Астана-Энергия АҚ атмосфераға ластаушы заттардың шектеулі рауалы шығымын нормалау және оларды азайту шаралары
Білім және Ғылым Министрлігі
Көкшетау университеті
“Экология” кафедрасы
Қорғауға жіберілді__________________
Кафедра меңгерушісінің орынбасары_____
___ ______________2009жыл
Ерназаров Ербол Зейнуллович
“Астана-Энергия”АҚ атмосфераға ластаушы заттардың шектеулі рауалы
шығымын нормалау және оларды азайту шаралары.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ғылыми жетекшісі, б.ғ.д., профессор ______ Құсайынов Ә. Т.
Консультанттар;
Норма бақылау бойынша Шуак С.Ө.
Еңбек қорғау бойынша, в.ғ.к.. Балгужинов Д.Б.
Көкшетау- 2009ж.
Мазмұндама
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Атмосфералық ауаның ластану мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Атмосфералық ауаны ластайтын көздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Атмосфералық ауаның ластануы және оның адам денсаулығына
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10
1.3 Атмосфера ауасының ластағыш заттардың төмендету жөніндегі
іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 “Астана-Энергия” АҚ-ның өндірістік әрекетінің сипатамасы
және атмосфералық ауаның ластану зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Өндіріс орының атмосфералық ауаға ластану көздерінің
мәліметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 21
2.2 Шекті рауалы шығарынды нормативтері анықтау және
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 Атмосфералық ауаның ластану деңгейін бір қалыпқа
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.1 Жобаланған жағдайға атмосфераны зиянды заттармен ластау есебінің
нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .67
3.2 Санитарлы қорғау аймағының дәлелденген және шекті рауалы
шығарынды нормативтері бойынша көз-қарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3 Атмосфералық ауаның ластағыш қалдықтардан азайту іс-
шаралар76
3.4 Ауа қорғау іс-шаралар экологиялық экономикалық
бағалау ... ... .82
3.5 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
Қолданған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
Кіріспе
Атмосфера- бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының
шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан оның
сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге тең келмейтін биосфераның құрамдас
бөлігі. Оның масасы 5,157*10-10 т.тең. Атмосфера бірнеше қабаттан-
тропосфера, озон, стратосфера, мезосфера, термосфера және экзосферадан
тарады. Әрбір қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік
нышаны болады. Әсіресе, трофесфера мен озон қабатының- тіршілік үшін маңызы
ерекше.
Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден
ауытқуда. Оның негізгі себептері - ауаға адамның іс - әрекетінен болатын әр
түрлі газдардың шығарылуы. Оларды біз - ауаны ластағыш заттар дейміз.
Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызыметі өте жоғары.
Атмосфера - бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып,
тіршілікке қажетті газ элементтерімен (оттегі, азот, көмірқышқыл газы,
аргон т.б.) байытады және Жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан
келетін түрлі зиянды сәулерден қорғайды, зат және энергия алмасуларды, ауа
райының қызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп
отырады.
Бірқата, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы
жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы.
Атмосфера ауасының сапалық күйінің көрсеткіштері оның ластану дәрежесі
болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шеткі мөлшерлі
концентрациясы қалыпты құрамнан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны
ластанған деп санайды.
Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер,
зауыт, жылу энергетикасы, соғыс қаруларын сынау, космос корабльдері мен
ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа
қүрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық
өзгерістерге үшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, жерге
түсіп, барлық тірі организімдерді, ғимараттарды, құрлыс материалдарын
бүлдіреді. Атмосфера қүрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты
болуы жалпы ауа бассейінінің тепе - теңдігіне әсер етеді. Мәселен, оттегі
тірі организмдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып топырақ пен судағы
бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен
адамдар түншыға бастайды. Оның өндіруші көзі - жасыл өсімдіктер әлеміндегі
үздіксіз жүріп жатқан фотосинтез процесі.
Көмір - қышкыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен
жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі
газдың тепе -теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағыдайлардан
бүкіл элемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға
жер шарындағы мемлекеттер өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай түрліше
үлес қосып отыр.
Біздің республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зиянды заттар
мен газдар, т. б. бөгде химиялық қосылыстар Қазгидромет ғылыми - зерттеу
институтының үнемі бақылауында болып отырады. Ол көрсеткіштер әр жылға және
тоқсанға жіктеліп "Ақпраттық экологиялық бюллетень" журналы арқылы
көпшілікті хабардар етеді.
Астанада фторлы сутегі 4 КШМ мөлшерін көрсетуде. Атмосфера ауасын
ластайтын заттардың мөлшері дүние жүзі бойынша жылына 200млн. Тоннаға жетіп
отыр. Ал оның құрамы 20 химиялық элементтен түрады.
Астанада жыл сайын ластануда өндіріс орындары мен
автокөліктін көбейуі және тағыда басқалары.
Сондықтан, ауаға зиянды заттардың шығаруына реттеу, технологияны
жетілдіру, өндіріске қалдықсыз жэне аз қалдықты технологияны енгізу мен
шығарынды заттарды қайта өңдеп пайдаға асыру бүгінгі күннің қатаң талабы
болмақ.
Мақсаты мен тапсырма.
“Астана-Энергия” АҚ ауаға тигізетін зиянды заттардың
денгейін төмендету іс-шараларын ұйрену тенестіру.
1. Атмосфералық ауаның ластайтын заттардың
концентрациясын есептеу.
2. ШҚШ нормативтерінің ластану денгейін теңестіру.
3. ТЭЦ-2 жыл сайын шығарылатын лимиттерді қалдық заттарды
тіркеу.
4. Категориясы қауыпті өндірістегі ластайтын заттарды
тіркеу қалдықтарды төмендету денгейіне ұсыныс жасау.
1 Атмосфералық ауаның ластану мәселері
1.1Атмосфералық ауаны ластаушы көздер мен ластағыштардың
құрамы. Атмосфера табиғи жолмен және адамның іс-әрекетіне
нәтижесінде ластанады. Атмосфераның табиғи жолмен ластануы
жанартаудың атқылауына (жерде бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-
ден астамы активті түрде), тау жыныстарының үгітілуіне, шаңды
дауылдардың тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде), теңіз түздарының
желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ертінді тамшыларының қүрғауына ,
тірі органйзімдердің іріпшіру процестеріне байланысты.
Атмосфераны табиғи жолмен ластандарға аэропланктондар, яғни әртүрлі
аурулар қоздыратың тозаңдарды жатады. Сонымен қатар атмосфераны
ластайтындар қатарына космос шаң-тозаңын жатқызуға да болады. Космос шаңы
атмосферада жанған метериттер қалдықтардынан пайда болады. Секундына
атмосфера арқылы орасан жылдамдықпен (11-ден 64 кмс дейін ) 200 млн-ға
жуық метеориттер ауа қабатынан өтіп отырады, 60-70 км биіктікте көбісі
жанып үлгереді. Ғаламдардың болжамына сәйкес тәулігіне жер бетіне 10
кішігірім метеорит түседі. Жерді атмосфера үлкен космостың жарқыншақтардан
да сақтайды. Жыл сайын жерге 2-6-5млн.т космостық шаң түсіп отырады. Табиғи
шаң да Жермен жанасқан атмосфераның қүрамдың бөлігіне жатады. Ол ауада
қалқып жүретін радиустары 10 - Юм шамасындағы бөлшектерден тұрады.
Табиғи шаң бөлшектерінің тегі органикалық және анорганикалық, олар
келесі процестер нәтижесінде түзіледі;
Тау-кен жыныстарының және топырақтың бұзылуы мен желмен мүжілуі:
Жанартаудың атқылауы : Орман, дала және шымтезек
өрттері: Теңіз бетінен судың булануы.
Атмосфераның төменгі қабаттарын шаңмен ластайтын көздердің арасында
шөлді дала мен басқа да сусыз даланы айрықша атап кетуге болады.
Атмосферадағы шаң буды суға айналдырумен қатар күн радиациясын
тікелей сініреді және тірі ағзаларды күн сәулесінен қорғайды. Заттектердің
биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың,
көмірсутектерінің, азот окситерінің, көміртектің оксиді мен диоксидінің
және т. б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсуіне апарады.
Атмосфералық ластануға табиғаттың алапатты құбылыстарының қосатын
үлесі айтарлықтай жоғары. Мысалы, орта есеппен жанартаулардың атқылау
нәтижесінде жылына атмосфераға 30-150 млн. т газ және 30-300млн.т ұсақ
дисперісті күл тасталып отырады, тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы
атқылаған кезде (1997) атмосфера ауасына 20 млн.т күкірт диоксиді
шығарылады. Жанартаулар атқалағанда атмосфераға бірқатар фитопатогендік
активтілігі жоғары химиялық ластағыштар - сынып, мышьяк, қорғасын, селен
түседі. Ірі орман өрттерінің салдарынан да атмосфера көп мөлшердегі шаңмен
ластанады. Батыс Сібірде 1915 ж. болған орман өрті 1,5 млн. км ауданды
қамтып, одан шыққан түтін 6 млн. км-ге жуық аумаққа таралды. Атмосфералық
ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріңе өнеркэсіптік кәсіпорындар,
көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы,
т. б. жатады. Тек өнеркәсіптік кәсіпорындардың ғана қошаған ортаға әсер
етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат, материалдар,
қүрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтары, өнімдер,
атмосфераға таралатын шығарындылар (газ, бу, ауа тозаны) энергетикалық
шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс , діріл, электромогнитті өріс,
жарық ультракүлгін, лазерлі сэулелер, иондағыш шығарындылар және т.б. Ауаны
ластайтын компонттердің химиялық қүрамы отын-энергетика ресурыстарының
түріне, өндірісте қолданылатын шикізатқа, оларды өңдейтінтехнологияға
байланысты келеді.
Атмосфераға тасталатын 52Гт әлемдік антропогендік шығарындының 90%-
ін көмір қышқыл газы мен су буы қүрайды (бүлар әдетте ластағыштар қатарына
кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың қүрамында бірнеше мыңдаған
қосылыстар кездеседі. Бірақ-та олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни
тонналап атмосфераға шығарылатындарға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе),
көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксиді, эр түрлі үшпа
көміруутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы
сутек жатады. Осылардың ішінде алғашқы бесуі ауа бассейініне млн. тонналап
тасталады. Барлық ұиымдастырылған көздерден шығатын ластағыштардың
жалпы жылдық массасы осы бесеуінікін бірге қосқанда орта шамамен 800 млн.т
құрайды. Бүл көлемге жел эрозиясының, орман өрттерінің және жанар таулардың
атқылау салдарынан ауаға бөлінетін ластағыштар және әр түрлі
жолмен тазаланатын газдардағы зиянды заттектер кірмейді.
Атмосфераның ең көп ластанатын жері өнеркэсіпті аймақтар, атап
айтқанда, ірі кәсіпорындар орналасқан және көлік жүйесі дамыған қалалардың
ауа бассейіні.
Атмосфераға антропогендік эсері тікелей немесе жанама түрде болуы
мүмкін. Жанама әсер - биосфераның басқа компонттерінде экологиялық тепе -
теңдіктің бүзылуы салдарынан атмосфераның жағыдайына эсердің тиюі. Бүған
ормандар, жойылған алқаптар, жыртылған егістік жерлер, үйымдастырылған
үлкен су қоймалары, өзгертілген өзен ағыстары, мелиоративтік жүмыстар,
пайдалы кен қазбаларын ашық эдіспен жаппай алынуы жатады. Жер бетінің
қасиеті мен сипаттамасының өзгеруі жер - атмосфера энергиялық жүйесіндегі
алмасу процестеріне, альбедо (беттің шағылыстырғыш қабілеті) шамасына, жер
бетінің жылу сипатамасына жэне осыған сәйкес атмосфераға берілетін жылу
мөлшеріне атмосфераға өтетін ылғалдылыққа эсерін тигізеді. Ал тікелей
әсерге мысал ретінде өндірістерден шығатын тастанды заттектерді:күлді,
металл окситтері мен тұздарын, күкірттің газды қосылыстарын, аммиакты,
көмір сутектерін, радиактифті газдардың, шаңдарды, озонды, сутекті
қосылыстарды және тозанды келтіруге болады.
Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000
жылдар аралығында ауасы ең көп ластанатын қалаларға: Лениногор, Зырян,
Өскемен, Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Павлодар, Екібастүз, Теміртау,
Алматы қалаларға жатады. Әрине бүл көрсеткіштер үнемі өзгеріп отырады.
Өйткені аталған қалалардағы өнеркәсіптің т. б. ластану көздерінің жүмыс
істеу қаркыны бірдей емес. Мэселен, 1995жылдары ең көп ластанған қалалардан
бірінші орынға Жезқазған, Балқаш қалалары шықса, ал 1999-2000 жылдары
Лениногор мен өскемен шығып отыр. Бүл жерде қара жэне түсті металлургия
кэсіпорындарынан шығатын қоқыс көп. Алматы мен Зырян қалалары негізінен
зиянды заттарды сейілтуге метрологиялық жағыдайы қолайсыз болуы.
Республика жағыдайында атмосфераның ластануына өнеркэсіптердің
техникалың жағынан мамандануы нашар. Яғни, ескерген технологиялық
процестер нәтижесінде қүрамында қатты жэне сұйық бөлшектері бар газ тәрізді
заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді эрі осы химиялық қосылыстар өте қауіпті
улы келеді. Олар негізінен күкірт диосиді, көміртегі оксиді, азот оксиді,
күкіртті сутегі, аммиак жэне эр түрлі қатты жэне сұйық заттар.
Тұрақты көздерден атмосфераға шығатын зиянды заттардың мөлшері
қалалар бойынша: Павлодар ( 763,0 мың т.), Қарағанды (601,6 мың т.),
Жезқазған ( 487,0 мың т.), Шығыс Қазақстан қалаларында ( 170,0 мың т.),
Қостанай ( 170.0 мың т.), Ақмола (120,0 мың т.), Атырау (90,0 мың т.)
обылыстары болды . Бұл аймақтарда жылу энергетикасы, метоллургия, мүнай -
газ кәсіпорындары шоғырланған. Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар
мен газдардың көпшілігі осы обылыстар мен қалалардың аумағында түсіп,
өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қошаған ортаны
ластап жатыр. Казгидромет мәлеметі бойынша республиканың әрбір километріне
жылына орта есеппен ІДЗтонна зиянды заттар келетінібайқалған.
Қазақстан жағыдайында көптеген қалалардың ауа бассейні
автокөліктерден шығарылатын зианды заттармен ластанып отыр.
Мәселен, автокөліктерден бөлінетін қоқыс заттар қалалар
бойынша.
Қостанай (119,4 мың т.), Оңтүстік Қазақстан (87,3 мың т.), Алматы ( 85,0
мың т.), Павлодар ( 74,7 мың т.), Көкшетау ( 53,6 мың т.), көрсеткішке
жетіп отыр.
Автокөліктерден Бөлінетін көміртегі оксиді барлық шығарылатын
заттардың 70-80 % алып отыр. Соңғы 2000 жылдың мэліметі бойынша Өскемен
қаласының ауасында күкірт диоксиді жэне фенол, формальдегид, азот диоксиді
қалыпты деңгейден 1-4 КШМ-ға жетіп отыр. Сол сияқты ауаның ластануы Ақтау,
Теміртау, Шымкент, Тараз қалаларында өсе түсуде. Әсірісе , улы формальдегид
( КШМ 3 есе көбейгені) - Шымкент, Тараз жэне Петропавл қалаларында байқалып
отыр. Ауадағы аммиак пен фенолдың мөлшері Теміртауда ( 2,3 КШМ ),
Петропавлда ( 3 КШМ ) жетсе, ал атап шықанда қалалардың қөбісінде кейбір
ластағыштардың мөлшері ШРК-дан асқан. Жалпы зиянды заттектердің
шығырындыларда негізгі үлес автокөліктерге келеді, мысалы, Алматыда шамамен
80-90%, Шымкентте - 60-65%. Жалпы соңғы жылдары ауаға автокөліктен
шығарылатын зиянды заттектердің көлемі 2млн. тоннадан асып отыр.
Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің түрақты көздерден
атмосфераға шығарылатын зиянды заттектердің мөлшері туралы мэліметтері әр
облыс бойынша берілген.
Қазақстан жсрінде 1950 жылдардың басы мсн соңывдағы және 1960
жылдардың басындагы ауада жөне жср үстіндс жүргізілгеи ядролық сынақтар
тоитамасынан соң байкадды. Соққы толқыны, жарық апаты, жердіц сілкінуі
сияқты фактор-лардан басқа радиоактинті заттектер 1,7 млн. адам мекендейтін
304 мың Інаршы ІПақырым аумаққа тарады. Ядролық қаруды сынаулар адамдардың
дснсаулыгына, қорінаган табиги ортага орасан зиян кслтіргенін, халықтың
жалпы аурушаидыганың күшейгеніи, жаи-жаиуарлардың боріндс иатологиялар
болыи жатқанын көрсетсді
1986 жылы 25 соуірдс Чсрнобыль АЭС-дагы анатынан ксйін
радиоактивті щөгінділердің коптсгсн жсрлсрде түскеиі анықталды. Бүл
экологиялык апапа атмосфсрага 50 -I шамасында ядролык отыи тасталып, ол 1
км-дсн 11 км-гс дсйін биіктіктс жслмси тарады. Қарқынды радиоактивті
шогіндінің гиісті уакытқа сай іздсрі Жср бстініц барлық мүздықтарының
бсттсрінсн анық аңгарылады. Радиоактинті заттектердің жер бетіндегі козіне
атом мен сутсгі бомбаларының тожрибс жасау кезінде жарылуы, атомдык
реакторлар, атом электростанциялары, атом өнеркэсібінің жонс баска
ондірістсрдін калдыктары жатады. Радиоактивті заітектсрдін ауаның қүрамында
көп молшсрдс болуы халык арасында түмаудың, түрлі ісік жаралардмц таралуына
әкеп согады, соныц ііиіндс сәулслсну ауруы пайда болуы мүмкін.
Чериобыль апатының зардаптарын жоюға қатыскан 600 мың адам орташа
жәнс оте күшті молшердсгі сэулеленугс үшырады, ал апаттан зардап
шекксндердің жалпы саны 6 млн. асты. Апаттан ксйіпгі үіп жыл ііпіндс тек
Кисв облысында ксмтар болып туган балалар саны 50 пайыздан астам көбейді.
Чернобыль экологиялык. апатының салдары оте күшті мутагсн болын табылатын
радиацияның тіпті өмір үшін оніна қатерлі емес дозаларын алкан адамдардың
алдагы талай үрпақтарына зардабын типзуі мүмкін.
Атмосфсрада түракты түрдс химиялык қүрамы жонс пайда болған
жолдары ор түрлі шаң немесс тозац деп аталатын қатты болшсктср болады.
Түтіннсн оиың айырмашылыгы желсіз кезде шөгетіні. Жылына атмосфераға
шамамен 2 млрд. т шац, оның ішін-дс 200-400 млн. т тсгі антропогендік шаң.
Болжам бойынша 2005 жылы аіітропогсндік шаңның мөлшері скі
еседен артық осуі мүмкін. Атмосфералык Іпаңға отын жанғанда түзілетін,
оттықтан шығарылған газдармсн бірге негізінен үсак, бөлшектер түрінде
экелінетін коміртсктің сутекпен конгломсратын, күйсиі, күлді жатқызуга
болады. Күйе негізінде жоғары дисперсті, -улылыгы темен, 90-95% коміртек
болшсгінсн түратын кдтты заттек. Күйенің адсорбциялық қабілеті отс жогары
болгандықтан, ауыр комір-сутсктсрін, осірссс бенз(а)пиренді оз бойына
сіңіріп адамныц ден-саулыгына қауіптілік тудырады. Аса қауіпті болып
саиалатын белшсктсрдіц диамстрі 2,5 мкм-дсн томсн келеді, олар тыиыс
органдарына оңай отіп отырады. Төменде атмосфераға тасталатын кейбір қатты
жәнс сүйык қоспалар бөлшектерін сипаттайтын ІПа-малар (мкм) кслтірілген:
Майлы түман 0,03-1,0
Онсркосіп түтіні 1,0
Өнеркәсіп Ілацы 0,01-4000
Тікслсй булану 1-5
Кейбір ластагыштардыц ортатэуліктік коііцснтраииялары мсн атмосфераиын
улылық жагдайыиың арасындакы оссрлік байланыс 6.5-ІПі ксстсдс кслтірілгсн.
Атмосфералық ауага сц қолайсыз әсер тигізстін автокөлік болып
саналады. Ол көптсген калаларда біріішіі орындаш ластауіиы козге жатады.
Козғалтқыпшыныкінен анағүрлым жогары екені айқын көрінеді.
кг кеміртек диоксиді, 530 кг көміртск оксиді, 93 кг көмірсутекгері, 27 кг
азот оксиді шыгарылады.
Карбюраторлы және дизельді козғалтк.ыштардан шығатын пайдаланылган
газда 200-ге жуық химиялык қосылыстар болады, олардың ішінде улылығы
жоғарыларға қоркасын, көміртек псн азот оксидтері, кемірсутектер,
бснз(а)пирен жатады. Пайдаланылған газдағы көмірсутектерінің мөлшері
козгалтқыштың жүмыс істеуіне байланысты .
Автокөлік қозғалткыіптарында жаңу процесінен шығатын ең қауіпті
қүрауыштын бірі бензиндегі тетраэтилқорғасыннан РЬ(С2Н5)4 түзілген
пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары. 1 л бензинді жаққаида ауаға 200-
700 мг РЬ бөлініп отырады.
Күкірт қосылыстары ауаға негізіндс күрамында күкірті коп комір мен
мазуггы жаққанда бөлінеді. Мысалы, электр энергиясын алуға пайдаланылатын
көмірдегі күкірттің мөлшері орта шамамен 2,5%, сондықтан
электрстанцияларывда 1 млн. т көмір жағылганда 25 мың
тоннаға дейін күкірттің диоксиді бөлінеді.
Мұнай өнімдерін отын ретінде қолданғанда қоршаған орта
жаиу процесінің нәтижесінде түзілген күкірт окситерімен
ластанады.
Ксросин мен бсизинді мүнайды айдау аркылы алғанда да кукіртгің біраз
мөлшері ауага тасталады. Мүнай мсн көмірге қарағанда табиги газда күкірт
болмайды. Осы түргыдан қараганда газ экологиялық таза отын болыи саналады.
Күкірттің оксидтсрі ауадағы оттекпси, су буымсн эрсксттссіи
күкірт кышкылына ауысады, ауада ол тамінылардан түратын түмаи түзеді.
1.2 Атмосфера ауасының ластануы және оның адам денсаулығына
әсері
Өндіріс шығарындылардыларының зиянды әсерлері. Өндіріс
көздерінің атмосфералық ауаға зиянды газ түрде, қатты заттардан
құралған шығарындылары мен ластануы адам өміріне, жалпы
тіршілікке, биосфераға, табиғи ресурыстарға (топыраққа, су
корларына), құрылыс материалдарына, металдан жасалған
конструкцияларға тура не болмаса жанама зиянды әсерін тигізеді.
Бұл зианды әсерлердің салдарынан адам ауруы көбейеді,
ауылшаруашылық өнімдері азаяды, ғимараттың аз уақытта істен
шығуына әкеледі, металдарды коррозияға ұшыратады, тарихи
ескерткіштердің бұзылуына себеп болады. Осының барлығы ол елді
мекенді, ол мемлекетті үлкен экономикалық шығынға ұшыратады.
Өндіріс орындарынан шаққан шығарындылардың құрамында 140-қа
жуық зиянды заттар болады.
Өндіріс шығарындыларының адам денсаулығына зиянды
әсері.
Өндіріс шығарындыларының адам денсаулығына зиянды әсері оның
атмосфера ауасындағы зиянды заттардың мөлшері мен
концентрациясына байланысты. Ауаның ластануының әсерінен адам
денсаулығына кішкене тітіркенуден бастап, адамның кейбір
органдарының толық күйзелуіне әкелуі мүмкін.
Адам өзінің өмір бойында орта есеппен 600 миллион
ішіне тыныс алады, осыған 600 мың м3 ауаны жұтадыекен. Ластанған
ауаның өте аз мөлшері де адам денсаулығына кері әсер ететіні
түсінікті.
Адам ағзасына организміне кері әсер ететін ластаушы
заттардың ішінде: 3,4-бензипрен, азот, күкірт тотықтары (окислы),
фтор құралымдары, көміртегі оксиді, хлор, қорғасын, фосфор,
мышьяк, сынап құрамдары, күкірт сутегі, күкірт сутегі, күкірт
көміртегі, озон т.б. Ластанған ауадан ең алдымен адамның тыныс
органдары зардап шегеді. Төмендегі аурулар: жоғарғы тыныс
жолдарының қатары, өкпенің эмфиземасы, ангина, фарингит, пневмония,
бронхит, астма, тонзиллит, туберкулез, өкпе рағы ластанған ауа
маңындағы тұрғындарда жиі кездеседі.
Атмосфералық ауаның ластануының адам денсаулығына
кері әсерін көптеген статистикалық мәліметтерден де көруге
болады. Атмосфералық ауаның жыл сайын шаң-тозаңдармен
аэрозольдармен ластануы көбейді, қоршаған ортаға зиян келтіріп
отырғаны белгілі.
1.3 Атмосфераауасының ластағыш заттардың төмендету жөнінде іс-
шаралар
Шаңнан тазалау жүйелері. Газ тазалау кезінде аэрозоль
бөліктерінің жалпы түндыруы заңдылықтарын анықтау мақсатында қабат түрінде
осы бөліктердің массасы жиналатын түну бетінің шаңдану процессін
қарастырамыз. Қандай да бір жалпы орта ретінде шаң қабатын алайық. Біршама
үлкен ортаның көлемі орташаланған сипатта болғандықтан, элементтерден
құрылатын (шаң бөліктері) қасиет арқылы тікелей көрінбейтін қасиет.
Алғашқы шаң бөліктерінің үлкен саны жиналған осындай көлемдегі қабатта
ғана қарастыруға болады. Бұл мағынада шаң қабаттары үшін жаппай ортаның
қозғалысын суреттеудің жалпы принципі пайдалануы мүмкін. Массаның өсуі
кезінде Vn өсу жылдамдығын сипаттауға болады. Тұну бетіне бірқалыптылықты
құрайтын ол әрқашанда шаңдану процессін сипаттайтын скалярлық функциялардың
өсу жағына бағытталатын болады. Газ тазалаудағы осындай функция аэрозоль
бөліктерінен газдарды тазалау дәрежесін анықтайтын нәтижелілігі болып
табылады.
Газ тазалау жүйелері (хемосорбицин процессінде технологиялық газдардың
масса алмасу сипаттамалары).
Технологиялық процесстердің көбісі газ қоспаларынан мақсатты
компоненттерді алып шығару оларды қайта өңдеу кезіндегі өндіріс сатысында
асырылады. Сонымен бірге, шығарылатын газдар қоршаған ортаға зиянды әсер
ететін елеусіз қоспаларды құраса, газдардың көлемі өндірістердің қатарында
біршама үлкен.
Қозғалыстын көбею процессінде химиялық өндірістердің көп таңдамалы
газының, газ араласқан компоненті химиялық реакцияға, сүйық жүтқыншақпен,
химиялық абсорбциясына (хемосорбциямен) пайдалануға негізделген мақсаты жай
емес.
Абсорбция кезіндегі химиялық реакцияныњ сұйемелдеуімен процессті ең
кіші парциялық қысым арқылы өткізіп, соңынан ең үлкен жүтпалы қоспа
қабілетімен тазартылған толық деңгейіне жету жағдайы қалыптасады. Фазадағы
сұйық реакция кезінде қорытылған компонент толық немесе жартылай
байланысады.
Химиялық мағлүматтарды, сіңу жылдамдығының компоненті, физикалық
абсорбция кезіндегі сіңу жылдамдығының өсуінің ескерілетіні, судағы қалыпты
теңдеу факторы көрсеткіш жылдамдығында неше рет химиялық абсорбция кезінде
өсу ықпалы өссе, физикалық қозғалыс кезіндегі салыстыру бойынша толық
айырбас пайда болады.
Концентрациялық газ және сұйық фазасы қосғалыс кезінде фазаның жоғарғы
және беттесу кезінде өзгереді, сондықтан өзгеріс және қозғалыс күші жай
ғана беріліп, тазартылады.
Есептеу кезінде қозғалыс күшінің орташа мәні пайдаланады.
Газ ағымдарының ластануын бағалау әдістері.Автомагистральдардың
жанында және двигательдердің өңделген газдарда атмосфералық ауадағы зиян
қоспалардың концентрациясын анықтау үшін әр түрлі бағалардың әдістері
пайдаланылады. үзбей өлшенген және дискреттік түрде алынған газдардың жеке
пробалары талданады.
Газ пробаларын сұрыптау және оның талдауына қойылған талаптар
келесідегі:
- зерттелген компонентке қатысы бар жүйені сұрыптау инертті болуы тиіс;
- белгілерді сұрыптау жұйесінің температурасы пар конденсациясын қоспайтын
және зерттелетін газ қоспаларының бір-бірімен әрекеттесу компоненттерінің
деңгейінде ұсталуы тиіс;
- белгілердің көлемі нақты өлшенген және өлшеу нақтылығыныњң талап етуін
қамтамасыз етуге жеткілікті болуы тиіс;
Аналитикалық температурадағы газ келесі өлшеу әдістерімен іске
асырылады:
1. Газ белгілерінің химиялық құрамының өзгеруінсіз, зиян затты сипаттайтын
көрсеткішті тікелей өлшеу.
Газдардың спектральды талдауының абсорбционды әдісі электромагниттік
сәуле шығару арқылы өтетін бөлігін таңдап сіңіретін заттардың қасиетіне
негізделген. Спектрдің сіңіре алу қасиеті газ қоспаларының құрамын сапалы
анықтауға мүмкіндік береді. Оның дамылсыздығы сіңірілетін зат қуатының
санымен байланысқан. өзінің саласында толқындарды сіңіру әр бір газға
тиесілі. Бұл газдардың сұрыпталуының талдау мүмкіндігімен шартты болады.
Әдістің маңыздылығы келесіде:
Егер бір хронитикалық инфрақызыл (ИҚ) сәуле ағымымен, оның
интерференциалдық ыильтрден өткеннен кейін пайда болған, газ қоспасы және
онысыз пайдаланылатын кювет арқылы кезек-кезек өткізілсе, онда инфрақызыл
сәулесінің қабылдағышында обтюрация жиілігі бар талданған газбен сіңірілген
инфрақызыл қуатының саны туралы, осыдан шыға отырып, талданатын газдың
концентрациясы туралы ақпаратты жеткізетін ауыспалы сигнал (дыбыс)
тіркелетін болады. Бұл тұрдің анализаторларымен, әсіресе атмосфералық
ауадағы СО концентрациясыныњ бағасы асырады.
Газ талдаудың электрохимикалық әдісі талданылып жатқан ортамен тікелей
араласатын және талданатын заттың адсорбциясы болатын, екі сезімтал
элементтерден және белгілі химиялық қабаттардан тұратын химиялық сенсорлық
датчиктерді пайдалану үшін негізделген.
Адсорбировандырылған заттардың санына тәуелді, физикалық құрамы қандай
болатынына байланысты өлшенеді. Датчиктер потенциометрлік, кулонометрлік,
полярографиялық және т. б. бөлінеді.
Электрохимиялық газоанализаторлар механикалық әсерлерге, шағын
габариттарға, массаларға және салыстырмалы, қарапайым, төмен
сезімталдығымен, қуатты аз пайдалануымен ерекшеленеді.
Хроматографиялық әдіс кең таралған және сорбентпен толтырылған
хроматографиялық колонкадағы қиын қоспалардыњ бөліну қасиеттерін
пайдалануға негізделген.
Газ пробасы сәйкесті газ – тасушы ағымына қарапайым форсункамен
енгізіледі және олармен бірге қатты адсорбендірілген немесе қатты қабатта
ұшпайтын сұйықтармен жеткізілетін (сұйық газ хроматография) қабаттардың
колонкалары арқылы (адсорбционды газ хроматография) өткізіледі. Жеке қоспа
компоненттері әр түрлі жылдамдықтарда колонкаларда араласады, бөлек
фракциялардан шығады және тіркеледі.
Құрғақ ұсақ тесікті фильтрлер.Шаңды газдарды тазарту үшін соњғы
сатысында ең көп қолдануды жеңді фильтрлермен құрғақ тазарту алады.
Техниканы пайдалану ережелерін сақтағанда олардағы газдың дәрежесі 99,9 %-
ға жетеді.
Жеңді фильтрлердің жіктелуі төмендегідей болуы мүмкін:
- фильтровальды элементтердің (жеңді, жалпақ, қылыш тәрізді т. б.) нысаны
мен олардағы сұйеу құралдарының карнасты, рамалық болуы бойынша;
- фильтрге қатысты желдеткіштің орналасу жері бойынша сорылатын, сиретілуі
бойынша жұмыс істейтін және басып тығыздалатын қысыммен жұмыс істейтін.
Басып тығыздалатын фильтр келесі түрде жұмыс істейді. Ауа қысыммен
жоғарғы бөлінетін қорапқа келеді, ал одан – маталы тіке жеңге барады. Жең
арқылы өтіп және оның ішкі төбесіне шаң қалдырып, тазартылған ауа
атмосфераға шығады (ұй ішіне). Жалжымалы темір сеткалы раманы көтергенде
және төмен түсіргенде жеңнің көлденең қимасында қысады, бұдан шаң жиналатын
қорапқа түседі және бүрандалы конвейермен жойылады. Осындай фильтрлердің
жетіспеушілігі – фильтрлі маталарды ойдағыдай тазартылмауы. Осының
нәтижесінде фильтрлердің қарсыласуы едәуір өседі және оның ПДВ-сы
төмендейді.
Сорылатын жеңді фильтр кең таралған. Оның жеңі герметикалық шкафқа
салынып, орнатылған. Тазартылатын ауа жеңге қабылдайтын төменгі қорап
арқылы түседі. Жеңі жоғарыдан түмшаланған. Ауа жеңнің матасы арқылы шкафқа
өтеді, одан канал арқылы шығарылады. Фильтрдің жеңі шаңнан арнайы сілкитін
механизмнің көмегімен тазартылады. Сорылатын фильтрлердің кемшілігі
тығыздықпен ауаны едәуір соруы болып табылады (тазартуға түсетін көлемнің
10-15 %).
Газды ағымдардың шаңнан тазартумен бірге түтінді газдарды жанатын
жанармай өнімінен тазарту және зиянсыз ету маңызды болып табылады. Оларға
адсорбции әдісі жиі қолданылады. Түтінді газдарды құрғақ тәсілмен
тазартудың шығарынды фильтрациясы қозғалмайтын (кезеңдік іс-әрекеттегі
адсорберлер) немесе қозғалмалы адсорбенттіњ қабаты арқылы болады. Ең көп
тарағаны кезеңдік іс-әрекеттегі адсорберлер. Тазартатын газдыњ қатты
поглатителмен болатын қарым-қатынас кезеңі оның регенерациясы кезеңімен
кезектеседі. Адсорберлер тіке, көлденең немесе сақина түріндегі, ұсақ
тесікті адсорбентпен толтырылған ыдыстар болып келеді. Конструкцияны таңдау
газ қоспасының жылдамдығымен, адсорбент бөліктерінің мөлшерімен, талап
ететін тазартудың дәрежесі мен бірқатар басқа фактрлармен анықталады. Тік
адсорберлер үлкен емес тазаратын газдың көлемі барда қолданса, көлденең
және сақина – сағатына он және жүз шаршы метрде қолданады.
Құрғақ механикалық шаңжинағыштар.Оларды шартты түрде үш топқа
бөледі: шаң түндыру камералары, олардың жұмыс қағидасы ауыр зат күшінің іс-
әрекетіне негізделген (граыитациялық күш);
Инерциялық шаңжинағыштар, инерция күшінің іс-әрекетіне негізделген;
Циклондар, батареялық циклондар, айналмалы шаңжинағыштар, олардың
жұмыс қағидасы орталықтағы қозғалыс күшінің іс-әрекетіне негізделген.
Шаң түндыру камерасы іші қуыс немесе ішкі қуысы тік үшбұрышты көлденең
сөрелері бар қорап тәріздес. Төменгі бөлігінде шаңды жинауға арналған тесік
немесе бункер бар.
Инерциялық шаң жинау құрылғысындағы бөгеттер газ қозғалысының бағытын
өзгерту үшін орнатады. Инерция аппаратында газ секундына 5-15 м
жылдамдығымен келіп түседі. Шаң бөлікшелері газ ағымының қозғалыс бағыты
өзгергеннен кейін қозғалыс бағытын сақтауға тырыса отырып, бункерде шөгеді,
яғни түнады. Бұл аппараттар қарапайым шаң жинайтын камералардан үлкен кері
әсерімен және газ тазартудың жоғары дәрежесімен ерекшеленеді.
Циклондар газдарды алдын-ала тазарту үшін пайдалану және жоғары
нәтижелі тазарту аппараттардың алданда (мысалы, фильтрлі немесе
электрофильтрлі) орнату керектігіне ұсыныс жасалады.
Өнеркәсіп қалдықтары.Сұйық тәрізді өнеркәсіп қалдықтары бастапқы
шикізаттың (компоненттер) реакциясына түспеген қалдықтарды; газ тәрізді
өнімді; тотығу процесстерінің өңделген ауасы; ұнтақ материалдарды көлікпен
тасу үшін; катализаторларды кептіру, ысыту, суыту және регенерациялау үшін,
фильтровальды маталар мен басқа элементтерге арналған жауын-шашынды желдету
үшін; жеке газдар (аммиак, сутегі, күкірт диоксиді және басқалар); бірнеше
құрамның қоспасы (азот-сутегі қоспасы, аммиак-ауа қоспасы, диоксид-күкірт
пен ыосгеннің қоспасы); әр түрлі технологиялардың газды-шаңды ағымдары;
термика реакторларының, от жағулардың және басқалардың тез тарайтын түтінді
газдар және сонымен қатар, үй-жаймен жұмыс орындарын желдету кезінде пайда
болатын газдардың қалдықтары. Бұдан басқа, барлық үнтақ технологиялары
газды-шаңды қалдықтардың жиі бөлінуіне әкеледі. Шаңның пайда болуы
үнтақтау, сұрыптау, араластыру, кептіру және үнтақты, түйіршікті сусымалы
үнтақты материалдарды көлікпен тасымалдау процессінде болады.
Күкіртті ангидриттер, сутегінің хлориді мен фториді, оксид азоттардың
шығуын төмендету және түтінді газдардағын тазарту тәсілдері (шыны өндіру
мысалында).Шыны пісу пештердің түтінді газдардағы SO2, SO3, HCL және НF
заттардан тазарту қиынға түседі. Мысалы шығып жатқан газдарды қышқылды газ
тәрізді қосылыстардан (шаңмен, возгондармен т. б. қоса) зиянсыздандыру үшін
жылуалмасу аппараттардан құралған комплексті құрылымдарды қолданады. Ол
жерде скрубберлер мен газжуушыларды десульфурациялау, шаңдар, возгондарды
тазартуға электрофильтрді пайдаланса, оксид азоттардан тазартуға
реакторларды қолданады.күкіртті ангидридті, сутегінің хлориді мен фторитті
сіңірту үшін избес, сода, натрийлі сілтіні пайдаланады. Сонда мына
реакциялар жұреді:
Избестен нейтрализациялау кезінде
SO2 + Ca (OH)2 → Ca SO3 +H2O
SO3 + Ca (OH)2 → Ca SO4 +H2O
2HCL + Ca (OH)2 → Ca CL + 2H2O
2HF + Ca (OH)2 → Ca F2 + 2H2O
содамен нейтрализациялау кезінде
SO2 + Na2 CO3 → Na2 SO3 + CO2
SO3 + Na2 CO3 → Na2 SO4 + CO2
2HCL + Na2 CO3 → 2Na CL + CO2 + H2O
2HF + Na2 CO3 → 2NaF + CO2+ H2O
Шыны өндірген кезде шыны пісіретін пештердің түтінді газдарды мына
схемалар бойынша тазартылады:
3Si F4 + 3H2O ( 2H2 Si F6 + H2 SiO3
немесе
Si F4 + 3H2O ( H2 Si O3 + 4HF
H2 Si F6 + Ca (OH)2 ( Ca Si F6 + 2H2O
2HF + Ca (OH)2 ( Ca F2 + 2H2O
2BF + 3Ca (OH)2 ( 3Ca F2 + 2H2O
Сол кезде тұнбаға мышьяктың кальциймен қосындысы түседі. Бор қышқылын
гидроксид кальциймен нейтрализациялау кезінде борат кальциі тұнады. Ол
борат кальций мына шахтыларға шикізат ретінде пайдалануға болады.
Бордың оксиді В2 О3, фториді ВҒ3 және НҒ суда жақсы ериді, ерігенде
қышқылдар пайда болады:
В2 О3 + 3H2O ( 2H3 ВО3
4ВF3 + 3H2O ( H3 ВО3 + 3HВF4
HF + nH2O ( HF( nH2O
Шыны пісетін пештерді қиыстырып жаққанда (сұйық немесе газ тәрізді
отынды электрожылытумен қиыстырғанда) түтінді газдарда Ny Ox мөлшері
азаяды.
Электорқыздыруға отты жылытуды толықтырғанда соңғысын
интенсивтендіруді азайтуға әкеледі. Сонымен азот пен күкірт оксидтерін және
қатты мен сұйық бөлшектерінің шығуын азайтады. Пештің берілген өндірісі
сақталып, электроқыздыруды 2,5 МВт қуатта газдардың температурасын 80-85 0С-
қа дейін түсіруге болады. Табиғи газдың шығыны 640 м3сағ төмендейді, қатты
және сұйық бөлшектерін шығуы да сәйкесше азаяды.
И.В. Кутасевич зерттеуінде шыны пісірілген процесінде оксид
азотының мөлшері (600 мгм3) пайда болады.
Оксид азотының концентрациясы жану зонадағы температураға және
оттегінің мөлшеріне тәуелді болады. Осыларды реттегенде Ny Ox пайда болуына
әсер етуге болады.
Газдарды оксид азотынан тазарту - өте күрделі және қымбат тұратын
процесс, себебі олар негізінде (90%) NO-нан құралады, абсорбционды және
абсорбционды тәсілдерді қолданғанда NО ұстауға қиынға түседі. Ny Ox тен N-
ға дейін қалпына келтіру процесін өткізу қазірде қызықтырады.
Ол мақсатта катализаторларды пайдалану мүмкін емес, себебі жанып
жатқан шыны пісетін пештерде Ny Ox-пен қатар басқа да компоненттер болады,
ол компоненттер катализаторларға улы болып табылады. Ny Ox қалпына келтіру
ең жақсы әдісі ол температурасы жоғары болған кезде (900-1200 0С) газға
аммиакты қосу.
Ауаны алдын ала қыздырса, оксид азоттар мөлшері өсуіне әкеледі.
Мысалы Ny Ox абсалютты болғанда ауа температурасын 570 0С дейін қыздырса Ny
Ox мөлшері шамасында 4 есе болып еседі.
Тағы бір Ny Ox азайтудың жолы ол факелдің жарығын жоғарылатқанда Ny
Ox пайда болуы азайып, отын шығыны да төмендейді.
Түтінді газдарды термохимиялық зиянсыздандыру тәсілі.
(мысалы, қатты қалдықтарды жандыру). Қатты қалдықтарды жандыру кезінде
пайда болатын түтінді газдарды зиянсыздандыру екі сатыдан тұрады:
1) электрошлактық балқытатын электропеште өтетін процесс, түтінді газы
балқыған сұйық шлакпен түйіскен кезде зиянсыздандыру процесі болады.
2) Термохимиялық зиянсыздандыру реакторда өтеді, ол реактор жандыру
неетролизациялау және қалпына келтіруші камералардан тұрады.
Балқытқан ваннасында қышқыл газдар Ca CO3-пен түйіседі. Түйісу кезінде Ca
SO4, CaF2, CaCl пайда болады.
0.5O2 + SO2 + CaCO3 (CaSO4N + CO2
2HCl + CaCO3 ( CaCl2 + CO2 + H2O
2HF + CaCO3 ( CaF2 + CO2 + H2O
Реакцияға түспеген қышқыл газдар нейтрализайиялау камерасында содамен
түйіседі.
0.5O2 + SO2 + Na2 CO3 ( Na SO4 + CO2
2HCl + Na2 CO3 ( 2 NaCl + CO2 + H2O
2HF + Na2 CO3 ( 2 NaF + CO2 + H2O
нейтрализациялау камерасында соданың артықшылығы 20 %-ін құрайды,
сондықтан қышқыл газдар мен зиянды заттардың SO2 + HCl (10 мгм3 және HF (1
мгм3 зиянсыздандыруын 100 % нейтрализацияландырады.
Қалдықтарды жандыру кезінде ауада азот NОх пен көміртегі СО оксидтері
пайда болады.
Көміртегі оксиді жану камерасында жойылады. Ол камерада қатты үрленіп
және температурасы ( 950 0С деңгейде жойылу процесі болады.
Жану камерада 1000-1135 0С деңгейін ұсталынады. Қалпына келтіру
камерасында карболид қатысуымен азот оксидтері NOх жойылады. Қалдықтар жану
кезінде су буы мен түтінді газдардың рециркуляциясы болуымен 300-400 мгм3
NOх шығады.
NOх-ті капролидпен қалпына келтіру.
3NO+СО(NН2)2 ( 2,5N2 + СО2+2Н2О
1050-9600С-та өтеді.
Қалған қалдықтарда бар болған немесе жану кезінде пайда болған
диоксиндер мен фурандар температкрасы 10000С деңгейде, оттегі 37%-ін құрап
және газдың осындай жағдайда 2С болған кезде жойылады. Газдардың
электропештің жану, нейтрализациялау және қалпына келтіру камерасында болуы
3,6-3,8 секунд.
Түтінді газдардың сууы кезінде диоксиндердің қайта қалпына келмейді.
Оның себебі қышқыл газдардың толық нейтрализацияландырылғандықтан және бос
хлордың қатыспағандығынан.
Мүшелері бар қатты қалдықтарды термолық қайта жасау тәсілдері
(пиролиз).Пиролиз (гр. руч – от және lusis – ыдырау, ажырату). Мүшелік
қосындылардың жоғары не орташа температуралыққа айналуы, деструкция және
қайталау процестермен қоса жүреді, мысалы полимеризациялау,
изомеризациялау, конденсациялау.
Пиролиз процесін ағашты, пласстмассаларды, резеңке заттарды және
мұнай өндірудің шламдарын қайта өңдеу кезінде пайдаланады. Қалдықтар
пиролизі – бұл қалдықтарды оттегісіз 4500-5500С-қа дейін қыздырғандағы
ыдырау процесін атайды. Соның арқасында газ тәрізді, сұйық заттар және
сутектік қалдығы (мысалы, ағашты өндіргендегі ағаш көмірі) пайда болады.
Пиролизді түрлі конструкцияла сатылық жіне үздіксіз әрекеттік
пештерде (камерлі, туннельді, шахталық) ішкі және сыртқы қыздырулы.
Температураны жоғарылату басты этабы кезінде эндотермикалық процестер
өтеді. 1500С-қа дейін қыздырғанда ылғалдылық буланады, ал 1700-2700С-қа
дейін қыздырса газдар (СО және СО2)және метил спиртпен сірке қышқылының
кішкене бөліктері пайда болады. 2700-2800С қыздырғанда экзотермиялық
процестері басталады. Конденсацияланбайтын газдардың СО мен СО2 шығуы
азайып, басқа газтәрізді мен бутәрізді заттардың (СН4, С2Н6, Н2) сонымен
қатар метил спирті мен сірке қышқылдарының шығуы көбейеді. Процесс
жылдамдығына өндірілетін қалдықтарының көлемі, ылғалдылығы және
температурасы әсер етеді.
Пештен шыққан газдарды бірінші суытып, кейін олардан құнды
компоненттерді шығарады. Шыққан заттарды, мысалы, ағаш көмірін белсенді
көмірді, қара оқ-дәріні (порох) өндіргенде қолданады.
Аэрозольды бөлшектердің кейбір қасиеттері мен тасымалданудың
физикалық негіздері.Атмосфераға өндіріс қалдықтары шаң, түтін, тұман
түрінде түсетіндерді аэрозольді тастаулар деп анықтауға болады. Олар
газтәрізді орта мен қатты не сұйық дисперсті фазамен дисперсті жүйені
жасайды. Сонымен аэрозолдар ол бөлшектер мөлшерінің интервалы үлкен 10-3-
тен 10мкм-ге дейінгі дисперсті жүйелерді айтады.
Қатты денелерді диспергириялау процесінде (қнтақтау, шаңдату)
дисперсионды аэрозолдвр пайда болады. Осы аэрозолдардың негізінде шаңдар
уға айналады. Аэрозолдардың басқа типі – крнденсационды, будың көлемді
конденсацияланған кезде, аэрозолды бөлшектер пайда болуына әкеледі. Оларды
негізінде түтіндер уға айналады (мысалы металлургия пештерінің түтіндері).
Дисперсионды және конденсационды аэрозолдардың айырмашылығы,
диспенсионды аэрозолдар үлкендеу болады. Конденсационды аэрозолдардың
аэрозолды бөлшектері – борпылдақ агрегаттар, бастапқы дене көп санынан
тұрады.
Дисперсионды аэрозолдар көбінесе жеке немесе қисық формалы әлсіз
бөлшектердкн тұрады.
Газды тазарту процесінде дисперсионды және конденсационды аэрозолдар,
сонымен қатар конденсационды мен дисперсионды текті бөлшектер де қатысуы
мүмкін.
Аэродисперсті жүйеде аэрозолды бөлшектердің интенсивті коагуляциясы
болады. Коагуляция мөлшері үлкейген агрегаттар пайда болуына әкеледі.
Аэрозолдарда жеке бөлшектер коагаляциялау кезінде, және де ұнтақ тәрізді
денелердің аэрозолды қалыпқа ауысуы кезіндегі толық емес дезагрегациялау
нәтижесінде агрегаттар пайда болады. Агрегатты жасайтын бастапқы
бөлшектерінің саны көп маңдарға жетуі мүмкін. Аэрозолдардың коагуляциялау
жылдамдығы бастапқы бөлшектерінің мөлшері азаюы, сонымен қатар олардың
коніентрациялары өсуі кезінде жылдамдығы өсе бастайды. Турбулетті ағында
өткен коагуляциялау тәжірибесі арқылы дәлелденеді:
Турбулентті коагуляциялаудың сапасы.
Бөлшектер саны 105см3 ... ... ... ... ... ... ... .. 0,3 1,0 3,0
10 30 100 300 1000
Бөлшектердің орташа массасының өсу жылдамдығы 10-2мин ... ... 0,2
0,62 1,8 6 18 60 180 600.
Сонымен интенсивті коагуляциялау нәтижесінде өндірістік аэрозолдар
көбінесе агрегаттардан тұрады.
Скоагулироваланған аэрозолдар, негізінде полидисперсті болады.
Жоғары дисперсті аэрозолдар үшін, бөлшек мөлшері газды молекулалардың
жол ұзындығынан аз болғанда аэрозолда ымеханикасында Кенингем түзетуі
енгізіледі.
Бөлшектердің радиусы, мкм ... . 0,15 0,5 1,5 5,0
Кенингем түзетуі ... ... ... ... .. 1,57 1,16 1,03 1,0
Бірақ өндірістік аэрозолдың бөлшектер мөлшері көбінесе 1 мкм артық.
Ондай аэрозолдар үшін Кенингем түзетуі қажет емес.
Газды тазарту кезінде аэрозолды бөлшектер гидродинамикалық,
центробежды не электрлі өрісі әсер етуінен ауысады. Негізінде көп
жағдайларда тұнба тұнбалық бетіне немесе тұнба жинастыру (стационарлы емес
процесс) немесе тұнба түскен кезде жійылу процесі (стационарлы процесс).
Аэрозольды бөлшектердің ауысу жылдамдығы стоксов күші (мысалы ауырлық
күші) және электрлі күштер әсер ету нәтижесінде аэрозолдар бөлшектердің тек
физикалық қасиеттері (күш өрісінің координат тәуелді емес қозғалысы)
анықталады.
Аэрозолбды бөлшектердің циклонда тұнуын, физикалық қасиеттерімен бірге
циклон мөлшерін де анықтайды.
Түтінді газдарды тазарту мен зиянсыздандырудың физико-химиялық
негіздері.
Түтінді газдарды оксид азоттардын тазарту.
Түрлі құрамды газдарды оксодті азоттан тазарту
көптеген тәсілдері бар. Оларды екі топқа бөлуге болады:
сорбциондық және каталиттік.
Сорбцондық тәсілді абсорбоционды және адсорбционды
екіге бөлінсе, ал каталиттік – оксид азотын диоксидке дейін
тотықтыру және оксидтерді молекулярлық азотқа дейін қалыпына
келтіру тәсілдері бар.
Осы бүкіл тәсілдер ылғалды түрінде (ерітінділермен сіңіру)
сонымен қатар құрғақ түрінде (құрғақ сорбенттермен NOх-ті сіңірту
немесе газды фазада реакцияларды өткізу) өткізіледі, әр топтағы
тазарту тәсілдерінің құндылықтарымен бірге кемшіліктері де бар.
Түтінді газдарды оксидті азот пен күкірттен тазарту басқа
да комплексті тәсілдер қолданылады.
Абсорбционды тәсілдер. Оксидті азот кәдімгі суда мына
реакцияларбойынша ериді:
3NO2 + H2O ( 2HNO3 + NO
3N2O4 + 2H2O ( 4HNO3 + 2NO
3N2O3 + H2O ( 2HNO3 + 4NO
Оксидті азоттардан тек NO суда ерігенмен химиялық реакцияға
түспейді, NOх-ті толығымен сіңірту үшін NO- NO2-ге дейін тотықтыру қажет.
Н2О2-ні тотықтырғыш күшінде қолдануға болады. Сонымен NOх-тің НNO3-ке
айналуы 0,02-0,03%-ін құрайды.
Газдарды NOх-тен нәтижелі тазарту олардың сілтілермен реакцияға
түскенде болады:
2NO2 + 2NaOH ( NaNO3 + NaNO2 + H2O
NO + NO2 + 2NaOH ( 2NaNO2 + H2O
2NO2 + Na2CO3 ( NaNO2 + NaNO3 + CO2
NO + NO2 + Na2CO3 ( 2NaNO2 + CO2
NOx-ті абсорбциялау үшін Са (ОН)2 және Mg (ОН)2 қолдануға болады
және тағы бірнеше сілтілер қосылқыларды, MgСО3. Nа тиосульфиті мен темір
сульфатфн қолданғанда, Na Ғе (NО)2 ( S2 ( O3 комплексті қосалқы пайда
болды.
Адсорбционды тәсілдер. Адсорбция өтетіні адсорбциондырылған
молекулалардың әрекеттескендегі үстіңгі тартылыс күшінің нәтижесінде өтеді,
ол көбінесе копиллярлы конденсация мен хемосорбциямен қосыла
жүреді.температура өсуімен адсорбция төмендейді. Қайнау температурасы төмен
заттардың адсорбциясы баяу өтеді. Мрлекулярлық массасы үлкейген сайын
адсорбцияның өнімділігі де өседі, сондықтан өсуімен NO2 NO-ғақарағанда
адсорбциялануы өтеді.
Таскөмірді кокстан жасалған белсенді көмірлер, ағаш көмірі, қоңыр
көмірдің белсенді жартылай кокс пен торфтарды адсорбенттер қылып
пайдаланылады. Десорбция кезінде азотты қышқыл және белсенді оксид азоты
пайда болады.
Каталиттік тәсілдер. Температурасы t ( 6200С кезінде бүкіл жоғары
азот осидтері NO t ( 6200С -ға диссоцияланады. Егер t ( 900-10000С болса NO
мына реакция бойынша диссациялануы мүмкін:
2NO ( N2+ О2 + 181 кДжмоль.
Бірақ осы реакция өте баяу өтеді (NO-ның жартылай ыдырауы 10000С
кезінде 1,1 сағат ішінде болады) оксид азоттың ажырату процесін тездету
үшін катализатор ретінде бір топ металдардың (Со, Сu, Ni, Fe, Ci, Zn)
оксидін қолданады. Бірақ та катализаторлар түтінді газдың ішінде болатын
оттегімен адсорбйияланып, сондықтан өте тез белсенсізделінеді. Оксид азотын
қалпына келтіру процестері катализаторлар арқылы табысты болып
есептелінеді. Қалпына келтіруші ретінде Н2, СН4, NН3, СО газдарды қолдануға
болады, сонымен бірге қатты сутекті де қолданады. Сонымен катализатор
қабатында t ( 5000С-да отсыз жану ұйымдастырылады. Мына реакциялар өтеді.
2NO + 2Н2 ( 2H2O + N2
2NO2 + 4H2 ( 4H2O+N2
2NO + 2CO ( 2СO2 + N2
2 “Астана-Энергия” АҚ-ның өндірістік әрекетінің сипатамасы және
атмосфералық ауаның ластану зерттеу әдістері
2.1 Өндіріс орындағы барлық мәліметтер.ТЭЦ-2 “Астана-Энергия”
акционерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкшетау университеті
“Экология” кафедрасы
Қорғауға жіберілді__________________
Кафедра меңгерушісінің орынбасары_____
___ ______________2009жыл
Ерназаров Ербол Зейнуллович
“Астана-Энергия”АҚ атмосфераға ластаушы заттардың шектеулі рауалы
шығымын нормалау және оларды азайту шаралары.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ғылыми жетекшісі, б.ғ.д., профессор ______ Құсайынов Ә. Т.
Консультанттар;
Норма бақылау бойынша Шуак С.Ө.
Еңбек қорғау бойынша, в.ғ.к.. Балгужинов Д.Б.
Көкшетау- 2009ж.
Мазмұндама
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Атмосфералық ауаның ластану мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Атмосфералық ауаны ластайтын көздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Атмосфералық ауаның ластануы және оның адам денсаулығына
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10
1.3 Атмосфера ауасының ластағыш заттардың төмендету жөніндегі
іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 “Астана-Энергия” АҚ-ның өндірістік әрекетінің сипатамасы
және атмосфералық ауаның ластану зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Өндіріс орының атмосфералық ауаға ластану көздерінің
мәліметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 21
2.2 Шекті рауалы шығарынды нормативтері анықтау және
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 Атмосфералық ауаның ластану деңгейін бір қалыпқа
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.1 Жобаланған жағдайға атмосфераны зиянды заттармен ластау есебінің
нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .67
3.2 Санитарлы қорғау аймағының дәлелденген және шекті рауалы
шығарынды нормативтері бойынша көз-қарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3 Атмосфералық ауаның ластағыш қалдықтардан азайту іс-
шаралар76
3.4 Ауа қорғау іс-шаралар экологиялық экономикалық
бағалау ... ... .82
3.5 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
Қолданған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
Кіріспе
Атмосфера- бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының
шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан оның
сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге тең келмейтін биосфераның құрамдас
бөлігі. Оның масасы 5,157*10-10 т.тең. Атмосфера бірнеше қабаттан-
тропосфера, озон, стратосфера, мезосфера, термосфера және экзосферадан
тарады. Әрбір қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік
нышаны болады. Әсіресе, трофесфера мен озон қабатының- тіршілік үшін маңызы
ерекше.
Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден
ауытқуда. Оның негізгі себептері - ауаға адамның іс - әрекетінен болатын әр
түрлі газдардың шығарылуы. Оларды біз - ауаны ластағыш заттар дейміз.
Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызыметі өте жоғары.
Атмосфера - бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып,
тіршілікке қажетті газ элементтерімен (оттегі, азот, көмірқышқыл газы,
аргон т.б.) байытады және Жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан
келетін түрлі зиянды сәулерден қорғайды, зат және энергия алмасуларды, ауа
райының қызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп
отырады.
Бірқата, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы
жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы.
Атмосфера ауасының сапалық күйінің көрсеткіштері оның ластану дәрежесі
болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шеткі мөлшерлі
концентрациясы қалыпты құрамнан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны
ластанған деп санайды.
Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер,
зауыт, жылу энергетикасы, соғыс қаруларын сынау, космос корабльдері мен
ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа
қүрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық
өзгерістерге үшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, жерге
түсіп, барлық тірі организімдерді, ғимараттарды, құрлыс материалдарын
бүлдіреді. Атмосфера қүрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты
болуы жалпы ауа бассейінінің тепе - теңдігіне әсер етеді. Мәселен, оттегі
тірі организмдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып топырақ пен судағы
бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен
адамдар түншыға бастайды. Оның өндіруші көзі - жасыл өсімдіктер әлеміндегі
үздіксіз жүріп жатқан фотосинтез процесі.
Көмір - қышкыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен
жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі
газдың тепе -теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағыдайлардан
бүкіл элемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға
жер шарындағы мемлекеттер өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай түрліше
үлес қосып отыр.
Біздің республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зиянды заттар
мен газдар, т. б. бөгде химиялық қосылыстар Қазгидромет ғылыми - зерттеу
институтының үнемі бақылауында болып отырады. Ол көрсеткіштер әр жылға және
тоқсанға жіктеліп "Ақпраттық экологиялық бюллетень" журналы арқылы
көпшілікті хабардар етеді.
Астанада фторлы сутегі 4 КШМ мөлшерін көрсетуде. Атмосфера ауасын
ластайтын заттардың мөлшері дүние жүзі бойынша жылына 200млн. Тоннаға жетіп
отыр. Ал оның құрамы 20 химиялық элементтен түрады.
Астанада жыл сайын ластануда өндіріс орындары мен
автокөліктін көбейуі және тағыда басқалары.
Сондықтан, ауаға зиянды заттардың шығаруына реттеу, технологияны
жетілдіру, өндіріске қалдықсыз жэне аз қалдықты технологияны енгізу мен
шығарынды заттарды қайта өңдеп пайдаға асыру бүгінгі күннің қатаң талабы
болмақ.
Мақсаты мен тапсырма.
“Астана-Энергия” АҚ ауаға тигізетін зиянды заттардың
денгейін төмендету іс-шараларын ұйрену тенестіру.
1. Атмосфералық ауаның ластайтын заттардың
концентрациясын есептеу.
2. ШҚШ нормативтерінің ластану денгейін теңестіру.
3. ТЭЦ-2 жыл сайын шығарылатын лимиттерді қалдық заттарды
тіркеу.
4. Категориясы қауыпті өндірістегі ластайтын заттарды
тіркеу қалдықтарды төмендету денгейіне ұсыныс жасау.
1 Атмосфералық ауаның ластану мәселері
1.1Атмосфералық ауаны ластаушы көздер мен ластағыштардың
құрамы. Атмосфера табиғи жолмен және адамның іс-әрекетіне
нәтижесінде ластанады. Атмосфераның табиғи жолмен ластануы
жанартаудың атқылауына (жерде бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-
ден астамы активті түрде), тау жыныстарының үгітілуіне, шаңды
дауылдардың тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде), теңіз түздарының
желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ертінді тамшыларының қүрғауына ,
тірі органйзімдердің іріпшіру процестеріне байланысты.
Атмосфераны табиғи жолмен ластандарға аэропланктондар, яғни әртүрлі
аурулар қоздыратың тозаңдарды жатады. Сонымен қатар атмосфераны
ластайтындар қатарына космос шаң-тозаңын жатқызуға да болады. Космос шаңы
атмосферада жанған метериттер қалдықтардынан пайда болады. Секундына
атмосфера арқылы орасан жылдамдықпен (11-ден 64 кмс дейін ) 200 млн-ға
жуық метеориттер ауа қабатынан өтіп отырады, 60-70 км биіктікте көбісі
жанып үлгереді. Ғаламдардың болжамына сәйкес тәулігіне жер бетіне 10
кішігірім метеорит түседі. Жерді атмосфера үлкен космостың жарқыншақтардан
да сақтайды. Жыл сайын жерге 2-6-5млн.т космостық шаң түсіп отырады. Табиғи
шаң да Жермен жанасқан атмосфераның қүрамдың бөлігіне жатады. Ол ауада
қалқып жүретін радиустары 10 - Юм шамасындағы бөлшектерден тұрады.
Табиғи шаң бөлшектерінің тегі органикалық және анорганикалық, олар
келесі процестер нәтижесінде түзіледі;
Тау-кен жыныстарының және топырақтың бұзылуы мен желмен мүжілуі:
Жанартаудың атқылауы : Орман, дала және шымтезек
өрттері: Теңіз бетінен судың булануы.
Атмосфераның төменгі қабаттарын шаңмен ластайтын көздердің арасында
шөлді дала мен басқа да сусыз даланы айрықша атап кетуге болады.
Атмосферадағы шаң буды суға айналдырумен қатар күн радиациясын
тікелей сініреді және тірі ағзаларды күн сәулесінен қорғайды. Заттектердің
биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың,
көмірсутектерінің, азот окситерінің, көміртектің оксиді мен диоксидінің
және т. б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсуіне апарады.
Атмосфералық ластануға табиғаттың алапатты құбылыстарының қосатын
үлесі айтарлықтай жоғары. Мысалы, орта есеппен жанартаулардың атқылау
нәтижесінде жылына атмосфераға 30-150 млн. т газ және 30-300млн.т ұсақ
дисперісті күл тасталып отырады, тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы
атқылаған кезде (1997) атмосфера ауасына 20 млн.т күкірт диоксиді
шығарылады. Жанартаулар атқалағанда атмосфераға бірқатар фитопатогендік
активтілігі жоғары химиялық ластағыштар - сынып, мышьяк, қорғасын, селен
түседі. Ірі орман өрттерінің салдарынан да атмосфера көп мөлшердегі шаңмен
ластанады. Батыс Сібірде 1915 ж. болған орман өрті 1,5 млн. км ауданды
қамтып, одан шыққан түтін 6 млн. км-ге жуық аумаққа таралды. Атмосфералық
ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріңе өнеркэсіптік кәсіпорындар,
көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы,
т. б. жатады. Тек өнеркәсіптік кәсіпорындардың ғана қошаған ортаға әсер
етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат, материалдар,
қүрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтары, өнімдер,
атмосфераға таралатын шығарындылар (газ, бу, ауа тозаны) энергетикалық
шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс , діріл, электромогнитті өріс,
жарық ультракүлгін, лазерлі сэулелер, иондағыш шығарындылар және т.б. Ауаны
ластайтын компонттердің химиялық қүрамы отын-энергетика ресурыстарының
түріне, өндірісте қолданылатын шикізатқа, оларды өңдейтінтехнологияға
байланысты келеді.
Атмосфераға тасталатын 52Гт әлемдік антропогендік шығарындының 90%-
ін көмір қышқыл газы мен су буы қүрайды (бүлар әдетте ластағыштар қатарына
кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың қүрамында бірнеше мыңдаған
қосылыстар кездеседі. Бірақ-та олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни
тонналап атмосфераға шығарылатындарға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе),
көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксиді, эр түрлі үшпа
көміруутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы
сутек жатады. Осылардың ішінде алғашқы бесуі ауа бассейініне млн. тонналап
тасталады. Барлық ұиымдастырылған көздерден шығатын ластағыштардың
жалпы жылдық массасы осы бесеуінікін бірге қосқанда орта шамамен 800 млн.т
құрайды. Бүл көлемге жел эрозиясының, орман өрттерінің және жанар таулардың
атқылау салдарынан ауаға бөлінетін ластағыштар және әр түрлі
жолмен тазаланатын газдардағы зиянды заттектер кірмейді.
Атмосфераның ең көп ластанатын жері өнеркэсіпті аймақтар, атап
айтқанда, ірі кәсіпорындар орналасқан және көлік жүйесі дамыған қалалардың
ауа бассейіні.
Атмосфераға антропогендік эсері тікелей немесе жанама түрде болуы
мүмкін. Жанама әсер - биосфераның басқа компонттерінде экологиялық тепе -
теңдіктің бүзылуы салдарынан атмосфераның жағыдайына эсердің тиюі. Бүған
ормандар, жойылған алқаптар, жыртылған егістік жерлер, үйымдастырылған
үлкен су қоймалары, өзгертілген өзен ағыстары, мелиоративтік жүмыстар,
пайдалы кен қазбаларын ашық эдіспен жаппай алынуы жатады. Жер бетінің
қасиеті мен сипаттамасының өзгеруі жер - атмосфера энергиялық жүйесіндегі
алмасу процестеріне, альбедо (беттің шағылыстырғыш қабілеті) шамасына, жер
бетінің жылу сипатамасына жэне осыған сәйкес атмосфераға берілетін жылу
мөлшеріне атмосфераға өтетін ылғалдылыққа эсерін тигізеді. Ал тікелей
әсерге мысал ретінде өндірістерден шығатын тастанды заттектерді:күлді,
металл окситтері мен тұздарын, күкірттің газды қосылыстарын, аммиакты,
көмір сутектерін, радиактифті газдардың, шаңдарды, озонды, сутекті
қосылыстарды және тозанды келтіруге болады.
Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000
жылдар аралығында ауасы ең көп ластанатын қалаларға: Лениногор, Зырян,
Өскемен, Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Павлодар, Екібастүз, Теміртау,
Алматы қалаларға жатады. Әрине бүл көрсеткіштер үнемі өзгеріп отырады.
Өйткені аталған қалалардағы өнеркәсіптің т. б. ластану көздерінің жүмыс
істеу қаркыны бірдей емес. Мэселен, 1995жылдары ең көп ластанған қалалардан
бірінші орынға Жезқазған, Балқаш қалалары шықса, ал 1999-2000 жылдары
Лениногор мен өскемен шығып отыр. Бүл жерде қара жэне түсті металлургия
кэсіпорындарынан шығатын қоқыс көп. Алматы мен Зырян қалалары негізінен
зиянды заттарды сейілтуге метрологиялық жағыдайы қолайсыз болуы.
Республика жағыдайында атмосфераның ластануына өнеркэсіптердің
техникалың жағынан мамандануы нашар. Яғни, ескерген технологиялық
процестер нәтижесінде қүрамында қатты жэне сұйық бөлшектері бар газ тәрізді
заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді эрі осы химиялық қосылыстар өте қауіпті
улы келеді. Олар негізінен күкірт диосиді, көміртегі оксиді, азот оксиді,
күкіртті сутегі, аммиак жэне эр түрлі қатты жэне сұйық заттар.
Тұрақты көздерден атмосфераға шығатын зиянды заттардың мөлшері
қалалар бойынша: Павлодар ( 763,0 мың т.), Қарағанды (601,6 мың т.),
Жезқазған ( 487,0 мың т.), Шығыс Қазақстан қалаларында ( 170,0 мың т.),
Қостанай ( 170.0 мың т.), Ақмола (120,0 мың т.), Атырау (90,0 мың т.)
обылыстары болды . Бұл аймақтарда жылу энергетикасы, метоллургия, мүнай -
газ кәсіпорындары шоғырланған. Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар
мен газдардың көпшілігі осы обылыстар мен қалалардың аумағында түсіп,
өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қошаған ортаны
ластап жатыр. Казгидромет мәлеметі бойынша республиканың әрбір километріне
жылына орта есеппен ІДЗтонна зиянды заттар келетінібайқалған.
Қазақстан жағыдайында көптеген қалалардың ауа бассейні
автокөліктерден шығарылатын зианды заттармен ластанып отыр.
Мәселен, автокөліктерден бөлінетін қоқыс заттар қалалар
бойынша.
Қостанай (119,4 мың т.), Оңтүстік Қазақстан (87,3 мың т.), Алматы ( 85,0
мың т.), Павлодар ( 74,7 мың т.), Көкшетау ( 53,6 мың т.), көрсеткішке
жетіп отыр.
Автокөліктерден Бөлінетін көміртегі оксиді барлық шығарылатын
заттардың 70-80 % алып отыр. Соңғы 2000 жылдың мэліметі бойынша Өскемен
қаласының ауасында күкірт диоксиді жэне фенол, формальдегид, азот диоксиді
қалыпты деңгейден 1-4 КШМ-ға жетіп отыр. Сол сияқты ауаның ластануы Ақтау,
Теміртау, Шымкент, Тараз қалаларында өсе түсуде. Әсірісе , улы формальдегид
( КШМ 3 есе көбейгені) - Шымкент, Тараз жэне Петропавл қалаларында байқалып
отыр. Ауадағы аммиак пен фенолдың мөлшері Теміртауда ( 2,3 КШМ ),
Петропавлда ( 3 КШМ ) жетсе, ал атап шықанда қалалардың қөбісінде кейбір
ластағыштардың мөлшері ШРК-дан асқан. Жалпы зиянды заттектердің
шығырындыларда негізгі үлес автокөліктерге келеді, мысалы, Алматыда шамамен
80-90%, Шымкентте - 60-65%. Жалпы соңғы жылдары ауаға автокөліктен
шығарылатын зиянды заттектердің көлемі 2млн. тоннадан асып отыр.
Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің түрақты көздерден
атмосфераға шығарылатын зиянды заттектердің мөлшері туралы мэліметтері әр
облыс бойынша берілген.
Қазақстан жсрінде 1950 жылдардың басы мсн соңывдағы және 1960
жылдардың басындагы ауада жөне жср үстіндс жүргізілгеи ядролық сынақтар
тоитамасынан соң байкадды. Соққы толқыны, жарық апаты, жердіц сілкінуі
сияқты фактор-лардан басқа радиоактинті заттектер 1,7 млн. адам мекендейтін
304 мың Інаршы ІПақырым аумаққа тарады. Ядролық қаруды сынаулар адамдардың
дснсаулыгына, қорінаган табиги ортага орасан зиян кслтіргенін, халықтың
жалпы аурушаидыганың күшейгеніи, жаи-жаиуарлардың боріндс иатологиялар
болыи жатқанын көрсетсді
1986 жылы 25 соуірдс Чсрнобыль АЭС-дагы анатынан ксйін
радиоактивті щөгінділердің коптсгсн жсрлсрде түскеиі анықталды. Бүл
экологиялык апапа атмосфсрага 50 -I шамасында ядролык отыи тасталып, ол 1
км-дсн 11 км-гс дсйін биіктіктс жслмси тарады. Қарқынды радиоактивті
шогіндінің гиісті уакытқа сай іздсрі Жср бстініц барлық мүздықтарының
бсттсрінсн анық аңгарылады. Радиоактинті заттектердің жер бетіндегі козіне
атом мен сутсгі бомбаларының тожрибс жасау кезінде жарылуы, атомдык
реакторлар, атом электростанциялары, атом өнеркэсібінің жонс баска
ондірістсрдін калдыктары жатады. Радиоактивті заітектсрдін ауаның қүрамында
көп молшсрдс болуы халык арасында түмаудың, түрлі ісік жаралардмц таралуына
әкеп согады, соныц ііиіндс сәулслсну ауруы пайда болуы мүмкін.
Чериобыль апатының зардаптарын жоюға қатыскан 600 мың адам орташа
жәнс оте күшті молшердсгі сэулеленугс үшырады, ал апаттан зардап
шекксндердің жалпы саны 6 млн. асты. Апаттан ксйіпгі үіп жыл ііпіндс тек
Кисв облысында ксмтар болып туган балалар саны 50 пайыздан астам көбейді.
Чернобыль экологиялык. апатының салдары оте күшті мутагсн болын табылатын
радиацияның тіпті өмір үшін оніна қатерлі емес дозаларын алкан адамдардың
алдагы талай үрпақтарына зардабын типзуі мүмкін.
Атмосфсрада түракты түрдс химиялык қүрамы жонс пайда болған
жолдары ор түрлі шаң немесс тозац деп аталатын қатты болшсктср болады.
Түтіннсн оиың айырмашылыгы желсіз кезде шөгетіні. Жылына атмосфераға
шамамен 2 млрд. т шац, оның ішін-дс 200-400 млн. т тсгі антропогендік шаң.
Болжам бойынша 2005 жылы аіітропогсндік шаңның мөлшері скі
еседен артық осуі мүмкін. Атмосфералык Іпаңға отын жанғанда түзілетін,
оттықтан шығарылған газдармсн бірге негізінен үсак, бөлшектер түрінде
экелінетін коміртсктің сутекпен конгломсратын, күйсиі, күлді жатқызуга
болады. Күйе негізінде жоғары дисперсті, -улылыгы темен, 90-95% коміртек
болшсгінсн түратын кдтты заттек. Күйенің адсорбциялық қабілеті отс жогары
болгандықтан, ауыр комір-сутсктсрін, осірссс бенз(а)пиренді оз бойына
сіңіріп адамныц ден-саулыгына қауіптілік тудырады. Аса қауіпті болып
саиалатын белшсктсрдіц диамстрі 2,5 мкм-дсн томсн келеді, олар тыиыс
органдарына оңай отіп отырады. Төменде атмосфераға тасталатын кейбір қатты
жәнс сүйык қоспалар бөлшектерін сипаттайтын ІПа-малар (мкм) кслтірілген:
Майлы түман 0,03-1,0
Онсркосіп түтіні 1,0
Өнеркәсіп Ілацы 0,01-4000
Тікслсй булану 1-5
Кейбір ластагыштардыц ортатэуліктік коііцснтраииялары мсн атмосфераиын
улылық жагдайыиың арасындакы оссрлік байланыс 6.5-ІПі ксстсдс кслтірілгсн.
Атмосфералық ауага сц қолайсыз әсер тигізстін автокөлік болып
саналады. Ол көптсген калаларда біріішіі орындаш ластауіиы козге жатады.
Козғалтқыпшыныкінен анағүрлым жогары екені айқын көрінеді.
кг кеміртек диоксиді, 530 кг көміртск оксиді, 93 кг көмірсутекгері, 27 кг
азот оксиді шыгарылады.
Карбюраторлы және дизельді козғалтк.ыштардан шығатын пайдаланылган
газда 200-ге жуық химиялык қосылыстар болады, олардың ішінде улылығы
жоғарыларға қоркасын, көміртек псн азот оксидтері, кемірсутектер,
бснз(а)пирен жатады. Пайдаланылған газдағы көмірсутектерінің мөлшері
козгалтқыштың жүмыс істеуіне байланысты .
Автокөлік қозғалткыіптарында жаңу процесінен шығатын ең қауіпті
қүрауыштын бірі бензиндегі тетраэтилқорғасыннан РЬ(С2Н5)4 түзілген
пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары. 1 л бензинді жаққаида ауаға 200-
700 мг РЬ бөлініп отырады.
Күкірт қосылыстары ауаға негізіндс күрамында күкірті коп комір мен
мазуггы жаққанда бөлінеді. Мысалы, электр энергиясын алуға пайдаланылатын
көмірдегі күкірттің мөлшері орта шамамен 2,5%, сондықтан
электрстанцияларывда 1 млн. т көмір жағылганда 25 мың
тоннаға дейін күкірттің диоксиді бөлінеді.
Мұнай өнімдерін отын ретінде қолданғанда қоршаған орта
жаиу процесінің нәтижесінде түзілген күкірт окситерімен
ластанады.
Ксросин мен бсизинді мүнайды айдау аркылы алғанда да кукіртгің біраз
мөлшері ауага тасталады. Мүнай мсн көмірге қарағанда табиги газда күкірт
болмайды. Осы түргыдан қараганда газ экологиялық таза отын болыи саналады.
Күкірттің оксидтсрі ауадағы оттекпси, су буымсн эрсксттссіи
күкірт кышкылына ауысады, ауада ол тамінылардан түратын түмаи түзеді.
1.2 Атмосфера ауасының ластануы және оның адам денсаулығына
әсері
Өндіріс шығарындылардыларының зиянды әсерлері. Өндіріс
көздерінің атмосфералық ауаға зиянды газ түрде, қатты заттардан
құралған шығарындылары мен ластануы адам өміріне, жалпы
тіршілікке, биосфераға, табиғи ресурыстарға (топыраққа, су
корларына), құрылыс материалдарына, металдан жасалған
конструкцияларға тура не болмаса жанама зиянды әсерін тигізеді.
Бұл зианды әсерлердің салдарынан адам ауруы көбейеді,
ауылшаруашылық өнімдері азаяды, ғимараттың аз уақытта істен
шығуына әкеледі, металдарды коррозияға ұшыратады, тарихи
ескерткіштердің бұзылуына себеп болады. Осының барлығы ол елді
мекенді, ол мемлекетті үлкен экономикалық шығынға ұшыратады.
Өндіріс орындарынан шаққан шығарындылардың құрамында 140-қа
жуық зиянды заттар болады.
Өндіріс шығарындыларының адам денсаулығына зиянды
әсері.
Өндіріс шығарындыларының адам денсаулығына зиянды әсері оның
атмосфера ауасындағы зиянды заттардың мөлшері мен
концентрациясына байланысты. Ауаның ластануының әсерінен адам
денсаулығына кішкене тітіркенуден бастап, адамның кейбір
органдарының толық күйзелуіне әкелуі мүмкін.
Адам өзінің өмір бойында орта есеппен 600 миллион
ішіне тыныс алады, осыған 600 мың м3 ауаны жұтадыекен. Ластанған
ауаның өте аз мөлшері де адам денсаулығына кері әсер ететіні
түсінікті.
Адам ағзасына организміне кері әсер ететін ластаушы
заттардың ішінде: 3,4-бензипрен, азот, күкірт тотықтары (окислы),
фтор құралымдары, көміртегі оксиді, хлор, қорғасын, фосфор,
мышьяк, сынап құрамдары, күкірт сутегі, күкірт сутегі, күкірт
көміртегі, озон т.б. Ластанған ауадан ең алдымен адамның тыныс
органдары зардап шегеді. Төмендегі аурулар: жоғарғы тыныс
жолдарының қатары, өкпенің эмфиземасы, ангина, фарингит, пневмония,
бронхит, астма, тонзиллит, туберкулез, өкпе рағы ластанған ауа
маңындағы тұрғындарда жиі кездеседі.
Атмосфералық ауаның ластануының адам денсаулығына
кері әсерін көптеген статистикалық мәліметтерден де көруге
болады. Атмосфералық ауаның жыл сайын шаң-тозаңдармен
аэрозольдармен ластануы көбейді, қоршаған ортаға зиян келтіріп
отырғаны белгілі.
1.3 Атмосфераауасының ластағыш заттардың төмендету жөнінде іс-
шаралар
Шаңнан тазалау жүйелері. Газ тазалау кезінде аэрозоль
бөліктерінің жалпы түндыруы заңдылықтарын анықтау мақсатында қабат түрінде
осы бөліктердің массасы жиналатын түну бетінің шаңдану процессін
қарастырамыз. Қандай да бір жалпы орта ретінде шаң қабатын алайық. Біршама
үлкен ортаның көлемі орташаланған сипатта болғандықтан, элементтерден
құрылатын (шаң бөліктері) қасиет арқылы тікелей көрінбейтін қасиет.
Алғашқы шаң бөліктерінің үлкен саны жиналған осындай көлемдегі қабатта
ғана қарастыруға болады. Бұл мағынада шаң қабаттары үшін жаппай ортаның
қозғалысын суреттеудің жалпы принципі пайдалануы мүмкін. Массаның өсуі
кезінде Vn өсу жылдамдығын сипаттауға болады. Тұну бетіне бірқалыптылықты
құрайтын ол әрқашанда шаңдану процессін сипаттайтын скалярлық функциялардың
өсу жағына бағытталатын болады. Газ тазалаудағы осындай функция аэрозоль
бөліктерінен газдарды тазалау дәрежесін анықтайтын нәтижелілігі болып
табылады.
Газ тазалау жүйелері (хемосорбицин процессінде технологиялық газдардың
масса алмасу сипаттамалары).
Технологиялық процесстердің көбісі газ қоспаларынан мақсатты
компоненттерді алып шығару оларды қайта өңдеу кезіндегі өндіріс сатысында
асырылады. Сонымен бірге, шығарылатын газдар қоршаған ортаға зиянды әсер
ететін елеусіз қоспаларды құраса, газдардың көлемі өндірістердің қатарында
біршама үлкен.
Қозғалыстын көбею процессінде химиялық өндірістердің көп таңдамалы
газының, газ араласқан компоненті химиялық реакцияға, сүйық жүтқыншақпен,
химиялық абсорбциясына (хемосорбциямен) пайдалануға негізделген мақсаты жай
емес.
Абсорбция кезіндегі химиялық реакцияныњ сұйемелдеуімен процессті ең
кіші парциялық қысым арқылы өткізіп, соңынан ең үлкен жүтпалы қоспа
қабілетімен тазартылған толық деңгейіне жету жағдайы қалыптасады. Фазадағы
сұйық реакция кезінде қорытылған компонент толық немесе жартылай
байланысады.
Химиялық мағлүматтарды, сіңу жылдамдығының компоненті, физикалық
абсорбция кезіндегі сіңу жылдамдығының өсуінің ескерілетіні, судағы қалыпты
теңдеу факторы көрсеткіш жылдамдығында неше рет химиялық абсорбция кезінде
өсу ықпалы өссе, физикалық қозғалыс кезіндегі салыстыру бойынша толық
айырбас пайда болады.
Концентрациялық газ және сұйық фазасы қосғалыс кезінде фазаның жоғарғы
және беттесу кезінде өзгереді, сондықтан өзгеріс және қозғалыс күші жай
ғана беріліп, тазартылады.
Есептеу кезінде қозғалыс күшінің орташа мәні пайдаланады.
Газ ағымдарының ластануын бағалау әдістері.Автомагистральдардың
жанында және двигательдердің өңделген газдарда атмосфералық ауадағы зиян
қоспалардың концентрациясын анықтау үшін әр түрлі бағалардың әдістері
пайдаланылады. үзбей өлшенген және дискреттік түрде алынған газдардың жеке
пробалары талданады.
Газ пробаларын сұрыптау және оның талдауына қойылған талаптар
келесідегі:
- зерттелген компонентке қатысы бар жүйені сұрыптау инертті болуы тиіс;
- белгілерді сұрыптау жұйесінің температурасы пар конденсациясын қоспайтын
және зерттелетін газ қоспаларының бір-бірімен әрекеттесу компоненттерінің
деңгейінде ұсталуы тиіс;
- белгілердің көлемі нақты өлшенген және өлшеу нақтылығыныњң талап етуін
қамтамасыз етуге жеткілікті болуы тиіс;
Аналитикалық температурадағы газ келесі өлшеу әдістерімен іске
асырылады:
1. Газ белгілерінің химиялық құрамының өзгеруінсіз, зиян затты сипаттайтын
көрсеткішті тікелей өлшеу.
Газдардың спектральды талдауының абсорбционды әдісі электромагниттік
сәуле шығару арқылы өтетін бөлігін таңдап сіңіретін заттардың қасиетіне
негізделген. Спектрдің сіңіре алу қасиеті газ қоспаларының құрамын сапалы
анықтауға мүмкіндік береді. Оның дамылсыздығы сіңірілетін зат қуатының
санымен байланысқан. өзінің саласында толқындарды сіңіру әр бір газға
тиесілі. Бұл газдардың сұрыпталуының талдау мүмкіндігімен шартты болады.
Әдістің маңыздылығы келесіде:
Егер бір хронитикалық инфрақызыл (ИҚ) сәуле ағымымен, оның
интерференциалдық ыильтрден өткеннен кейін пайда болған, газ қоспасы және
онысыз пайдаланылатын кювет арқылы кезек-кезек өткізілсе, онда инфрақызыл
сәулесінің қабылдағышында обтюрация жиілігі бар талданған газбен сіңірілген
инфрақызыл қуатының саны туралы, осыдан шыға отырып, талданатын газдың
концентрациясы туралы ақпаратты жеткізетін ауыспалы сигнал (дыбыс)
тіркелетін болады. Бұл тұрдің анализаторларымен, әсіресе атмосфералық
ауадағы СО концентрациясыныњ бағасы асырады.
Газ талдаудың электрохимикалық әдісі талданылып жатқан ортамен тікелей
араласатын және талданатын заттың адсорбциясы болатын, екі сезімтал
элементтерден және белгілі химиялық қабаттардан тұратын химиялық сенсорлық
датчиктерді пайдалану үшін негізделген.
Адсорбировандырылған заттардың санына тәуелді, физикалық құрамы қандай
болатынына байланысты өлшенеді. Датчиктер потенциометрлік, кулонометрлік,
полярографиялық және т. б. бөлінеді.
Электрохимиялық газоанализаторлар механикалық әсерлерге, шағын
габариттарға, массаларға және салыстырмалы, қарапайым, төмен
сезімталдығымен, қуатты аз пайдалануымен ерекшеленеді.
Хроматографиялық әдіс кең таралған және сорбентпен толтырылған
хроматографиялық колонкадағы қиын қоспалардыњ бөліну қасиеттерін
пайдалануға негізделген.
Газ пробасы сәйкесті газ – тасушы ағымына қарапайым форсункамен
енгізіледі және олармен бірге қатты адсорбендірілген немесе қатты қабатта
ұшпайтын сұйықтармен жеткізілетін (сұйық газ хроматография) қабаттардың
колонкалары арқылы (адсорбционды газ хроматография) өткізіледі. Жеке қоспа
компоненттері әр түрлі жылдамдықтарда колонкаларда араласады, бөлек
фракциялардан шығады және тіркеледі.
Құрғақ ұсақ тесікті фильтрлер.Шаңды газдарды тазарту үшін соњғы
сатысында ең көп қолдануды жеңді фильтрлермен құрғақ тазарту алады.
Техниканы пайдалану ережелерін сақтағанда олардағы газдың дәрежесі 99,9 %-
ға жетеді.
Жеңді фильтрлердің жіктелуі төмендегідей болуы мүмкін:
- фильтровальды элементтердің (жеңді, жалпақ, қылыш тәрізді т. б.) нысаны
мен олардағы сұйеу құралдарының карнасты, рамалық болуы бойынша;
- фильтрге қатысты желдеткіштің орналасу жері бойынша сорылатын, сиретілуі
бойынша жұмыс істейтін және басып тығыздалатын қысыммен жұмыс істейтін.
Басып тығыздалатын фильтр келесі түрде жұмыс істейді. Ауа қысыммен
жоғарғы бөлінетін қорапқа келеді, ал одан – маталы тіке жеңге барады. Жең
арқылы өтіп және оның ішкі төбесіне шаң қалдырып, тазартылған ауа
атмосфераға шығады (ұй ішіне). Жалжымалы темір сеткалы раманы көтергенде
және төмен түсіргенде жеңнің көлденең қимасында қысады, бұдан шаң жиналатын
қорапқа түседі және бүрандалы конвейермен жойылады. Осындай фильтрлердің
жетіспеушілігі – фильтрлі маталарды ойдағыдай тазартылмауы. Осының
нәтижесінде фильтрлердің қарсыласуы едәуір өседі және оның ПДВ-сы
төмендейді.
Сорылатын жеңді фильтр кең таралған. Оның жеңі герметикалық шкафқа
салынып, орнатылған. Тазартылатын ауа жеңге қабылдайтын төменгі қорап
арқылы түседі. Жеңі жоғарыдан түмшаланған. Ауа жеңнің матасы арқылы шкафқа
өтеді, одан канал арқылы шығарылады. Фильтрдің жеңі шаңнан арнайы сілкитін
механизмнің көмегімен тазартылады. Сорылатын фильтрлердің кемшілігі
тығыздықпен ауаны едәуір соруы болып табылады (тазартуға түсетін көлемнің
10-15 %).
Газды ағымдардың шаңнан тазартумен бірге түтінді газдарды жанатын
жанармай өнімінен тазарту және зиянсыз ету маңызды болып табылады. Оларға
адсорбции әдісі жиі қолданылады. Түтінді газдарды құрғақ тәсілмен
тазартудың шығарынды фильтрациясы қозғалмайтын (кезеңдік іс-әрекеттегі
адсорберлер) немесе қозғалмалы адсорбенттіњ қабаты арқылы болады. Ең көп
тарағаны кезеңдік іс-әрекеттегі адсорберлер. Тазартатын газдыњ қатты
поглатителмен болатын қарым-қатынас кезеңі оның регенерациясы кезеңімен
кезектеседі. Адсорберлер тіке, көлденең немесе сақина түріндегі, ұсақ
тесікті адсорбентпен толтырылған ыдыстар болып келеді. Конструкцияны таңдау
газ қоспасының жылдамдығымен, адсорбент бөліктерінің мөлшерімен, талап
ететін тазартудың дәрежесі мен бірқатар басқа фактрлармен анықталады. Тік
адсорберлер үлкен емес тазаратын газдың көлемі барда қолданса, көлденең
және сақина – сағатына он және жүз шаршы метрде қолданады.
Құрғақ механикалық шаңжинағыштар.Оларды шартты түрде үш топқа
бөледі: шаң түндыру камералары, олардың жұмыс қағидасы ауыр зат күшінің іс-
әрекетіне негізделген (граыитациялық күш);
Инерциялық шаңжинағыштар, инерция күшінің іс-әрекетіне негізделген;
Циклондар, батареялық циклондар, айналмалы шаңжинағыштар, олардың
жұмыс қағидасы орталықтағы қозғалыс күшінің іс-әрекетіне негізделген.
Шаң түндыру камерасы іші қуыс немесе ішкі қуысы тік үшбұрышты көлденең
сөрелері бар қорап тәріздес. Төменгі бөлігінде шаңды жинауға арналған тесік
немесе бункер бар.
Инерциялық шаң жинау құрылғысындағы бөгеттер газ қозғалысының бағытын
өзгерту үшін орнатады. Инерция аппаратында газ секундына 5-15 м
жылдамдығымен келіп түседі. Шаң бөлікшелері газ ағымының қозғалыс бағыты
өзгергеннен кейін қозғалыс бағытын сақтауға тырыса отырып, бункерде шөгеді,
яғни түнады. Бұл аппараттар қарапайым шаң жинайтын камералардан үлкен кері
әсерімен және газ тазартудың жоғары дәрежесімен ерекшеленеді.
Циклондар газдарды алдын-ала тазарту үшін пайдалану және жоғары
нәтижелі тазарту аппараттардың алданда (мысалы, фильтрлі немесе
электрофильтрлі) орнату керектігіне ұсыныс жасалады.
Өнеркәсіп қалдықтары.Сұйық тәрізді өнеркәсіп қалдықтары бастапқы
шикізаттың (компоненттер) реакциясына түспеген қалдықтарды; газ тәрізді
өнімді; тотығу процесстерінің өңделген ауасы; ұнтақ материалдарды көлікпен
тасу үшін; катализаторларды кептіру, ысыту, суыту және регенерациялау үшін,
фильтровальды маталар мен басқа элементтерге арналған жауын-шашынды желдету
үшін; жеке газдар (аммиак, сутегі, күкірт диоксиді және басқалар); бірнеше
құрамның қоспасы (азот-сутегі қоспасы, аммиак-ауа қоспасы, диоксид-күкірт
пен ыосгеннің қоспасы); әр түрлі технологиялардың газды-шаңды ағымдары;
термика реакторларының, от жағулардың және басқалардың тез тарайтын түтінді
газдар және сонымен қатар, үй-жаймен жұмыс орындарын желдету кезінде пайда
болатын газдардың қалдықтары. Бұдан басқа, барлық үнтақ технологиялары
газды-шаңды қалдықтардың жиі бөлінуіне әкеледі. Шаңның пайда болуы
үнтақтау, сұрыптау, араластыру, кептіру және үнтақты, түйіршікті сусымалы
үнтақты материалдарды көлікпен тасымалдау процессінде болады.
Күкіртті ангидриттер, сутегінің хлориді мен фториді, оксид азоттардың
шығуын төмендету және түтінді газдардағын тазарту тәсілдері (шыны өндіру
мысалында).Шыны пісу пештердің түтінді газдардағы SO2, SO3, HCL және НF
заттардан тазарту қиынға түседі. Мысалы шығып жатқан газдарды қышқылды газ
тәрізді қосылыстардан (шаңмен, возгондармен т. б. қоса) зиянсыздандыру үшін
жылуалмасу аппараттардан құралған комплексті құрылымдарды қолданады. Ол
жерде скрубберлер мен газжуушыларды десульфурациялау, шаңдар, возгондарды
тазартуға электрофильтрді пайдаланса, оксид азоттардан тазартуға
реакторларды қолданады.күкіртті ангидридті, сутегінің хлориді мен фторитті
сіңірту үшін избес, сода, натрийлі сілтіні пайдаланады. Сонда мына
реакциялар жұреді:
Избестен нейтрализациялау кезінде
SO2 + Ca (OH)2 → Ca SO3 +H2O
SO3 + Ca (OH)2 → Ca SO4 +H2O
2HCL + Ca (OH)2 → Ca CL + 2H2O
2HF + Ca (OH)2 → Ca F2 + 2H2O
содамен нейтрализациялау кезінде
SO2 + Na2 CO3 → Na2 SO3 + CO2
SO3 + Na2 CO3 → Na2 SO4 + CO2
2HCL + Na2 CO3 → 2Na CL + CO2 + H2O
2HF + Na2 CO3 → 2NaF + CO2+ H2O
Шыны өндірген кезде шыны пісіретін пештердің түтінді газдарды мына
схемалар бойынша тазартылады:
3Si F4 + 3H2O ( 2H2 Si F6 + H2 SiO3
немесе
Si F4 + 3H2O ( H2 Si O3 + 4HF
H2 Si F6 + Ca (OH)2 ( Ca Si F6 + 2H2O
2HF + Ca (OH)2 ( Ca F2 + 2H2O
2BF + 3Ca (OH)2 ( 3Ca F2 + 2H2O
Сол кезде тұнбаға мышьяктың кальциймен қосындысы түседі. Бор қышқылын
гидроксид кальциймен нейтрализациялау кезінде борат кальциі тұнады. Ол
борат кальций мына шахтыларға шикізат ретінде пайдалануға болады.
Бордың оксиді В2 О3, фториді ВҒ3 және НҒ суда жақсы ериді, ерігенде
қышқылдар пайда болады:
В2 О3 + 3H2O ( 2H3 ВО3
4ВF3 + 3H2O ( H3 ВО3 + 3HВF4
HF + nH2O ( HF( nH2O
Шыны пісетін пештерді қиыстырып жаққанда (сұйық немесе газ тәрізді
отынды электрожылытумен қиыстырғанда) түтінді газдарда Ny Ox мөлшері
азаяды.
Электорқыздыруға отты жылытуды толықтырғанда соңғысын
интенсивтендіруді азайтуға әкеледі. Сонымен азот пен күкірт оксидтерін және
қатты мен сұйық бөлшектерінің шығуын азайтады. Пештің берілген өндірісі
сақталып, электроқыздыруды 2,5 МВт қуатта газдардың температурасын 80-85 0С-
қа дейін түсіруге болады. Табиғи газдың шығыны 640 м3сағ төмендейді, қатты
және сұйық бөлшектерін шығуы да сәйкесше азаяды.
И.В. Кутасевич зерттеуінде шыны пісірілген процесінде оксид
азотының мөлшері (600 мгм3) пайда болады.
Оксид азотының концентрациясы жану зонадағы температураға және
оттегінің мөлшеріне тәуелді болады. Осыларды реттегенде Ny Ox пайда болуына
әсер етуге болады.
Газдарды оксид азотынан тазарту - өте күрделі және қымбат тұратын
процесс, себебі олар негізінде (90%) NO-нан құралады, абсорбционды және
абсорбционды тәсілдерді қолданғанда NО ұстауға қиынға түседі. Ny Ox тен N-
ға дейін қалпына келтіру процесін өткізу қазірде қызықтырады.
Ол мақсатта катализаторларды пайдалану мүмкін емес, себебі жанып
жатқан шыны пісетін пештерде Ny Ox-пен қатар басқа да компоненттер болады,
ол компоненттер катализаторларға улы болып табылады. Ny Ox қалпына келтіру
ең жақсы әдісі ол температурасы жоғары болған кезде (900-1200 0С) газға
аммиакты қосу.
Ауаны алдын ала қыздырса, оксид азоттар мөлшері өсуіне әкеледі.
Мысалы Ny Ox абсалютты болғанда ауа температурасын 570 0С дейін қыздырса Ny
Ox мөлшері шамасында 4 есе болып еседі.
Тағы бір Ny Ox азайтудың жолы ол факелдің жарығын жоғарылатқанда Ny
Ox пайда болуы азайып, отын шығыны да төмендейді.
Түтінді газдарды термохимиялық зиянсыздандыру тәсілі.
(мысалы, қатты қалдықтарды жандыру). Қатты қалдықтарды жандыру кезінде
пайда болатын түтінді газдарды зиянсыздандыру екі сатыдан тұрады:
1) электрошлактық балқытатын электропеште өтетін процесс, түтінді газы
балқыған сұйық шлакпен түйіскен кезде зиянсыздандыру процесі болады.
2) Термохимиялық зиянсыздандыру реакторда өтеді, ол реактор жандыру
неетролизациялау және қалпына келтіруші камералардан тұрады.
Балқытқан ваннасында қышқыл газдар Ca CO3-пен түйіседі. Түйісу кезінде Ca
SO4, CaF2, CaCl пайда болады.
0.5O2 + SO2 + CaCO3 (CaSO4N + CO2
2HCl + CaCO3 ( CaCl2 + CO2 + H2O
2HF + CaCO3 ( CaF2 + CO2 + H2O
Реакцияға түспеген қышқыл газдар нейтрализайиялау камерасында содамен
түйіседі.
0.5O2 + SO2 + Na2 CO3 ( Na SO4 + CO2
2HCl + Na2 CO3 ( 2 NaCl + CO2 + H2O
2HF + Na2 CO3 ( 2 NaF + CO2 + H2O
нейтрализациялау камерасында соданың артықшылығы 20 %-ін құрайды,
сондықтан қышқыл газдар мен зиянды заттардың SO2 + HCl (10 мгм3 және HF (1
мгм3 зиянсыздандыруын 100 % нейтрализацияландырады.
Қалдықтарды жандыру кезінде ауада азот NОх пен көміртегі СО оксидтері
пайда болады.
Көміртегі оксиді жану камерасында жойылады. Ол камерада қатты үрленіп
және температурасы ( 950 0С деңгейде жойылу процесі болады.
Жану камерада 1000-1135 0С деңгейін ұсталынады. Қалпына келтіру
камерасында карболид қатысуымен азот оксидтері NOх жойылады. Қалдықтар жану
кезінде су буы мен түтінді газдардың рециркуляциясы болуымен 300-400 мгм3
NOх шығады.
NOх-ті капролидпен қалпына келтіру.
3NO+СО(NН2)2 ( 2,5N2 + СО2+2Н2О
1050-9600С-та өтеді.
Қалған қалдықтарда бар болған немесе жану кезінде пайда болған
диоксиндер мен фурандар температкрасы 10000С деңгейде, оттегі 37%-ін құрап
және газдың осындай жағдайда 2С болған кезде жойылады. Газдардың
электропештің жану, нейтрализациялау және қалпына келтіру камерасында болуы
3,6-3,8 секунд.
Түтінді газдардың сууы кезінде диоксиндердің қайта қалпына келмейді.
Оның себебі қышқыл газдардың толық нейтрализацияландырылғандықтан және бос
хлордың қатыспағандығынан.
Мүшелері бар қатты қалдықтарды термолық қайта жасау тәсілдері
(пиролиз).Пиролиз (гр. руч – от және lusis – ыдырау, ажырату). Мүшелік
қосындылардың жоғары не орташа температуралыққа айналуы, деструкция және
қайталау процестермен қоса жүреді, мысалы полимеризациялау,
изомеризациялау, конденсациялау.
Пиролиз процесін ағашты, пласстмассаларды, резеңке заттарды және
мұнай өндірудің шламдарын қайта өңдеу кезінде пайдаланады. Қалдықтар
пиролизі – бұл қалдықтарды оттегісіз 4500-5500С-қа дейін қыздырғандағы
ыдырау процесін атайды. Соның арқасында газ тәрізді, сұйық заттар және
сутектік қалдығы (мысалы, ағашты өндіргендегі ағаш көмірі) пайда болады.
Пиролизді түрлі конструкцияла сатылық жіне үздіксіз әрекеттік
пештерде (камерлі, туннельді, шахталық) ішкі және сыртқы қыздырулы.
Температураны жоғарылату басты этабы кезінде эндотермикалық процестер
өтеді. 1500С-қа дейін қыздырғанда ылғалдылық буланады, ал 1700-2700С-қа
дейін қыздырса газдар (СО және СО2)және метил спиртпен сірке қышқылының
кішкене бөліктері пайда болады. 2700-2800С қыздырғанда экзотермиялық
процестері басталады. Конденсацияланбайтын газдардың СО мен СО2 шығуы
азайып, басқа газтәрізді мен бутәрізді заттардың (СН4, С2Н6, Н2) сонымен
қатар метил спирті мен сірке қышқылдарының шығуы көбейеді. Процесс
жылдамдығына өндірілетін қалдықтарының көлемі, ылғалдылығы және
температурасы әсер етеді.
Пештен шыққан газдарды бірінші суытып, кейін олардан құнды
компоненттерді шығарады. Шыққан заттарды, мысалы, ағаш көмірін белсенді
көмірді, қара оқ-дәріні (порох) өндіргенде қолданады.
Аэрозольды бөлшектердің кейбір қасиеттері мен тасымалданудың
физикалық негіздері.Атмосфераға өндіріс қалдықтары шаң, түтін, тұман
түрінде түсетіндерді аэрозольді тастаулар деп анықтауға болады. Олар
газтәрізді орта мен қатты не сұйық дисперсті фазамен дисперсті жүйені
жасайды. Сонымен аэрозолдар ол бөлшектер мөлшерінің интервалы үлкен 10-3-
тен 10мкм-ге дейінгі дисперсті жүйелерді айтады.
Қатты денелерді диспергириялау процесінде (қнтақтау, шаңдату)
дисперсионды аэрозолдвр пайда болады. Осы аэрозолдардың негізінде шаңдар
уға айналады. Аэрозолдардың басқа типі – крнденсационды, будың көлемді
конденсацияланған кезде, аэрозолды бөлшектер пайда болуына әкеледі. Оларды
негізінде түтіндер уға айналады (мысалы металлургия пештерінің түтіндері).
Дисперсионды және конденсационды аэрозолдардың айырмашылығы,
диспенсионды аэрозолдар үлкендеу болады. Конденсационды аэрозолдардың
аэрозолды бөлшектері – борпылдақ агрегаттар, бастапқы дене көп санынан
тұрады.
Дисперсионды аэрозолдар көбінесе жеке немесе қисық формалы әлсіз
бөлшектердкн тұрады.
Газды тазарту процесінде дисперсионды және конденсационды аэрозолдар,
сонымен қатар конденсационды мен дисперсионды текті бөлшектер де қатысуы
мүмкін.
Аэродисперсті жүйеде аэрозолды бөлшектердің интенсивті коагуляциясы
болады. Коагуляция мөлшері үлкейген агрегаттар пайда болуына әкеледі.
Аэрозолдарда жеке бөлшектер коагаляциялау кезінде, және де ұнтақ тәрізді
денелердің аэрозолды қалыпқа ауысуы кезіндегі толық емес дезагрегациялау
нәтижесінде агрегаттар пайда болады. Агрегатты жасайтын бастапқы
бөлшектерінің саны көп маңдарға жетуі мүмкін. Аэрозолдардың коагуляциялау
жылдамдығы бастапқы бөлшектерінің мөлшері азаюы, сонымен қатар олардың
коніентрациялары өсуі кезінде жылдамдығы өсе бастайды. Турбулетті ағында
өткен коагуляциялау тәжірибесі арқылы дәлелденеді:
Турбулентті коагуляциялаудың сапасы.
Бөлшектер саны 105см3 ... ... ... ... ... ... ... .. 0,3 1,0 3,0
10 30 100 300 1000
Бөлшектердің орташа массасының өсу жылдамдығы 10-2мин ... ... 0,2
0,62 1,8 6 18 60 180 600.
Сонымен интенсивті коагуляциялау нәтижесінде өндірістік аэрозолдар
көбінесе агрегаттардан тұрады.
Скоагулироваланған аэрозолдар, негізінде полидисперсті болады.
Жоғары дисперсті аэрозолдар үшін, бөлшек мөлшері газды молекулалардың
жол ұзындығынан аз болғанда аэрозолда ымеханикасында Кенингем түзетуі
енгізіледі.
Бөлшектердің радиусы, мкм ... . 0,15 0,5 1,5 5,0
Кенингем түзетуі ... ... ... ... .. 1,57 1,16 1,03 1,0
Бірақ өндірістік аэрозолдың бөлшектер мөлшері көбінесе 1 мкм артық.
Ондай аэрозолдар үшін Кенингем түзетуі қажет емес.
Газды тазарту кезінде аэрозолды бөлшектер гидродинамикалық,
центробежды не электрлі өрісі әсер етуінен ауысады. Негізінде көп
жағдайларда тұнба тұнбалық бетіне немесе тұнба жинастыру (стационарлы емес
процесс) немесе тұнба түскен кезде жійылу процесі (стационарлы процесс).
Аэрозольды бөлшектердің ауысу жылдамдығы стоксов күші (мысалы ауырлық
күші) және электрлі күштер әсер ету нәтижесінде аэрозолдар бөлшектердің тек
физикалық қасиеттері (күш өрісінің координат тәуелді емес қозғалысы)
анықталады.
Аэрозолбды бөлшектердің циклонда тұнуын, физикалық қасиеттерімен бірге
циклон мөлшерін де анықтайды.
Түтінді газдарды тазарту мен зиянсыздандырудың физико-химиялық
негіздері.
Түтінді газдарды оксид азоттардын тазарту.
Түрлі құрамды газдарды оксодті азоттан тазарту
көптеген тәсілдері бар. Оларды екі топқа бөлуге болады:
сорбциондық және каталиттік.
Сорбцондық тәсілді абсорбоционды және адсорбционды
екіге бөлінсе, ал каталиттік – оксид азотын диоксидке дейін
тотықтыру және оксидтерді молекулярлық азотқа дейін қалыпына
келтіру тәсілдері бар.
Осы бүкіл тәсілдер ылғалды түрінде (ерітінділермен сіңіру)
сонымен қатар құрғақ түрінде (құрғақ сорбенттермен NOх-ті сіңірту
немесе газды фазада реакцияларды өткізу) өткізіледі, әр топтағы
тазарту тәсілдерінің құндылықтарымен бірге кемшіліктері де бар.
Түтінді газдарды оксидті азот пен күкірттен тазарту басқа
да комплексті тәсілдер қолданылады.
Абсорбционды тәсілдер. Оксидті азот кәдімгі суда мына
реакцияларбойынша ериді:
3NO2 + H2O ( 2HNO3 + NO
3N2O4 + 2H2O ( 4HNO3 + 2NO
3N2O3 + H2O ( 2HNO3 + 4NO
Оксидті азоттардан тек NO суда ерігенмен химиялық реакцияға
түспейді, NOх-ті толығымен сіңірту үшін NO- NO2-ге дейін тотықтыру қажет.
Н2О2-ні тотықтырғыш күшінде қолдануға болады. Сонымен NOх-тің НNO3-ке
айналуы 0,02-0,03%-ін құрайды.
Газдарды NOх-тен нәтижелі тазарту олардың сілтілермен реакцияға
түскенде болады:
2NO2 + 2NaOH ( NaNO3 + NaNO2 + H2O
NO + NO2 + 2NaOH ( 2NaNO2 + H2O
2NO2 + Na2CO3 ( NaNO2 + NaNO3 + CO2
NO + NO2 + Na2CO3 ( 2NaNO2 + CO2
NOx-ті абсорбциялау үшін Са (ОН)2 және Mg (ОН)2 қолдануға болады
және тағы бірнеше сілтілер қосылқыларды, MgСО3. Nа тиосульфиті мен темір
сульфатфн қолданғанда, Na Ғе (NО)2 ( S2 ( O3 комплексті қосалқы пайда
болды.
Адсорбционды тәсілдер. Адсорбция өтетіні адсорбциондырылған
молекулалардың әрекеттескендегі үстіңгі тартылыс күшінің нәтижесінде өтеді,
ол көбінесе копиллярлы конденсация мен хемосорбциямен қосыла
жүреді.температура өсуімен адсорбция төмендейді. Қайнау температурасы төмен
заттардың адсорбциясы баяу өтеді. Мрлекулярлық массасы үлкейген сайын
адсорбцияның өнімділігі де өседі, сондықтан өсуімен NO2 NO-ғақарағанда
адсорбциялануы өтеді.
Таскөмірді кокстан жасалған белсенді көмірлер, ағаш көмірі, қоңыр
көмірдің белсенді жартылай кокс пен торфтарды адсорбенттер қылып
пайдаланылады. Десорбция кезінде азотты қышқыл және белсенді оксид азоты
пайда болады.
Каталиттік тәсілдер. Температурасы t ( 6200С кезінде бүкіл жоғары
азот осидтері NO t ( 6200С -ға диссоцияланады. Егер t ( 900-10000С болса NO
мына реакция бойынша диссациялануы мүмкін:
2NO ( N2+ О2 + 181 кДжмоль.
Бірақ осы реакция өте баяу өтеді (NO-ның жартылай ыдырауы 10000С
кезінде 1,1 сағат ішінде болады) оксид азоттың ажырату процесін тездету
үшін катализатор ретінде бір топ металдардың (Со, Сu, Ni, Fe, Ci, Zn)
оксидін қолданады. Бірақ та катализаторлар түтінді газдың ішінде болатын
оттегімен адсорбйияланып, сондықтан өте тез белсенсізделінеді. Оксид азотын
қалпына келтіру процестері катализаторлар арқылы табысты болып
есептелінеді. Қалпына келтіруші ретінде Н2, СН4, NН3, СО газдарды қолдануға
болады, сонымен бірге қатты сутекті де қолданады. Сонымен катализатор
қабатында t ( 5000С-да отсыз жану ұйымдастырылады. Мына реакциялар өтеді.
2NO + 2Н2 ( 2H2O + N2
2NO2 + 4H2 ( 4H2O+N2
2NO + 2CO ( 2СO2 + N2
2 “Астана-Энергия” АҚ-ның өндірістік әрекетінің сипатамасы және
атмосфералық ауаның ластану зерттеу әдістері
2.1 Өндіріс орындағы барлық мәліметтер.ТЭЦ-2 “Астана-Энергия”
акционерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz