Кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық іскерлігін жетілдіру жолдары
Тақырыбы: Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы қаржылық менеджмент
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Кәсіпорындардағы қаржылық менеджменттің
экономикалық маңыздылығының теориялық негіздері ... ... ...6
1.1 Ауыл шаруашылығындағы қаржылық менеджмент түсінігі мен кәсіпорынның
қаржылық жағдайының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржысы және оны басқару ... ... ...
2 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы кәсіпорынның бюджеттік
қаржылық тұрақтылығын талдау
2.1 АҚ Батыс Күнбағыс кәсіппорынның шаруашылық жағдайының
қысқаша экономика- техникалық мінездемісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 АҚ Батыс Күнбағыс Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының
баланс активінің құрамы мен құрылымын динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс өтімділігін талдау
және төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25
Кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық іскерлігін жетілдіру жолдары
3.1 АҚ Батыс Күнбағыс сатудың шығынсыз сауда мен қауіпсіздік
кепілдігі көлемін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 40
3.2 Директ – костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .58
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ел экономикасының қуаттылығы
оның қазба байлықтары мен минералдық ресурстар базасының көлеміне емес,
алысты аңғаратын экономикалық реформалар стратегиясының бәсекелестікке
қабілетті жоғарғы технологиялық тауар мен сапалы қызмет жасауға жағдай
туғызуға негізделген жөн.
Аграрлық саясат ол ауыл шаруашылық өндірісі мен агробизнестің басқада
салаларын тиімді дамытуға бағытталған және осы негізде халықтың тұрмыс
дәрежесімен елдегі қоғамдық процесстің дамуын қамтамасыз ету саясаты.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда
көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық
факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен
реформаның іске асуын бағалай келе былай деген еді"... жүргізіліп отырған
саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы
қызметте тиімділігінің төмен болуы обьективті түрдегі кедергі факторлардан
басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер
етуінен, тактикалық қателерден болды". Сондықтан аграрлық өнеркәсіптік
саладағы экономикалық ахуал үнемі жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына дейін
және одан кейін қабылданған бәсекелестікке қабілетті тауар шығарып, қызмет
көрсетуге бағытталған теориялық алғышарттарды экономикалық нақты
көрсеткіштерге ұластыру қажет және ол бүгінгі күннің көкейтесті
талаптарының бірі. Ол үшін, экономистердің пайымдауынша, әр ел әлемдік
шаруашылықта өз тауарымен және қызметімен өз орнын табуы тиіс. Десе де,
белгілі бір ел ішкі азық-түлік және киім-кешек сұранысын мейлінше өзі
қамтамассыз еткен жағдайда ғана ұлттық экономика бәсекелестікке қабілетті
болмақ және ол тұрақты экономикалық даму кепілі.
Ауыл шаруашылығын өркендетуде қазргі таңда алда төмендегідей міндеттер
тұр:
• азық –түлік рыногын тұрақтандыру;
• импорттық тауарлардың тасқыны күшейген қазіргі жағдайда халықтық
отандық өнімдермен қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің төмендеуіне жол
бермеу;
• аграрлық және өнеркәсіптік секторлардың мүдделерін тиімді үйлестіре
отырып тұрақты экономикалық дамудың алғышарттарын қамтамасыз ету;
• ауыл инфроқұрылымдардың тозғыншылыққа ұшырауын тоқтату.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бәсекелестікке қабілетті тауар шығару
үшін болашақтағы ең бір маңызды мәселелердің бірі - құрылымдық өзгерістер
жасау болып табылады, яғни мал шаруашылығын қалпына келтіріп және оны одан
әрі дамыту, ол азық-түлікпен қамтамасыз ету талаптарымен анықталады және
ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесіндегі мал шаруашылығының өз ролін
қамтамасыз ету, сонымен қатар, етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, жылқы
шаруашылығын дамытуды қарастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер жүктелген:
• Ауыл шаруашылығындағы қаржылық менеджмент түсінігі мен
кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні;
• Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржысы және оны басқару;
• Аграрлық өнеркәсіпті қаржыландыру көздері мен қаржысын
жоспарлаудың жүйелері;
• Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының экономикалық
тиімділігінің негізгі көрсеткіштері;
• Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық кәсіпорындарының
табыстылықтарына қаржылық талдау;
• "Батыс Күнбағыс" АҚ-ның экономикалық тиімділік пен қаржылық
жағдайына талдау жасау;
• Ауыл шаруашылық кәсіпорындары қаржысын басқаруда сапа
менеджментін енгізудің артықшылықтары;
• Ауылшаруашылығы өнеркәсіптік компанияларына мемлекеттің қолдаулары мен
даму перспективалары.
Осы дипломдық жұмысымда бәсекелестікке қабілетті экономиканың маңызды
бір бөлігі – ауыл шаруашлығы саласының бәсекелестікке қабілеттілігін
теориялық негіздемеге сүйене отырып, кәсіпорын мысалында көрсетуге
тырыстым.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Талдау материалдар аграрлық
саланы зерттеуші Қалиев Г.Ә., Мәдиев Г., Сейтбеков Л.С., Баймұхамедова Г.,
Айтуганова Б., Тілеубергенова М.А. және тағы басқа отандық ғалымдардың
ғылыми еңбектеріне негізделінді.
1 Кәсіпорындардағы қаржылық менеджменттің экономикалық маңыздылығының
теориялық негіздері
1. Ауыл шаруашылығындағы қаржылық менеджмент түсінігі мен кәсіпорынның
қаржылық жағдайының мәні
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржы ресурстары өте күрделі түсінік.
Олардың мәні өндіріс процесіндегі тағайындалуымен айқындалады. Кез келген
қаржы қатынасының материалды сипаты болып кіріс, аударымдар мен түсімдер
түріндегі ақшалай қаражаттар арқылы сипатталады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржысы – ауыл шаруашылығы кәсіпкерлік
қызметтің көлемі мен артықшылығын анықтайтын тиімді форма.
Бұл саланың қаржы реурстары бөлу процестерін теңдестіреді. Қаржы
ресурстарында қаржыға тән екі қызмет, олар: бөлу мен бақылау қызметтері.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындардың қаржысы қаржы менеджментінің
объектісі бола отырып басқарудың құралы да болады. Кәсіпорынның қаржы
ресурстарының осы қызметі қаржы менеджментін басқаруды басқару жүйесі
ретінде қарастырудан шығады: бірішіден, басқару объектісі болып ақша
айналымы мен құн айналымының жүзеге асырудың жағдайының жиынтығы
болатындығы, екіншіден қаржы ресурстары мен кәсіпкерлік капитал. Осылайша
қаржы ресурстарының мәні олардың қаржы менеджментінің объектілерімен
үйлесетіндігінен және олардың экономикалық табиғатының екі жақтылығымен
сипатталады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржы менеджменті кешеніндегі басты
мәселе кәсіпорынның қаржы ресурстарын ұйымдастыру, олардың түрлері бойынша
және қалыптасу қайнар көздері бойынша қатынасы болып табылады. Кәсіпорынның
менеджментінде қаржы ресурстарын қалыптастыру саясатының негізгі бағыттары
осы жағдайлар арқылы анықталады:
•ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржы ресурстарының оңтайлы
құрылымын анықтау;
•қаржы нарығындағы жағдайларды есепке ала отырып меншікті және қарыз
қайнар көздердің қатынасындағы өзгерістерді есепке алу;
•қарыз мүмкіндіктерінің резервтерін анықтау.
Қаржылық ресурстар мен капитал фирманың қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін фирманың жаңа кірістерін алу мақсатында
үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы сапада капитал
тәжірибелік қаржыгер үшін - өндірістің объективті факторы. Осылайша капитал
- фирма арқылы айналымға салынған және осы айналымнан кіріс әкелетін қаржы
ресурстарының бөлігі. Осы мағынада капитал қаржы ресурстарының айналған
формасы ретінде болады.
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда ұзақ уақыт бойы
қала алмайды, өйткені ол жаңа кірістер әкелуі керек. Фирманың кассасында
немесе оның банктегі есеп айырысу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы
ретінде ақшалай нысанда бола отырып, ол фирмаға кіріс әкелмейді немесе
тіптен кіріс әкелмейді.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқада материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейін бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым қорлары
қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша шаққан шығындарының
орны толтырылады.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқада материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейін бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым қорлары
қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша шаққан шығындарының
орны толтырылады.
Қаржы ресурстарын анықтаудағы ең қолайлы негізгі принцип болып, оларды
түрлерге жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта бөлуден өте отырып
жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма: амортизациялық аударым, жиынтық
кіріс (пайда), айналым қаражаттарының қалыптасқан артық көлемі, тұрақты
пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның қаражаттар айналымы
процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржы ресурстарын біздің пікіріміз
бойынша, үш негізгі топқа бөлу экономикалық тұрғыдан дұрыс болады:
• меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар есебінен қалыптасқан
қаржы ресурстары;
• қаржы нарығында мобилизацияланған ресурстар;
• қайта бөлу есебінен түскен ресурстар.
Жеделдетілген амортизациямен қатар соңғы жылдары негізгі қорларды
қайта бағалау да үлкен мәнге ие болып отыр.
Қайта бағалаудың мақсаты - негізгі активтерді жаңалау үшін керекті
ақшалай қаражаттар қорын қалыптастыруға жағдай жасау, мүлікт бағалау және
тозуды есептеу үшін алғашқы құндық базаны жаңалау болып табылады.
Қайта бағалауға барлық негізгі қорлар жатады, оның ішінде
әрекеттегідері және консервацияланғандары, резервтегілері мен
запастардағылары, аяқталмаған құрылыстардағылары, жалға немесе уақытша
пайдалануға берілгендері, списанияға шығаруға дайындалғандары, бірақ
өшіруге акт жасалмағандары.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа негіздеріне өтуде елдің экономикасында
нарықтық механизмдерді активизациялауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастырудың қайнар көздерінің ішінде материалды емес активтердің
амортизациясы үлкен мәнге ие.
Қазіргі кезде ауыл шаруашылық кәсіпорындарында қаржылық менеджментті
ұйымдастыру кезінде үлкен қиыншылықтармен қақтығысады. Жеңісті жұмыс істеп
жатқан фирмалардың тәжірибесі осы мәселені шешудің қысқа жолының кәсіпорын
басшыларының қолында екендігін көрсетті. Қазіргі таңда кәсіпорынның қаржы
жұмысын қайта құрудың екі тәсілі кеңінен қолданылады:
- егер де басшы – кәсіби қаржыгер болса, ол қаржы қызметін қайта
құруды өзі реттейді. Бұл тиімді нұсқа, бірақ отандық тәжірибеде көп
кездеспейді;
- кәсіпорынның қаржы қызметінің тапсырмалары мен қызметтерін түсінетін
басшы, бірақ олсы кәсіптің барлығын нақты білетін кәсіби қаржыгер болмаса,
тәжірибеге қаржы жұмысын ұйымдастырудың керекті моделін қою мен енгізу үшін
сыртқы ұйымды тарту.
Қызметтің ерекшеленген бағыттары бір мезгілде менеджердің алдында
тұрған негізгі тапсырмаларды да анықтайды. Осы тапсырмалардың құрамы келесі
түрде бөлшектенеді.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүргізіледі:
- кәсіпорынның активтерінің және оларды қайржыландырудың қайнар
көздерінің;
- кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық потенциалын ұстап тұруға
және оның қызметін кеңейтуге керекті ресурстар шамасы мен құрамы;
- қосымша қаржыландырудың қайнар көздерінің;
- қаржы ресурстарын пайдаланудың жағдайы мен тиімділігін бақылау
жүйесінің.
Екінші бағыт бөлшекті бағалауды талап қарастырады:
- керекті қаржы ресурстарының көлемінің;
- оларды ұсыну формаларының (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді
несие, нақты ақша);
- қол жеткізу мен уақыт дәрежесінің (қаржы ресурстарына қол жеткізу
мүмкіндігі келісім шарт арқылы анықталады; қаржыға керекті көлемде және
кереті уақытта қол жеткізе алу керек);
- ресурстардың осы түрін иелену құнының ( пайыз ставкалары,
қаражаттардың осы қайнар көздерін ұсынудың басқалай формальды және
формальды емес жағдайлар);
- қаражаттардың осы түрімен ассоциацияланатын тәуекел (яғни, меншік
иелерінің капиталы қаражаттардың қайнар көзі ретінде банктің мерзімді
ссудасына қарағанда аз тәуекелді болады).
Үшінші бағыт инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
шешімдердің талдауы мен бағасын қарастырады:
- қаржы ресурстарының трансформациясының тиімділігі;
- қаржы салымдарының тиімділігі.
Қаржылық шешімдерді жоғарыда аталған бағалауларды пайдалана отырып
қабылдау өтеулілік, қаржылық тұрақтылық және тиімділік талаптары арасындағы
компромиссті есепке алатын, альтернативті шешімдер нәтижесінде орындалады.
Ауыл шаруашылығы қаржы ресурстарын басқару кәсіпорынды басқарудың
жалпы жүйесінің маңызды тармағы болып саналады. Айналым қаражаттарының
айналымын көтеру запастарды сақтаумен байланысты нәтижелер мен шығындарды
анықтауға және запастар мен шығындардың дұрыс балансын жүргізуге әкеледі.
Айналым қаражаттарының айналымын жеделдету үшін кәсіпорындарда төмендегі
жұмыстарды жүргізген жөн:
- керекті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді енгізу;
- қазіргі заманға сай қоймаларды қолдану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қаржы ресурстарын басқару бойынша
негізделген шешім қабылдау үшін ең алдымен кәсіпорынның жағдайының қаржылық
тұрақтылығының қандай типке жататындығын анықтау керек. Оларды 4 топқа
бөлуге болады: жақсы тұрақты жағдайдағы кәсіпорын, орташа тұрақты
жағдайдағы кәсіпорын; нашар тұрақты жағдайдағы кәсіпорын; дағдарысты
қаржылық жағдайдағы кәсіпорын.
Ауыл шаруашылығына қаржы тарту инвестициялар бойынша шешім қабылдау ең
маңыздысы және сол уақытта кәсіпорынның қаржы ресуртсарын басқару
процесінің алғашқы құрамдастары болады, өйткені олардың маңызды көлемін
айналымнан ұзақ уақыт аралығына алады.
Аграрлық өнеркәсіп кәсіпорынының қаржы ресурстарын басқарудың
тиімділігін бағалау маңызды дәрежеде активтерге инвестициялаудың
тиімділігін бағалаумен ұштасады, өйткені бұл инвестициялар қаржылық
ресурстармен - меншікті және тартылған ресурстармен қамтамасыз етіледі.
Және керісінше, қаржы ресурстарының мәнінен олардың негізгі тағайындалуының
- қайта өндірістің қажеттіліктерін тұтас қаржыландыру мен бөлшекті түрде
кеңейтілген қайта өндірісті қаржыландыру болып табылатындығын көреміз.
Сондықтан, қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігі оларды инвестициялау
тиімділігіне шартталғанын байқаймыз. Басқаша айтқанда инвестициялар қаржы
ресурстарының мәнін сипаттайтын процесс ретінде, кеңейтілген қайта өндіріс
процесінде іскерлік қатынастардың метриалды ұстаушылары ретінде болады.
Қаржы нарығының тұрақтылығына, маңызды қаржылық тәуекелдерге, нарықтық
экономикасы дамыған елдерде қабылданған инвестицияның тиімділігін
бағалаудың тәсілдері Қазақстанда бірқатар ерекшеліктерге ие болды, олар
әрекеттегі пайыздық ставкалар, кәсіпорынның капитал құрылымының әр түрлі
макроэкономикалық циклдардағы серпіні, бірқатар факторлар қатынасында
инфляция көрсеткіштерін есептеуде есепке алудың қажеттілігімен байланысты.
Қазіргі қаржылық менеджменттің маңызды элементі ретінде қаржылық
болжау процесінде алдыңғы қатарға ақша ағынын дисконттау моделі ұсынылады.
Ауыл шаруашылық субъектілерінің қаржылық жоспарында ақша ағынын дисконттау
және модельдерді есепке алуды құрастырудың қажеттілігі төмендегі жағдаймен
анықталады: қаржылық нәтижені болжау кезінде көрсетілетін шығындардың көп
бөлігі төлемдер тәртібіне әсер етпейді. Мысалы, ауыл шаруашылық
субъектілерінің айналым қаражаттары оның шығын ретінде пайда және шығын
болжамына түскенге дейін төленеді. Осыған байланысты, төмендегідей тұжырым
жасауға болады: пайда есепті шотта немесе кассадағы ақшалай қаражаттардың
артықшылығын сипаттамайды, ал нақты ақшаның артық көлемі өз кезегінде
кәсіпорын пайда алып жатыр дегенді білдірмейді. Кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігі жағдайында бұл маңызды мәселеге айналуы мүмкін, өйткені
нақты ақшаның артық көлемі пайдалы жұмысты сипаттамайды. Кейінге
қалдырылған кредиторлық қарыздың жоғарғы деңгейін иеленгенде кәсіпорын
маңцызды қаржылық қиыншылықтарға ұшырауы мүмкін, өйткені кредиторлардың
қысымы дебиторлық қарызды алғанға дейін, кәсіпорын қызметіне кері әсерін
тигізуі мүмкін. Ақша ағынының болжам моделін жасаудың негізгі тапсырмасы
ақша қаражаттарының түсімі мен шығындалуының синхрондылығын тексеру,
кәсіпорынның болашақтағы өтеулілігін бағалау, болып табылады және осылайша
қабылданған басқарушылық шешімдердің тиімділігін арттыру.
Кәсіпорындарда есеп айырысуды жетілдіру келесі бағыттар бойынша
жүргізілуі керек - кәсіпорынның қаржы ресурстарының жалпы шамасын
максималдау позициясында ең тиімді деген есеп айырысу формаларын пайдалану
және керісінше - айналымнан қаражаттарды алуға әкелетін есеп айырысу
формаларынан бас тарту, мұнда кәсіпорын операцияның кредиторы қатынасында
қатысады. Есеп айырысу операцияларына қызмет ететін банктердің сенімділігі,
есеп айырысу механизмінің құқықы және инфрақұрылымын қамтмасыз ету сияқты
факторларына да көңіл аудару керек.
1.2 Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржысы және оны басқару
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы мыналар: кәсіпорындар, ұйымдар,
бірлестіктер, концерндер, ассоциациялардың салалық министрліктер мен басқа
шаруашылық органдардың, өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда,
дайындау, геологиялық барлау, жобалау тұргын үй – коммуналдық қызметін
жүзеге асырушы шаруашылық аралық, салааралық, кооперативтік ұйымдардың (
оның ішінде ұжымдық шаруашылықтардың халыққа қызмет көрсетудің,
байланыстың, қоғамдық тамақтандырудың) қаржыларын қамтиды.
Халық шаруашылығындағы әрбір саладағы қаржының техникалық экономикалық
ерекшеліктерінен туындайтын айырмашылықтары бар. Сонымен бір мезгілде халық
шаруашылығындағы салалардағы кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың
негізгі принциптері бірдей. Өйткені, бірыңғай экономикалық заңдар, ортақ
принциптерге негізделген. Мұның өзі олардың барлығын бір бастапқы буынға
біріктіруге мүмкіндік береді.
Кәсіпорындар қаржысының мәні жөнінде әзірге ортақ пікір жоқ. Бір қатар
ғалымдар тауарларды сатып алу, сату кезінде және еңбекақы кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын қаржы қатынастары деп қарауға болмайды, өйткені
олар бұл қатынастардың элементтері емес деседі. Алайда өндірістік қағиданың
жақтаушылар керісінше пікірде. өйткені өндірістегі қаржы қатынастары ұдайы
өндіріс кезеңдерін көрсететін экономикалық категория. Мысалы айырбас
кезінде өнімді өткізуден түскен түсімнен өнім беруші кәсіпорын тұтыну және
қорлану қорларын құрайды. Оның барысында өнім беру шартының талаптары
орындалмаса, екі жақ бір-біріне қарыздар болса, тиісті қаржы айыптары
қолданылады. Еңбекақы, сыйлықтар төлеу барысында туындаған ақша қатынастары
арнайы қорлар (тұтыну, еңбекақы, айналым қаражаттарын) құрып, жұмсау арқылы
жүргізіледі. өндіріс қағидасын жақтаушылар қаржы қатынастары өндіріс
процесінің барлық кезеңін қамтиды деп санайды. Кәсіпорындар мен ұйымдар
қаржысының негізгі белгілері:
1) қаржы қатынастарының көп қырлылығы, олардың формалары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік қорлардың міндетті болуы, олардың құралуы, тұрақты
толықтырылуы, көбеюі, бөлінуіне байланысты қатынастар туындауы. Өндірістік
қорлар - өндірістің серпінді элементі. Олар, өндірістің өзі сияқты, ұдайы
қозғалыста болады; оның үстіне құн формалары үнемі өзгереді. Кәсіпорынның
өндірістік қорлары оның қызметі кезінде материалдық – заттық және ақша
формасы қалады;
3) жоғары белсенділік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық
қырларында ықпал жасау мүмкіндігі.
Сөйтіп, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – халық шаруашылығындағы
ақшалай табыстарды, жинақтарды және қорларды жасауға, бөлуге және
пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастар.
Ауыл шаруашылық өндіріс өзінің табиғаты бойынша экономиканың басқа
салаларынан ерекшелігі – өсімдік және жануар өнімдерін өндірумен және
қызметінің басты элементі ретінде еңбек процесінде жерді басқа еш нәрсемен
орын бастырмайтын құрал етіп пайдаланады. Сондықтан ауылшаруашылығында
қызметті жаңғырту және ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қаржысын
функцияландыру табиғи-климаттық, шынайы-биологиялық, технологиялық,
әлеуметтік-экономикалық бірнеше факторлар ерекшеліктері қатарымен иеленеді.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қаржысы – қорлардың, білімнің,
айналымдылығымен, кірістер мен ақша қаражаттары ресурстарын қолдану мен
бөлу, өндірісті бақылау, өндіріс процесінде дайын болған өнімнің бөлінуі
мен қолдануыдың нәтижесінде пайда болған экономикалық қатынастардың жүйесі.
Кез келген ауыл шаруашылық кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижесі
айтарлықтай дәрежеде қаржылық шаруашылықты ұйымдастыру мен оны басқару
шеберлігіне байланысты.
Дүние жүзілік кейбір елдерде нарықтық жағдайға нашар бейімделудің
нәтижесінде ауылшаруашылығы өндіріс көлемінің төмендеуі байқалады. Себебі,
өндірісті жүргізуде ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өнімінің құнын, сату
нысаны мен таза табысты анықтауды маңызды орынға ие болып табылатын жер
және табиғи ортаны пайдаланумен байланысқан.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қаржысын басқарудың негізгі мақсаты –
өндіріс процесін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мен бөлінген қаражатты
дұрыс және рационалды қолдану, бақылау болып табылады. Ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда қолданылатын қаржы-несие ресурстары келесідей қаржыландыру
көздерінен құралады: жеке меншікті түсімдері, несиелік қаражаттар және
бюджеттік қаржыландыру.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қаржысын басқару келесідей негізгі
аумақтарды қамтиды: қаржылық жоспарлау, жабдықтаушылармен, мердігерлермен,
тапсырыс берушілермен және басқа дебитор-кредиторлармен есеп; қаржылық
органдармен есеп; ұйымның айналым қаражаттарымен басқару; несие ресурстарын
қолданумен басқару; басқа да іс-шараларды қаржыландыру; арнайы қорларды
құрау мен қолдану; кассалық операциялар.
Халық шаруашылығы саласы кәсіпорындарының қаржысы мемлекеттің барлық
қаржы жүйесінің бастама негізі болып табылады. Сондықтан осы
кәсіпорындардың қаржылық жағдайынан қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру
мүмкіндіктері мен елдің қаржылық жағдайының оңтайландырылуы тәуелді.
Барлық сала кәсіпорындарының қаржысын ұйымдастыру қағидаттары дерлік
бірыңғай, себебі тауар өндірісінің экономикалық заңдылықтары, ақша және
ақша қатынастарының мәні, негізгі қаржылық категориялардың бірыңғай
табиғатының ортақтығы белгілі. Дегенмен, әр сала кәсіпорындарының қаржысы
саланың технико-экономикалық ерекшеліктеріне байланысты өзіндік
ерекшеліктері бар.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қаржысы басқа салалардан
мерзімділікпен, өндіріс жиілігінің айтарлықтай үзілісімен (егістің егілу
процесінен бастап жинауға дейін, жануардың туылуынан оны қоректендіріп,
мемлекетке сатуға дейінгі мерзімде) және жұмыс уақыты аралықтарының
ұзақтығы мен өндірістік циклдің уақыт алшақтығы айқын ерекшеленеді. Бұл
қаражаттардың айналымдылығының баяулатады, қысқамерзімді уақытта өнімнің
жаппай шығуына дейін шығындардың өсімін ақырындатады, өнімді өткізуден
түскен түсімнің әркелкілендіреді, мерзімдік қорлардың салыстырмалы жоғары
нормалары мен аяқталмаған өндірістің көлемін үлкейтеді және т.б.
Бұдан айналым қаражаттарын нормаландыру тәртібі, негізгі және
айнымалы қорларды өндірісін қаржыландыру және несиелендіру келіп шығады.
Ауыл шаруашылығындағы өнімнің маңызды бөлігі тауарлық нысанды қабылдамайды
(тұқымдықтар, жануар төлдері) және өзінің табиғи түрінде ұда йы өндіріс
процесін жалғастырады. Сәйкесінше, өндірістік шығындардың бөлшегі жаңа ақша
қаражаттарын авансылауды қажет етпейді.
Кірістер мен шығыстардың ұзақ мерзімді маусымдық үзілісі қысқа
мерзімді банк несиелерін қолдануды кеңейтеді.
Ауыл шаруашылық өндіріске кәсіпорындардың еліміздің әр түрлі табиғи-
климаттық аймақтарда орналасуы ауа райы жағдайы да әсер етеді. Өндірісті
тұрақты базамен қамтамасыз ету үшін қаражаттарды мемлекеттік сақтандыру мен
резервтендіру жүйесі бар.
Ауылшаруашылығында өндірістік жыл күнтізбелік жылмен сәйкес
келмегендіктен, өнімнің нақты өзіндік құны мен кәсіпорынның қаржылық
нәтижелерін есептеу жылдық есептілікті құрағаннан кейін ғана жүзеге асады.
Жылдың қорытындылары бойынша пайданы бөлу және экономикалық ынталандыру
қорларының құрылуы жасалынады.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қызметінің халық шаруашылығының басқа
салаларына қарағанда ерекшелігі "тірі" негізгі өндірістік қорларды
қолданумен байланысты.
3. Аграрлық өнеркәсіпті қаржыландыру көздері мен қаржысын жоспарлаудың
жүйелері
Агроөнеркәсіп өндірісі мен оның салаларында шаруашылық жүргізудің
экономикалық механизімінің мәнін айқындауда зерттеуіміздің нарықтық
экономика жағдайында іске асырылып отырылғанын назарға алуымыз керек.
Өйткені, көптеген елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шаруашылықты
жүргізудің бір жүйесінен екіншісіне ауысу барысында өндіргіш күштер мен
өндірілген тауарларға меншік түрлерінің өзгеруін іске асыру арқылы
жүргізіледі. Оны республиканың экономикасының бүгінгі сипаты айқынырақ
көрсетіп отыр.
Экономикалық механизм – кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізудің
қағидаларына негізделген әдісі бола отырып, кез-келген кәсіпорындардың
залалсыз қызмет істеуінің мәнін ашып көрсетеді. Экономикалық механизм
ұғымына мұндай көзқарас кәсіпорындардың заңда белгіленген шеңберде жұмыс
істеуі үшін жағдай жасауды білдіреді.
Экономикалық механизм - кәсіпкерлік шаруашылық, өндірістік қатынастар
жүйесі, өндіргіш күштер және қоғамның қондырмасы арасындағы өзара іс-
қимылдарды көрсетеді. Яғни, ол ең алдымен өндірушілердің, содан соң
тұтынушылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырып,
әр түрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Өйткені, бұл
жағдайда негізгі элемент: біріншісі үшін, залал шекпеу; екіншісі үшін,
өнімді пайдалану тілегі; үшіншісі үшін, салық алу мен өркендетудегі өлшемі.
Агроөнеркәсіп өндірісінде шаруашылық жүргізудің экономикалық
механизмнің мән-мағынасы — экономикалық заңдарды негізге ала отырып, онда
қалыптасқан шаруашылық байланыстарды реттеудің экономикалық әдістерінің
жүйесі. Демек, экономикалық механизм, экономиканы қозғалысқа келтіретін
жүйе болып табылады және оған экономикалық заңдар қызмет істейді деген
көзқарас білдіруге болады
Экономиканы модернизациялау жағдайында мемелекеттік реттеу мен
экономикалық механизмнің маңызды элементтерінің бірі ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндіруді, өңдеуді және өткізуді қамтитын жоспарлау болып
табылатынын әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Жоспарлауды, кәсіпкерлік
жүргізудің нарықтық механизмінің бір бағыты ретінде қарастыра отырып,
нарық жоспарлаумен үйлеспейді деген жалған догмадан арылу керек. Нарықтың
дамуы ғылыми болжамдаумен және бағдарламалаумен толықтай үйлеседі
Агроөнеркәсіптік өндірісті қаржымен қамтамасыз етуде несиелік
механизмнің орны бөлек екені мәлім. Соған қарамастан, осы күнге дейін
экономиканың аграрлық секторындағы қаржы-экономикалық қатынас жүйесінде
ауыл шаруашылығын несиелеу өзектілігін жоймай келеді. Ол ғылыми-әдістемелік
тұрғыда негіздеуді және оны ұйымдастыру жөніндегі ұсыныстарды қарастыруды
талап етеді.
Аграрлық бизнестің шағын субъектілерін кең көлемде қамту және
ресурстық базаны кеңейту үшін банк жүйесінің немесе басқа да ортадағы
делдалдық ұйымдардың (микронесие берушілер, несиелік серіктестіктер, т.б.)
ауылдық несие кооперативтерімен бірлесе әрекет етуі қажет деп ойлаймын. Бұл
кооператив пайшыларының жәрдем беру жауапкершілігі негізінде несиеге
берілетін қаражатқа шағын және орта кәсіпкерлік пен қосалқы шаруашылық
субъектілерінің қолын жеткізуге жол ашады. Яғни жеке-жеке несие алуға
мүмкіндігі жоқ шағын кәсіпкер өзі секілді өзгелермен бірлесіп, қолдарындағы
дүниесін қосып, кепілдікке қойып, несие алады да, алынған несиені әркім өз
қосқан үлесіне байланысты бөлісетін болады. Яғни бұлар кооператив пайшылары
болып есептеліп, бірлесе әрекет ету арқылы қолы қысқа өнім өндірушілердің
несиеге қаржы алуына жол ашады.
Несие кооперативтерін басқарудың демократиялық формасы, кооператив
мүшелерінің жұмысы нәтижесі үшін бір-біріне жәрдем беру жауапкершілігін
жете сезінуі ауыл шаруашылығы өндірісін тұрақтандыру және меншіктің барлық
түріндегі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерінің қаржы жағдайын
жақсартудың негізгі факторының бірі болып табылады. Оған экономикалық және
құқықтық жағдайдың әлі де болса дайын еместігіне қарамастан, несие
кооперативі жүйесін кезең-кезеңімен жүзеге асыруға болады. Ол үшін ауыл
тұрғындары сұраныстарына толық жауап бере алатын Несие кооперативтері
туралы Заң жобасын дайындау қажет.
Ал бүгінгі орын алып отырған банк несиелеріне қол жеткізудің
күрделілігі жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің кең көлемде дамуы
теориялық жағынан да, практикалық тұрғыда да мүмкін емес. Менің ойымша,
жалпы, несие беруде қазіргі таңдалып алынған схема ауыл шаруашылығын дамыту
операцияларын жүргізудің заманауи талаптарына жауап бере алмайды. Бұл
схема, әсіресе, дәл бүгінгі таңда отандық ауыл шаруашылығы, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев қойған мәселе бойынша, Шығыс Еуропа елдерінің деңгейіне
жетуге ұмтылуға бет бұрған кезде өзін ақтамайды. Шығыс Еуропа елдерінің
ауыл шаруашылығын реформалау кезіндегі тәжірибесін еске алудың өзі жетіп
жатыр. Шығыс Еуропаның бұрынғы социалистік елдерінен айырмашылығымыз, бізде
күні бүгінге дейін республика аграрлық секторын мемлекеттік реттеудің күшті
және белсенді саясаты қажет екендігін ҚР Үкіметі түсінбей келеді. Ауыл
шаруашылығы халықаралық қаржы құрылымдарының айтуымен мемлекеттің
монетарлық саясатының нысаны күйінде қалып отыр. Осылай отандық ауыл
шаруашылығының несие және инвестиция тартуға тартымдылығын қамтамасыз ету
бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналуда. Бұл проблеманы шешуді
мемлекеттің белсенді түрде араласуынсыз бірде-бір ел шеше алмаған.
Мемлекеттің аграрлық секторға несие-қаржы механизмі арқылы қолдау көрсетуге
ұмтылысында жүйелілік сипаттың жоқ болып тұрғаны да сол себепті. Өйткені
оның көптеген элементтері заң жүзінде бекітілмеген, сондықтан да тауар
өндірушілер үшін ол болашақтың айқын бағдары бола алмайды. Сонымен қатар
қолдау шаралары мемлекеттік реттеудің басқа формаларынан тыс та (мысалы,
монополияға қарсы) қолданылады. Оларды қолдану нәтижесінің негізгі пайдасы
көбіне ауыл емес, сонымен аралас монополияландырылған салаларға (минералдық
тыңайтқыштарға дотация, тауарлық несие, т.б.) тиіп жатады. Яғни тиімсіз
болып отырған қолдау көрсету формасының өзі емес, оны басқа да проблемалар
шешімін таппай тұрған жағдайда жүзеге асыру әдісі. Бұдан келіп шығатын
түйін – Қазақстан Республикасында бірінші кезекте Аграрлық секторды
мемлекеттік реттеу туралы Заң қабылдау керек.
Әлемнің дамыған мемлекеттерінде халықты азық-түлікпен толыққанды
қамтамасыз ету және фермерлердің табысты болуына қолдау көрсету мәселелерін
шешу мақсатында олардың үкіметі ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыруға
жәрдем бере отырып, жанды көмек көрсетеді. Еуропалық Одаққа біріккен Батыс
Еуропа елдерінде ауыл шаруашылығына қауымдастық бюджетінің 65% жұмсалып,
оны басқару ауыл шаруашылығының өнімділігін көбейтуге, рыноктарды
тұрақтандыруға бағытталып, орталықтандырылған.
Енді статистикалық көрсеткіштерге сүйенсек, экономикалық ынтымақтастық
және даму ұйымының мәліметтері бойынша, фермерлер табысындағы мемлекеттік
көмек үлесі Австралияда – 15, АҚШ-та – 30, Канадада – 45, Австрияда – 52,
Швецияда – 59, Жапонияда – 66, Финляндияда – 71, Норвегияда – 77,
Швейцарияда – 80 пайыз екен. Ал Қазақстанда ауыл шаруашылығына жұмсалған
мемлекет бюджетінің шығыны 2002 жылы 28 770 миллион теңгені құрапты. Немесе
ол жалпы ауыл шаруашылығы өнімінде 5,1 пайызды құраған. Агроөнеркәсіп
секторының нарықтық қатынастарға өтуі институттық ұйымдар құруды қажет
етеді. Институттық ұйымдардың дамуы мен өркендеуі әр елде әр түрлі
болғанымен, оның ауыл шаруашылығын қаржыландыру-несие беруде мемлекеттік
реттеуді құрылымдауы, қызмет көрсетуі және басты бағыттары бірдей. Олардың
жұмыстарының негізгі бағыттары – агроөнеркәсіптік секторын қаржыландыру-
несие беру жүйесі, ішкі ауыл шаруашылығы рыногын, ауыл шаруашылығындағы
өндірістік-құрылымдық қайта құрылуды реттеу.
Ауыл шаруашылығын және оған қызмет көрсету саласын дамыту проблемасын
шешу үшін әлемдік тәжірибе мен Қазақстанның ауыл шаруашылығы өндірісінің
даму ерекшеліктерін назарға ала отырып, мемлекеттік реттеу және өзін-өзі
реттеу, ынталандыру негізінде несие-қаржы механизмін құрған жөн.
Республикалық бюджеттің ғана емес, экономиканың тұтастай балансына
бағытталған қаржы тұжырымдамасын жасап, жүзеге асыратын да уақыт жетті.
Ауыл шаруашылығы ел экономикасы жүйесінде қарастырылуы тиіс. Агроөнеркәсіп
кешені экономиканың барлық саласы тоғысатын алып жүйе. Еліміз азаматтарының
қауіпсіздігі де, жақсы тұрмыс кешуі де ауыл шаруашылығының дамуына
байланысты. Сондықтан да Ауыл шаруашылығын 2006-2016 жж. дамыту туралы
Заңды жасау да уақыттың талабына сай келіп тұрған секілді. Ол заң бір
жағынан, рыноктың жетілмей жатқан тұсын, екінші жағынан, ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеудің жетілмей жатқан жағын өтеп, сонысымен ел
экономикасындағы аграрлық секторды қаржыландыру және басқарудың тиімділігін
қамтамасыз етер еді. Кейбір ресми тұлғалар экономиканың аграрлық секторы
үшін, тіпті көктемгі-күзгі дала жұмыстарын несиелеу схемасына енбеген,
несие серіктестіктері мен шағын несие беру ұйымдарын дамыту жеткілікті деп
есептейді. Біздің пікірімізше, бұл ауыл шаруашылығын кемсітетін жаңсақ
пікір. Алдымен несие серіктестігі дегеніміздің банк мекемесі емес екендігін
естен шығармау керек. Ал ауыл бүгінгі күні кешенді банк қызметіне зәру.
Банк – бұл қаржы рыногы саласындағы бірінші жетекші звено, басқа несие
ұйымдары екінші рөлде. Екінші орындағы ұйымдармен салыстырғанда жетекшілік
рөлді сақтап қалу үшін банктер белгілі бір деңгейде экономикалық байланысқа
түсуі керек. Айналымға ақша шығару (несие), экономикалық айналымды төлем
қаражатымен қамтамасыз ету алдымен банктердің құзырына байланысты. Тағы бір
баса назар аударатын мәселе – банктік емес несие ұйымдарының бәрі дерлік
(несие серіктестіктері де соның ішінде) банктің барлық заңдық және жеке
тұлға клиенттерімен бірдей тең дәрежеде қабылданады, яғни ерекше қызмет
көрсетілмейді. Бұл дегеніңіз – несие серіктестіктері жұмыстарының ақшамен
жұмыс істеуде белгілі бір шектеулілікке тап болатынының дәлелі. Тоқ етерін
айтқанда, серіктестіктер банктерге тікелей тәуелді. Яғни банктер рыноктық
қаржы операцияларының толық жиынтығын жүзеге асыра алатын жалғыз ұйым.
Жоғарыдағы қозғалған әңгіменің бәрі де елімізге арнаулы
мамандандырылған ауыл шаруашылығы банкінің қажеттігін тағы да бір рет
дәлелдейді ғой деп ойлаймын. Бүгінгі банк жүйесімен (жоғары табысты салаға
есептелген) ауылдың экономикалық және әлеуметтік даму мәселелерін шешу
мүмкін емес. Мысалы, елімізде тұрғын үй проблемасын шешу үшін Қазақстанның
тұрғын үй құрылыс жинақ банкі, Қазақстан ипотекалық компаниясы және
Ипотекалық займдарға кепілдік беру қоры құрылды емес пе? Республика
тұрғындарының 43 пайызын ауылдықтар құраса, олардың өмірін жақсарту ел
үкіметі үшін жауапты міндет. Ал Ауыл шаруашылығы министрлігінің жекелеген
басшыларының Аграрлық несие корпорациясы АҚ, Азық-түлік келісімшарт
корпорациясы АҚ және Қазагроқаржы АҚ-тарды құру ауыл шаруашылығы өнімін
өндірушілердің қаржы сұранысының барлық проблемаларын шешеді деп ойлауы
қате пікір. Өйткені, мұның бәрі республика ауыл шаруашылығы үшін ақша
ресурсын тарту емес, тек бюджет ақшасын бөлумен айналысуда. Сонымен, талдау
жасай отырып көзіміз жеткені, үкіметтің қаржы-несие саясаты, алдымен
мемлекеттік реттеу саясаты қайта қарауды талап етеді.
Өндірісті отандық ауыл шаруашылығы техникасымен қамтамасыз ету, оны
сатып алуды ұйымдастыруда және елдің ауыл шаруашылығы өндірісшілері үшін
лизингті қаржылай қамтамасыз ету.
- Жерге байланысты кепілдік операцияларды жүзеге асыру және жерді
сатып алу және сату, соның қатарында ипотекалық операциялар келісімдерін
қаржыландыру.
- Ауылдың инфрақұрылымын дамыту жөніндегі операцияларды қаржыландыру.
- Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын қаржыландыруға қатысу.
Несие кооперативтері мен серіктестіктерін құру және дамыту шараларын
жүзеге асыру
- Республикалық деңгейдегі ауыл шаруашылығы шеңберіндегі, сонымен
қатар ТМД елдері арасында клиринг және өзара есепті ұйымдастыру.
- ТМД елдерінің ортақ аграрлық рыногын құруға бағытталған мемлекеттік
бағдарламаны жүзеге асыруға қатысу.
- Банк лицензиясымен қарастырылған басқа да операцияларды жүзеге
асыру.
Банктің стратегиялық мақсаты – мемлекеттік несие және бюджеттік
қаражаттарды, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өз ақша ресурстарын отандық
ауыл шаруашылығын дамытуға пайдалану үшін аккумуляциялау болып табылады.
Бүгінгі күні қажетті игіліктер мен ауыл кедейшілігінің екі ортасын терең
жар бөліп тұр деуге болады. Бірақ адам санасы осы екі ортаға аспалы көпір
орнатуға қабілетті. Сол көпір – банк несиесі, ол әр ауыл адамының қолы
жететіндей болуы керек.
Ауыл шаруашылығынын несиелеу жүйесімен қатар, лизингтік қаржыландыру
да қазіргі таңда ауқымды мәселелердің біріне айналып отыр.
Бүгінде ауыл шаруашылығын қолдау мақсатында, қызметі ауыл шаруашылығын
сәйкес әртүрлі тұрғыдан қамтамасыз етуге бағытталған, бірнеше
мамандандырылған ұйымдар құрылған. Олардың бірі – Ауыл шаруашылығын
қаржылай қолдау қоры акционерлік қоғамы.
Мемлекеттік қаржылық қолдау қорының негізінде 1994 жылы құрылған бұл
Қор бүгінде мемлекеттің қаржылық қолдауы аясында ауылды микронесиелеу
саласындағы өз қызметін табысты жүзеге асырып келе жатқан ірі құрылымдардың
арасында лайықты орнын алып отыр.
Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры стандарттық ішкі рәсімдерді
ендіру негізінде микронесиелеу және сақтандыру жүйесін дамыту мен
компанияның кәсіптік деңгейін арттыру арқылы ауылдық жердегі қол жетерлік
қаржы мен сақтандыру қызметтерін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
саясатты іске асыру үшін құрылған және қызметінің негізгі бағыттары:
- ауыл тұрғындарын микронесиелеу;
- микронесие ұйымдарының қолдауы арқылы ауылдық жерлерде
қаржылық инфрақұрылымды дамыту;
- ауыл тұрғындарына бизнесті жүргізудің негізі бойынша оқыту қызметін
көрсету;
- өсімдік шаруашылығындағы сақтандыру бойынша мемлекеттік агенттің
қызметін атқару болып табылады.
Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры микрокредитін берген кезде
барлық тәуекелдерді есепке ала отырып, оның толық жабылу қағидаты
қолданылады. Әлуетті заемшылардың міндеттемелерін қамтамасыз ету мынадай
нысандарда:
1) кепіл нысанында (негізгі қорлар, тауар-материалдық құндылықтар заң
түрде ресімделген жер телімдерін пайдалану, иемдену және өкімдік жүргізу,
сондай-ақ мүліктік құқықтар, акциялар, айналым капиталы, депозиттер, ақша
және қолданыстағы заңдармен өндіріп алуға жол берілетін басқа мүліктер);
2) үшінші тұлғаның кепілдігі нысанында (қаржылық жағдайы тұрақты
қазақстандық екінші деңгейдегі банктер, жоғары кредиттік рейтингі бар
шетелдік банктер, жоғары беделге және активтері бар компаниялар);
3) топталған микрокредиттерді бергенде бірлескен жауапкершілік
нысанында 3 адамнан аспайтын адамдар тобына) берілуі мүмкін.
Мемлекеттік саясатты жүзеге асыра отырып, Қор елеулі нәтижелерге
жетті. 2013 жылдың қорытындылары бойынша Қордың несие мүмкіндігі 9,8 млрд.
теңге болды. 73,0 мың теңгелік микронесиелер берілді. Ал 2009 жылы Қордың
несиелік аумағы небәрі 9,3 миллион теңге болғанын және 9504 теңгеге ғана
шағын несие берілгенін ескерсек, бұл үлкен жетістік екені даусыз.
Өз мүмкіндіктерін кеңейте отырып, Қор 2009 жылы ауыл шаруашылығын
микронесиелеу жөніндегі бағдарламаны жүзеге асыруға арналған жергілікті
бюджеттен бөлінетін қаражаттарды тарту жөнінен орасан зор жұмыстар
жүргізді. Осының негізінде 12 өңірдің жергілікті атқару органдарымен 1,45
миллиард теңгеге келісімдер жасалып, 500-ден астам микронесиелер берілді.
Шағын жылыжай кешендерін сатып алуға, олардың құрылысы мен пайдалануға
арналып 2008 жылы қабылданған жобаны іске қосу жұмыстары
2009 жылы да жалғасын тапты. Оларға арналып 293,1 миллион теңгенің
қосымша қаражаты бөлінді. Егер 2008 жылы 56 жоба мақұлданса, 2009 жылы
олардың саны 93 жобаға дейін артты. Мұның өзінде қамтылған алаңның көлемі
1,93 гектардан 6,06 гектарға дейін көбейді. 2009 жылы оңтүстік өңірлерден
басқа еліміздің батыс аймақтары да қосымша қаражаттармен қамтылды.
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.
2.1 АҚ Батыс Күнбағыс кәсіпорынның шаруашылық жағдайының қысқаша
экономика-техникалық мінездемесі
Саңдықтау ауданы, Қызыл Қазақстан ауылы АҚ “Батыс Күнбағыс”
Жаупкершілігі шектеулі серіктестікті толығымен аталатын АҚ Батыс
Күнбағыс.
Мекен жайы: Сандықтау ауданы, Қызыл Қазақстан ауылы.
АҚ Сандықтау 1996 жылы банкротқа ұшырады және оның басқаруымен 2000
жылы АҚ Батыс Күнбағыс құралды..
АҚ Батыс Күнбағыс -заңды тұлға, өздерінің жасайтын баланстары бар,
сәйкестелген штамтар, Каспийский банк , Халық банк өздерінің есептеу
шоттары бар. АҚ Батыс Күнбағыс бірнеше салалары бар.
АҚ Батыс Күнбағыс бидай өсірумен айналысады. Олардың жердің көлемі
18114 га, жыртылған жер 9800 га, келесі жылға дайындық 8026 га , көп жылдық
шөптер бар. Жарғылық капитал – 100 %.
Бәрімізге белгілі ,егін шаруашылығы Қазақстан Республикасында
стратегиялық және әлеуметтік –экономикалық көрсеткіші бойынша аграрлық ең
манызды құрылым болын табылады.
Жақсы тұқым , жақсы егін шығымы . Дұрыс тұқымдастандыпру-тұрақты егін
шығымы болады. Бұл бригадалардың мақсаты жаңа тынайтқыштардынң көбеюі,
топырақты гербициттармен өндеу тәсілдері егін шығымдарымен және өнімділік
сапасын дәнді дақыл сұраптарын көбейту . Егіс даласында нәрлі заттарымен
бай, топырақтың басты мақсатты табиғи орта биік деңгейде болу керек.
Ауыл шаруашылығында кәсіпорындарында астық өндіру –дәстүрлі ең
маңыздысы табыс қайнар көзі болып табылады.
2.2. АҚ Батыс Күнбағыс баланс активінің құрамы мен құрылымын
динамикасын талдау.
Қаржылық жағдайда талдау қаржылық тұрақтылықтан басталады және оған
мыналар жатады:
- кәсіпорын активиерінің құрылымдық және динамикасын талдау;
- кәсіпорын активиерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
-баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгартерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге жатады:
1) бухгартерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ каржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады.
Мысалы, кәсіпорын АҚ Батыс Күнбағыс кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау жасаймын. Өдірістік бағаны қорыту үшін-кәсіпорының шаруашылық
жағдайынан негізгі техника-экономикалық көрсеткіштерін кәсіпорыннан келесі
кестені талдаймыз. АҚ Батыс Күнбағыс кәсіпорынның жағдайын кешенді
ерекшелітерін кезең талдау көрсеткіштерін төмендегідей көрсетілген.
1-кесте.
Негізгі құрал-экономикалық көрсеткіштің жағдайы
АҚ Батыс Күнбағыс
№ КөрсеткіштерСалыстыру Жылдар БазистікАуытқуы
Бірлігі Жылдар
Қатынасы
%
2012 2013 Мың.тг %
2012201
3
1 Сатудан Мың.тг 1296686 1594296 122,9 297610 +22,9
тускен табыс
2 Өнімнің Мың.тг 837828 1003849 119,8 166021 +19,8
өзіндік
3 Жалпы табыс Мың.тг 458858 590447 128,7 131589 +28,7
4 Орта Адам 738 683 92,5 -55 -7,5
тізімдік
саны
5 Өнімділік Мың.тг 1500 1757 117,1 257 +17,1
6 Салық салуғаМың.тг 179889 348738 193,8 168849 9
дейінгі
табыс
7 Негізгі Мың.тг 406309 644277 158,6 267968 +58,6
кұрал-
Дардың орта
Жылдық құны
8 Қор Теңге 3,2 2,5 78,1 0,7 21,8
қайтарым-
дылығы
9 Таза пайда Мың.тг 110442 246750 223,4 136308 +123,4
10 РентабельділМың.тг 13,2 24,5 185.6 11,3 85,6
ік
Салыстыра келетехника-экономикасымен талдау көрсеткіштермен 2012-2013
жылдар кезеңімен келесі қорытынды жасауға болады.
3-кестеге қарастыра отырып, пайданы жүзеге асыру өнімін (жұмыс, қызмет)
көбейді, өндірістік көлемі де көбейді, 22,9 % кезең ағымен өзгерді және
соңғы жылдары 1594296 мың тг. құрды.
2013 жылы өндірістік рентабельділік базисті салыстыру бойынша 85,6 %
көбейді.
Еңбек өндірісіндегі бір жұмысшының 1 жыл аралығындағы 17% немесе 257 мың
тг. өзгерді.
Кәсіпорын соңгы жылдары пайда тез өсті, бірақ та өнімнің өзіндік кұны да
тез өсті.
Талдау жасай келе қорытынды жасауға болады, кәсіпорының таза пайдасы және
өндірістік рентабельділігінің соңғы жылдары өсті, бірақ та сонымен бірге
өнімнің өзіндік құны да көбейді.
Ауыл шаруашылықтың бюджеттік баланс активтерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау- кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген
түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге
мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді,
талдаубарысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және
оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның
жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік
береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болышақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі
баланстыұ есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Одандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі 4-аналитикалық кесте құрылады.
2-кесте АҚ Батыс Күнбағыс 2012-2013 жылдардың
Баланс активтерінің құрамы мен құрылуы.
2012 жыл 2013 жыл Жыл бойындағы Құрылы
Көрсеткіште өзгеріліс (+,-) мының
р өзгеру
і
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Кәсіпорындардағы қаржылық менеджменттің
экономикалық маңыздылығының теориялық негіздері ... ... ...6
1.1 Ауыл шаруашылығындағы қаржылық менеджмент түсінігі мен кәсіпорынның
қаржылық жағдайының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржысы және оны басқару ... ... ...
2 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы кәсіпорынның бюджеттік
қаржылық тұрақтылығын талдау
2.1 АҚ Батыс Күнбағыс кәсіппорынның шаруашылық жағдайының
қысқаша экономика- техникалық мінездемісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 АҚ Батыс Күнбағыс Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының
баланс активінің құрамы мен құрылымын динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Ауыл шаруашылық бюджеттік каржының баланс өтімділігін талдау
және төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25
Кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық іскерлігін жетілдіру жолдары
3.1 АҚ Батыс Күнбағыс сатудың шығынсыз сауда мен қауіпсіздік
кепілдігі көлемін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 40
3.2 Директ – костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .58
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ел экономикасының қуаттылығы
оның қазба байлықтары мен минералдық ресурстар базасының көлеміне емес,
алысты аңғаратын экономикалық реформалар стратегиясының бәсекелестікке
қабілетті жоғарғы технологиялық тауар мен сапалы қызмет жасауға жағдай
туғызуға негізделген жөн.
Аграрлық саясат ол ауыл шаруашылық өндірісі мен агробизнестің басқада
салаларын тиімді дамытуға бағытталған және осы негізде халықтың тұрмыс
дәрежесімен елдегі қоғамдық процесстің дамуын қамтамасыз ету саясаты.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда
көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық
факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен
реформаның іске асуын бағалай келе былай деген еді"... жүргізіліп отырған
саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы
қызметте тиімділігінің төмен болуы обьективті түрдегі кедергі факторлардан
басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер
етуінен, тактикалық қателерден болды". Сондықтан аграрлық өнеркәсіптік
саладағы экономикалық ахуал үнемі жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына дейін
және одан кейін қабылданған бәсекелестікке қабілетті тауар шығарып, қызмет
көрсетуге бағытталған теориялық алғышарттарды экономикалық нақты
көрсеткіштерге ұластыру қажет және ол бүгінгі күннің көкейтесті
талаптарының бірі. Ол үшін, экономистердің пайымдауынша, әр ел әлемдік
шаруашылықта өз тауарымен және қызметімен өз орнын табуы тиіс. Десе де,
белгілі бір ел ішкі азық-түлік және киім-кешек сұранысын мейлінше өзі
қамтамассыз еткен жағдайда ғана ұлттық экономика бәсекелестікке қабілетті
болмақ және ол тұрақты экономикалық даму кепілі.
Ауыл шаруашылығын өркендетуде қазргі таңда алда төмендегідей міндеттер
тұр:
• азық –түлік рыногын тұрақтандыру;
• импорттық тауарлардың тасқыны күшейген қазіргі жағдайда халықтық
отандық өнімдермен қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің төмендеуіне жол
бермеу;
• аграрлық және өнеркәсіптік секторлардың мүдделерін тиімді үйлестіре
отырып тұрақты экономикалық дамудың алғышарттарын қамтамасыз ету;
• ауыл инфроқұрылымдардың тозғыншылыққа ұшырауын тоқтату.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бәсекелестікке қабілетті тауар шығару
үшін болашақтағы ең бір маңызды мәселелердің бірі - құрылымдық өзгерістер
жасау болып табылады, яғни мал шаруашылығын қалпына келтіріп және оны одан
әрі дамыту, ол азық-түлікпен қамтамасыз ету талаптарымен анықталады және
ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесіндегі мал шаруашылығының өз ролін
қамтамасыз ету, сонымен қатар, етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, жылқы
шаруашылығын дамытуды қарастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер жүктелген:
• Ауыл шаруашылығындағы қаржылық менеджмент түсінігі мен
кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәні;
• Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржысы және оны басқару;
• Аграрлық өнеркәсіпті қаржыландыру көздері мен қаржысын
жоспарлаудың жүйелері;
• Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының экономикалық
тиімділігінің негізгі көрсеткіштері;
• Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық кәсіпорындарының
табыстылықтарына қаржылық талдау;
• "Батыс Күнбағыс" АҚ-ның экономикалық тиімділік пен қаржылық
жағдайына талдау жасау;
• Ауыл шаруашылық кәсіпорындары қаржысын басқаруда сапа
менеджментін енгізудің артықшылықтары;
• Ауылшаруашылығы өнеркәсіптік компанияларына мемлекеттің қолдаулары мен
даму перспективалары.
Осы дипломдық жұмысымда бәсекелестікке қабілетті экономиканың маңызды
бір бөлігі – ауыл шаруашлығы саласының бәсекелестікке қабілеттілігін
теориялық негіздемеге сүйене отырып, кәсіпорын мысалында көрсетуге
тырыстым.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Талдау материалдар аграрлық
саланы зерттеуші Қалиев Г.Ә., Мәдиев Г., Сейтбеков Л.С., Баймұхамедова Г.,
Айтуганова Б., Тілеубергенова М.А. және тағы басқа отандық ғалымдардың
ғылыми еңбектеріне негізделінді.
1 Кәсіпорындардағы қаржылық менеджменттің экономикалық маңыздылығының
теориялық негіздері
1. Ауыл шаруашылығындағы қаржылық менеджмент түсінігі мен кәсіпорынның
қаржылық жағдайының мәні
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржы ресурстары өте күрделі түсінік.
Олардың мәні өндіріс процесіндегі тағайындалуымен айқындалады. Кез келген
қаржы қатынасының материалды сипаты болып кіріс, аударымдар мен түсімдер
түріндегі ақшалай қаражаттар арқылы сипатталады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржысы – ауыл шаруашылығы кәсіпкерлік
қызметтің көлемі мен артықшылығын анықтайтын тиімді форма.
Бұл саланың қаржы реурстары бөлу процестерін теңдестіреді. Қаржы
ресурстарында қаржыға тән екі қызмет, олар: бөлу мен бақылау қызметтері.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындардың қаржысы қаржы менеджментінің
объектісі бола отырып басқарудың құралы да болады. Кәсіпорынның қаржы
ресурстарының осы қызметі қаржы менеджментін басқаруды басқару жүйесі
ретінде қарастырудан шығады: бірішіден, басқару объектісі болып ақша
айналымы мен құн айналымының жүзеге асырудың жағдайының жиынтығы
болатындығы, екіншіден қаржы ресурстары мен кәсіпкерлік капитал. Осылайша
қаржы ресурстарының мәні олардың қаржы менеджментінің объектілерімен
үйлесетіндігінен және олардың экономикалық табиғатының екі жақтылығымен
сипатталады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржы менеджменті кешеніндегі басты
мәселе кәсіпорынның қаржы ресурстарын ұйымдастыру, олардың түрлері бойынша
және қалыптасу қайнар көздері бойынша қатынасы болып табылады. Кәсіпорынның
менеджментінде қаржы ресурстарын қалыптастыру саясатының негізгі бағыттары
осы жағдайлар арқылы анықталады:
•ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржы ресурстарының оңтайлы
құрылымын анықтау;
•қаржы нарығындағы жағдайларды есепке ала отырып меншікті және қарыз
қайнар көздердің қатынасындағы өзгерістерді есепке алу;
•қарыз мүмкіндіктерінің резервтерін анықтау.
Қаржылық ресурстар мен капитал фирманың қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін фирманың жаңа кірістерін алу мақсатында
үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы сапада капитал
тәжірибелік қаржыгер үшін - өндірістің объективті факторы. Осылайша капитал
- фирма арқылы айналымға салынған және осы айналымнан кіріс әкелетін қаржы
ресурстарының бөлігі. Осы мағынада капитал қаржы ресурстарының айналған
формасы ретінде болады.
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда ұзақ уақыт бойы
қала алмайды, өйткені ол жаңа кірістер әкелуі керек. Фирманың кассасында
немесе оның банктегі есеп айырысу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы
ретінде ақшалай нысанда бола отырып, ол фирмаға кіріс әкелмейді немесе
тіптен кіріс әкелмейді.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқада материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейін бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым қорлары
қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша шаққан шығындарының
орны толтырылады.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқада материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейін бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым қорлары
қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша шаққан шығындарының
орны толтырылады.
Қаржы ресурстарын анықтаудағы ең қолайлы негізгі принцип болып, оларды
түрлерге жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта бөлуден өте отырып
жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма: амортизациялық аударым, жиынтық
кіріс (пайда), айналым қаражаттарының қалыптасқан артық көлемі, тұрақты
пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның қаражаттар айналымы
процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорынның қаржы ресурстарын біздің пікіріміз
бойынша, үш негізгі топқа бөлу экономикалық тұрғыдан дұрыс болады:
• меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар есебінен қалыптасқан
қаржы ресурстары;
• қаржы нарығында мобилизацияланған ресурстар;
• қайта бөлу есебінен түскен ресурстар.
Жеделдетілген амортизациямен қатар соңғы жылдары негізгі қорларды
қайта бағалау да үлкен мәнге ие болып отыр.
Қайта бағалаудың мақсаты - негізгі активтерді жаңалау үшін керекті
ақшалай қаражаттар қорын қалыптастыруға жағдай жасау, мүлікт бағалау және
тозуды есептеу үшін алғашқы құндық базаны жаңалау болып табылады.
Қайта бағалауға барлық негізгі қорлар жатады, оның ішінде
әрекеттегідері және консервацияланғандары, резервтегілері мен
запастардағылары, аяқталмаған құрылыстардағылары, жалға немесе уақытша
пайдалануға берілгендері, списанияға шығаруға дайындалғандары, бірақ
өшіруге акт жасалмағандары.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа негіздеріне өтуде елдің экономикасында
нарықтық механизмдерді активизациялауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастырудың қайнар көздерінің ішінде материалды емес активтердің
амортизациясы үлкен мәнге ие.
Қазіргі кезде ауыл шаруашылық кәсіпорындарында қаржылық менеджментті
ұйымдастыру кезінде үлкен қиыншылықтармен қақтығысады. Жеңісті жұмыс істеп
жатқан фирмалардың тәжірибесі осы мәселені шешудің қысқа жолының кәсіпорын
басшыларының қолында екендігін көрсетті. Қазіргі таңда кәсіпорынның қаржы
жұмысын қайта құрудың екі тәсілі кеңінен қолданылады:
- егер де басшы – кәсіби қаржыгер болса, ол қаржы қызметін қайта
құруды өзі реттейді. Бұл тиімді нұсқа, бірақ отандық тәжірибеде көп
кездеспейді;
- кәсіпорынның қаржы қызметінің тапсырмалары мен қызметтерін түсінетін
басшы, бірақ олсы кәсіптің барлығын нақты білетін кәсіби қаржыгер болмаса,
тәжірибеге қаржы жұмысын ұйымдастырудың керекті моделін қою мен енгізу үшін
сыртқы ұйымды тарту.
Қызметтің ерекшеленген бағыттары бір мезгілде менеджердің алдында
тұрған негізгі тапсырмаларды да анықтайды. Осы тапсырмалардың құрамы келесі
түрде бөлшектенеді.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүргізіледі:
- кәсіпорынның активтерінің және оларды қайржыландырудың қайнар
көздерінің;
- кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық потенциалын ұстап тұруға
және оның қызметін кеңейтуге керекті ресурстар шамасы мен құрамы;
- қосымша қаржыландырудың қайнар көздерінің;
- қаржы ресурстарын пайдаланудың жағдайы мен тиімділігін бақылау
жүйесінің.
Екінші бағыт бөлшекті бағалауды талап қарастырады:
- керекті қаржы ресурстарының көлемінің;
- оларды ұсыну формаларының (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді
несие, нақты ақша);
- қол жеткізу мен уақыт дәрежесінің (қаржы ресурстарына қол жеткізу
мүмкіндігі келісім шарт арқылы анықталады; қаржыға керекті көлемде және
кереті уақытта қол жеткізе алу керек);
- ресурстардың осы түрін иелену құнының ( пайыз ставкалары,
қаражаттардың осы қайнар көздерін ұсынудың басқалай формальды және
формальды емес жағдайлар);
- қаражаттардың осы түрімен ассоциацияланатын тәуекел (яғни, меншік
иелерінің капиталы қаражаттардың қайнар көзі ретінде банктің мерзімді
ссудасына қарағанда аз тәуекелді болады).
Үшінші бағыт инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
шешімдердің талдауы мен бағасын қарастырады:
- қаржы ресурстарының трансформациясының тиімділігі;
- қаржы салымдарының тиімділігі.
Қаржылық шешімдерді жоғарыда аталған бағалауларды пайдалана отырып
қабылдау өтеулілік, қаржылық тұрақтылық және тиімділік талаптары арасындағы
компромиссті есепке алатын, альтернативті шешімдер нәтижесінде орындалады.
Ауыл шаруашылығы қаржы ресурстарын басқару кәсіпорынды басқарудың
жалпы жүйесінің маңызды тармағы болып саналады. Айналым қаражаттарының
айналымын көтеру запастарды сақтаумен байланысты нәтижелер мен шығындарды
анықтауға және запастар мен шығындардың дұрыс балансын жүргізуге әкеледі.
Айналым қаражаттарының айналымын жеделдету үшін кәсіпорындарда төмендегі
жұмыстарды жүргізген жөн:
- керекті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді енгізу;
- қазіргі заманға сай қоймаларды қолдану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қаржы ресурстарын басқару бойынша
негізделген шешім қабылдау үшін ең алдымен кәсіпорынның жағдайының қаржылық
тұрақтылығының қандай типке жататындығын анықтау керек. Оларды 4 топқа
бөлуге болады: жақсы тұрақты жағдайдағы кәсіпорын, орташа тұрақты
жағдайдағы кәсіпорын; нашар тұрақты жағдайдағы кәсіпорын; дағдарысты
қаржылық жағдайдағы кәсіпорын.
Ауыл шаруашылығына қаржы тарту инвестициялар бойынша шешім қабылдау ең
маңыздысы және сол уақытта кәсіпорынның қаржы ресуртсарын басқару
процесінің алғашқы құрамдастары болады, өйткені олардың маңызды көлемін
айналымнан ұзақ уақыт аралығына алады.
Аграрлық өнеркәсіп кәсіпорынының қаржы ресурстарын басқарудың
тиімділігін бағалау маңызды дәрежеде активтерге инвестициялаудың
тиімділігін бағалаумен ұштасады, өйткені бұл инвестициялар қаржылық
ресурстармен - меншікті және тартылған ресурстармен қамтамасыз етіледі.
Және керісінше, қаржы ресурстарының мәнінен олардың негізгі тағайындалуының
- қайта өндірістің қажеттіліктерін тұтас қаржыландыру мен бөлшекті түрде
кеңейтілген қайта өндірісті қаржыландыру болып табылатындығын көреміз.
Сондықтан, қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігі оларды инвестициялау
тиімділігіне шартталғанын байқаймыз. Басқаша айтқанда инвестициялар қаржы
ресурстарының мәнін сипаттайтын процесс ретінде, кеңейтілген қайта өндіріс
процесінде іскерлік қатынастардың метриалды ұстаушылары ретінде болады.
Қаржы нарығының тұрақтылығына, маңызды қаржылық тәуекелдерге, нарықтық
экономикасы дамыған елдерде қабылданған инвестицияның тиімділігін
бағалаудың тәсілдері Қазақстанда бірқатар ерекшеліктерге ие болды, олар
әрекеттегі пайыздық ставкалар, кәсіпорынның капитал құрылымының әр түрлі
макроэкономикалық циклдардағы серпіні, бірқатар факторлар қатынасында
инфляция көрсеткіштерін есептеуде есепке алудың қажеттілігімен байланысты.
Қазіргі қаржылық менеджменттің маңызды элементі ретінде қаржылық
болжау процесінде алдыңғы қатарға ақша ағынын дисконттау моделі ұсынылады.
Ауыл шаруашылық субъектілерінің қаржылық жоспарында ақша ағынын дисконттау
және модельдерді есепке алуды құрастырудың қажеттілігі төмендегі жағдаймен
анықталады: қаржылық нәтижені болжау кезінде көрсетілетін шығындардың көп
бөлігі төлемдер тәртібіне әсер етпейді. Мысалы, ауыл шаруашылық
субъектілерінің айналым қаражаттары оның шығын ретінде пайда және шығын
болжамына түскенге дейін төленеді. Осыған байланысты, төмендегідей тұжырым
жасауға болады: пайда есепті шотта немесе кассадағы ақшалай қаражаттардың
артықшылығын сипаттамайды, ал нақты ақшаның артық көлемі өз кезегінде
кәсіпорын пайда алып жатыр дегенді білдірмейді. Кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігі жағдайында бұл маңызды мәселеге айналуы мүмкін, өйткені
нақты ақшаның артық көлемі пайдалы жұмысты сипаттамайды. Кейінге
қалдырылған кредиторлық қарыздың жоғарғы деңгейін иеленгенде кәсіпорын
маңцызды қаржылық қиыншылықтарға ұшырауы мүмкін, өйткені кредиторлардың
қысымы дебиторлық қарызды алғанға дейін, кәсіпорын қызметіне кері әсерін
тигізуі мүмкін. Ақша ағынының болжам моделін жасаудың негізгі тапсырмасы
ақша қаражаттарының түсімі мен шығындалуының синхрондылығын тексеру,
кәсіпорынның болашақтағы өтеулілігін бағалау, болып табылады және осылайша
қабылданған басқарушылық шешімдердің тиімділігін арттыру.
Кәсіпорындарда есеп айырысуды жетілдіру келесі бағыттар бойынша
жүргізілуі керек - кәсіпорынның қаржы ресурстарының жалпы шамасын
максималдау позициясында ең тиімді деген есеп айырысу формаларын пайдалану
және керісінше - айналымнан қаражаттарды алуға әкелетін есеп айырысу
формаларынан бас тарту, мұнда кәсіпорын операцияның кредиторы қатынасында
қатысады. Есеп айырысу операцияларына қызмет ететін банктердің сенімділігі,
есеп айырысу механизмінің құқықы және инфрақұрылымын қамтмасыз ету сияқты
факторларына да көңіл аудару керек.
1.2 Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржысы және оны басқару
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы мыналар: кәсіпорындар, ұйымдар,
бірлестіктер, концерндер, ассоциациялардың салалық министрліктер мен басқа
шаруашылық органдардың, өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда,
дайындау, геологиялық барлау, жобалау тұргын үй – коммуналдық қызметін
жүзеге асырушы шаруашылық аралық, салааралық, кооперативтік ұйымдардың (
оның ішінде ұжымдық шаруашылықтардың халыққа қызмет көрсетудің,
байланыстың, қоғамдық тамақтандырудың) қаржыларын қамтиды.
Халық шаруашылығындағы әрбір саладағы қаржының техникалық экономикалық
ерекшеліктерінен туындайтын айырмашылықтары бар. Сонымен бір мезгілде халық
шаруашылығындағы салалардағы кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың
негізгі принциптері бірдей. Өйткені, бірыңғай экономикалық заңдар, ортақ
принциптерге негізделген. Мұның өзі олардың барлығын бір бастапқы буынға
біріктіруге мүмкіндік береді.
Кәсіпорындар қаржысының мәні жөнінде әзірге ортақ пікір жоқ. Бір қатар
ғалымдар тауарларды сатып алу, сату кезінде және еңбекақы кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын қаржы қатынастары деп қарауға болмайды, өйткені
олар бұл қатынастардың элементтері емес деседі. Алайда өндірістік қағиданың
жақтаушылар керісінше пікірде. өйткені өндірістегі қаржы қатынастары ұдайы
өндіріс кезеңдерін көрсететін экономикалық категория. Мысалы айырбас
кезінде өнімді өткізуден түскен түсімнен өнім беруші кәсіпорын тұтыну және
қорлану қорларын құрайды. Оның барысында өнім беру шартының талаптары
орындалмаса, екі жақ бір-біріне қарыздар болса, тиісті қаржы айыптары
қолданылады. Еңбекақы, сыйлықтар төлеу барысында туындаған ақша қатынастары
арнайы қорлар (тұтыну, еңбекақы, айналым қаражаттарын) құрып, жұмсау арқылы
жүргізіледі. өндіріс қағидасын жақтаушылар қаржы қатынастары өндіріс
процесінің барлық кезеңін қамтиды деп санайды. Кәсіпорындар мен ұйымдар
қаржысының негізгі белгілері:
1) қаржы қатынастарының көп қырлылығы, олардың формалары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік қорлардың міндетті болуы, олардың құралуы, тұрақты
толықтырылуы, көбеюі, бөлінуіне байланысты қатынастар туындауы. Өндірістік
қорлар - өндірістің серпінді элементі. Олар, өндірістің өзі сияқты, ұдайы
қозғалыста болады; оның үстіне құн формалары үнемі өзгереді. Кәсіпорынның
өндірістік қорлары оның қызметі кезінде материалдық – заттық және ақша
формасы қалады;
3) жоғары белсенділік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық
қырларында ықпал жасау мүмкіндігі.
Сөйтіп, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – халық шаруашылығындағы
ақшалай табыстарды, жинақтарды және қорларды жасауға, бөлуге және
пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастар.
Ауыл шаруашылық өндіріс өзінің табиғаты бойынша экономиканың басқа
салаларынан ерекшелігі – өсімдік және жануар өнімдерін өндірумен және
қызметінің басты элементі ретінде еңбек процесінде жерді басқа еш нәрсемен
орын бастырмайтын құрал етіп пайдаланады. Сондықтан ауылшаруашылығында
қызметті жаңғырту және ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қаржысын
функцияландыру табиғи-климаттық, шынайы-биологиялық, технологиялық,
әлеуметтік-экономикалық бірнеше факторлар ерекшеліктері қатарымен иеленеді.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қаржысы – қорлардың, білімнің,
айналымдылығымен, кірістер мен ақша қаражаттары ресурстарын қолдану мен
бөлу, өндірісті бақылау, өндіріс процесінде дайын болған өнімнің бөлінуі
мен қолдануыдың нәтижесінде пайда болған экономикалық қатынастардың жүйесі.
Кез келген ауыл шаруашылық кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижесі
айтарлықтай дәрежеде қаржылық шаруашылықты ұйымдастыру мен оны басқару
шеберлігіне байланысты.
Дүние жүзілік кейбір елдерде нарықтық жағдайға нашар бейімделудің
нәтижесінде ауылшаруашылығы өндіріс көлемінің төмендеуі байқалады. Себебі,
өндірісті жүргізуде ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өнімінің құнын, сату
нысаны мен таза табысты анықтауды маңызды орынға ие болып табылатын жер
және табиғи ортаны пайдаланумен байланысқан.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қаржысын басқарудың негізгі мақсаты –
өндіріс процесін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мен бөлінген қаражатты
дұрыс және рационалды қолдану, бақылау болып табылады. Ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда қолданылатын қаржы-несие ресурстары келесідей қаржыландыру
көздерінен құралады: жеке меншікті түсімдері, несиелік қаражаттар және
бюджеттік қаржыландыру.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қаржысын басқару келесідей негізгі
аумақтарды қамтиды: қаржылық жоспарлау, жабдықтаушылармен, мердігерлермен,
тапсырыс берушілермен және басқа дебитор-кредиторлармен есеп; қаржылық
органдармен есеп; ұйымның айналым қаражаттарымен басқару; несие ресурстарын
қолданумен басқару; басқа да іс-шараларды қаржыландыру; арнайы қорларды
құрау мен қолдану; кассалық операциялар.
Халық шаруашылығы саласы кәсіпорындарының қаржысы мемлекеттің барлық
қаржы жүйесінің бастама негізі болып табылады. Сондықтан осы
кәсіпорындардың қаржылық жағдайынан қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру
мүмкіндіктері мен елдің қаржылық жағдайының оңтайландырылуы тәуелді.
Барлық сала кәсіпорындарының қаржысын ұйымдастыру қағидаттары дерлік
бірыңғай, себебі тауар өндірісінің экономикалық заңдылықтары, ақша және
ақша қатынастарының мәні, негізгі қаржылық категориялардың бірыңғай
табиғатының ортақтығы белгілі. Дегенмен, әр сала кәсіпорындарының қаржысы
саланың технико-экономикалық ерекшеліктеріне байланысты өзіндік
ерекшеліктері бар.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қаржысы басқа салалардан
мерзімділікпен, өндіріс жиілігінің айтарлықтай үзілісімен (егістің егілу
процесінен бастап жинауға дейін, жануардың туылуынан оны қоректендіріп,
мемлекетке сатуға дейінгі мерзімде) және жұмыс уақыты аралықтарының
ұзақтығы мен өндірістік циклдің уақыт алшақтығы айқын ерекшеленеді. Бұл
қаражаттардың айналымдылығының баяулатады, қысқамерзімді уақытта өнімнің
жаппай шығуына дейін шығындардың өсімін ақырындатады, өнімді өткізуден
түскен түсімнің әркелкілендіреді, мерзімдік қорлардың салыстырмалы жоғары
нормалары мен аяқталмаған өндірістің көлемін үлкейтеді және т.б.
Бұдан айналым қаражаттарын нормаландыру тәртібі, негізгі және
айнымалы қорларды өндірісін қаржыландыру және несиелендіру келіп шығады.
Ауыл шаруашылығындағы өнімнің маңызды бөлігі тауарлық нысанды қабылдамайды
(тұқымдықтар, жануар төлдері) және өзінің табиғи түрінде ұда йы өндіріс
процесін жалғастырады. Сәйкесінше, өндірістік шығындардың бөлшегі жаңа ақша
қаражаттарын авансылауды қажет етпейді.
Кірістер мен шығыстардың ұзақ мерзімді маусымдық үзілісі қысқа
мерзімді банк несиелерін қолдануды кеңейтеді.
Ауыл шаруашылық өндіріске кәсіпорындардың еліміздің әр түрлі табиғи-
климаттық аймақтарда орналасуы ауа райы жағдайы да әсер етеді. Өндірісті
тұрақты базамен қамтамасыз ету үшін қаражаттарды мемлекеттік сақтандыру мен
резервтендіру жүйесі бар.
Ауылшаруашылығында өндірістік жыл күнтізбелік жылмен сәйкес
келмегендіктен, өнімнің нақты өзіндік құны мен кәсіпорынның қаржылық
нәтижелерін есептеу жылдық есептілікті құрағаннан кейін ғана жүзеге асады.
Жылдың қорытындылары бойынша пайданы бөлу және экономикалық ынталандыру
қорларының құрылуы жасалынады.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қызметінің халық шаруашылығының басқа
салаларына қарағанда ерекшелігі "тірі" негізгі өндірістік қорларды
қолданумен байланысты.
3. Аграрлық өнеркәсіпті қаржыландыру көздері мен қаржысын жоспарлаудың
жүйелері
Агроөнеркәсіп өндірісі мен оның салаларында шаруашылық жүргізудің
экономикалық механизімінің мәнін айқындауда зерттеуіміздің нарықтық
экономика жағдайында іске асырылып отырылғанын назарға алуымыз керек.
Өйткені, көптеген елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шаруашылықты
жүргізудің бір жүйесінен екіншісіне ауысу барысында өндіргіш күштер мен
өндірілген тауарларға меншік түрлерінің өзгеруін іске асыру арқылы
жүргізіледі. Оны республиканың экономикасының бүгінгі сипаты айқынырақ
көрсетіп отыр.
Экономикалық механизм – кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізудің
қағидаларына негізделген әдісі бола отырып, кез-келген кәсіпорындардың
залалсыз қызмет істеуінің мәнін ашып көрсетеді. Экономикалық механизм
ұғымына мұндай көзқарас кәсіпорындардың заңда белгіленген шеңберде жұмыс
істеуі үшін жағдай жасауды білдіреді.
Экономикалық механизм - кәсіпкерлік шаруашылық, өндірістік қатынастар
жүйесі, өндіргіш күштер және қоғамның қондырмасы арасындағы өзара іс-
қимылдарды көрсетеді. Яғни, ол ең алдымен өндірушілердің, содан соң
тұтынушылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырып,
әр түрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Өйткені, бұл
жағдайда негізгі элемент: біріншісі үшін, залал шекпеу; екіншісі үшін,
өнімді пайдалану тілегі; үшіншісі үшін, салық алу мен өркендетудегі өлшемі.
Агроөнеркәсіп өндірісінде шаруашылық жүргізудің экономикалық
механизмнің мән-мағынасы — экономикалық заңдарды негізге ала отырып, онда
қалыптасқан шаруашылық байланыстарды реттеудің экономикалық әдістерінің
жүйесі. Демек, экономикалық механизм, экономиканы қозғалысқа келтіретін
жүйе болып табылады және оған экономикалық заңдар қызмет істейді деген
көзқарас білдіруге болады
Экономиканы модернизациялау жағдайында мемелекеттік реттеу мен
экономикалық механизмнің маңызды элементтерінің бірі ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндіруді, өңдеуді және өткізуді қамтитын жоспарлау болып
табылатынын әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Жоспарлауды, кәсіпкерлік
жүргізудің нарықтық механизмінің бір бағыты ретінде қарастыра отырып,
нарық жоспарлаумен үйлеспейді деген жалған догмадан арылу керек. Нарықтың
дамуы ғылыми болжамдаумен және бағдарламалаумен толықтай үйлеседі
Агроөнеркәсіптік өндірісті қаржымен қамтамасыз етуде несиелік
механизмнің орны бөлек екені мәлім. Соған қарамастан, осы күнге дейін
экономиканың аграрлық секторындағы қаржы-экономикалық қатынас жүйесінде
ауыл шаруашылығын несиелеу өзектілігін жоймай келеді. Ол ғылыми-әдістемелік
тұрғыда негіздеуді және оны ұйымдастыру жөніндегі ұсыныстарды қарастыруды
талап етеді.
Аграрлық бизнестің шағын субъектілерін кең көлемде қамту және
ресурстық базаны кеңейту үшін банк жүйесінің немесе басқа да ортадағы
делдалдық ұйымдардың (микронесие берушілер, несиелік серіктестіктер, т.б.)
ауылдық несие кооперативтерімен бірлесе әрекет етуі қажет деп ойлаймын. Бұл
кооператив пайшыларының жәрдем беру жауапкершілігі негізінде несиеге
берілетін қаражатқа шағын және орта кәсіпкерлік пен қосалқы шаруашылық
субъектілерінің қолын жеткізуге жол ашады. Яғни жеке-жеке несие алуға
мүмкіндігі жоқ шағын кәсіпкер өзі секілді өзгелермен бірлесіп, қолдарындағы
дүниесін қосып, кепілдікке қойып, несие алады да, алынған несиені әркім өз
қосқан үлесіне байланысты бөлісетін болады. Яғни бұлар кооператив пайшылары
болып есептеліп, бірлесе әрекет ету арқылы қолы қысқа өнім өндірушілердің
несиеге қаржы алуына жол ашады.
Несие кооперативтерін басқарудың демократиялық формасы, кооператив
мүшелерінің жұмысы нәтижесі үшін бір-біріне жәрдем беру жауапкершілігін
жете сезінуі ауыл шаруашылығы өндірісін тұрақтандыру және меншіктің барлық
түріндегі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерінің қаржы жағдайын
жақсартудың негізгі факторының бірі болып табылады. Оған экономикалық және
құқықтық жағдайдың әлі де болса дайын еместігіне қарамастан, несие
кооперативі жүйесін кезең-кезеңімен жүзеге асыруға болады. Ол үшін ауыл
тұрғындары сұраныстарына толық жауап бере алатын Несие кооперативтері
туралы Заң жобасын дайындау қажет.
Ал бүгінгі орын алып отырған банк несиелеріне қол жеткізудің
күрделілігі жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің кең көлемде дамуы
теориялық жағынан да, практикалық тұрғыда да мүмкін емес. Менің ойымша,
жалпы, несие беруде қазіргі таңдалып алынған схема ауыл шаруашылығын дамыту
операцияларын жүргізудің заманауи талаптарына жауап бере алмайды. Бұл
схема, әсіресе, дәл бүгінгі таңда отандық ауыл шаруашылығы, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев қойған мәселе бойынша, Шығыс Еуропа елдерінің деңгейіне
жетуге ұмтылуға бет бұрған кезде өзін ақтамайды. Шығыс Еуропа елдерінің
ауыл шаруашылығын реформалау кезіндегі тәжірибесін еске алудың өзі жетіп
жатыр. Шығыс Еуропаның бұрынғы социалистік елдерінен айырмашылығымыз, бізде
күні бүгінге дейін республика аграрлық секторын мемлекеттік реттеудің күшті
және белсенді саясаты қажет екендігін ҚР Үкіметі түсінбей келеді. Ауыл
шаруашылығы халықаралық қаржы құрылымдарының айтуымен мемлекеттің
монетарлық саясатының нысаны күйінде қалып отыр. Осылай отандық ауыл
шаруашылығының несие және инвестиция тартуға тартымдылығын қамтамасыз ету
бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналуда. Бұл проблеманы шешуді
мемлекеттің белсенді түрде араласуынсыз бірде-бір ел шеше алмаған.
Мемлекеттің аграрлық секторға несие-қаржы механизмі арқылы қолдау көрсетуге
ұмтылысында жүйелілік сипаттың жоқ болып тұрғаны да сол себепті. Өйткені
оның көптеген элементтері заң жүзінде бекітілмеген, сондықтан да тауар
өндірушілер үшін ол болашақтың айқын бағдары бола алмайды. Сонымен қатар
қолдау шаралары мемлекеттік реттеудің басқа формаларынан тыс та (мысалы,
монополияға қарсы) қолданылады. Оларды қолдану нәтижесінің негізгі пайдасы
көбіне ауыл емес, сонымен аралас монополияландырылған салаларға (минералдық
тыңайтқыштарға дотация, тауарлық несие, т.б.) тиіп жатады. Яғни тиімсіз
болып отырған қолдау көрсету формасының өзі емес, оны басқа да проблемалар
шешімін таппай тұрған жағдайда жүзеге асыру әдісі. Бұдан келіп шығатын
түйін – Қазақстан Республикасында бірінші кезекте Аграрлық секторды
мемлекеттік реттеу туралы Заң қабылдау керек.
Әлемнің дамыған мемлекеттерінде халықты азық-түлікпен толыққанды
қамтамасыз ету және фермерлердің табысты болуына қолдау көрсету мәселелерін
шешу мақсатында олардың үкіметі ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыруға
жәрдем бере отырып, жанды көмек көрсетеді. Еуропалық Одаққа біріккен Батыс
Еуропа елдерінде ауыл шаруашылығына қауымдастық бюджетінің 65% жұмсалып,
оны басқару ауыл шаруашылығының өнімділігін көбейтуге, рыноктарды
тұрақтандыруға бағытталып, орталықтандырылған.
Енді статистикалық көрсеткіштерге сүйенсек, экономикалық ынтымақтастық
және даму ұйымының мәліметтері бойынша, фермерлер табысындағы мемлекеттік
көмек үлесі Австралияда – 15, АҚШ-та – 30, Канадада – 45, Австрияда – 52,
Швецияда – 59, Жапонияда – 66, Финляндияда – 71, Норвегияда – 77,
Швейцарияда – 80 пайыз екен. Ал Қазақстанда ауыл шаруашылығына жұмсалған
мемлекет бюджетінің шығыны 2002 жылы 28 770 миллион теңгені құрапты. Немесе
ол жалпы ауыл шаруашылығы өнімінде 5,1 пайызды құраған. Агроөнеркәсіп
секторының нарықтық қатынастарға өтуі институттық ұйымдар құруды қажет
етеді. Институттық ұйымдардың дамуы мен өркендеуі әр елде әр түрлі
болғанымен, оның ауыл шаруашылығын қаржыландыру-несие беруде мемлекеттік
реттеуді құрылымдауы, қызмет көрсетуі және басты бағыттары бірдей. Олардың
жұмыстарының негізгі бағыттары – агроөнеркәсіптік секторын қаржыландыру-
несие беру жүйесі, ішкі ауыл шаруашылығы рыногын, ауыл шаруашылығындағы
өндірістік-құрылымдық қайта құрылуды реттеу.
Ауыл шаруашылығын және оған қызмет көрсету саласын дамыту проблемасын
шешу үшін әлемдік тәжірибе мен Қазақстанның ауыл шаруашылығы өндірісінің
даму ерекшеліктерін назарға ала отырып, мемлекеттік реттеу және өзін-өзі
реттеу, ынталандыру негізінде несие-қаржы механизмін құрған жөн.
Республикалық бюджеттің ғана емес, экономиканың тұтастай балансына
бағытталған қаржы тұжырымдамасын жасап, жүзеге асыратын да уақыт жетті.
Ауыл шаруашылығы ел экономикасы жүйесінде қарастырылуы тиіс. Агроөнеркәсіп
кешені экономиканың барлық саласы тоғысатын алып жүйе. Еліміз азаматтарының
қауіпсіздігі де, жақсы тұрмыс кешуі де ауыл шаруашылығының дамуына
байланысты. Сондықтан да Ауыл шаруашылығын 2006-2016 жж. дамыту туралы
Заңды жасау да уақыттың талабына сай келіп тұрған секілді. Ол заң бір
жағынан, рыноктың жетілмей жатқан тұсын, екінші жағынан, ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеудің жетілмей жатқан жағын өтеп, сонысымен ел
экономикасындағы аграрлық секторды қаржыландыру және басқарудың тиімділігін
қамтамасыз етер еді. Кейбір ресми тұлғалар экономиканың аграрлық секторы
үшін, тіпті көктемгі-күзгі дала жұмыстарын несиелеу схемасына енбеген,
несие серіктестіктері мен шағын несие беру ұйымдарын дамыту жеткілікті деп
есептейді. Біздің пікірімізше, бұл ауыл шаруашылығын кемсітетін жаңсақ
пікір. Алдымен несие серіктестігі дегеніміздің банк мекемесі емес екендігін
естен шығармау керек. Ал ауыл бүгінгі күні кешенді банк қызметіне зәру.
Банк – бұл қаржы рыногы саласындағы бірінші жетекші звено, басқа несие
ұйымдары екінші рөлде. Екінші орындағы ұйымдармен салыстырғанда жетекшілік
рөлді сақтап қалу үшін банктер белгілі бір деңгейде экономикалық байланысқа
түсуі керек. Айналымға ақша шығару (несие), экономикалық айналымды төлем
қаражатымен қамтамасыз ету алдымен банктердің құзырына байланысты. Тағы бір
баса назар аударатын мәселе – банктік емес несие ұйымдарының бәрі дерлік
(несие серіктестіктері де соның ішінде) банктің барлық заңдық және жеке
тұлға клиенттерімен бірдей тең дәрежеде қабылданады, яғни ерекше қызмет
көрсетілмейді. Бұл дегеніңіз – несие серіктестіктері жұмыстарының ақшамен
жұмыс істеуде белгілі бір шектеулілікке тап болатынының дәлелі. Тоқ етерін
айтқанда, серіктестіктер банктерге тікелей тәуелді. Яғни банктер рыноктық
қаржы операцияларының толық жиынтығын жүзеге асыра алатын жалғыз ұйым.
Жоғарыдағы қозғалған әңгіменің бәрі де елімізге арнаулы
мамандандырылған ауыл шаруашылығы банкінің қажеттігін тағы да бір рет
дәлелдейді ғой деп ойлаймын. Бүгінгі банк жүйесімен (жоғары табысты салаға
есептелген) ауылдың экономикалық және әлеуметтік даму мәселелерін шешу
мүмкін емес. Мысалы, елімізде тұрғын үй проблемасын шешу үшін Қазақстанның
тұрғын үй құрылыс жинақ банкі, Қазақстан ипотекалық компаниясы және
Ипотекалық займдарға кепілдік беру қоры құрылды емес пе? Республика
тұрғындарының 43 пайызын ауылдықтар құраса, олардың өмірін жақсарту ел
үкіметі үшін жауапты міндет. Ал Ауыл шаруашылығы министрлігінің жекелеген
басшыларының Аграрлық несие корпорациясы АҚ, Азық-түлік келісімшарт
корпорациясы АҚ және Қазагроқаржы АҚ-тарды құру ауыл шаруашылығы өнімін
өндірушілердің қаржы сұранысының барлық проблемаларын шешеді деп ойлауы
қате пікір. Өйткені, мұның бәрі республика ауыл шаруашылығы үшін ақша
ресурсын тарту емес, тек бюджет ақшасын бөлумен айналысуда. Сонымен, талдау
жасай отырып көзіміз жеткені, үкіметтің қаржы-несие саясаты, алдымен
мемлекеттік реттеу саясаты қайта қарауды талап етеді.
Өндірісті отандық ауыл шаруашылығы техникасымен қамтамасыз ету, оны
сатып алуды ұйымдастыруда және елдің ауыл шаруашылығы өндірісшілері үшін
лизингті қаржылай қамтамасыз ету.
- Жерге байланысты кепілдік операцияларды жүзеге асыру және жерді
сатып алу және сату, соның қатарында ипотекалық операциялар келісімдерін
қаржыландыру.
- Ауылдың инфрақұрылымын дамыту жөніндегі операцияларды қаржыландыру.
- Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын қаржыландыруға қатысу.
Несие кооперативтері мен серіктестіктерін құру және дамыту шараларын
жүзеге асыру
- Республикалық деңгейдегі ауыл шаруашылығы шеңберіндегі, сонымен
қатар ТМД елдері арасында клиринг және өзара есепті ұйымдастыру.
- ТМД елдерінің ортақ аграрлық рыногын құруға бағытталған мемлекеттік
бағдарламаны жүзеге асыруға қатысу.
- Банк лицензиясымен қарастырылған басқа да операцияларды жүзеге
асыру.
Банктің стратегиялық мақсаты – мемлекеттік несие және бюджеттік
қаражаттарды, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өз ақша ресурстарын отандық
ауыл шаруашылығын дамытуға пайдалану үшін аккумуляциялау болып табылады.
Бүгінгі күні қажетті игіліктер мен ауыл кедейшілігінің екі ортасын терең
жар бөліп тұр деуге болады. Бірақ адам санасы осы екі ортаға аспалы көпір
орнатуға қабілетті. Сол көпір – банк несиесі, ол әр ауыл адамының қолы
жететіндей болуы керек.
Ауыл шаруашылығынын несиелеу жүйесімен қатар, лизингтік қаржыландыру
да қазіргі таңда ауқымды мәселелердің біріне айналып отыр.
Бүгінде ауыл шаруашылығын қолдау мақсатында, қызметі ауыл шаруашылығын
сәйкес әртүрлі тұрғыдан қамтамасыз етуге бағытталған, бірнеше
мамандандырылған ұйымдар құрылған. Олардың бірі – Ауыл шаруашылығын
қаржылай қолдау қоры акционерлік қоғамы.
Мемлекеттік қаржылық қолдау қорының негізінде 1994 жылы құрылған бұл
Қор бүгінде мемлекеттің қаржылық қолдауы аясында ауылды микронесиелеу
саласындағы өз қызметін табысты жүзеге асырып келе жатқан ірі құрылымдардың
арасында лайықты орнын алып отыр.
Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры стандарттық ішкі рәсімдерді
ендіру негізінде микронесиелеу және сақтандыру жүйесін дамыту мен
компанияның кәсіптік деңгейін арттыру арқылы ауылдық жердегі қол жетерлік
қаржы мен сақтандыру қызметтерін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
саясатты іске асыру үшін құрылған және қызметінің негізгі бағыттары:
- ауыл тұрғындарын микронесиелеу;
- микронесие ұйымдарының қолдауы арқылы ауылдық жерлерде
қаржылық инфрақұрылымды дамыту;
- ауыл тұрғындарына бизнесті жүргізудің негізі бойынша оқыту қызметін
көрсету;
- өсімдік шаруашылығындағы сақтандыру бойынша мемлекеттік агенттің
қызметін атқару болып табылады.
Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры микрокредитін берген кезде
барлық тәуекелдерді есепке ала отырып, оның толық жабылу қағидаты
қолданылады. Әлуетті заемшылардың міндеттемелерін қамтамасыз ету мынадай
нысандарда:
1) кепіл нысанында (негізгі қорлар, тауар-материалдық құндылықтар заң
түрде ресімделген жер телімдерін пайдалану, иемдену және өкімдік жүргізу,
сондай-ақ мүліктік құқықтар, акциялар, айналым капиталы, депозиттер, ақша
және қолданыстағы заңдармен өндіріп алуға жол берілетін басқа мүліктер);
2) үшінші тұлғаның кепілдігі нысанында (қаржылық жағдайы тұрақты
қазақстандық екінші деңгейдегі банктер, жоғары кредиттік рейтингі бар
шетелдік банктер, жоғары беделге және активтері бар компаниялар);
3) топталған микрокредиттерді бергенде бірлескен жауапкершілік
нысанында 3 адамнан аспайтын адамдар тобына) берілуі мүмкін.
Мемлекеттік саясатты жүзеге асыра отырып, Қор елеулі нәтижелерге
жетті. 2013 жылдың қорытындылары бойынша Қордың несие мүмкіндігі 9,8 млрд.
теңге болды. 73,0 мың теңгелік микронесиелер берілді. Ал 2009 жылы Қордың
несиелік аумағы небәрі 9,3 миллион теңге болғанын және 9504 теңгеге ғана
шағын несие берілгенін ескерсек, бұл үлкен жетістік екені даусыз.
Өз мүмкіндіктерін кеңейте отырып, Қор 2009 жылы ауыл шаруашылығын
микронесиелеу жөніндегі бағдарламаны жүзеге асыруға арналған жергілікті
бюджеттен бөлінетін қаражаттарды тарту жөнінен орасан зор жұмыстар
жүргізді. Осының негізінде 12 өңірдің жергілікті атқару органдарымен 1,45
миллиард теңгеге келісімдер жасалып, 500-ден астам микронесиелер берілді.
Шағын жылыжай кешендерін сатып алуға, олардың құрылысы мен пайдалануға
арналып 2008 жылы қабылданған жобаны іске қосу жұмыстары
2009 жылы да жалғасын тапты. Оларға арналып 293,1 миллион теңгенің
қосымша қаражаты бөлінді. Егер 2008 жылы 56 жоба мақұлданса, 2009 жылы
олардың саны 93 жобаға дейін артты. Мұның өзінде қамтылған алаңның көлемі
1,93 гектардан 6,06 гектарға дейін көбейді. 2009 жылы оңтүстік өңірлерден
басқа еліміздің батыс аймақтары да қосымша қаражаттармен қамтылды.
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.
2.1 АҚ Батыс Күнбағыс кәсіпорынның шаруашылық жағдайының қысқаша
экономика-техникалық мінездемесі
Саңдықтау ауданы, Қызыл Қазақстан ауылы АҚ “Батыс Күнбағыс”
Жаупкершілігі шектеулі серіктестікті толығымен аталатын АҚ Батыс
Күнбағыс.
Мекен жайы: Сандықтау ауданы, Қызыл Қазақстан ауылы.
АҚ Сандықтау 1996 жылы банкротқа ұшырады және оның басқаруымен 2000
жылы АҚ Батыс Күнбағыс құралды..
АҚ Батыс Күнбағыс -заңды тұлға, өздерінің жасайтын баланстары бар,
сәйкестелген штамтар, Каспийский банк , Халық банк өздерінің есептеу
шоттары бар. АҚ Батыс Күнбағыс бірнеше салалары бар.
АҚ Батыс Күнбағыс бидай өсірумен айналысады. Олардың жердің көлемі
18114 га, жыртылған жер 9800 га, келесі жылға дайындық 8026 га , көп жылдық
шөптер бар. Жарғылық капитал – 100 %.
Бәрімізге белгілі ,егін шаруашылығы Қазақстан Республикасында
стратегиялық және әлеуметтік –экономикалық көрсеткіші бойынша аграрлық ең
манызды құрылым болын табылады.
Жақсы тұқым , жақсы егін шығымы . Дұрыс тұқымдастандыпру-тұрақты егін
шығымы болады. Бұл бригадалардың мақсаты жаңа тынайтқыштардынң көбеюі,
топырақты гербициттармен өндеу тәсілдері егін шығымдарымен және өнімділік
сапасын дәнді дақыл сұраптарын көбейту . Егіс даласында нәрлі заттарымен
бай, топырақтың басты мақсатты табиғи орта биік деңгейде болу керек.
Ауыл шаруашылығында кәсіпорындарында астық өндіру –дәстүрлі ең
маңыздысы табыс қайнар көзі болып табылады.
2.2. АҚ Батыс Күнбағыс баланс активінің құрамы мен құрылымын
динамикасын талдау.
Қаржылық жағдайда талдау қаржылық тұрақтылықтан басталады және оған
мыналар жатады:
- кәсіпорын активиерінің құрылымдық және динамикасын талдау;
- кәсіпорын активиерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
-баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгартерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге жатады:
1) бухгартерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ каржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады.
Мысалы, кәсіпорын АҚ Батыс Күнбағыс кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау жасаймын. Өдірістік бағаны қорыту үшін-кәсіпорының шаруашылық
жағдайынан негізгі техника-экономикалық көрсеткіштерін кәсіпорыннан келесі
кестені талдаймыз. АҚ Батыс Күнбағыс кәсіпорынның жағдайын кешенді
ерекшелітерін кезең талдау көрсеткіштерін төмендегідей көрсетілген.
1-кесте.
Негізгі құрал-экономикалық көрсеткіштің жағдайы
АҚ Батыс Күнбағыс
№ КөрсеткіштерСалыстыру Жылдар БазистікАуытқуы
Бірлігі Жылдар
Қатынасы
%
2012 2013 Мың.тг %
2012201
3
1 Сатудан Мың.тг 1296686 1594296 122,9 297610 +22,9
тускен табыс
2 Өнімнің Мың.тг 837828 1003849 119,8 166021 +19,8
өзіндік
3 Жалпы табыс Мың.тг 458858 590447 128,7 131589 +28,7
4 Орта Адам 738 683 92,5 -55 -7,5
тізімдік
саны
5 Өнімділік Мың.тг 1500 1757 117,1 257 +17,1
6 Салық салуғаМың.тг 179889 348738 193,8 168849 9
дейінгі
табыс
7 Негізгі Мың.тг 406309 644277 158,6 267968 +58,6
кұрал-
Дардың орта
Жылдық құны
8 Қор Теңге 3,2 2,5 78,1 0,7 21,8
қайтарым-
дылығы
9 Таза пайда Мың.тг 110442 246750 223,4 136308 +123,4
10 РентабельділМың.тг 13,2 24,5 185.6 11,3 85,6
ік
Салыстыра келетехника-экономикасымен талдау көрсеткіштермен 2012-2013
жылдар кезеңімен келесі қорытынды жасауға болады.
3-кестеге қарастыра отырып, пайданы жүзеге асыру өнімін (жұмыс, қызмет)
көбейді, өндірістік көлемі де көбейді, 22,9 % кезең ағымен өзгерді және
соңғы жылдары 1594296 мың тг. құрды.
2013 жылы өндірістік рентабельділік базисті салыстыру бойынша 85,6 %
көбейді.
Еңбек өндірісіндегі бір жұмысшының 1 жыл аралығындағы 17% немесе 257 мың
тг. өзгерді.
Кәсіпорын соңгы жылдары пайда тез өсті, бірақ та өнімнің өзіндік кұны да
тез өсті.
Талдау жасай келе қорытынды жасауға болады, кәсіпорының таза пайдасы және
өндірістік рентабельділігінің соңғы жылдары өсті, бірақ та сонымен бірге
өнімнің өзіндік құны да көбейді.
Ауыл шаруашылықтың бюджеттік баланс активтерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау- кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген
түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге
мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді,
талдаубарысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және
оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның
жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік
береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болышақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі
баланстыұ есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Одандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі 4-аналитикалық кесте құрылады.
2-кесте АҚ Батыс Күнбағыс 2012-2013 жылдардың
Баланс активтерінің құрамы мен құрылуы.
2012 жыл 2013 жыл Жыл бойындағы Құрылы
Көрсеткіште өзгеріліс (+,-) мының
р өзгеру
і
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz