Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы кәсіпорынның бюджеттік қаржылық тұрақтылығын талдау
Мазмұны
Кіріспе
1 Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығы саласындағы бюджеттік
қаржылар және олардың тиімді пайдалану жолдары
1.1 Ауыл шаруашылық қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
1.2 Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
3. Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
2 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы кәсіпорынның
бюджеттік қаржылық тұрақтылығын талдау
2.1 ЖШС Заманбек кәсіппорынның шаруашылық жағдайының қысқаша экономика-
техникалық мінездемісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 ЖШС Заманбек Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс активінің
құрамы мен құрылымын динамикасын талдау
2.3 Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс өтімділігін талдау және
төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық іскерлігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 ЖШС Заманбек сатудың шығынсыз сауда мен қауіпсіздік кепілдігі көлемін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Директ – костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Кәсіпорынды қаржылық талдау мен жоспарлауды зерттеудің маңыздылығы
кәсіпорындардың барлық уақытта ел экономикасы дамуының негізгі факторы
болып табылатындығымен анықталады.
Кәсіпорындар қызметі қоғамның экономикалық, саяси және әлеуметтік оң
нәтижелерге жетуіне ықпал етеді және нарықтық экономиканың маңызды
құрылымының бірі ретінде сипатталады. Экономикалық жүйенің бүгінгі жағдайы
мен болашағы, тиімді жұмыс істеуі және дамуы кәсіпкерлік сектордың
қызметіне тікелей байланысты. Қазіргі жағдайында кәсіпорынның
өміршенділігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы
тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып
қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз
процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсете
отырып, халықтың қажеттілігін қамтамасыз ететін сапалы өнім өндіру мен
қоғамдық өнімнің айналымы мен өндіріс тиімділігін арттыру арқылы,
экономиканың дамуына ықпал етеді.
Кәсіпорындардың экономикадағы рөлі кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеп,
ары қарай қарқынды дамуын талап етеді. Қазақстандағы кәсіпорындар өздерінің
батыс базасын кеңейтіп, тиімділігі мен өтімділік деңгейлерін жоғарлату,
тұтынушыларының сұраныстарын қанағаттандыру арқылы3 бәсекелестік
қабілеттілігін арттыруға тырысады.
Бұл үшін кәсіпорындардың ролін арттырып, ынталандырудың мәні – шығынды
аз жұмсап, жоғары деңгейде тиімді жұмыс істеу, өнімдерін өндіру барысында
сұранысты толық қанағаттандыру, өз өнімін тұтынушылардың өрісін кеңейту
мен өнімді өткізу қызметін жақсарту мен оның өзіндік құнын төмендетудің
маңызы ерекше болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет.
Дипломдық жұмыстық өзектілігі кәсіпорынның тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорындардың
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оны іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіру стратегиясының басты басымдылығы Қазақстан экономикасын одан әрі
жаңарту мен әртараптандыру болып табылады. Ұлттық экономиканы жаңарту жалпы
ішкі өнім көлемінде қосылған құны жоғары жаңа технологияларға негізделген
өндірістердің үлесін ұлғайтуға, жаңа индустриялық экономика сипатына сәйкес
келетін құрылымды қалыптастыруға, Қазақстанның бәсекелестік артықшылықтарьн
жүзеге асыруға негізделеді. Кәсіпорындарды ашу тек қана жұмыс орнын тудырып
қана қоймайды, сонымен бірге ол экономиканың бәсекелестігін, серпінділігін
және көп жақтылығын жасауға үлкен үлес қосады. Кәсіпорындарды дамыту
отандық өндіріс негізінде нарықтың жаңа тауарлар мен қызметтерге тез толуын
қамтамасыз етеді, жергілікті монополияны болдырмауға
көмектеседі.Кәсіпорындарды дамыту тұрғындардың табыстарын өмір сүру
деңгейлерін көтеруге және әртүрлі әлеуметтік-рухани мәселелерді шешуге де
өз оң ықпалын тигізеді. Отандық әдебиеттер мен ғылыми зерттеулерде,
басылымдарда қаржылық талдау мәселелесі қарастырылғаны мен олардың
кемшіліктері кездеседі. Кәсіпорынды қаржылық талдау мен жоспарлау
мәселелері Қазақстандық ғалымдардың атап айтқанда Дүйсенбаев Қ.Ш.,
Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г.,Үмбетәлиев А.Д. т.б. сияқты белгілі
экономистердің еңбектерінде қарастырылған. Соған қарамастан оның
прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр.
Сонымен қатар отандық кәсіпорындардың бүгінгі жай-күйі, жеткен
жетістіктері, кәсіпкерлікті жан-жақты дамыту мен оларға қолдау көрсету және
кәсіпорындардағы кейбір мәселелер туралы түбегейлі іргелі зерттеулер
жеткіліксіз деуге болады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – Заманбек ЖШС негізінде Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы бюджеттік қаржылар және
олардың тиімді пайдалану жолдары туралы мағлұмат беру мен қаржылық
жоспарлауда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын көрсету. Дипломдық
жұмыстың аталған мақсаттарына сәйкес келесі міндеттер қойылған:
. Ауыл шаруашылық қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты;
. Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы;
. Заманбек ЖШС кәсіппорынның шаруашылық жағдайының қысқаша экономика-
техникалық мінездеміс.
. Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс өтімділігін талдау және төлем
қабілеттілігін талдау;
. Ауыл шаруашылық бюджеттік кәсіпорын қаржысының тиімділігін арттыру
жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Заңдары мен Үкіметтің нормативтік қаулылары,
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы
ҚР заңдары, Заманбек ЖШС жылдық есептері, отандық және шетелдік экономист-
ғалымдардың ғылыми және оқу - әдістемелік зерттеу еңбектері, мерзімдік және
ғылыми басылымдардың материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік объектісі ретінде Заманбек ЖШС.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі , мақсаты мен міедеттері, объектісі мен пәні , зертеу
әдістері қарастырылады. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығы саласындағы бюджеттік қаржылар және олардың тиімді пайдалану
жолдары. Екінші тарауда Заманбек Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығы кәсіпорынның бюджеттік қаржылық тұрақтылығын талдау.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту жолдары қарастырылған. Дирломдық
жұмыстағы зерттеудің нәтижелері қортындыда жинақталған.
1 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы кәсіпорынның
бюджеттік қаржылық тұрақтылығын талдау.
1.1 Ауыл шаруашылық қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағжайын
талдаудың манызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, комерциялық серіктестер және
де басқа конрагенттер алдында өзінің өндірістік –кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауакершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Сонғы жылдары шыгарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д Шеремет Кәсіпорынның қаржы
активтер жағдайы қаржыны тарату , пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен меншілік капитал және міндеттемелер , яғни пассивтер
сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау , тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік
, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен , сондай –ақ басқа шаруашылық субьектілермен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М Радионова мен М.А Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазылады.
М. Н Крейнина А.И Ковалев және В.П Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қода барын
, үлестіріп таратылуы және пайдалануы сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы.
Профессор И.Т Балабанов Шаруашылық субьектісінің қаржылық жағдайы-
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын яғни төлем
қабілеттілігі , несие қабілеттілігі қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану , мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субьектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субьектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық мен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану: валюталы өзін-өзі өтеу- деп жазады .
С. А . Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы- бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды джәләрек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы , өзіндік құн , жалпы табыс , тимділік
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржылық жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді юолуын , тұраұтылығын және келешегі барлығын
куәландыру тиіс.
Дюсембаев К.Ш көзқарасы бойынша , сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, Дюсембаев К.Ш бұл ұғымды
былай анықтауды ұсынады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезендегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеу
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіред. Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты Қаражаттарын шебер пайдалану қабіліеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді ... Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады .
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге негізгі қорлар ,
материалдық емес активтер , айналым қаражаттары жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай- ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қарайтын шаруашылық
субьектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д Шеремет пен Р.С Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардын ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М Родионова мен М.А Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы- қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін , сондай-ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәспорынның
қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одаг әрі мына анықтаманы келтіреді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы –
бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін сақтай отырып,табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен
пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының
жағдайы.В.Г Артеменко мен М.В Беллиндер бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық –бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс –шаруашылық
қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді жұмыс, қызмет
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен , жабдықтаушылармен , несие берушілермен , жұмысшылармен және
тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен
қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелрді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға ,оның
материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы
қажет.А.Д . Шеремет мен В.С Сайфуллин қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл
қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі- деп дәлірек
және анығырақ түсіндіреді. Э.А. Маркарьян мен Г.Л Герасименко да дәл
осындай көзқараста Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу
мүмкіндігі немесе Сауда , несие және басқа да төлем сипатындағы
операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін
уақытылы және толық орындау мүмкіндігін көрсететінитөлем қабілеттілігі ,
қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады . Кәсіпорынның
жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны
сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді , оларды В.М Родионова мен М.А Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3. құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4. әрекет уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпрынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады , ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.. Кәсіпорынның тұрақтылығы
ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрымына тәуелді. Сондай- ақ , тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас манызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі- активтердің
тиімді құрамы мен құрылымы , сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын
дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару өнері-
кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының
ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, манызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы , оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс тандалып алынуы. Кәсіпорынныңөз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса , соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес , сонымен қатар оны
тарату құрылымы , әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
манызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса , оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі- яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есесптесе ала ма жоқ па?
-деген қауіп туады.
Және бұл жерде кәсіпорыннның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады;
- кәсіпорынның салслық топқа жатуы;
-шығарылатын өнімнің жұмыс, қызмет құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғанда
динамикасы;
- қорлар мен резертерді , олардын құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар өзара қарым- қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынасты болу –
жақсы қаржылық жағдайын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер
өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивидентерді ұқыпты төлейиін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартылымдығы болу үшін , тек бүгінгі күні ғана емес ,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы
тиіс.
Сондай-ақ , бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
келетін , ал алым мерзімі біткен уақытта –облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелеримен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отрырып, кез келген банк өз қлиентінің қаржылық
жағдаын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім- шартқа үлкен ықыласпен отырады.Тіпті қаржы
органдары , әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаның
қалайды, себебі тек осындай кәсіпрын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақыттылы және толық төлей алады.
Осылайша , қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым- қатынастағы потенциялын анықтайды, кәсіпорынныңөзінің
және серіктестерінің қаржылық және де басқа қатынастар тұрғысындығы
экономикалық қызығушылықтарды қанщалаықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға ,
оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызмет арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарады деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейігі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады , себебі қаржылық тұрақтылықтын жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына
ал көп болуы – дамуға кедергі жасап , басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпрындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты міндеті келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайда баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталының көлемін , оның өсуін және ағымдағы
міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
-қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
-кәсіпорын активтерді және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін , сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсендігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайдың тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау , яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезені болып табылады. Және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу ; бұлардың жиынтығы коммерциялық өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгерісм әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі турде түсүі мен
тиімді пайдаланылуына , есеп және несие тәртібін сақтауға , меншікті және
қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай ақ
кәсіпорынның қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге
бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдері және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге
және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның өле
қабілеті төмендейді. Кері байланыста бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
1.2 Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, Әлеуметтік сферасын әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы-
бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы-бюджет құрылысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына,аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі
деңгейлер бюджеттерінің, сонымен қатар бюджет процесі мен қатынастарының
жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы,
бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді,
өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты
болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
1.мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
2.федерация мүшелерінің бюджеттері(АҚШ-та-штаттардың, ГФР-да-
жерлердің (ландтардың),Канада-провинциялардың , Ресейде-федерация
субьектілерінің бюджеттері);
3. жергілікті бюджеттер.
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
ортақ (республикалық) бюджет және толыпжатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
ҚР-сының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан-федералдық емес, басқарудың Президенттік
нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
ҚР-сында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін,
атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұмыс істейді:
республикалық бюджет ;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, Астананың
бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бектілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы ҚР-сының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады.
Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамталып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. Мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 50-52 пайызы тиді, оның 35 пайызы
республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15 пайызы жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет-араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік және жергілікті бюджеттер кез келген басқа
мемлекеттергідей ҚР-сы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет-
мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің
көмегімен тиісті мемлекеттік және жергілікті құрылымдарының ақша қорлары
құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз
етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде
мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте
қаржы ресурстарын шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге
асыру үшін қажет.
ҚР-сы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі респуликалық бюджетте
шоғырланған.
Республикалық бюджет-бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері)-
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстың маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз
етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы барқаладағы) мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық
маңызы бар қала)бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет ҚР-сының
заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.
Төтенше мелекеттік бюджет республикалық және ҚР-сындағы
төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі
орталық уәкілетті орган әзірлейді және ол ҚР-сының заңдарында белгіленген
тәртіппен ҚР-сы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.
ҚР-сының бүкіл аумағына төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу
және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше мемлекеттік
бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдағаны туралы ҚР-сының
Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттік бюджет
төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
ҚР-сының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген ретте
төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.ҚР-сының бірнеше аймақтарының
аумақтарында бір мезгілде төтенше жағдай енгізуге төтенше жағдайдың зардабы
ұлттық мүдделерге және республиканың эономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге
негіз бола алады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі
деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу,
қарау, бекіту, атқару, бақылау, тәртібімен, сондай-ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
ҚР-сының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін
барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы және т.б. қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен ҚР-сы егеменді мемлекеттің жалпы экономикалық
және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы
барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына, төменгі деңгей
бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ
ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да
негізделген. Бюджеттердің бірлігі бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен,
соның ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптамасын, бюджет
процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі.
Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-экомикалық
саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағдаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
түсімдерді тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,
тиісті өтемсіз жергілікті бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол
берілмейді. Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың әлеуметтік –экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті
органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, ҚР-сының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық
түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және ҚР-сыныңҰлттық қорында
міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол
мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық кірістері мен шығыстарын
бюджетке жинақтап, жұмылдырудың обьективтік қажеттігін қамтып көрсетеді.
Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай-ақ бюджет шығыстарының
көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың –зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру және т.б. қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты-параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-
күйінің көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың
параметрлеріне және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына
сәйкестігі. Бюджеттің реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына
сәйкес оларды ҚР-сының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау
және бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспаренттілік қағидаты – бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың
атқарылуы туралы есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты
басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының
бюджет қатынастары сферасында бұрын қадылдаған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты- бұл бюджеттік
бағдарламалардың паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет
қаражаттарының оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге
жетудің қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты-бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру.
Жауапкершілік қағидаты-бюджеттік процеске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен
алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың
атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші
субьектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы
хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған ҚР-сының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындары қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген
және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің
Конституциясында және Бюджет кодексінде, ″Жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы″, ″ҚР-сының жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ арнайы
заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып көрсетілген.
Нақтылы жағдайда бұл қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы, кейде
бюджеттің бірлігі қағидатынан ауытқиды, өйткені көптеген арнаулы және
бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық қағидаты да өзінің маңызын
жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс етуі мүмкін, олар
арқылы мемлекет қаржы қатынастарын саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және
аймақтық бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге
асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс – қимылына негізделген.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама сыныптау
обьектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функциялық, ведомстволық және
экономикалық сыныптамалар бойынша бюджеттің түсімдері мен шығыстарын
топтастыру болып табылады. Ол кірістердің сыныптамасынан, бюджет
шығыстарының функциялық және экономикалық сыныптамаларынан тұрады. Бірыңғай
бюджеттік сыныптама ҚР-сы бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бюджеттерінің
көрсеткіштерінің салыстырымдылығын қамтамасыз етеді.
Бірыңғай бюджеттік сыныптама бірыңғай және бюджеттердің барлық
деңгейлері үшін міндетті болып табылады, оны бюджеттік жоспарлау жөніндегі
уәкілетті орган әзірлейді және республика Үкіметі бекітеді. Бюджет процесі
бірыңғай бюджеттік сыныптама негізінде жүзеге асырылады.
Бюджет түсімдерінің сыныптамасы бюджет заңнамасына негізделген
барлық деңгейлер бюджеттерінің түсімдерін белгілі бір сыныптамалар бойынша
топтастыру болып табылады. Бюджет түсімдері сыныптамасының топтамасы
санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан және ерекшеліктен тұрады. Санаттар
түсімдерді экономикалық белгілері бойынша топтастыру болып табылады.
Сыныптар мен ішкі сыныптар түсімдерді олардың көздері мен түрлері бойынша
топтастырады. Ерекшелік бюджетке төленетін төлем немесе түсім түрін
айқындайды.
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамасы барлық деңгейлер
бюджетінің шығыстарын топтастыру болып табылады, ол мемлекет функцияларының
орындалуын, республикада мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын қамтып
көрсететін функциялық және ведомстволық белгілер бойынша бюджет
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын анықтайды.
Бюджет шығыстарын функциялық сыныптауды топтастыру мынадай
деңгейлерден тұрады: функциялық топтар, функциялық кіші топтар, бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар және ішкі
бағдарламалар.
Функциялық топ-салалық белгілері мен функциялық бағыты бойынша
бюджет шығыстарын біріктіру. Функциялық ішкі топ- функциялық топ ішінде
бюджет қаражаттарын жұмсаудың бағыттарын нақтылайды.
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамасының негізінде
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерін, функциялық топтар мен бюджеттік
бағдарламаларды (ішкі бағдарламаларды) топтастыру арқылы жасалатын бюджет
шығыстарының ведомстволық сыныптамасы қалыптастырылуы мүмкін.
Мемлекеттік басқарудың функциялары мен мемлекеттік саясатты
жүзеге асыру жөніндегі бюджеттің шығыстары бюджеттік бағдарлама деп
аталады. Оның мақсаты бюджеттік бағдарламаны орындау кезінде қол жеткізуге
тиіс белгілі бір түпкілікті нәтиже болып табылады.
Экономикалық нәтижелерге қарай бюджеттік бағдарламалар былайша
ажыратылады:
ағымдағы бюджеттік бағдарламалар, олар тұрақты сипаты бар
немесе дамудың бюджеттік бағдарламаларына жатпайтын біржолғы шаралар
өткізуді көздейтін заңнамалық актілерге сәйкес мемлекеттік басқарудың
функциялары мен мемлекет міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз етуге
бағытталады;
дамудың бюджеттік бағдарламалары, олар бюджеттік
инвестицияларды жүзеге асыруға бағытталады.
Белгілі бір функцияларды атқаратын мемлекеттік басқару
деңгейіне қарай бюджеттік бағдарламалар республикалық бюджетте бекітілетін
республикалық және жергілікті бюджеттік бағдарламаларға бөлінеді.
Жүзеге асыру тәсіліне қарай бюджеттік бағдарламалар бір әкімші
жүзеге асыратын жеке -дара бюджеттік бағдарламалар және бюджеттік
бағдарламалардың бір әкімшісі бойынша бюджетте бекітілетін және бюджеттік
бағдарламалардың түрлі әкімшілері арасында қаржы жылы ішінде бөлінетін
бюджеттік бағдарламалар болып бөлінеді.
Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалау үш стадияда-
бюджеттің жобасын әзірлеу кезінде, бюджетті атқару кезінде және бюджеттің
атқарылуын бақылау кезінде жүзеге асырылады.
Жоғарғы және төменгі бюджеттердің бюджет процесіндегі
қатынастары бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында бюджет процесінде жоғарғы және
төменгі бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды проблемалардың
бірі болып отыр.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджет процесінде облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа осындай
бюджеттермен, аудандар(облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-
бірімен өзара қарым-қатынастарына жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар мемлекет басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, бюджеттер
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың
жергілікті атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалардың, астананың және аудандардың (облыстық маңызы бар
қалалардың) бюджет процесіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстардың өкілеттіктерін немесе түсімдердің жекелеген
түрлерін бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне беру бюджет кодексіне
өзгетулер енгізгенде ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1.облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар
(облыстық маңызы бар қалалар)бюджеттерінің жоғарғы облыстықт бюджетпен
өзара қатынастарда теңдігі;
2.түсімдерді тиімді болу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың
мынадай өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
төменгі бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі
орналастырылатын салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
бекіткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін
бюджет деңгейіне артықшылық беріледі;
нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын
салықтар жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
3. ҚР-сының әкімшілік –аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңістіру;
4. жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік
қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
5. мемлекеттік қызмет көрсетуге ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі – мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару
деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6. мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша
жақындату –қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және
мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін
қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен
деңгейіне беру;
7. бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен
кредиттердің тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1. республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджетінің арасында :
ресми трасферттермен,
бюджеттік кредиттермен;
2.облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар)
бюджеттер арасында:
ресми трасферттермен,
бюджеттік кредиттермен;
кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трасферттер жалпы сипаттағы трасферттер ағымдағы
нысаналы трасферттер, дамуға арналғын нысаналы трасферттер болып бөлінеді .
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде
бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеттін, аймақтардың
обьективтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай
нормалар ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта
мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы
органдар тек қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады.Нысаналы
трансферттер мен кредиттердің нысалы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары
осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы
жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жорғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн
ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Бюджетаралық реттеу – теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы
бюджет ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және
керісінше, ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне бюджеттік
субвенциялар, бюджеттік алынымдар реттеуші кіріс көздері жатады.
Бюджеттік алынымдар – заңнамалық актілермен немесе
мәслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттердің
жоғарғы бюджеттерге беретін ресми трансферттері:
Субвенциялар - төменгі бюджеттердің жоғарғы бюджеттерден
заңнамалық актілермен және мәслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар
шегінде алатын ресми трансферттер.
Реттеуші кіріс көздері бекітіліп берілген және реттеуші болып
бөлінеді.
Бекітіп берілген кірістер – бұл түгелдей немесе ішінара белгілі
бір бюджетке берілетін бюджет қаражаттары.
Реттеуші кірістер – жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке нығайту
үшін бағытталатын қаражаттар.
Бекітіп берілген және реттеуші кірістердің тізбесі бюджет
заңнамасында белгіленеді.
Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттердегі
түсімдердің көлемі жалпы алғанда олардың функцияларын жүзеге асыру үшін
жеткілікті болса бюджет жүйесі сатыластығы жағынан баланстандырылған деп
есептеледі.Деңгейлес теңгерімділік – биліктің тиісті деңгейлерінің жеке
аймақтарымен аумақтарының бюджеттеріндегі кірістер мен шығыстардың жалпы
сәйкестігі.
Сатылас теңгерімділікке жету – жалпы теңгерімділіктің I –
кезеңі, ал деңгейлес теңгерімділікке жету – теңдестірудің II – кезеңі, ол
Қазақстанда бюджеттік алынымдар мен субвенциялар арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджеттердің нашар салық
базасы; қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар
жоғарғы бюджеттердің төменгі деңгейдің бюджеттерін орталықтандырылған
нығайту негізінде құрылады. Мұндай саясат аумақтарды шығыстардың неғұрлым
жоғары нормативтерін қаққылауға бағдарлайды. Жоғарғы органдар ″тағдырды
шешушіге″ айналады, бұл жем қорлыққа негіз қалайды. Бұл жағдайда биліктің
жергілікті органдарының құқықтарын кеңейту қажет, ол үшін олардың үш
топтағы өздерінің салықтары болуы керек:
1.негізгі ролді ойнайтын салықтар:
а) тура салықтар: мүлік, жер салықтары, көлік құралдарын
салынатын салық;
ә) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығы саласындағы бюджеттік
қаржылар және олардың тиімді пайдалану жолдары
1.1 Ауыл шаруашылық қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
1.2 Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
3. Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
2 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы кәсіпорынның
бюджеттік қаржылық тұрақтылығын талдау
2.1 ЖШС Заманбек кәсіппорынның шаруашылық жағдайының қысқаша экономика-
техникалық мінездемісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 ЖШС Заманбек Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс активінің
құрамы мен құрылымын динамикасын талдау
2.3 Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс өтімділігін талдау және
төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық іскерлігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 ЖШС Заманбек сатудың шығынсыз сауда мен қауіпсіздік кепілдігі көлемін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Директ – костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Кәсіпорынды қаржылық талдау мен жоспарлауды зерттеудің маңыздылығы
кәсіпорындардың барлық уақытта ел экономикасы дамуының негізгі факторы
болып табылатындығымен анықталады.
Кәсіпорындар қызметі қоғамның экономикалық, саяси және әлеуметтік оң
нәтижелерге жетуіне ықпал етеді және нарықтық экономиканың маңызды
құрылымының бірі ретінде сипатталады. Экономикалық жүйенің бүгінгі жағдайы
мен болашағы, тиімді жұмыс істеуі және дамуы кәсіпкерлік сектордың
қызметіне тікелей байланысты. Қазіргі жағдайында кәсіпорынның
өміршенділігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы
тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып
қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз
процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсете
отырып, халықтың қажеттілігін қамтамасыз ететін сапалы өнім өндіру мен
қоғамдық өнімнің айналымы мен өндіріс тиімділігін арттыру арқылы,
экономиканың дамуына ықпал етеді.
Кәсіпорындардың экономикадағы рөлі кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеп,
ары қарай қарқынды дамуын талап етеді. Қазақстандағы кәсіпорындар өздерінің
батыс базасын кеңейтіп, тиімділігі мен өтімділік деңгейлерін жоғарлату,
тұтынушыларының сұраныстарын қанағаттандыру арқылы3 бәсекелестік
қабілеттілігін арттыруға тырысады.
Бұл үшін кәсіпорындардың ролін арттырып, ынталандырудың мәні – шығынды
аз жұмсап, жоғары деңгейде тиімді жұмыс істеу, өнімдерін өндіру барысында
сұранысты толық қанағаттандыру, өз өнімін тұтынушылардың өрісін кеңейту
мен өнімді өткізу қызметін жақсарту мен оның өзіндік құнын төмендетудің
маңызы ерекше болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет.
Дипломдық жұмыстық өзектілігі кәсіпорынның тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорындардың
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оны іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіру стратегиясының басты басымдылығы Қазақстан экономикасын одан әрі
жаңарту мен әртараптандыру болып табылады. Ұлттық экономиканы жаңарту жалпы
ішкі өнім көлемінде қосылған құны жоғары жаңа технологияларға негізделген
өндірістердің үлесін ұлғайтуға, жаңа индустриялық экономика сипатына сәйкес
келетін құрылымды қалыптастыруға, Қазақстанның бәсекелестік артықшылықтарьн
жүзеге асыруға негізделеді. Кәсіпорындарды ашу тек қана жұмыс орнын тудырып
қана қоймайды, сонымен бірге ол экономиканың бәсекелестігін, серпінділігін
және көп жақтылығын жасауға үлкен үлес қосады. Кәсіпорындарды дамыту
отандық өндіріс негізінде нарықтың жаңа тауарлар мен қызметтерге тез толуын
қамтамасыз етеді, жергілікті монополияны болдырмауға
көмектеседі.Кәсіпорындарды дамыту тұрғындардың табыстарын өмір сүру
деңгейлерін көтеруге және әртүрлі әлеуметтік-рухани мәселелерді шешуге де
өз оң ықпалын тигізеді. Отандық әдебиеттер мен ғылыми зерттеулерде,
басылымдарда қаржылық талдау мәселелесі қарастырылғаны мен олардың
кемшіліктері кездеседі. Кәсіпорынды қаржылық талдау мен жоспарлау
мәселелері Қазақстандық ғалымдардың атап айтқанда Дүйсенбаев Қ.Ш.,
Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г.,Үмбетәлиев А.Д. т.б. сияқты белгілі
экономистердің еңбектерінде қарастырылған. Соған қарамастан оның
прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр.
Сонымен қатар отандық кәсіпорындардың бүгінгі жай-күйі, жеткен
жетістіктері, кәсіпкерлікті жан-жақты дамыту мен оларға қолдау көрсету және
кәсіпорындардағы кейбір мәселелер туралы түбегейлі іргелі зерттеулер
жеткіліксіз деуге болады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – Заманбек ЖШС негізінде Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы бюджеттік қаржылар және
олардың тиімді пайдалану жолдары туралы мағлұмат беру мен қаржылық
жоспарлауда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын көрсету. Дипломдық
жұмыстың аталған мақсаттарына сәйкес келесі міндеттер қойылған:
. Ауыл шаруашылық қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты;
. Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы;
. Заманбек ЖШС кәсіппорынның шаруашылық жағдайының қысқаша экономика-
техникалық мінездеміс.
. Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс өтімділігін талдау және төлем
қабілеттілігін талдау;
. Ауыл шаруашылық бюджеттік кәсіпорын қаржысының тиімділігін арттыру
жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Заңдары мен Үкіметтің нормативтік қаулылары,
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы
ҚР заңдары, Заманбек ЖШС жылдық есептері, отандық және шетелдік экономист-
ғалымдардың ғылыми және оқу - әдістемелік зерттеу еңбектері, мерзімдік және
ғылыми басылымдардың материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік объектісі ретінде Заманбек ЖШС.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі , мақсаты мен міедеттері, объектісі мен пәні , зертеу
әдістері қарастырылады. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығы саласындағы бюджеттік қаржылар және олардың тиімді пайдалану
жолдары. Екінші тарауда Заманбек Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығы кәсіпорынның бюджеттік қаржылық тұрақтылығын талдау.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту жолдары қарастырылған. Дирломдық
жұмыстағы зерттеудің нәтижелері қортындыда жинақталған.
1 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы кәсіпорынның
бюджеттік қаржылық тұрақтылығын талдау.
1.1 Ауыл шаруашылық қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағжайын
талдаудың манызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, комерциялық серіктестер және
де басқа конрагенттер алдында өзінің өндірістік –кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауакершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Сонғы жылдары шыгарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д Шеремет Кәсіпорынның қаржы
активтер жағдайы қаржыны тарату , пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен меншілік капитал және міндеттемелер , яғни пассивтер
сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау , тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік
, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен , сондай –ақ басқа шаруашылық субьектілермен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М Радионова мен М.А Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазылады.
М. Н Крейнина А.И Ковалев және В.П Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қода барын
, үлестіріп таратылуы және пайдалануы сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы.
Профессор И.Т Балабанов Шаруашылық субьектісінің қаржылық жағдайы-
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын яғни төлем
қабілеттілігі , несие қабілеттілігі қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану , мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субьектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субьектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық мен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану: валюталы өзін-өзі өтеу- деп жазады .
С. А . Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы- бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды джәләрек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы , өзіндік құн , жалпы табыс , тимділік
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржылық жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді юолуын , тұраұтылығын және келешегі барлығын
куәландыру тиіс.
Дюсембаев К.Ш көзқарасы бойынша , сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, Дюсембаев К.Ш бұл ұғымды
былай анықтауды ұсынады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезендегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеу
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіред. Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты Қаражаттарын шебер пайдалану қабіліеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді ... Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады .
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге негізгі қорлар ,
материалдық емес активтер , айналым қаражаттары жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай- ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қарайтын шаруашылық
субьектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д Шеремет пен Р.С Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардын ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М Родионова мен М.А Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы- қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін , сондай-ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәспорынның
қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одаг әрі мына анықтаманы келтіреді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы –
бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін сақтай отырып,табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен
пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының
жағдайы.В.Г Артеменко мен М.В Беллиндер бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық –бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс –шаруашылық
қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді жұмыс, қызмет
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен , жабдықтаушылармен , несие берушілермен , жұмысшылармен және
тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен
қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелрді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға ,оның
материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы
қажет.А.Д . Шеремет мен В.С Сайфуллин қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл
қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі- деп дәлірек
және анығырақ түсіндіреді. Э.А. Маркарьян мен Г.Л Герасименко да дәл
осындай көзқараста Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу
мүмкіндігі немесе Сауда , несие және басқа да төлем сипатындағы
операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін
уақытылы және толық орындау мүмкіндігін көрсететінитөлем қабілеттілігі ,
қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады . Кәсіпорынның
жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны
сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді , оларды В.М Родионова мен М.А Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3. құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4. әрекет уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпрынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады , ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.. Кәсіпорынның тұрақтылығы
ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрымына тәуелді. Сондай- ақ , тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас манызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі- активтердің
тиімді құрамы мен құрылымы , сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын
дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару өнері-
кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының
ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, манызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы , оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс тандалып алынуы. Кәсіпорынныңөз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса , соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес , сонымен қатар оны
тарату құрылымы , әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
манызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса , оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі- яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есесптесе ала ма жоқ па?
-деген қауіп туады.
Және бұл жерде кәсіпорыннның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады;
- кәсіпорынның салслық топқа жатуы;
-шығарылатын өнімнің жұмыс, қызмет құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғанда
динамикасы;
- қорлар мен резертерді , олардын құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар өзара қарым- қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынасты болу –
жақсы қаржылық жағдайын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер
өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивидентерді ұқыпты төлейиін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартылымдығы болу үшін , тек бүгінгі күні ғана емес ,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы
тиіс.
Сондай-ақ , бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
келетін , ал алым мерзімі біткен уақытта –облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелеримен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отрырып, кез келген банк өз қлиентінің қаржылық
жағдаын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім- шартқа үлкен ықыласпен отырады.Тіпті қаржы
органдары , әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаның
қалайды, себебі тек осындай кәсіпрын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақыттылы және толық төлей алады.
Осылайша , қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым- қатынастағы потенциялын анықтайды, кәсіпорынныңөзінің
және серіктестерінің қаржылық және де басқа қатынастар тұрғысындығы
экономикалық қызығушылықтарды қанщалаықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға ,
оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызмет арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарады деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейігі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады , себебі қаржылық тұрақтылықтын жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына
ал көп болуы – дамуға кедергі жасап , басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпрындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты міндеті келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайда баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталының көлемін , оның өсуін және ағымдағы
міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
-қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
-кәсіпорын активтерді және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін , сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсендігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайдың тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау , яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезені болып табылады. Және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу ; бұлардың жиынтығы коммерциялық өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгерісм әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі турде түсүі мен
тиімді пайдаланылуына , есеп және несие тәртібін сақтауға , меншікті және
қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай ақ
кәсіпорынның қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге
бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдері және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге
және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның өле
қабілеті төмендейді. Кері байланыста бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
1.2 Ауыл шаруашылығынның бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, Әлеуметтік сферасын әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы-
бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы-бюджет құрылысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына,аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі
деңгейлер бюджеттерінің, сонымен қатар бюджет процесі мен қатынастарының
жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы,
бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді,
өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты
болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
1.мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
2.федерация мүшелерінің бюджеттері(АҚШ-та-штаттардың, ГФР-да-
жерлердің (ландтардың),Канада-провинциялардың , Ресейде-федерация
субьектілерінің бюджеттері);
3. жергілікті бюджеттер.
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
ортақ (республикалық) бюджет және толыпжатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
ҚР-сының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан-федералдық емес, басқарудың Президенттік
нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
ҚР-сында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін,
атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұмыс істейді:
республикалық бюджет ;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, Астананың
бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бектілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы ҚР-сының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады.
Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамталып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. Мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 50-52 пайызы тиді, оның 35 пайызы
республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15 пайызы жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет-араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік және жергілікті бюджеттер кез келген басқа
мемлекеттергідей ҚР-сы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет-
мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің
көмегімен тиісті мемлекеттік және жергілікті құрылымдарының ақша қорлары
құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз
етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде
мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте
қаржы ресурстарын шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге
асыру үшін қажет.
ҚР-сы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі респуликалық бюджетте
шоғырланған.
Республикалық бюджет-бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері)-
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстың маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз
етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы барқаладағы) мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық
маңызы бар қала)бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет ҚР-сының
заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.
Төтенше мелекеттік бюджет республикалық және ҚР-сындағы
төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі
орталық уәкілетті орган әзірлейді және ол ҚР-сының заңдарында белгіленген
тәртіппен ҚР-сы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.
ҚР-сының бүкіл аумағына төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу
және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше мемлекеттік
бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдағаны туралы ҚР-сының
Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттік бюджет
төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
ҚР-сының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген ретте
төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.ҚР-сының бірнеше аймақтарының
аумақтарында бір мезгілде төтенше жағдай енгізуге төтенше жағдайдың зардабы
ұлттық мүдделерге және республиканың эономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге
негіз бола алады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі
деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу,
қарау, бекіту, атқару, бақылау, тәртібімен, сондай-ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
ҚР-сының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін
барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы және т.б. қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен ҚР-сы егеменді мемлекеттің жалпы экономикалық
және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы
барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына, төменгі деңгей
бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ
ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да
негізделген. Бюджеттердің бірлігі бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен,
соның ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптамасын, бюджет
процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі.
Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-экомикалық
саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағдаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
түсімдерді тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,
тиісті өтемсіз жергілікті бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол
берілмейді. Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың әлеуметтік –экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті
органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, ҚР-сының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық
түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және ҚР-сыныңҰлттық қорында
міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол
мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық кірістері мен шығыстарын
бюджетке жинақтап, жұмылдырудың обьективтік қажеттігін қамтып көрсетеді.
Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай-ақ бюджет шығыстарының
көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың –зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру және т.б. қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты-параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-
күйінің көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың
параметрлеріне және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына
сәйкестігі. Бюджеттің реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына
сәйкес оларды ҚР-сының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау
және бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспаренттілік қағидаты – бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың
атқарылуы туралы есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты
басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының
бюджет қатынастары сферасында бұрын қадылдаған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты- бұл бюджеттік
бағдарламалардың паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет
қаражаттарының оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге
жетудің қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты-бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру.
Жауапкершілік қағидаты-бюджеттік процеске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен
алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың
атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші
субьектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы
хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған ҚР-сының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындары қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген
және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің
Конституциясында және Бюджет кодексінде, ″Жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы″, ″ҚР-сының жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ арнайы
заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып көрсетілген.
Нақтылы жағдайда бұл қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы, кейде
бюджеттің бірлігі қағидатынан ауытқиды, өйткені көптеген арнаулы және
бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық қағидаты да өзінің маңызын
жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс етуі мүмкін, олар
арқылы мемлекет қаржы қатынастарын саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және
аймақтық бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге
асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс – қимылына негізделген.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама сыныптау
обьектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функциялық, ведомстволық және
экономикалық сыныптамалар бойынша бюджеттің түсімдері мен шығыстарын
топтастыру болып табылады. Ол кірістердің сыныптамасынан, бюджет
шығыстарының функциялық және экономикалық сыныптамаларынан тұрады. Бірыңғай
бюджеттік сыныптама ҚР-сы бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бюджеттерінің
көрсеткіштерінің салыстырымдылығын қамтамасыз етеді.
Бірыңғай бюджеттік сыныптама бірыңғай және бюджеттердің барлық
деңгейлері үшін міндетті болып табылады, оны бюджеттік жоспарлау жөніндегі
уәкілетті орган әзірлейді және республика Үкіметі бекітеді. Бюджет процесі
бірыңғай бюджеттік сыныптама негізінде жүзеге асырылады.
Бюджет түсімдерінің сыныптамасы бюджет заңнамасына негізделген
барлық деңгейлер бюджеттерінің түсімдерін белгілі бір сыныптамалар бойынша
топтастыру болып табылады. Бюджет түсімдері сыныптамасының топтамасы
санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан және ерекшеліктен тұрады. Санаттар
түсімдерді экономикалық белгілері бойынша топтастыру болып табылады.
Сыныптар мен ішкі сыныптар түсімдерді олардың көздері мен түрлері бойынша
топтастырады. Ерекшелік бюджетке төленетін төлем немесе түсім түрін
айқындайды.
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамасы барлық деңгейлер
бюджетінің шығыстарын топтастыру болып табылады, ол мемлекет функцияларының
орындалуын, республикада мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын қамтып
көрсететін функциялық және ведомстволық белгілер бойынша бюджет
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын анықтайды.
Бюджет шығыстарын функциялық сыныптауды топтастыру мынадай
деңгейлерден тұрады: функциялық топтар, функциялық кіші топтар, бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар және ішкі
бағдарламалар.
Функциялық топ-салалық белгілері мен функциялық бағыты бойынша
бюджет шығыстарын біріктіру. Функциялық ішкі топ- функциялық топ ішінде
бюджет қаражаттарын жұмсаудың бағыттарын нақтылайды.
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамасының негізінде
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерін, функциялық топтар мен бюджеттік
бағдарламаларды (ішкі бағдарламаларды) топтастыру арқылы жасалатын бюджет
шығыстарының ведомстволық сыныптамасы қалыптастырылуы мүмкін.
Мемлекеттік басқарудың функциялары мен мемлекеттік саясатты
жүзеге асыру жөніндегі бюджеттің шығыстары бюджеттік бағдарлама деп
аталады. Оның мақсаты бюджеттік бағдарламаны орындау кезінде қол жеткізуге
тиіс белгілі бір түпкілікті нәтиже болып табылады.
Экономикалық нәтижелерге қарай бюджеттік бағдарламалар былайша
ажыратылады:
ағымдағы бюджеттік бағдарламалар, олар тұрақты сипаты бар
немесе дамудың бюджеттік бағдарламаларына жатпайтын біржолғы шаралар
өткізуді көздейтін заңнамалық актілерге сәйкес мемлекеттік басқарудың
функциялары мен мемлекет міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз етуге
бағытталады;
дамудың бюджеттік бағдарламалары, олар бюджеттік
инвестицияларды жүзеге асыруға бағытталады.
Белгілі бір функцияларды атқаратын мемлекеттік басқару
деңгейіне қарай бюджеттік бағдарламалар республикалық бюджетте бекітілетін
республикалық және жергілікті бюджеттік бағдарламаларға бөлінеді.
Жүзеге асыру тәсіліне қарай бюджеттік бағдарламалар бір әкімші
жүзеге асыратын жеке -дара бюджеттік бағдарламалар және бюджеттік
бағдарламалардың бір әкімшісі бойынша бюджетте бекітілетін және бюджеттік
бағдарламалардың түрлі әкімшілері арасында қаржы жылы ішінде бөлінетін
бюджеттік бағдарламалар болып бөлінеді.
Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалау үш стадияда-
бюджеттің жобасын әзірлеу кезінде, бюджетті атқару кезінде және бюджеттің
атқарылуын бақылау кезінде жүзеге асырылады.
Жоғарғы және төменгі бюджеттердің бюджет процесіндегі
қатынастары бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында бюджет процесінде жоғарғы және
төменгі бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды проблемалардың
бірі болып отыр.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджет процесінде облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа осындай
бюджеттермен, аудандар(облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-
бірімен өзара қарым-қатынастарына жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар мемлекет басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, бюджеттер
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың
жергілікті атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалардың, астананың және аудандардың (облыстық маңызы бар
қалалардың) бюджет процесіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстардың өкілеттіктерін немесе түсімдердің жекелеген
түрлерін бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне беру бюджет кодексіне
өзгетулер енгізгенде ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1.облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар
(облыстық маңызы бар қалалар)бюджеттерінің жоғарғы облыстықт бюджетпен
өзара қатынастарда теңдігі;
2.түсімдерді тиімді болу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың
мынадай өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
төменгі бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі
орналастырылатын салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
бекіткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін
бюджет деңгейіне артықшылық беріледі;
нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын
салықтар жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
3. ҚР-сының әкімшілік –аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңістіру;
4. жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік
қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
5. мемлекеттік қызмет көрсетуге ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі – мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару
деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6. мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша
жақындату –қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және
мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін
қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен
деңгейіне беру;
7. бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен
кредиттердің тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1. республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджетінің арасында :
ресми трасферттермен,
бюджеттік кредиттермен;
2.облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар)
бюджеттер арасында:
ресми трасферттермен,
бюджеттік кредиттермен;
кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трасферттер жалпы сипаттағы трасферттер ағымдағы
нысаналы трасферттер, дамуға арналғын нысаналы трасферттер болып бөлінеді .
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде
бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеттін, аймақтардың
обьективтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай
нормалар ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта
мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы
органдар тек қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады.Нысаналы
трансферттер мен кредиттердің нысалы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары
осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы
жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жорғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн
ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Бюджетаралық реттеу – теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы
бюджет ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және
керісінше, ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне бюджеттік
субвенциялар, бюджеттік алынымдар реттеуші кіріс көздері жатады.
Бюджеттік алынымдар – заңнамалық актілермен немесе
мәслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттердің
жоғарғы бюджеттерге беретін ресми трансферттері:
Субвенциялар - төменгі бюджеттердің жоғарғы бюджеттерден
заңнамалық актілермен және мәслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар
шегінде алатын ресми трансферттер.
Реттеуші кіріс көздері бекітіліп берілген және реттеуші болып
бөлінеді.
Бекітіп берілген кірістер – бұл түгелдей немесе ішінара белгілі
бір бюджетке берілетін бюджет қаражаттары.
Реттеуші кірістер – жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке нығайту
үшін бағытталатын қаражаттар.
Бекітіп берілген және реттеуші кірістердің тізбесі бюджет
заңнамасында белгіленеді.
Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттердегі
түсімдердің көлемі жалпы алғанда олардың функцияларын жүзеге асыру үшін
жеткілікті болса бюджет жүйесі сатыластығы жағынан баланстандырылған деп
есептеледі.Деңгейлес теңгерімділік – биліктің тиісті деңгейлерінің жеке
аймақтарымен аумақтарының бюджеттеріндегі кірістер мен шығыстардың жалпы
сәйкестігі.
Сатылас теңгерімділікке жету – жалпы теңгерімділіктің I –
кезеңі, ал деңгейлес теңгерімділікке жету – теңдестірудің II – кезеңі, ол
Қазақстанда бюджеттік алынымдар мен субвенциялар арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджеттердің нашар салық
базасы; қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар
жоғарғы бюджеттердің төменгі деңгейдің бюджеттерін орталықтандырылған
нығайту негізінде құрылады. Мұндай саясат аумақтарды шығыстардың неғұрлым
жоғары нормативтерін қаққылауға бағдарлайды. Жоғарғы органдар ″тағдырды
шешушіге″ айналады, бұл жем қорлыққа негіз қалайды. Бұл жағдайда биліктің
жергілікті органдарының құқықтарын кеңейту қажет, ол үшін олардың үш
топтағы өздерінің салықтары болуы керек:
1.негізгі ролді ойнайтын салықтар:
а) тура салықтар: мүлік, жер салықтары, көлік құралдарын
салынатын салық;
ә) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz