылар мына формуламен анықталады:
Пфск. = (К0*К1*К4*К5*qскуд*Пп) 3600 гсек
Мұндағы: К0 – Көмір ылғалдылығын санау коэффициенті;
К1 – Жел жылдамдығының коэффициенті;
К4 – тұрғылықты теңдікті сақтау, ішкі әсерден қорғау
дәрежесінің коэффициенті;
К5 – материалдарды орналастырудағы саналу коэффициенті;
qскуд – қоймаға түскен тонна көмірдің катты бөлігін
анықтау (3,0 тжыл тең қабыл алады);
Мп - қоймаға түскен көмірдің саны, тжыл;
Пфск. = (1,0*1,4*0,1*0,7*3,0*280) 3600 = 0,02287 гсек
Жабық қойманың үсінен үрлеуі
Жылдық шығарындылар мына формуламен анықталады:
Псск. = 31,5*К0*К1*К4*К6*Sw*10-6 тжыл
Мұндағы: К0 – көмір ылғалдылығын анықтау коэффициенті;
К1 – желдің жылдамдығын анықтау коэффициенті;
К4 – тұрғылықты теңдікті сақтау, ішкі әсерден қорғау
дәрежесін анықтау коэффициенті;
К6 – материалдарды орналасудағы коэффициенті;
Sw – негізгі аумағы, м2.
Псск. = 31,5*1,0*1,4*0,1*1,5*60,0*10-4 = 0,03969 тж
Секундтық шығарындылар мына формуламен анықталады:
Псск. = К0*К1*К4*К6*Sw*10-4, гсек
Псск. = 1,0*1,4*0,1*1,5*60,0*10-4 = 0,00126 гсек
Жылдық қойма шығарындыларының қортындысы:
Пфск. + Псск. = 0,00008232 + 0,03969 = 0,03977 тж
Секундты:
Пфск + Псск. = 0,02287 + 0,00126 = 0,02413 гсек
Ашық күйе қоймасы, № 001 көзді анықтау
Жұмыстың түрі: Қойманың шаңды материалдарының шығарындылар есебі
Материал: Күйе
Күйе, пештің жұмыс істеуі кезінде сипатталады, ол мектептің аумағында
сақталған.
Қатты бөлігінің саны, қойма күйесінің үстіне үрлеуі Сборник методик 9
бөлігінің келісімімен анықталады, формуласы бойынша:
Пс = 31,5*К0*К1*К4*К6*Wш*j*Sш*(1-h)*103, тжыл
Мұндағы: Wш – көмірдің үстіңгі бөлігінің қатты үрлеуі (мынаған тең келеді
1,0*10-6 кгм2);
J – массаны өлшеу коэффициенті, (тең келеді 0,1);
Sш – күйенің негізгі аумағы, м2
2908 органикалық емес шаң: 70-20% екіоксидті кремний (цемент, цемент
өндірісінің шаңы- глина, құм, клинкер және т.б.)
Пс = 31,5*1,0*1,4*1,0*1,5*1,0*10-6*0,1*1 6,0*(1-0)*103 = 0,105 тж
Қатты бөліктің саны (гсек), күйенің қоймасының үстінен үрлеуі мына
формуламен есептеледі:
Пс = К0*К1*К4*К6*Wш*j*Sш*(1-h)*103 гсек
Пс = 1,0*1,4*1,0*1,5*1,0*10-6*0,1*16,0*( 1-0)*10-3 = 0,00336 гсек
Нәтижесінде: гс шығарындысы 0,00336
тжыл шығарындысы 0,105

2.3 Шығарындыны тазалауға қолданатын құралдардың сипаттамасы

Зиянды қалдықтардан ауаға таратпай, пайда болған кездерінде тазалау
қолдан келетін және кезек күттірмейтін шаруа. Мұндай қалдықтары бар
кәсіпорындар оларды ұстайтын әрі тазалайтын қондырғылар орнатып, дұрыс
жұмыс істеуін қамтамасыз етулері керек. Қондырғылар жоқ кәсіпорындарды
пайдалануға ұрықсат етілмеуі керек.
Қазіргі кезде шаң мен газды ұстайтын және тазалайтын 5 түрлі әдіс
белгілі. Олар: құрғақ және ылғалды тазалау әдістері, элекр сүзгімен,
химиялық және термиялық (күйдіру) өңдеу арқылы тазалау.
Циклонды тозаң ұстағыштарға ластанған ауа патрубок арқылы өтіп, желдің
күшімен 1800-қа жұрылып, циклонның ішкі қабырғаларына ұрынып, біртіндеп шаң-
тозаң жиналатын бункерге түседі де, тозаңнан арылған ауа циклоннан сыртқа
шығып кетеді. Ауа жақсы тазру үшін циклон бүтін және біртұтас болуы керек.
Бір циклон жеткіліксіз болса, бірнешеуін қатар қойып пайдалануға болады.
Қазір цилиндр тәрізді ЦН-11, ЦН-15, ЦН-15у, ЦН-221 конус (шошақ)
циклонды шаң ұстағыштар қолданылады. Конус тәрізді циклондар цилиндір
тәрізділерден тек сыртқы пішінімен өзгешеленеді, ал жұмыс істеу принципі
бірдей болады.
Циклондар – газ бен ауаны (соңың ішіңде аспирациялықта) шаңнан тазалау
аппараттарының ішінде көбірек таралған. Циклондық тиіпті аппараттар
тәуелсіз шаң тазалаушы ретінде немесе жұқа тазалау аппраттарының (сулы
тозаңұстағыш, қолсапты фильтрлер, электрофильтрлер және т.б) алдын ала
тазалаудың бастапқы сатысы ретінде қолданылады [22].
Кейбір жағдайларда газауалық шығарындыларды тазалау дәрежесі,
атмосфераға шығару үшін қолайлы болу үшін қолайлы болып табылады.
Циклондар халық шаруашылығының әртүрлі салалы кәсіпорындарында кеңінен
қолданылады.
Пайдалану шығындары мен шығын қаражаты керек ететін циклондар 80 – 90 %
тиімділігімен газдарды 10 мкм мөлшерлі шаңнан тазалауы қамтамасыз етеді.
Мен ұсынып отырған циклон ЦН – 15 тиіптегі циклон болып табылады.
Циклон корпустан, шанақтан және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.